VolZin
NUMMER 1 | € 3,95 5 FEBRUARI 2010 | JAARGANG 9 | WWW.VOLZIN.NU
tijdschrift voor zinvol leven
Holistische geneeswijze in Oeganda:
De kruidenkracht van Afrika
Cultuurhistoricus James Kennedy:
Nederlanders geloven nog in elkaar Psychiater Herman van Praag: “Atheïsme is een afwijking” Filosoof Tzvetan Todorov: Alle mensen zijn één
Traditionele geneeswijze in Oeganda
“Kruiden zijn het medicijn van God” De kruidendokter in Oeganda is uiterst populair. Zijn holistische visie op genezen sluit beter aan bij de religieuze beleving van veel Oegandezen. Zolang de reguliere gezondheidszorg voor velen onbetaalbaar blijft, zal daar weinig verandering in komen. De groeiende excessen van wat men gerust een industrie mag noemen, roepen ondertussen ook op tot reguleringen en wetgeving. TEKST & FOTO’S: MICHIEL VAN OOSTERHOUT
Op een winderige heuvel, een twintigtal kilometers buiten de Oegandese hoofdstad Kampala, zit een lange rij patiënten geduldig te wachten voor een consult bij Jaja Kagwa, de plaatselijke kruidendokter. Een vrouw schuifelt moeizaam met een kakelende kip onder de arm zijn donkere hut binnen. Een kwartier later komt ze tevoorschijn met een A4’tje in de hand. Jaja Kagwa heeft er onbegrijpelijke tekens opgekrabbeld. “De taal van de geesten”, zo wordt er gefluisterd. De vrouw loopt naar Kungu Rock toe. Deze twintig meter hoge rots is de manifestatie van een voorou-
Kruidendokter, geflankeerd door pijp rokend medium, roept een geest aan.
14 VolZin | 5 februari 2010
der die genezing kan brengen. In het midden is een rotsspleet zichtbaar die trapsgewijs de hoogte in gaat. Blootsvoets zijgt ze neer op haar knieën. Zandkorrels worden op het papier gestrooid, evenals een aantal haren van de vrouw. Ze prevelt haar probleem en klimt via de rotsspleet het binnenste van Kungu Rock in om haar offer te brengen.
Kruidendokters Naast deze cultureel betekenisvolle plekken waar mensen met hun zieken en problemen te recht kun-
Assistente van dokter Anatoli toon traditioneel ogend fetisj
Broeder Anatoli: “Kruiden werken voor honderd procent.”
vol met westerse techniek.
nen zijn er in Oeganda duizenden traditionele onderzoekscentra die medicinale kruidenextracten verkopen. Het is een ietwat ongeorganiseerde industrie die vanaf begin jaren tachtig tot grote wasdom is gekomen. Enerzijds omdat de reguliere gezondheidszorg na jaren van verwaarlozing - door interne conflicten - een schaduw van haar oude zelf was geworden, anderzijds omdat het hiv-virus in die jaren het land teisterde en de kruidenindustrie daar op insprong. Volgens schattingen zijn er meer dan honderdvijftigduizend kruidendokters in Oeganda. Er zijn weinig regels voor alternatieve genezers. In tegenstelling tot de reguliere medische gezondheidszorg. Wat dat betreft zijn er parallellen te trekken met Nederland. De controverse rond gebedsgenezeres Jomanda en Sylvia Millencam maakt duidelijk waarom regels belangrijk zijn. Al werd in 1993 in de wet Beroepen in de Individuele Gezondheidszorg het een en ander vastgelegd, toch liep het nog goed mis. In Oeganda is dat niet anders.
Medicijn van God Iemand die zich grote zorgen maakt om zorgvuldigheid is de 83-jarige broeder Anatoli Wasswa van de Banakaroli Broeders in Kiteredde, West-Oeganda. Sinds 1983 heeft hij een reputatie opgebouwd als fervent voorstander van kruiden. “Kruiden zijn het medicijn van God”, zo is zijn overtuiging. En: “Het
“Westerse medicijnen halen weinig uit tegen ziektes zoals astma, diabetes, maagzweren”
werkt altijd honderd procent.” Lopend door zijn kruidentuin wijst hij kruiden aan die als aanvulling op aidsremmers het leven van patiënten draaglijker maken. Maar nee, “een oplossing voor aids of kanker heb ik nog niet gevonden. Dan verwijs ik naar de therapieën van de reguliere zorg”. Reguliere en alternatieve geneeswijze zijn volgens hem complementair. Hij is lovend over hoe de Oegandese overheid in de beginjaren van de aidscrisis kruidendokters stimuleerde om het virus te bestrijden. Al in een vroeg stadium wisten zij met kruidenaftreksels - in olie, drankjes- of poedervorm - de levensverwachting met een half jaar te verlengen. De systematische manier waarop hij zelf in de loop der jaren meer dan drieduizend kruiden liet analyseren in laboratoria, bezorgde hem bekendheid in heel Afrika. Kruiden zijn volgens de broeder niet meer weg te denken binnen de gezondheidszorg van Oeganda. “Ook al is de reguliere zorg verbeterd, het prijskaartje dat daar aanhangt, sluit nog steeds pakweg tachtig procent van de bevolking uit.” In zijn kantoor haalt hij stapels ordners tevoorschijn met gedroogde kruiden. Zijn ogen glunderen. “We gaan holistisch te werk, zodat ook psychologische, culturele en spirituele aspecten aan bod komen.” Het is niet vreemd dat de reguliere zorg het onderspit delft. Op iedere 140 inwoners van Oeganda is er 1 kruidendokter. Voor reguliere artsen is dat 1 op 12.500 (in Nederland is dat 1 op 320). Daarbij komt dat de kruidendokters bij veel voorkomende ziektes vaak een betere diagnose stellen, aldus broeder Anatoli: “Westerse medicijnen halen weinig uit tegen ziektes zoals astma, diabetes, maagzweren en dergelijke.” Samuel Mugoya, dermatoloog in Mulago, het grootste
5 februari 2010 | VolZin 15
ziekenhuis van Oeganda, schudt meewarig zijn hoofd als hij met de uitspraken wordt geconfronteerd. “Hoe identificeren kruidendokters de bloedspiegel van een patiënt? Hoe bepalen ze de hoeveelheden om toe te dienen?” In het verleden heeft Mugoya pogingen ondernomen om de kruidendokters te overtuigen patiënten met geslachtsziektes door te verwijzen naar het ziekenhuis. Het is alom bekend dat deze ziektes een belangrijke factor zijn in de verspreiding van het hiv-virus. Op de vraag of hij ook bereid is mensen door te verwijzen naar kruidendokters is het antwoord een volmondig nee. “Ik geef toe dat we veel terrein verloren hebben aan kruidendokters. Gedeeltelijk is dat onze eigen schuld. Door bureaucratische rompslomp zijn allerlei gezondheidprogramma nooit van de grond gekomen.” Ook al zijn de ziekenhuizen van Oeganda officieel gratis, in werkelijkheid moet men bijna altijd voor de medicijnen betalen en ook de bereikbaarheid is nog steeds een groot probleem.
Van 7 tot 13 februari voor Ghana Voor de bouw van een brug over de rivier, zodat de mensen aan de overkant minder geïsoleerd zijn. Van 14 tot 20 februari voor Pakistan Vakonderwijs voor vrouwen betekent meer kansen voor vrouwen. Werkt u daaraan mee?
Helpt u mee?
w w w. w i l d e g a n z e n . n l
16 VolZin | 5 februari 2010
“Tientallen kruidendokters zijn opgepakt wegens betrokkenheid bij kinderoffers” Heilige plaatsen In Ttaanda, een rituele plaats twee uur reizen ten noorden van Kampala, moet men natuurlijk ook betalen voor een consult. Maar de interesse voor de persoon achter de patiënt, en de connotatie met spiritualiteit hebben een magnetische aantrekkingskracht. Een consult hier heeft dan ook iets weg van een behandeling in een kuuroord, met aandacht voor lichaam en geest. De kruidendokter is bezig, geflankeerd door zijn pijp rokende medium, de geest van Walumbe aan te roepen. Walumbe is een legendarische voorouder die dood en ziekte ter wereld bracht, aldus de legende. De traditionele tempel van Ttaanda is omgeven door mysterieuze gaten in de grond. Van de meeste kun je de diepte niet peilen. Een is er bedekt met een traditionele doek van boombast. Om Walumbe ondergronds te houden. Een mannelijke bezoeker roept al zingend Walumbe aan, terwijl hij een bospaadje naar de eeuwige waterbron volgt. Jerrycans met helend water vinden dagelijks vanaf deze plek hun weg naar alle uithoeken van het land. De hoeder van de bron wijst naar twee met tal van doeken omwikkelde rotsen. De graven van Kintu en Nambi, de Adam en Eva van de Bagandabevolking. Gelooft broeder Anatoli niet in de kracht van heilige plaatsen, zijn collega-kruidendokter Yahaya Sekagya zweert stellig bij Ttaanda. Ook Sekagya combineert met het grootste gemak verschillende functies. “Dat past binnen het syncretistische karakter van Afrika”, zegt hij. Naast kruidendokter is hij tandarts en ook geeft hij leiding aan een door hem opgezet trainingsinstituut voor kruidendokters. Verschillende ervaringen in zijn leven brachten hem ertoe om na zijn medische studie in de leer te gaan bij kruidendokters, vertelt Sekagya. “Als kind ervoer ik bovennatuurlijke verschijnselen. Ik werd naar het psychiatrisch ziekenhuis Butabika gebracht. Ze dachten dat ik schizofreen was. Na een maand sprak ik eindelijk een dokter die me begreep en me liet gaan.” Die verkeerde diagnose bracht hem ertoe dokter te worden. “Ik dacht, hoeveel mensen zitten er in Butabika te verpieteren door een verkeerde diagnose?” Aan het begin van zijn opleiding tot kruidendokter werd hij naar Ttaanda gestuurd. “Er was een patiënt die bezeten was door boze geesten. Dagenlang brachten we offers om de geesten te sussen, wat uiteindelijk
ook lukte. Als arts kon ik niet verklaren hoe de toestand van de patiënt verbeterde. Het was ongelooflijk. Maar ik begreep toen het verband tussen genezing en rituelen.”
Placebo-effect Sceptici zullen zeggen: het is een kwestie van geloof. Sekagya denkt daar anders over. “Wij behandelen mensen die al jarenlang gek zijn. Die beseffen echt niet wat ze geloven. Het placebo-effect gaat dus niet op. Maar toch genezen we ze. Wat mij betreft ligt het wachtwoord voor genezing binnen de spiritualiteit.” Hij legt uit: “Cellen, DNA, organen en weefsels, dat zijn materiële aspecten. Maar de geest is dat niet. Men zegt dat de geest in de hersens zit, ik geloof nu juist dat hij erbuiten ligt. We maken er contact mee. Planten zijn ook materie, maar hebben elementen in zich die in staat zijn om problemen met het lichaam op spirituele wijze weer in harmonie te brengen.” Hij geeft water als voorbeeld: “Het is het meest bereisde element. Water gaat door de grond, door een boom en dan de lucht in. Weten we precies wat het op die reis allemaal oppikt? Water is dus een element vol van ervaring. Het feit dat we water niet volledig kunnen begrijpen, betekent niet dat water geen helende werking heeft. We vertrouwen dus te veel op onze hersenen. Met als gevolg dat we, ironisch genoeg, dat wat we niet weten, niet vertrouwen.”
Kinderoffers Enige zelfkritiek en introspectie is echter wel op zijn plaats. De traditionele geneessector is nauwelijks georganiseerd. Mogelijk bewust. Want zij die kwaad in de zin hebben, varen wel bij chaos. In een land waar de wet onderhevig is aan onregelmatigheden en corruptie welig tiert, blijft misbruik vaak ongestraft. Met de sterke groei van de economie is bovendien het verschil tussen arm en rijk groter geworden. Boosheid, afgunst en verontwaardiging over die ongelijkheid brengt sommigen ertoe om naar een kruidendokter te gaan en rijkdom te eisen, een onmogelijkheid die tot lugubere excessen leidt. Zo zijn er zakenmensen die kinderhoofdjes begraven voordat ze hun flat bouwen en het gebeurt dat van kinderen de geslachtsorganen worden afgehakt om als magisch ingrediënt te dienen. De afgelopen twee jaar zijn tientallen kruidendokters opgepakt wegens betrokkenheid bij kinderoffers. De schrik zit er ondertussen bij ouders flink in. Heel wat kinderoortjes zijn doorprikt met oorbelletjes. Een ‘beschadigd’ kind heeft namelijk geen waarde. In zijn kliniek toont broeder Anatoli bewijzen van bedrog. Zijn assistent haalt twee koffers met fetisjen tevoorschijn en zet de voorwerpen een voor een op de grond. Van de buitenkant ziet de fetisj er heel traditi-
Helend drankje van de kruidendokter. “Meer dan placebo.”
oneel uit. Maar al snel blijkt dat westerse technologie een weg gevonden heeft in de wereld van de traditie. Ingenieus ingebouwde mechaniekjes doen de fetisjen vervaarlijk ronddraaien. Het bedrukte broeder Anatoli zo dat hij er een boek over schreef: Witchcraft reveiled (Hekserij ontmaskerd). In bepaalde kringen binnen de kruidenindustrie riep dat grote boosheid op, maar dat deert hem niet. “De overheid zou veel actiever moeten aandringen op zelfregulering van deze sector. Vroeger was er een duidelijke scheidslijn tussen kruidendokters en toverdokters. Dat is niet meer het geval. We moeten een manier vinden om diegenen te neutraliseren die mensen manipuleren en schade toe brengen.” O Michiel van Oosterhout woont en werkt als journalist in Oeganda.
5 februari 2010 | VolZin 17
