Om de bestwil van de burger (1)
De last van de lust monique kremer
14
Kranten, tijdschriften, tv, internet: voortdurend gaat het over seks. Sommige jongeren zouden te veel en te vaak aan seks doen, of zich ervoor laten betalen, anderen ¬ moslima’s ¬ zouden dat weer te weinig doen.1 De discussies over seks vliegen alle kanten op, waarbij iedereen een eigen, vaak impliciete norm hanteert. Soms maakt men zich druk over de ondergeschikte positie van de vrouw, soms over de commercialisering van seks, soms over te veel seks in het publieke domein. Anderen spreken juist over morele paniek en vinden politici die zich druk maken over seks ‘moraalridders’. Het is niet duidelijk of Nederland nu in oversekste of overspannen staat is. Bovendien kent Nederland geen traditie om heel precies seksuele normen voor te schrijven. Ligt hier toch een taak voor de overheid? En welke norm zouden we dan moeten hanteren, in deze tijd waarin vrijheid vooropstaat? Een norm die wel verankerd is in onze samenleving is het recht op seksuele zelfbeschikking, een liberaal recht dat is afgedwongen door met name de feministische beweging. Het houdt in dat ieder voor zich moet bepalen wat hij of zij wenst en waar zijn of haar grens ligt. In de rechtspraak is dat recht het meest helder; gedwongen seks is strafbaar. Scholen en hulpverleners proberen het concept van seksuele zelfbeschikking op kinderen over te brengen. Over de auteurs Monique Kremer is socioloog en verbonden aan de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid Noten zie pagina 19 s & d 6 | 20 0 8
Dat is nodig omdat werkelijk over jezelf kunnen beschikken heel veel vergt. Zelfbeschikking veronderstelt bijvoorbeeld dat meisjes en jongens seks op waarde kunnen schatten, dat ze weten wat seks voor hen betekent of kan betekenen. Ze moeten weten waarover ze ‘beschikken’. Zelfbeschikking betekent ook zelfbeheersing. Het gaat over het temmen van driften; meisjes en jongens moeten verstandig zijn op het juiste moment alvorens de beheersing los te laten. Om erachter te komen wat je wilt en niet wilt, moet je niet alleen jezelf goed leren kennen maar ook elkaar: jongens en meisjes, mannen en vrouwen moeten elkaar bijpraten en bijleren. Seks is ¬ het lijkt een overdadige toevoeging maar dat is het niet ¬ iets relationeels. Het individuele recht op zelfbeschikking kan alleen bestaan in specifieke sociale verbanden. Sterke machtsongelijkheid tussen de seksen staat hier bijvoorbeeld in de weg. Een vrije en evenwichtige omgang tussen de seksen zorgt ervoor dat mensen zelf kunnen beslissen met wie, wanneer en hoe ze seks hebben. Ook veelt zelfbeschikking geen sterke hiërarchie tussen ouders en kinderen ¬ jongeren moeten in vrijheid kunnen beslissen. In Nederland zijn de verhoudingen tussen mensen ¬ meer dan elders ¬ informeel en gedemocratiseerd. Seksualiteit wordt gereguleerd door geïnternaliseerde zelfdwang, gezamenlijke consideratie, flexibiliteit en onderhandeling. 2 In die zin zijn we helemaal niet seksueel bevrijd: we dwingen onszelf, met hulp van anderen, om ons te gedragen. De vraag is nu in hoeverre het recht op zelfbeschikking onder druk is komen te staan.
Om de bestwil van de burger Monique Kremer De last van de lust de seksuele staat van nederland De manier waarop jongeren met seksualiteit omgaan wordt vaak gezien als de lakmoesproef voor onze beschaving. Met name de leeftijd waarop jongeren voor het eerst seks hebben is een indicator van de seksuele staat van het land. Daar zouden we ons weinig zorgen over hoeven te maken. De gemiddelde leeftijd waarop jongeren voor het eerst ‘all the way’ gaan daalt nauwelijks en ligt rond de 15 jaar. 3 Wel is het zo dat Marokkaanse, Turkse, Surinaamse, en Antilliaanse jongens het eerder doen en meer sekspartners hebben dan autochtone jongens. 4 Een kleine groep jongeren experimenteert al veel vroeger met seks. Daarnaast is er een verschuiving zichtbaar in de lust/liefde-balans. Sinds de seksuele revolutie heeft ieder mens, de vrouw voorop, recht gekregen op lust. Zeker sinds de jaren negentig werd die lust vooral weer beleefd in de context van de liefde. Opvallend aan deze tijd is het grote aantal jongeren tussen de 17 en 24 jaar dat een slippertje als het breekpunt zag van zijn relatie. Was dat in 1979 41%, in 1989/1993 was dat 63%.5 Liefde en lust werden weer met elkaar verknoopt. Inmiddels worden deze weer vaker uit elkaar gehaald. Een deel van de jongeren, een kwart, vindt seks ook prima als je geen gevoelens hebt voor een ander. En een op de vijf jongeren had de laatste keer seks met iemand waar hij of zij geen relatie mee had. 6 Seks om de seks past prima bij het recht op zelfbeschikking, zolang dat een duidelijke keuze is en er een evenwichtige verhouding bestaat tussen de seksen. Wat opvalt is dat jongens er meer voor voelen dan meisjes; er dreigt een ‘sekse-sekskloof’. Dat zien we uitvergroot bij veel Marokkaans-Nederlandse jongens. Zij hanteren nogal eens een dubbele moraal: meisjes worden onderverdeeld in madonna’s en hoeren. De ‘gesloten’ meisjes dienen met respect en eer behandeld te worden, de ‘open’ meisjes worden als onzedelijk beschouwd en seksueel beschikbaar geacht. Vaak zijn dit Nederlandse meisjes, maar het kunnen ook meisjes uit hun eigen kring zijn. Als s & d 6 | 20 0 8
meisjes gezien worden als ‘open’ of als ze inderdaad niet meer als maagd het huwelijk in gaan, kan de familie-eer geschonden worden. Dat is bij jongens helemaal niet het geval. Ze worden juist als losers gezien als ze geen seks hebben: onweerstaanbare lust is een teken van mannelijkheid. Daarnaast, zo vertellen frontliniewerkers, gaan sommige jongens heel instrumenteel om met meisjes. ‘Het is een soort tijdverdrijf: je kunt gaan voetballen, tv kijken, of een meisje nemen.’7 Marokkaanse en Turkse meisjes lijken seks minder als lust te willen zien en meer in het kader van verliefdheid en romantiek, meer nog dan autochtone meisjes. Veel van deze meisjes willen ook graag als maagd het huwelijk in. Het zeer romantische beeld van seks van de meisjes ¬ lust is er alleen in liefde en binnen het huwelijk ¬ staat haaks op de seksmoraal van de jongens. 8 De vraag is wat dat betekent voor hun relatievorming. De jongens zeggen vaak dat ze later wel ‘serieus’ worden. Maar nu al groeit het scheidingspercentage binnen Nederlands-Marokkaanse gezinnen.
Jongens voelen meer voor seks om de seks dan meisjes; er dreigt een ‘sekse-sekskloof’ Het recht op zelfbeschikking staat daarmee wel degelijk onder druk. Als deze jongens seks vooral zien als een prestatie, kunnen ze de waarde ervan dan wel bepalen en de wederkerigheid ervan inzien? En is dan een werkelijke dialoog tussen de seksen mogelijk? Van beide kanten is er sprake van groepsdwang. De jongens die uit verveling ‘een meisje nemen’ vergroten daarmee hun status binnen hun groep. 9 En hoewel een aanzienlijk deel van de meisjes maagdelijkheid ziet als een eigen keuze, voelt een ander deel van de Marokkaanse meisjes zich daartoe verplicht, soms om tegemoet te komen aan de ouders, soms om geen slechte reputatie te krijgen binnen de gemeenschap.10
15
Om de bestwil van de burger Monique Kremer De last van de lust Dwang tot seks is ook nog steeds aan de orde. Niet alleen het fenomeen groepsverkrachting zorgt in Nederland voor opschudding, jongens dwingen meisjes soms ook anderszins: 11% van de Marokkaanse en Turkse jongens zegt wel eens iemand gedwongen te hebben tot seks, 8% van de Surinamers en Antillianen en 3% van de autochtone jongens. Ook vinden met name allochtone jongens het vaker goed om iemand onder druk te zetten om seks te hebben en zijn ze zelf vaak slachtoffer geweest van seksuele dwang.11
Het recht op seksuele zelf beschikking staat op allerlei manieren onder druk
16
Steeds vaker speelt geld een rol bij seks, of cadeautjes. ‘Breezerseks’ en andere vormen van prostitutie zijn geen grootschalige fenomenen. Het gaat vaak om kwetsbare meisjes uit problematische gezinnen uit de Randstad met een lage sociaal-economische achtergrond. Soms vinden ze het heel gewoon om in ruil voor seks een avondje onderhouden te worden.12 Is dit vooral een probleem voor meisjes, jongens hebben vaker te maken met het fenomeen van seksverslaving, een verslaving die net zo desastreus is voor familie- en werkverhoudingen als een gok- of drugsverslaving. In Nederland is er nog weinig over bekend. Er wordt geschat dat 1 tot 6% van de volwassen bevolking verslaafd is aan prostitutie, porno, anonieme seks of cyberseks. Ook hier is zelfbeschikking niet meer aan de orde. Het recht op seksuele zelfbeschikking en het besef van wederzijdsheid staan dus op allerlei manieren onder druk, terwijl we op het terrein van seks geen ándere norm hebben. oversekste media Veel van de politieke discussies over seks gaan over de rol van de media. Dat is logisch omdat media voor jongeren ¬ naast ouders, school en s & d 6 | 20 0 8
straat ¬ een grote rol spelen in het leven. Er is veel meer seks in de bladen dan twee decennia geleden, het aantal pornosites in 2004 is 1,6 miljoen ¬ zeventien keer zoveel als in 2000, en het merendeel van de muziekclips bevat seksuele elementen.13 We leven in een tijdperk waarin de lust gevierd wordt, vooral virtueel. Nu hoeft dat geen probleem te zijn, al vergt die overdaad aan seks misschien veel van de zelfbeheersing, of slaat het juist alle zinnenlust dood. Wel een probleem is dat seks vaak op een bepaalde, eenzijdige manier wordt afgebeeld. De seks die we zien is grotendeels hard, snel, instrumenteel en, inderdaad, ‘een grote prestatie’. Vrouwen worden daarbij over het algemeen beschikbaar afgebeeld en ondergeschikt gemaakt aan de lust van de man. ‘Op tmf worden veel dance video’s uitgezonden… vrouwen worden in allerlei situaties vertoond. Maar of ze klussen, fitnessen, pokeren of vechten: er wordt steeds een pornografische draai aan gegeven’, schrijven Naber en Van Lenning.14 In cultuur uitingen worden steeds meer pornocodes gebruikt, ten koste van meer verhulde vormen van erotiek. Die gepornoficeerde cultuur tornt aan onze zelfbeschikking: wie geen seks wil moet stevig in zijn schoenen staan en de boodschap is eenzijdig: vrouwen zijn (nog steeds) lustobject. Daar kan tegen ingebracht worden dat er geen hard bewijs is voor de relatie tussen beeld en gedrag. In een Rotterdamse verkrachtingszaak zeiden de jongens op het idee gekomen te zijn om met z’n allen een meisje te verkrachten door te kijken naar clips op tv. In deze clips worden meisjes als ‘ho’s’ afgebeeld en jongens als ‘pimps’. Dat leidde onder andere tot het verzoek van Kamerlid Dijsselbloem aan tmf en mtv om zorgvuldiger met de clips om te springen. Toch kan het evengoed zo zijn dat ze graag naar deze clips kijken omdat ze dergelijke dingen al boeiend vonden. Zo werkt het ook vaak met kinderporno of extreem geweldadige porno: de preoccupatie bestaat al, de bijbehorende plaatjes worden er later bij gezocht. Anderzijds weten we uit onderzoek naar anorexia dat beeldcultuur wel degelijk van
Om de bestwil van de burger Monique Kremer De last van de lust invloed is op het zelfbesef van meisjes. Ook stelt het kenniscentrum seksualiteit nisso in zijn laatste studie Tienerseks dat jongeren die veel naar geseksualiseerde media kijken de seksuele ervaring van leeftijdsgenoten groter inschatten en meer stereotype rolopvattingen hebben. Amerikaans onderzoek wijst er bovendien op dat jongeren die veel naar geseksualiseerde media kijken anderen vooral als lustobject benaderen en niet als persoon. Ze internaliseren de seksuele normen die via de beeldbuis of het computerscherm hun slaapkamer in komen.15 De pornoficering in de media kan ook opgevat worden als een teken van voortschrijdende emancipatie, zoals de socioloog Cas Wouters doet.16 Volgens hem is seksualisering simpelweg een logisch gevolg van historische processen van informalisering en emancipatie. Eindelijk kunnen vrouwen over zichzelf beschikken en hun seksualiteit gebruiken om hun onafhankelijkheid te bevechten. Eindelijk zijn vrouwen vrij om te kiezen. Er is echter geen sprake van een lineair historisch model. Werden tot de jaren tachtig met het vertonen van bloot de grenzen tussen de seksen nog opgeschud, de huidige afbeelding van seksualiteit op tv of internet doorbreekt geen enkel taboe meer. Wat is immers de functie van publieke seks als alles al vertoond is? ‘Spuiten en Slikken’ is een programma naarstig op zoek naar zijn doel. Ook het emancipatie-argument gaat niet op, al wordt
We leven in een tijdperk waarin de lust gevierd wordt, vooral virtueel dat ook door veel vrouwen gebruikt. De ‘vrije keuze’ van de ene vrouw kan wel degelijk een beperking zijn voor de andere. Het is nooit een verlangen van vrouwen (en mannen) geweest om hun identiteit enkel tot seksualiteit terug te brengen. Als Wouters schrijft dat vrouwen erbij gebaat zijn zichzelf sterker als lustobject te ervaren en dat hij zelf hoopt nog lang een lustobject s & d 6 | 20 0 8
te blijven, bedoelt hij vast niet dat hij alléén nog een lustobject wil zijn en niet serieus genomen wil worden als wetenschapper. Vrouwenemancipatie betekent niet dat vrouwelijke en mannelijke seksualiteit worden teruggebracht tot een eenvormig en eenzijdig beeld, een beeld dat verdacht veel overeenkomt met het beeld dat mannen (misschien) graag hebben. Als er sprake zou zijn van vrije keuze en emancipatie zouden we juist een grote verscheidenheid aan vormen van vrouwelijke seksualiteit moeten zien ¬ en accepteren ¬ op tv, internet en in de bladen. Ariel Levy schrijft in haar beroemde boek Male Chauvinst Pigs: ‘Wat we vroeger zagen als een vorm van seksualiteit, beschouwen we nu als de vrouwelijke seksualiteit.’17 Bovendien gaat het niet alleen om vrouwenemancipatie maar ook om die van mannen. Ook zij worden op een stereotype wijze afgebeeld en aangesproken, als potentiële Viagra-consument. Er is weinig nadruk op inleving in de ander of intimiteit: ook in seks moet je presteren. politieke interventie Een evenwichtige dialoog over seksualiteit die nodig is voor zelfbeschikking vindt in de media dus nauwelijks plaats, ook niet op internet. Dat is vooral een plaats waar gelijkgestemden elkaar bevestigen in hun opvattingen. Als het gaat om het ondersteunen van het recht op zelfbeschikking hoeven we van de media dus niet veel heil te verwachten. En dat terwijl tv en internet, ironisch genoeg, wel belangrijke bronnen zijn voor jongeren. De overheid kan aan de pornoficatie van de media weinig doen. Het is evident dat zij zich niet kan en mag bemoeien met het uitzenden van films als Deep Throat of mondiale producties als mtv- of tmf-clips en het internet. Niet alleen heeft de nationale overheid weinig greep op globale ontwikkelingen, media behoren nu eenmaal tot het semi-private domein. De Nederlandse overheid kan wel geld investeren in onderzoek naar de precieze relatie tussen beeld, internet en seksualiteitsbeleving,
17
Om de bestwil van de burger Monique Kremer De last van de lust om beter te kunnen vaststellen of mensen veranderen door wat ze zien en horen op tv of via internet. Bovendien kan de overheid ¬ vanuit het voorzorgsprincipe ¬ de media alvast aanspreken. De oproep van Dijsselbloem aan mtv en tmf behoorde dan ook tot een taak van de politiek. Ten derde zou de overheid meer kunnen investeren in mediatraining, zowel voor jongeren als voor hun ouders. Die training zou moeten gaan over de relatie tussen realiteit en virtualiteit en waar je informatie kunt vinden die je werkelijk zoekt.
Het is jammer dat ‘moraalridder’ zo'n efficiënt scheldwoord is geworden Daarnaast is het belangrijk om onderscheid te maken tussen het semi-private terrein van tv en internet en de openbare ruimte in de stad. De Amsterdamse Wallen en de Utrechtse gracht zouden ‘toegankelijk’ moeten zijn voor iedereen. Als bepaalde vormen van seksualiteit worden opgedrongen, draagt dat niet bij aan het ondersteunen van het recht op zelfbeschikking. We zouden blij moeten zijn met politici die het als hun taak zien om eenzijdige seksuele afbeeldingen in de publieke ruimte te weren, hoon is hier niet op zijn plaats. taboe 18
Juist in een tijdperk waarin media en tv veel invloed hebben op jongeren is het belangrijk om het recht op zelfbeschikking vooral te ondersteunen via school en ouders. Weten wat je wilt, dat duidelijk kunnen maken en ook nog begrijpen wat de ander verlangt vergt veel van de opvoeding. Het zijn de ouders die kinderen moeten leren hoe ze zelfbeschikking vorm kunnen geven. Nederlandse ouders, met name degenen met een middenklassenachtergrond, hebben zich s & d 6 | 20 0 8
sinds de seksuele revolutie bekwaamd in het bespreken van seksualiteit zonder te blozen, anders dan bijvoorbeeld Amerikaanse ouders. De sociologe Amy Schalet vergeleek in de jaren negentig de opvattingen van Nederlandse middenklassenouders met die van Amerikaanse.18 Amerikaanse ouders zien de seksuele ontwikkeling van hun kinderen met angst en beven tegemoet. Hun kinderen zijn ‘out of control’: ze zijn een explosief vat vol met hormonen, en de meisjes moeten vooral uitkijken voor de jongens. Nederlandse ouders vinden het juist heel gewoon dat hun kinderen nieuwsgierig zijn. In plaats van te verbieden benadrukken ze de verantwoordelijkheidsgevoelens bij hun kinderen. Ze veronderstellen dat deze assertief zijn en zichzelf in de hand kunnen houden, ook de jongens. Seksualiteit laten ze daarom over aan hun kinderen: meisjes en jongens komen er samen wel uit. Vandaar, zo stelt Schalet, het grote verschil in tienermoederschappen tussen de landen. Nederlandse kinderen leren hun verstand te gebruiken bij seks. Maar niet alle ouders kunnen zo’n ingewikkelde taak aan. Voor laagopgeleiden is dit al een veel lastiger opgave gebleken. Ook voor veel Turkse, Chinese of Somalische ouders is open praten over seks met hun kinderen vaak een brug te ver: voor hen is seksualiteit taboe. Er hoeft ook niet over gesproken te worden, zo is hun redenering, want hun kinderen hebben helemaal geen seks.19 Bovendien is in migrantengezinnen de seksualiteit van de kinderen vaak een belangrijk symbool voor de identiteit van de ouders. Dat loslaten is een grote stap. De positie van ouders staat in deze gevallen de zelfbeschikking van kinderen in de weg. De overheid moet dus vooral investeren in de ouders, door het aanbieden van cursussen en informatie, om het recht op zelfbeschikking van jongeren veilig te stellen. Daarnaast is het handig als ouders meer begrijpen van tv en internet: die hebben inmiddels net zoveel invloed als de peergroep. Ouders moeten dus beter ondersteund worden bij het omgaan met de mondiale media en bij het bespreken van
Om de bestwil van de burger Monique Kremer De last van de lust seksuele normen met hun kinderen. Meer dan in andere landen hebben we in Nederland een traditie van seksonderwijs, waarbij zelfbeschikking het uitgangspunt is. Het meest gebruikte onderwijsprogramma in Nederland heet Lang leve de liefde. Centraal daarin staan weerbaarheid, communicatie en het ontwikkelen van persoonlijke normen. Er worden dus geen normen gesteld, de norm is dat kinderen zelf grenzen leren trekken. 20 Desondanks lijken scholen steeds meer tekort te schieten bij het ondersteunen van jongeren om hun normen te vormen. In het verleden is er, zeker vergeleken met de Amerikaanse praktijk, veel aandacht geweest voor seksuele opvoeding, nu lijkt de aandacht die besteed wordt aan seksualiteit sterk betrekking te hebben op de instrumentele, technische kant van de zaak, met name om zwangerschap en geslachtsaandoeningen te voorkomen. 21 Deels komt dat door de hiv/aids-epidemie, waardoor veilig vrijen het onderwerp van gesprek wordt en niet de seksuele beleving of de wederzijdsheid van seks. Ook zijn door de multiculturalisering van de samenleving gesprekken soms moeizaam: de verschillen tussen jongeren zijn gegroeid langs de lijnen van sekse en etniciteit.
Noten 1 Mijn dank gaat uit naar Evelien Tonkens en Marcel Hoogenboom voor hun commentaar bij de tekst tijdens het tot stand komen van dit artikel. 2 Schalet, A.T. (2000) ‘Raging hormones, regulated love: Adolescent sexuality and the constitution of the modern individual in the United States and the Netherlands’, in: Body & Society, 6, 1 p. 75-105 en Wouters, C. (2005) Seks en de seksen. Een geschiedenis van moderne omgangsvormen.
s & d 6 | 20 0 8
Docenten zijn niet altijd goed getraind om ge sprekken te voeren over gevoelige kwesties. Op scholen wordt zodoende wel gesproken over voorbehoedsmiddelen, maar veel minder over seksuele normen. conclusie We mogen blij zijn dat we onze lusten mogen vieren. Maar dat brengt wel een bijzondere last met zich mee. Het recht op zelfbeschikking ¬ en het besef dat seks iets is dat je met een ander doet ¬ is geen vanzelfsprekendheid: er moet aan gewerkt worden. Daarom is het jammer dat ‘moraalridder’ zo’n efficiënt scheldwoord is geworden. Het recht op seksuele zelfbeschikking is een belangrijke waarde die in de vorige eeuw bevochten is. Inmiddels komt deze waarde steeds meer onder druk te staan doordat de dialoog tussen de seksen vooral via internet, tv en posters op straat gevoerd wordt. Een sociaal-liberale staat, en zeker in een globaliserende wereld, heeft wel degelijk een verantwoordelijkheid om zijn burgers (m/v) te leren wat het recht op zelfbeschikking én het besef van wederzijdsheid inhouden. Dat is de last van de lust.
Amsterdam: Bert Bakker. 3 Graaf, de. H. et al (2005) Sex onder je 25e. Delft: Eburon. 4 Vennix, P. en I Vanwesenbeeck (2005) Seksualiteit en relaties van Turkse en Marokkaanse Nederlanders. Delft: Eburon. 5 Wouters, C. (2005) Seks en de seksen. Een geschiedenis van moderne omgangsvormen. Amsterdam: Bert Bakker. 6 Graaf, de. H. et al (2005) Sex onder je 25e. Delft: Eburon en Graaf, de. H. et al (2007) Tienerseks. Vormen van instrumentele seks onder tieners. Den Haag: wodc.
7 wrr (2007) Identificatie met Nederland. Amsterdam: aup. 8 Vennix, P. en I Vanwesenbeeck (2005) Seksualiteit en relaties van Turkse en Marokkaanse Nederlanders. Delft: Eburon. 9 Zie ook Jong, de J.D. (2007) Kapot moeilijk. Een etnografisch onderzoek naar opvallend delinquent groepsgedrag van ‘Marokkaanse’ jongens. Amsterdam: Aksant. 10 Vennix, P. en I Vanwesenbeeck (2005) Seksualiteit en relaties van Turkse en Marokkaanse Nederlanders. Delft: Eburon. 11 Vennix, P. en I Vanwesenbeeck
19
Om de bestwil van de burger Monique Kremer De last van de lust (2005) Seksualiteit en relaties van Turkse en Marokkaanse Nederlanders. Delft: Eburon. 12 Graaf, de. H. et al (2007) Tienerseks. Vormen van instrumentele seks onder tieners. Den Haag: wodc. 13 Paul, P. (2005) Pornified: How pornography is transforming our lives, our relationships, and our families. New York: Times Books en Graaf, de. H. et al (2007) Tienerseks. Vormen van instrumentele seks onder tieners. Den Haag: wodc. 14 Naber, P. en A. van Lenning (2007) ‘Lijf en liefde’ in: J. Hermes, P. Naber en A. Dieleman (red.) Leefwerelden van jongeren:
20
s & d 6 | 20 0 8
thuis, school, media en populaire cultuur. Bussum: Coutinho. 15 Graaf, de. H. et al (2007) Tienerseks. Vormen van instrumentele seks onder tieners. Den Haag: wodc. 16 Wouters, C. (2008) Seksualisering is emancipatie van seksualiteit. www.waterlandstichting.nl. 17 Levy, A. (2007) Female Chauvinist Pigs. De opkomst van de bimbocultuur. Amsterdam: Meulenhof, p. 13. 18 Schalet, A.T. (2000) ‘Raging hormones, regulated love: Adolescent sexuality and the constitution of the modern individual in the United States and the Netherlands’, in: Body & Society, 6, 1 p. 75-105.
19 Vennix, P. en I Vanwesenbeeck (2005) Seksualiteit en relaties van Turkse en Marokkaanse Nederlanders. Delft: Eburon. 20 Ferguson, R.M. en I, Vanwesenbeeck en T. Knijn (2006) Getting real about sex: exploratory analysis of the content of sex education in the Netherlands, unpublished paper. 21 Schalet, A.T. (2000) ‘Raging hormones, regulated love: Adolescent sexuality and the constitution of the modern individual in the United States and the Netherlands’, in: Body & Society, 6, 1 p. 75-105.
