De Caravaggio
Code Caravawie? Caravaggio! Een van de belangrijk-
ste kunstschilders ooit, maar Nederland kent ’m niet. Met de tentoonstelling RembrandtCaravaggio van het Amsterdamse Rijksmuseum komt daar verandering in. Proef alvast de sfeer van het Rome en Napels van Caravaggio. Tekst en beeld: Sander Groen
De kruisiging van Petrus (links) in de Santa Maria del Popolo. 28
w w w. n u d e t i j d v a n j e l e v e n . n l
w w w. n u d e t i j d v a n j e l e v e n . n l
29
C
aravaggio verkeerde onder de hoede van de paapse incrowd, maar trok liever op met hoeren en straatjongens. Altijd op zoek naar ruzie en met een groot gebrek aan zelfbeheersing, kwam hij om de haverklap in aanraking met politie en justitie. Een explosief mannetje: na een potje tennis vermoordde hij zijn geliefde met een degen. Nee, een frisse jongen was Caravaggio niet. Zwaarwichtige kunst, moord en doodslag en onoorbare seksuele uitspattingen, aan alle kanten omgeven door religieuze symboliek en aardse raadsels. Het klinkt als een fijn vervolg op Dan Browns De Da Vinci Code. In Nederland zou De Caravaggio Code geen bestseller worden, want niemand kent hem hier. Daar komt vast verandering in met de tentoonstelling Rembrandt-Caravaggio van het Rijksmuseum (vanwege de verbouwing in het Van Gogh Museum van 24 februari t/m 18 juni). Centraal staat de invloed die Caravaggio had op ‘onze eigen’ Rembrandt. Deze 17de-eeuwse kunstenaar kennen we dan weer wél.
Moord en doodslag
De zeven werken van barmhartigheid in de Pio Monte della Misericordia. 30
w w w. n u d e t i j d v a n j e l e v e n . n l
Nog geen uur in Rome en ik sta al met mijn neus bovenop de Italiaanse meester: de eerste Caravaggio’s die ik in mijn leven zie. Meteen drie van zijn mooiste: De roeping van Mattheus, Het martelaarschap van Mattheus en De inspiratie van Mattheus, samen ook wel Storie di San Matteo (Verhalen van Mattheus) genoemd. De kerk van de Franse gemeenschap in Rome, de San Luigi dei Francesi, staat vlakbij Piazza Navona, waar Caravaggio meer dan eens bloedige knokpartijen uitvocht, tegenover het Palazzo Madama, waar hij jarenlang inwoonde bij kardinaal Del Monte. Voor deze kardinaal schilderde Caravaggio in opdracht een reeks wulpse jongelingen. Om de hoek is de Via della Scrofa. Op zondagavond 28 mei 1606 liep Caravaggio hier ene Ranuccio Tomasoni tegen het lijf, met wie hij een liefdesrelatie had. Volgens de overlevering was Caravaggio homoseksueel of volgens zijn tijdgenoten: sodomiet. Tomasoni was Caravaggio tien scudi verschuldigd voor een weddenschap om een tenniswed-
strijd. De twee begonnen te bekvechten, degens werden getrokken en Caravaggio deelde een doodsteek uit. Na de moord sloeg hij op de vlucht naar Napels, Malta, Sicilië en uiteindelijk in Porto Ercole waar hij sterft.
Hemels licht In zijn 38-jarige leven schilderde Caravaggio een slordige vijftig doeken vol. Drie ervan hangen hier in de donkerste uithoek van de San Luigi. Zodra ik een euro in een metalen kastje schuif, baadt de Contarellikapel in een zee van licht. De Storie di San Matteo waren de eerste grote opdracht die Caravaggio binnensleepte na wat gelobby van zijn broodheer en suikeroom kardinaal Del Monte bij het pauselijke projectencomité. Het martelaarschap van Mattheus is een rasechte Caravaggio: een doek van ruim drie bij drie vol actie, drama en chaos, met hyperrealistische figuren en een fikse dosis chiaroscuro. Dit is het theatrale spotlicht met grote contrasten tussen licht en donker waarmee Caravaggio beroemd werd. Je ogen worden meteen getrokken naar het midden van het schilderij. Naar de Ethiopische soldaat die van koning Hirtacus de opdracht kreeg om Mattheus, liggend op de grond, te vermoorden om hem te beletten nog meer mensen te bekeren tot het christendom. De twee hoofdpersonen staan in het volle licht, terwijl voor de verschrikte omstanders alleen wat flauw strijklicht overblijft. Aan de overkant van de kapel hangt De roeping van Mattheus uit hetzelfde jaar
1600. Ook daarin speelt Caravaggio met licht. Jezus, een van de twee hoofdrolspelers, gaat grotendeels schuil in de schaduw van een lichtbron die boven zijn hoofd passeert. Het moment dat Caravaggio koos is frappant. Hij laat Mattheus zien op het moment dat hij nog tollenaar is en Jezus hem hoogstpersoonlijk komt vragen zijn team te versterken. Die onconventionele keuzes maakte Caravaggio vaker als hij bekende verhalen vertelde. Drie jaar later krijgt Caravaggio de opdracht om ook het derde en belangrijkste doek voor de kapel te schilderen: Mattheus en de engel, waarin Mattheus opschrijft wat een engel boven zijn hoofd dicteert. Het evangelie komt rechtstreeks van God, was de boodschap. Het licht komt van boven, als uit de hemel.
Van bal naar bal De Storie di Matteo, Caravaggio’s grote doorbraak, zijn vierhonderd jaar na dato nog te zien op de plek waarvoor ze werden gemaakt. Ik heb het drieluik maar eventjes voor mezelf alleen. Groepen toeristen verdringen zich voor de kapel, met hun gidsen die in het Frans, Italiaans, Engels of Japans kunsthistorische tekst en uitleg verschaffen. Leuk, maar ik heb nog twintig Caravaggio’s te gaan. Twee dagen lang ren ik over zeven heuvels voor meer Bijbels werk in de mooiste kerken, bekoorlijke jongelingen in prachtige paleizen en zes Caravaggio’s op een kluitje in de Galleria Corsini. Ik
Caravaggio-tentoonstelling - 24 februari t/m 18 juni
Rembrandt van Rijn was vier jaar oud toen Michelangelo Merisi da Caravaggio overleed. Hoewel de twee elkaar nooit ontmoetten, had Caravaggio een onmiskenbare invloed op de Hollandse Meester. Voer voor de tentoonstelling Rembrandt-Caravaggio van het Rijksmuseum. Wegens verbouwing wijkt het Rijks uit naar het Van Gogh Museum, waar een dik dozijn Caravaggio’s pal naast evenveel Rembrandts komt te hangen. Zo worden Caravaggio’s Emmaüsgangers met Rembrandts Belsassarsfeest, of Rembrandts Ganymedes met Caravaggio’s Cupido vergeleken. Zoek de verschillen, of beter: zoek de overeenkomsten. De tentoonstelling Rembrandt-Caravaggio is te zien van 24 februari tot en met 18 juni in het Van Gogh Museum. Info: Kaartjes voor de tentoonstelling Rembrandt-Caravaggio zijn te krijgen op www.rembrandtcaravaggio.nl. In 2006 is er in Amsterdam ook veel aandacht voor Rembrandt, omdat hij vierhonderd jaar geleden het licht zag. Dat wordt groots gevierd met tentoonstellingen en evenementen, zoals een Rembrandt-wandeling door Amsterdam en Rembrandt, de Musical in theater Carré: Info: www.rembrandt400.nl.
w w w. n u d e t i j d v a n j e l e v e n . n l
31
De schilderijen van Caravaggio zijn zo realistisch en door het uitgekiende lichtspel zo intens dat de figuren zo van het doek af lijken te lopen.
maak de begrafenis van Christus mee in de overweldigende ambiance van het Vaticaan. In het minilandje van de paus pik ik natuurlijk ook ’s werelds beroemdste kunstwerk mee: De Sixtijnse Kapel van Michelangelo. Ik vergaap me aan Piazza del Campidoglio (ook van Michelangelo) blaas uit op de Spaanse Trappen en bekijk met open mond het tweeduizend jaar oude Colosseum. Eten doe ik bij de Osteria del Moro, waar de opvliegerige Caravaggio in april 1603 een bord eten in het gezicht van een keukenhulp smijt, omdat die hem niet kan vertellen welke artisjokken bereid zijn in boter en welke in olie. Tegenwoordig heet het hier Enoteca Ferrara en gaat het er beschaafder toe. ‘Hij bewoog zich met veel tamtam van het ene bal naar het andere,’ schrijft Carel van Mander in 1604 in zijn Schilderboeck, ‘zijn zwaard op de heup, altijd klaar voor een gevecht of een ruzie.’
Hollandse caravaggisten Duels en steekpartijen, gevolgd door arrestaties en gevangenisstraffen, verhinderen niet dat Caravaggio begin 17e eeuw bekend staat als de voornaamste schilder van Rome. Vanuit heel Europa komen schilders naar Rome om de kunst af te kijken. Uit Holland: Hendrick ter Brugghen, Dirck van Baburen en Gerard van Honthorst, later bekend als de Utrechtse carravagisten. Ook Rembrandt, Frans Hals en Vermeer laten zich beïnvloeden door Caravaggio. Zelfs hedendaagse toneelvormgevers en filmregisseurs profiteren van de technieken die Caravaggio uitvond. Zijn schilderijen zijn zo realistisch en door het uitgekiende lichtspel zo intens dat de figuren zo van het doek af lijken te lopen. Schilderijen van volgelingen zijn spielerei in vergelijking met die van Caravaggio. Caravawie? Voor vertrek wist ik niets van de Italiaanse schilder, maar na 48 uur in Rome ben ik een fan.
Gék van kunst
Weelderig interieur uit Caravaggio’s tijd in Palazzo Caetani. 32
w w w. n u d e t i j d v a n j e l e v e n . n l
Tweeëntwintig Caravaggio’s in twee dagen: het kan in Rome. Maar eigenlijk is het gekkenwerk. Letterlijk, want wie niet oppast draait door. Een overdosis kunst kan leiden tot krankzinnigheid. Het Stendhalsyndroom heet dat, naar de
Franse schrijver die het als eerste beschreef: ‘Verzonken in de overpeinzing van sublieme schoonheid, bereikte ik het emotionele punt, waarop men hemelse gewaarwordingen ervaart. Ik kreeg hartkloppingen, het leven vloeide uit me weg. Ik liep met de angst om te vallen.’ Gretige toeristen die in Italië kunst consumeren, kunnen last krijgen van duizeligheid, flauwvallen, ademnood en paniekaanvallen tot geheugenverlies, schizofrenie, doodsangst en dagenlang aanhoudende krankzinnigheid. In het psychiatrisch ziekenhuis Santa Maria Nuova in Florence wordt gemiddeld eens per maand een nieuwe patiënt binnengedragen. Professor Graziella Magherini, dé Stendhalsyndroom-expert, onderzocht ruim honderd gevallen. De laatste tijd is zij vooral geïnteresseerd in de reacties op de dartele jongelingen van Caravaggio. Ene Franz, een middelbare Duitser, viel flauw bij de aanblik van Caravaggio’s Bacchus. Geen idee meer wie of waar hij was, verliet hij het museum al stuiptrekkend op een brancard. Henry, een jonge Amerikaan, had tijdens een Caravaggiotentoonstelling te kampen met desoriëntatie en duizeligheid, maar van één detail werd hij letterlijk knettergek: de blote knie van Narcissus.
De bekering van Saulus.
Vlucht naar Napels Ook ik voel een Stendhalsyndroom opkomen. Daas en confuus stap ik op station Termini in de flitstrein naar Napels. Caravaggio maakte in 1606 dezelfde reis, dwars door Latium en Campanië langs de Tyrrheense Zee naar Napels. Ik zit er in de eerste klas van de EuroStar ongetwijfeld comfortabeler bij én ik heb geen moord op mijn geweten. Een schilderachtig Italiaans landschap trekt voorbij. Mijn geluk is compleet als de railtender langskomt met een verse espresso. Ontspannen arriveer ik in Napels. Maar goed ook, want hier krijg ik méér Caravaggio voor mijn kiezen. Door het oude centrum wandel ik naar Hotel Caravaggio, waar mijn kamer uitkijkt op de Pio Monte della Misericordia, met een van zijn ingewikkeldste en indrukwekkendste schilderijen. De zeven werken van barmhartigheid bewaar ik voor morgen, want anders word ik gek. Zo, nu eerst een pizza Margherita. b
Galleria Doria Pamphilj.
w w w. n u d e t i j d v a n j e l e v e n . n l
33
Wandeling op zoek naar Caravaggio San Luigi dei Francesi.
Met deze wandeling komt u langs alle kunstwerken van Caravaggio in Rome. Tweeëntwintig Caravaggio’s in twee dagen. Op uw pad passeert u voldoende koffieen eettentjes voor een cappucino, pasta al dente of een pizza Margherita. Neem de tijd! Want van té veel kunst kun je gek worden.
Dag 1 De eerste tien Caravaggio’s
Museo di Capodimonte.
Neem eerst een cappuccino bij Caffè Rosati op Piazza del Popolo, wandel dan naar de Santa Maria del Popolo met in de Cerasikapel twee Caravaggio’s: (1) De bekering van Saulus en (2) De kruisiging van Petrus. Via de Spaanse Trappen en de Trevifontein, wereldberoemd door de film La dolce vita van Fellini, loopt u de Via Lavatore in en gaat rechtdoor naar Piazza Barberini. Linksaf de Via Veneto in. Op nummer 27 staat de Santa Maria della Concezione met (3) De Heilige Franciscus. In het Palazzo Barberini hangt (4) Judith onthoofdt Holofernes. Slinger via de Via Veneto naar Villa Borghese, waar u bij Casina Valadier opzoekt een goed bord pasta al dente kunt eten bij een adembenemend uitzicht. Op naar
de Galleria Borghese met zes Caravaggio’s op een kluitje: (5) De Zieke Bacchus, (6) Jongen met een fruitmand, (7) Madonna dei Palafrenieri, (8) Hiëronymus in zijn studeervertrek, (9) David met het hoofd van Goliath en (10) Johannes de Doper. Terug naar de Belvedere aan de stadskant voor een zonsondergang boven het gouden silhouet van de Sint Pieter. Bergaf naar Piazza del Popolo en langs de rechter tweelingkerk naar het mausoleum van Augustus. Dag 1 zit erop. Zoek een designtafeltje in de pizzeria of het restaurant van Gusto.
Dag 2 Nog twaalf Caravaggio’s In de Pinacoteca Vaticana hangt Caravaggio’s (11) De graflegging van Christus. Vanaf het St. Pietersplein over de Via della Concezione naar de Tiber, rechtsaf en op het Piazza Rovere de Via della Lungara in. Op nummer 10 vindt u in Palazzo Corsini een (12) Johannes de Doper en (13) Narcissus. Ga lunchen bij Enoteca Ferrara, voorheen Osteria del Moro, waar Caravaggio met artisjokken smeet. Via de Ponte Sisto naar Piazza Navona, het theatrale plein waar Caravaggio regelmatig knokte. De poort door naar de Corso del Rinascimiento en voor
u verschijnt het Palazzo Madama, het woonhuis van Caravaggio. Links langs het paleis de Via Salvatore in. In de Contarellikapel van de San Luigi dei Francesi vindt u (14) De roeping van Mattheus, (15) Het martelaarschap van Mattheus en (16) De inspiratie van Mattheus. Aan de Piazza Sant’Agostino staat de gelijknamige kerk met (17) Madonna en de pelgrims. Om de hoek is de Via della Scrofa, waar Caravaggio zijn moord pleegde. Via het Pantheon naar Palazzo Doria Pamphilj. Hier vindt u de (18) Rust tijdens de vlucht naar Egypte, (19) Maria Magadalena en opnieuw een (20) Johannes de Doper. Dit is een kopie van het origineel in de Musei Capitolini, de volgende stop. In het Palazzo dei Conservatori hangen (21) De Waarzegster en een (22) Johannes de Doper. Vanuit het parkje achter Piazza del Campidoglio geniet u van een wondermooie zonsondergang. Bijkomen met een visje, wijntje en uitzicht op het Foro Romano bij Trattoria San Teodoro. Info: Een printbare versie van deze wandeling, met afbeeldingen van de schilderijen, de precieze route, adressen, prijzen, tijden, links en tips vind je op www.sandergroen.nl/caravaggio
Trevifontein. Santa Caterina dei Funari.
De pracht en praal van de Vaticaanse musea. 34
w w w. n u d e t i j d v a n j e l e v e n . n l
w w w. n u d e t i j d v a n j e l e v e n . n l
35
lezersarrangement
Naar het Rome van Caravaggio Speciaal voor lezers van NU de tijd van je leven heeft Arke Reizen een 3-daagse reis georganiseerd naar Rome. Behalve voor De schatten van Caravaggio is Rome natuurlijk dé stad waar je tenminste één keer in je leven moet zijn geweest. Grijp nu je kans! U verblijft in het viersterrenhotel Quirinale in het centrum van Rome vlak bij de Via Veneto en de Spaanse trappen. Het hotel heeft een à la carte restaurant, een bar met bijna iedere avond live-muziek en als het mooi weer is, kunt u in de tuin relaxen. PRIJS Per persoon op basis van een 2-persoonskamer Air Berlin KLM 1 feb t/m 31 mrt € 245 € 315 1 april t/m 30 juni € 319 € 395 1 juli t/m 31 aug € 260 € 337 Dagelijks vertrek. Verlenging van het arrangement mogelijk: vanaf € 81 tot € 121 per persoon per nacht. INCLUSIEF n Retourvlucht naar keuze met KLM van Amsterdam naar Rome in N-klasse (Voor andere klasses geldt een toeslag. Minimaal verblijfsduur van 3 nachten, of een zaterdag/zondagnacht) n óf: Retourvlucht met Air Berlin in de I-klasse vanaf Münster of Düsseldorf naar Rome. n 2 overnachtingen in Hotel Quirinale met ontbijtbuffet n Museumkaart (1 dag) voor De schatten van Caravaggio EXCLUSIEF Luchthavenbelastingen, veiligheids- en brandstoftoeslagen ca. € 72 (KLM) en € 59 (Air Berlin) per persoon. Vervoer van luchthaven naar hotel € 59 per persoon. Exclusief transfer van en naar hotel. Bijdrage calamiteitenfonds € 2,50 en administratiekosten € 10 per boeking. BOEKEN ANWB winkel. Bel 0900-9008070 (lokaal tarief) of via anwb.nl. Op dit arrangement zijn de ANVR-reisvoorwaarden van toepassing. 36
w w w. n u d e t i j d v a n j e l e v e n . n l
w w w. n u d e t i j d v a n j e l e v e n . n l
37
