De Israëlische blindenbibliotheek. Wandeling door Joods Maastricht. Chanoeka-wonderen en Chanoeka-helden. Challe nemen met Smadar Morag

jaargang 2, nummer 2 • Chanoeka 2015/5776

Wandeling door Joods Maastricht

De Israëlische blindenbibliotheek

Chanoeka-wonderen en Chanoeka-helden

‘Challe nemen’ met Smadar Morag

inhoudsopgave

colofon

3 We eten ons het jaar door Voorwoord uitgever

12 Kinderpost Kinderpagina’s

3 Joodse kalender  Overzicht t/m Pesach

14 De Centrale Bibliotheek voor mensen met een lees-beperking in Israël

4  Protest tegen of demonstratie voor? Opperrabbijn Jacobs

5 Hebreeuwse les 1 Een blinde juf vertelt

5 Een Chanoeka-wonder in de sjoa Herinneringen 6 ‘Challe nemen’ met Smadar Morag en challe-recept 8  Over Chanoeka en de oude Nederlands-Joodse traditie Joodse gebruiken met recept viskoekjes 10 Chocola en sinaasappel Vibeke bakt

16 Gedenken is de ademhaling van de ziel – Joods Monument Utrecht 17 De Limburgse gastvrijheid en de rijke historie van Maastricht en haar synagoge 0 Chanoeka-held 2 De Medienist

Redactie Aan deze uitgave werkten mee: Opperrabbijn Binyomin Jacobs, Yitta Halberstam en Judith Leventhal, Dannie Klompsma, Vibeke Cohen, Jaffa de Liever, Didi de Wolff, Joan Miles, Bert Vromen, Amiad Ilsar. Eindredactie Suzan Breedveld Uitgever Studio Breedveld, Mediaplaza [email protected]

0 Chanoeka-lichten aansteken 2 Handleiding

Drukwerk Drukkerij Teewes, Almere

1 Soefgania versus Berliner Bol 2 Mesjek

Donaties NL97 INGB 0009 6949 76 t.n.v. Studio Breedveld, Almere o.v.v. Medienepost

22  Maak jezelf en Israëli’s blij door te shoppen bij Hola-Israel

10 Help, mijn zoon wordt bar mitswa!

De Medienepost verschijnt drie keer per jaar, is gratis voor alle Joodse inwoners van de mediene en wordt verspreid via de Joodse Gemeenten.

Advertenties Neem voor informatie en tarieven contact op met de uitgever.



It’s not just an airline, it’s Israel It’s not just an airline, it’s Israel

START INTERESSANTE CURSUSSEN IN JANUARI Komende januari en februari starten twee interessante blokcursussen bij het Joods Studiecentrum te Leiden, te weten: • Geschiedenis en topografie van de Joden in Oost-Europa • Joodse literatuur, vier boekbesprekingen. How about flying to TLV on Tuesday or Wednesday for as low as € 249 ? Departure days Tuesday & Wednesday ONLY. This offer is valid for departured in the period: 3 November 2015 till 31 March 2016. Minimum stay: Saturday night, Maximum stay: 1 month This fare includes all taxes. Join EL AL NETHERLANDS on FACEBOOK For more information and reservation please contact EL AL Reservation department: 020-644 01 01,visit our website: www.elal.com or contact your local travel agent.

2 De Medienepost

Vraag vrijblijvend onze studiegids aan of bezoek onze website: www.joodsstudiecentrum.nl Joods Studiecentrum te Leiden Levendaal 14, 2311 JL Leiden Tel.: 071-514 80 78 of 06-133 795 62 [email protected] www.joodsstudiecentrum.nl

voorwoord uitgever

joodse kalender

We eten ons het jaar door De eerste keer dat ik Chanoeka meemaakte, was op een kibboets. Het feest werd heel uitbundig gevierd. Langs de paden stonden glazen potjes met waxinelichtjes, er was een vuurshow en een tentoonstelling van menorot die door de verschillende afdelingen waren geknutseld. Dus een kleerhanger met knijpers van de wasserij, iets met techniek van de technische dienst, enzovoort. Ook gonsde het al dagen tevoren dat er een speciaal gebak voor Chanoeka bereid zou worden, soefganiot! Toen ik op die eerste avond van Chanoeka de bijzondere lekkernij te zien kreeg, verdween de magische sfeer toch een beetje. Het was gewoon een soort Berliner bol. Pas later, toen ik met mijn zoon in Jeruzalem was met Chanoeka, ben ik soefganiot gaan waarderen. Wat een fantastische creaties met de meest wonderlijke toevoegingen maken banketbakkers ervan! De aantrekkingskracht is groot. Angel Bakeries, de grootste bakkerij van Israël, bakt elke dag van Chanoeka meer dan 250.000 soefganiot. In de Israëlische kranten verschijnen uitslagen van soefgania-tests. En om te voorkomen dat we er na acht dagen allemaal uit gaan

zien als een soefgania – bedenk dat elke soefgania zo’n 500 calorieën telt – is er nu de ‘mini’, half zo groot als de normale proportie. Ook de rest van het jaar eten we heel wat af. Zo at ik borsjt in Maastricht, een heerlijke PoolsRussische soep met rode bieten. Samen met de secretaris van de Joodse gemeente Limburg, die zelf ooit vanuit Moskou naar Nederland kwam. Zijn rondleiding was niet alleen culinair, maar leverde ook veel foto’s en interessante verhalen op om een bijzonder artikel mee te maken. En ik at heerlijke cholent in de gezellige Almeerse sjoel op een sjabbesmiddag tijdens The Shabbos Project, nadat ik me flink verlopen had bij gebrek aan iPhone of zelfs een papieren plattegrond. Gelukkig was de pan nog vol. Veel leesplezier en Chanoeka sameach! Suzan Breedveld n

Suzan Breedveld groeide op in Gelderland en kwam via Amersfoort, Rotterdam, Den Haag, Berlijn en Sydney in Israël terecht. Na zeven jaar Israël terug in Nederland. Woont met haar zoon in Almere Poort en runt haar eigen bedrijf als vormgever en uitgever.

J oodse data Chanoeka van | zondagavond 6 december tot | maandagmiddag 14 december Vastendag 10 Tewet van | dinsdagochtend 22 december tot | dinsdagavond 22 december

illustratie:www.micheldeboer.net

Toe Bisjwat van | zondagavond 24 januari tot | maandagavond 25 januari

shabbos?

eh... haarbos!

Rosj Chodesj Adar II van | maandagavond 9 maart tot | vrijdagavond 11 maart Vastendag van Esther van | woensdagochtend 23 maart tot | woensdagavond 23 maart Poeriem van | woensdagavond 23 maart tot | donderdagavond 24 maart Sjoesjan Poeriem van | donderdagavond 24 maart tot | vrijdagavond 25 maart Pesach van | vrijdagavond 22 april tot | uitgaande sjabbat 30 april

De Medienepost 3

opperrabbijn jacobs

Protest tegen of demonstratie voor? Waaraan herinnert de geschiedenis van Chanoeka – het Inwijdingsfeest? Het gebruikelijke antwoord is: het wonder van het kruikje olie. De Makkabeeën wilden de Tempel weer inwijden en de Menora aansteken. Maar alle olie was door de Grieken bewust verontreinigd. Slechts één kruikje met koosjere olie, genoeg om slechts één dag de menora te laten branden, werd gevonden. En dat kleine kruikje, bleek acht dagen te voldoen… Maar is het wonder met het kruikje olie de essentie van de toenmalige geschiedenis? Er woedde een vurige strijd. De Grieken en de Hellenisten, Joden die zich aan de kant van de Grieken schaarden, eisten dat de wetten en gebruiken die niet rationeel klonken werden geschrapt uit het Jodendom. De Tora en de Talmoed mochten blijven, maar moesten gedegradeerd worden tot een soort wetenschap, die weliswaar hoogstaand was, maar waaruit G-d verwijderd moest worden. Het rationalisme was de nieuwe afgod geworden. En wat gebeurde er vervolgens? Een zware en bittere strijd door geloofsgetrouwe Joden, de Makkabeeën. Ze waren met weinigen, maar versloegen velen. Ze waren zwak, maar overwonnen de sterken. Dit is Chanoeka!

En toch staat die oorlog niet centraal gedurende Chanoeka. Een bijverschijnsel, het wonder van het kruikje olie, eist alle aandacht op. Chanoeka is het feest van de inwijding van de Tempel in Jeruzalem. Chanoeka is het feest van de lichtjes. Met Chanoeka steken de Joden door de eeuwen heen voor het raam van hun huis en op straat de menora aan. Joden en niet-joden zien de vlammetjes. Ook in ons eigen Nederland worden publiekelijk grote menorot ontstoken. Joden en niet-joden verzamelen zich. Midden in de stad, voor het stadhuis, op de markt... Geen woord over de zware strijd! De basis van de wereld is chesed, liefde. Gewoera, strengheid, is secundair. En dus overheersen met Chanoeka de warme, zuivere vlammetjes. De bittere

Piazza Bologna, Rome

Lower East Side, New York

4 De Medienepost

strijd en de daaraan gekoppelde duisternis komen in de schaduw te staan. Opkomend antisemitisme, rassenhaat en intolerantie vereisen grote alertheid. Israël staat meer en meer alleen in een vijandige wereld. Extremisme viert hoogtij en de grote meute volgt als makke schaapjes, omdat blind volgen altijd het makkelijkst is. Hoe bestrijden wij kwaad? Terug­vech­ ten? Zeker. Preventieve zelfverdediging is een bittere noodzaak. Suïcide is Joods wettelijk niet toegestaan! En toch moeten we de menora aansteken. Uitstralen naar de samenleving dat het primair onze taak is om vrede te verkondigen en het goede, dat overal en in ieder mens aanwezig is, te stimuleren. Luidkeels verkondigen dat de Eeuwige van ieder verlangt dat hij van zichzelf een heiligdom maakt om de Eeuwige te dienen en de medemens tot steun te zijn. En in dat ontstane heiligdom heerst sjalom en is er automatisch, vanwege het aanwezige licht, geen plaats voor duisternis, corruptie en vernietigend extremisme! Nog vele jaren Chanoeka, in gezondheid en in sjalom, en weet: Chanoeka is geen protest tégen, maar een gigantische wereldomvattende en eeuwenoude demonstratie vóór. Binyomin Jacobs, Opperrabbijn n

Golders Green, Londen

herinneringen

Elk jaar komt Chanoeka wanneer we dit het meest nodig lijken te hebben. Als de dagen op hun kortst zijn en de nachten eindeloos lang, schijnt de gloed van de menora op een volk dat hunkert naar licht. In 1938 bevond de hele wereld zich wegzinkend in een duisternis. Als er ooit een behoefte was om ons door het licht de weg te laten wijzen, dan was het wel deze koude december in nazi-Duitsland, tijdens het begin van de achtste en laatste dag van Chanoeka.

Een Chanoeka-wonder in de sjoa De familie Geier zat in het tweede klas rijtuig van de trein van Berlijn naar Nederland, op het moment dat de winterzon achter de horizon verdween. Het was een lange en angstaanjagende periode geweest, van Kristallnacht tot nu. Ze konden nog nauwelijks geloven dat het hun was gelukt om een Amerikaans visum te bemachtigen. Nu waren ze dan eindelijk op reis naar de vrijheid. Judah en Regina Geier en hun twee kinderen, Arnold en Ruth, brachten de treinreis door terwijl zij uit het raam keken, boterhammen aten, lazen, wegdoezelden en zich probeerden te gedragen alsof de wereld nog een normale plek was. Maar, in tegenstelling tot de meeste andere passagiers, bleef de familie zich bewust van de gevaren die hen wachtten bij de Duits-Nederlandse grens. Daar zouden de nazi’s, Duitse politie en Gestapo-officieren allemaal aanwezig zijn voor een laatste controle van paspoorten en reisdocumenten. Voor Judah Geier echter, was er nog een bijkomende zorg. Als orthodoxe Jood en voorzanger, was zijn hele leven toegewijd aan het volgen van de levenswijze die de Tora voorschrijft. Nu was het daar, het moment van schemering, waarop de vlammetjes van de menora aan zouden moeten gaan om hun licht te verspreiden. En hij was gedwongen om rustig op zijn zitplaats te blijven met alleen het felle licht van een kaal peertje. Omringd door vreemdelingen, durfde hij geen lucifer te strijken of beracha te zeggen, uit angst om op te vallen en hierdoor zichzelf en zijn familie in gevaar te brengen. Regina Geier voelde de innerlijke strijd van haar echtgenoot aan en probeerde hem ervan te overtuigen dat G-d zijn situatie zeker zou begrijpen en

hem zonder twijfel zal belonen door hem nog vele malen Chanoeka te laten vieren. Judah leek niet getroost. Op een plaats en tijd van zulke geestelijke duisternis, leek het licht van de menora hem belangrijker dan ooit – vooral op de achtste avond van Chanoeka, het hoogtepunt van het feest, wanneer alle kaarsen tegelijk branden om het wonder van de Joodse overwinning te verkondigen. De kwestie bleef in Judah’s hoofd rondmalen, terwijl de trein doorreed. Plotseling stopte deze met piepende remmen, bij de Duits-Nederlandse grens. De trein stond stil in het station voor de langste tien minuten van Judah’s leven, terwijl de douane en de Gestapo zich voorbereidden om ieders documenten te controleren. Het gezin zat stil, verstijfd van angst. Eén verkeerd antwoord, één nerveus trekje, zou het verschil tussen ontsnapping en gevangenschap kunnen betekenen, tussen een nieuw leven en een gewisse dood. Toen gebeurde het. Zonder waarschuwing werd het hele station en elke hoek van de trein in complete duisternis gehuld. Alle lampen doofden op hetzelfde moment, waardoor de passagiers en de ambtenaren alleen nog om zich heen konden tasten. Zonder een seconde twijfel maakte Judah gebruik van de situatie en strekte zich uit naar zijn jas op het bagagerek boven hem. Hij deed zijn hand in één van de zakken en haalde een klein pakje tevoorschijn. Voordat iedereen begreep wat er gebeurde, streek hij een lucifer, stak een kaars aan en maakte snel de onderkant van de andere acht kaarsen warm. Hij zette ze stevig in een nette rij in het raamkozijn en zei in één adem, op fluistertoon, de Chanoeka-berachot.

Terwijl zijn familie vol verbazing toekeek, stak Judah voorzichtig elke kaars aan en plaatste de negende, de sjamasj, aan de zijkant. In de oplichtende warmte van de menora straalde zijn gezicht voor het eerst in maanden vreugde en vrede uit. Bij het zien van het onverwachte licht achter het raam, kwamen de Gestapo en de politie aangerend. Judah bleef met zijn gedachten bij de chanoekalichten, terwijl zijn hart zo hard en snel klopte als de naderende dreunende laarzen. Toen de officieren door de deur van de trein naar binnen sprongen, was Judah op het ergste voorbereid. Echter, in plaats van woedend te reageren op deze brutale vertoning, zagen de officieren alleen de gelegenheid die dit bood. Bij het licht van de flikkerende kaarsjes konden ze goed genoeg zien om te starten met het controleren van papieren. En zo gingen ze, met de karakteristieke efficiëntie, aan het werk. Toen het werk was gedaan en ze op het punt stonden te vertrekken, draaide de douane-inspecteur zich naar Judah en bedankte hem persoonlijk voor het meebrengen van ‘reiskaarsen’. Ondertussen zat de familie Geier bijna een half uur in opperste bewondering, starend naar het raamkozijn. Precies op het moment dat de kaarsen uit begonnen te gaan, flitsten alle lampen op het station plotseling weer aan. Judah sloeg zijn arm om zijn twaalfjarige zoon. Met tranen in zijn ogen trok hij hem tegen zich aan. “Onthoud dit moment”, zei hij zacht, “Net als in de dagen van de Makkabeeën, gebeurde hier een groot wonder”. Yitta Halberstam en Judith Leventhal n

Zoals verteld door Arnold Geier (Judah’s zoon) aan Pesi Dinnerstein. Dit artikel verscheen in het Engels op www.chabad.org

De Medienepost 5

jodendom en carrière

‘Challe nemen’ met Smadar Morag Op woensdagavond 21 oktober kwamen honderden Joodse dames uit Nederland bijeen in het Joods Cultureel Centrum in Amsterdam om gezamenlijk challe-deeg te bereiden, als voorbereiding op The Shabbos Project. De avond wordt geleid door de Nederlandse Smadar Morag, die niet alleen uitleg geeft over de mitswa van het ‘challe nemen’, maar ook boeiend over zichzelf vertelt in heuse cabaret-stijl. Over een aantal auto’s verdeeld komen we vanuit Almere aan in het JCC. De grote zaal staat vol met lange tafels met op elke plaats een vrolijk gekleurd teiltje met daarin een kookschort, een kilo bloem, een flesje water en het recept. Op de tafels staan ook suiker, zout en gist, die we delen. In een hoek van de zaal vinden we een tafel waar we als Almeerse delegatie gezellig bij elkaar kunnen zitten. Smadar Morag neemt de microfoon en begroet ons. Ze spreekt even makkelijk

6 De Medienepost

Nederlands als Hebreeuws, en ze zingt even mooi als ze vertelt. Ze vertelt ons, dat je de mitswa van ‘hafrasjaat challa’, het ‘challe nemen’, alleen kunt doen vanaf een hoeveelheid van ruim twee kilo bloem. Populair Maar niet getreurd, we doen het samen en Smadar vertelt ons dat groepssessies als deze populair zijn in Israël, niet in het minst door de kracht die dit schijnt

te hebben. Dus, is het vinden van een partner of je kinderwens verworden tot een lang project, dan wordt het tijd voor challe nemen! Je zou niet de eerste zijn die kort daarna verrast wordt. Als je toch zelf challes bakt, is deze mitswa niet moeilijk om uit te voeren. Wat je doet, is een deeltje van het ongebakken deeg wegnemen – dat vroeger het offer was – en het goed inpakken, apart houden en wegdoen. Terwijl je dit doet, zeg je de bijbehorende beracha en welke wensgebeden je verder kwijt wilt. Terwijl wij ons deeg laten rijzen, begint Smadar over zichzelf te vertellen. Ze houdt ons aan haar lippen gekluisterd door de ernstige momenten uit haar levensverhaal af te wisselen met grappige sketches. Smadars moeder Evelina wordt als baby in de Tweede Wereldoorlog gered doordat haar moeder haar afgeeft bij de slager voorafgaand aan de deportatie via de Hollandse Schouwburg. Evelina groeit op in een christelijk gezin en krijgt als tiener te horen dat ze Joods is en dat haar pleegouders haar ouders niet zijn. Als jongvolwassene vertrekt Evelina naar Israël, in een MG. Dit is een opvallende verschijning en als ze dreigt een bekeuring te krijgen, slaat de vonk over. De politie-agent van Egyptische afkomst wordt Smadars vader. Hattem Het gezin komt te wonen in Hattem, waar ze het enige Joodse gezin zijn in de wijde omgeving. Smadar vertelt dat ze als schoolkind graag net als de anderen wilde zijn, maar dat dit moeilijk ging met haar exotische naam en haar zwarte haar. Als haar Egyptische vader haar op een dag komt ophalen van het schoolplein, kan ze wel door de grond

Smadars keuken

Challe-recept Ingrediënten voor twee sjabbat-challot:

• 1 kilo witte tarwebloem • 30 gr verse of 1,5 zakje droge gist • 375 ml afgekoeld gekookt water • 1 eetlepel suiker • half kopje suiker (± 125 gr) • 2 eieren (1 voor het beslag) • half kopje olie (bijv. zonnebloem) • 1 eetlepel zout Almeerse delegatie bij The Great Challah Bake in het JCC

• bakpapier • maanzaad of sesamzaad

zakken. Op de nieuwsgierige vragen van haar klasgenoten naar haar afkomst, antwoordt ze dat ze Indianen zijn en allemaal Indiaanse namen hebben en dat haar naam ‘zwart haar’ betekent. Choemoes De verschillen tussen haar asjkenazische moeder en sefardische vader legt Smadar ons uit aan de hand van een broodmaaltijd met choemoes. Haar moeder smeert met een mes met precisie een kleine hoeveelheid choemoes op haar boterham. Haar vader scheurt een stuk brood af en haalt het door de bak met choemoes. Zelf zou Smadar deze valkuil niet nemen. Uiteindelijk trouwt ze met een Marokkaans-Joodse man! Smadar krijgt er een sefardische schoonmoeder bij die haar eigen recepten, met vooral veel vlees en salades, voor haar opschrijft, opdat zoonlief niets tekort zal komen. Een dieptepunt in Smadars leven, dat uiteindelijk ook tot een keerpunt zal leiden, is het tragische moment waarop een groot deel van haar vaders familie omkomt bij een aardbeving in Turkije. De planken op Smadar woont met haar jonge gezin in Amsterdam. Haar man Yigal wordt steeds vromer, maar laat haar daarin vrij. Smadar heeft haar werk als actrice, speelt glansrijke rollen in bekende stukken als ‘Fiddler on the Roof’ en moet elk weekend de planken op. Zelfs al zou zij willen, dan nog zou ze niet weten hoe ze het houden van de sjabbat ooit zou kunnen combineren met dit werk. Dus komt het voor, dat zij op vrijdagavond in een auto met chauffeur op weg is naar

een plaats waar ze op optreedt, terwijl haar man op dat moment de weg oversteekt, compleet met keppel en baard, om naar sjoel te gaan. Op een gegeven moment regelt Yigal een hotelkamer in België, waar ze dat weekend optreedt. Het brengt iets in haar teweeg om met hem sjabbat te vieren aan een door hem verzorgde sjabbattafel op de hotelkamer. Spijkerbroek Hun kinderen, een jongen en een meisje, gaan naar Rosj Pina. Haar zoontje begint vragen te stellen over waarom hij buiten de school zijn keppel niet op mag houden en niet mag opvallen. Het zet haar aan het denken. Het gezin verhuist naar Israël en de blije verwondering van haar zoontje dat iedereen daar gewoon zijn keppel op mag houden, bevestigt dat dit de juiste keuze is geweest. Ondertussen vliegt Smadar vooral veel heen en weer, want het acteerwerk gaat gewoon door. De kinderen gaan naar een religieuze school en voelen zich als een vis in het water, maar Smadar legt persoonlijk aan de schooldirectie uit dat zij gewoon in spijkerbroek en t-shirt zal blijven lopen. Echter, de omwenteling is al in gang gezet. Smadar gaat sjabbat houden, verdiept zich in de Joodse gebruiken en gaat een vroom leven leiden. Ze bedenkt een manier waarop ze toch kan blijven acteren, namelijk door op te treden voor Joodse dames. Iets dat ze niet voor mogelijk had gehouden. En wij kunnen beamen: het gaat haar prima af! We gaan naar huis met ons challedeeg en een geweldige ervaring.

Bereidingswijze: 1. De eetlepel suiker oplossen in het bakje met 375 ml afgekoeld gekookt water. Het blokje gist even brokkelen en in het water doen. Minstens 10 minuten wachten tot de gist is opgelost in het water. 2. Doe in een andere bak de helft van het pak bloem. Maak een kuiltje in de bloem en giet daar het gistwater in. Heel even laten staan en dan mengen (met je handen of met een mixer met deeg-gardes). Doe er 1 ei doorheen, een half kopje suiker, een half kopje olie en een eetlepel zout. Mengen. Dan de andere helft van de bloem erbij. 3. Stevig kneden. Als de bloem helemaal is opgenomen, kneed je nog even door. Dan maak je van het deeg een bol en strijkt hier wat olie overheen. Dek de bak met het deeg erin luchtdicht af met plastic. Nu moet het minstens 1 à 1,5 uur rijzen. 4. Als het deeg is gerezen, kun je het gaan vlechten. Verdeel het in zoveel delen als je broden wilt maken. Maak voor elk brood 3 of 6 delen (afhankelijk of je met 3 of 6 strengen gaat vlechten). 5. Leg de gevlochten broden op een bakplaat met bakpapier. Laat ze nog een uur rijzen (kleine broodjes korter). Strijk er met een kwastje geklutst ei over en strooi de zaadjes daar over. 6. Verwarm de oven voor op 175-180 ºC. Bak de broden ongeveer een half uur, tot ze mooi bruin zijn (kleine broodjes korter). Eet smakelijk en sjabbat sjalom!

Suzan Breedveld n

De Medienepost 7

joodse gebruiken

Het Nederlands Jodendom staat in de eeuwenlange traditie van de zogenaamde ‘Noesach Rheinus’, de Joodse Rijnlandse traditie. Deze traditie van de Hoogduitse Joden, waaruit ook het NIK voortgekomen is, is één van de oudste Joodse tradities in Europa en is de basis van wat nu heet de Asjkenazische traditie.

Over Chanoeka en de oude Nederlands-Joodse traditie De Benee Asjkenaz hebben zich in de Romeinse tijd initieel gevestigd in het stroomgebied van de rivier de Rijn en de daarmee verbonden rivieren. Zij brachten een authentiek Jodendom mee vanuit Eretz Jisraeel, via het Romeinse rijk. Deze traditie gaat terug tot de tijd vóór de vernietiging van de Tweede Tempel. Veel invloedrijke rabbijnse geleerden uit de begintijd, die we ‘de Risjoniem’ noemen, kwamen voort uit het Rijn­ gebied: rabbijnen zoals Rashi, de Rosh, de Radak, de Maharil, Rabenoe Gershon, de Rokeiach en Tosafot. Ook latere invloedrijke grote rabbijnse geleerden als Yacov Emden, de Chatam Sofer en de nieuwere lichting – orthodoxe – leiders uit de school van rabbijn Samson

Raphael Hirsch hielden sterk vast aan de gebruiken en gewoonten zoals die in West-Europese landen als Nederland gehandhaafd waren, vele eeuwen lang. En door de tijd ontwikkelde het Oost-Europese Jodendom zich langzaamaan op een manier die op sommige punten licht afwijkt van de Rijnlandse traditie. Beide staan echter stevig binnen de Halacha. Tijdens de Sjoa is veel van de specifieke – wat we zullen noemen – WestEuropees Joodse traditie verdwenen. Het orthodoxe Jodendom in Duitsland, Nederland, de Elzas en Lotharingen werd door de Sjoa relatief zwaar getroffen en zelfs bijna geheel weggevaagd en daarmee gingen eeuwenoude tradities verloren. Het is een Jodendom dat ‘Jekkisj’

wordt genoemd. Deze Jekkes staan erom bekend dat ze zeer behoudend waren en zijn voor wat betreft hun traditie. Melodieën van tefilot bijvoorbeeld zijn al vele generaties lang hetzelfde en onveranderd. Zo heeft het Nederlands Jodendom, in navolging vaak van Duitsland, tradities vastgehouden die eeuwenoud zijn. Eén van die internationaal vermaarde Nederlandse tradities is bijvoorbeeld de wachttijd van één uur tussen vlees en melk. Een zeer oude en gevestigde minhag. De meeste asjkenaziem hebben tegenwoordig de minhag om drie of zes uur te wachten. Ik vind het leuk om enkele van die typisch Hollands-Jekkiesje Chanoekatradities te delen, die afwijken van het ‘mainstream’ – door de Litvakse? traditie gedomineerde – Asjkenazische Joden­dom. • Kaarsen in plaats van olijfolie

In de Talmoed en de afgeleide Halachische literatuur vinden we de opdracht dat de lichtjes die ontstoken moeten worden voor Chanoeka, van olijfolie moeten worden gemaakt die speciaal voor deze mitzwa geperst moet zijn. Olijfolie dus, voor deze ‘Pirsoemee niesa’, dit ‘verkondigen van het wonder’. Toch zien we in West-Europa dat de meeste mensen die van huis uit orthodox of traditioneel opgevoed zijn, witte kaarsen gebruiken. Dit heeft te maken met het feit dat in onze streken vroeger geen of nauwelijks olijfolie beschikbaar was. Mede onder invloed van de niet-Joodse wereld ontstond de was-kaars die net als olijfolie een heldere en pure vlam had. Rabbijnen besloten dat deze waskaarsen een goed alternatief zijn voor de olijfolie-lichtjes. En zoals het eenmaal gaat met Jekkiesje gewoontes: wat zo is, blijft zo! Dus ondanks dat olijfolie al decennia in West-Europa verkrijgbaar is, blijven mensen hun waskaarsen gebruiken! • Aansteken van de menora in sjoel

Chanoeka bij Rosj Pina met menora afkomstig uit Haaksbergen

8 De Medienepost

Melodieën zijn in het Jekkiesje Jodendom extreem belangrijk. Dit heeft te maken met het feit dat deze melodieën van generatie op generatie zijn overgedragen, maar meer nog met het feit dat het melodiën zijn die vaak teruggaan op de originele tropen (toon-volgordes) uit de tempeldienst. Het aansteken in sjoel gebeurt daar waar deze tradities gehandhaafd zijn, nog steeds op deze eeuwenoude melodieën. Ook draagt de chazzan

Hollands-joodse keuken

hierbij zijn talliet op een karakteristieke, historische wijze: hij gaat als het ware gehuld in zijn talliet. Zowel de berachot voor het aansteken en Sjehechiyanoe als Haneerot Hallaloe hebben hun eigen melodieën. Overigens moet ik nog de eerste Jekkiesje sjoel zien waarin olijfolie de plaats van kaarsen heroverd heeft. • Tekst van Haneerot Halaloe

Direct na de kaarsen te hebben aangestoken wordt ‘Haneerot Halaloe’, een tekst uit de Talmoed over het wonder van het licht uitgesproken – of beter – gezongen. De tekst hiervan volgens de WestEuropese traditie wijkt iets af van de tekst uit een ‘mainstream’ asjkenazische sidoer, zoals Artscroll. Daarin is één zin anders dan in de Nederlandse (en Duitse) sidoer. Rabbijn Binyamin Shlomo Hamburger uit het Israëlische Benee Brak, dé expert op het gebied van de West-Europese asjkenazische traditie geeft aan dat die zin later in de tijd is aangepast. Vandaar dat de Jekkes die niet hebben. • Tekst van Ma’oz Tzoer

Na het aansteken en Haneerot Halaloe wordt een oude piyoet gezongen: Ma’oz Tzoer. Ook de tekst van het originele West-Europese Ma’oz Tzoer wijkt iets af van dat van Oost-Europa. In de oudste sidoer-teksten die bewaard zijn gebleven, de sidoer van de Ra’ah uit Praag en de ‘Ma’aglei Tzedek’ uit Saloniki, zien we dat de eerste vijf coupletten in die tijd ook bestonden. Deze oude sidoeriem hebben geen zesde couplet, beginnend met ‘Chasof’. Dit couplet is volgens Rabbijn Hamburger later toegevoegd. In de nieuwere Nederlandse sidoerim is ook het zesde couplet toegevoegd. Veel oudere Nederlandse en Duitse sidoeriem hebben dit couplet echter (nog) niet.

wordt voor ausgerechnet Chanoeka! Is dat niet ironisch te noemen? Overigens werd in het westen van Duitsland, vóór de oorlog het ons vertrouwde Ma’oz Tzoer op een ietwat andere manier gezongen. Muziekologen zeggen dat deze melodie-keuze ouder en oorspronkelijker is. Er is ook een veel oudere Middeleeuwse melodie bekend, maar deze wordt nauwelijks meer gebruikt. Voor wie het leuk vindt om sommige van de hierboven beschreven oude gebruiken nog eens op Youtube terug te zien, heb ik een impressie van het Chanoekaaansteken van de beroemde Jekkiesje sjoel in New York, ‘Breuers’ genaamd, geupload. Deze sjoel handhaaft de gebruiken van hun voorouders die veelal uit Duitsland kwamen. Hier vind je de verkorte weblink: https://goo.gl/Cd6cTm De Nederlands-Joodse traditie. Een eeuwenoude traditie waarop we trots moeten zijn! Juist in het kader van de Chanoeka gedachte waarin het vasthouden van onze oude tradities centraal staat. Maar welke minhag of noesach je ook volgt: ik wens iedereen a Freylichen Channeke! Dannie Klompsma n

Dannie Klompsma uit Musselkanaal, Gro­ nin­gen, is getrouwd met de Amerikaanse Judy en woont nu met zijn gezin in New Jersey in de VS. Dannie denkt nog vaak terug aan ‘zijn’ Joodse gemeenschap in Groningen.

Viskoekjes Ingrediënten voor vier personen:

• 500 gram witvisfilet (liefst vers) • 1 teentje knoflook • verse peterselie • paar blaadjes fijngehakte basilicum • 2 stengels lente-ui, in dunne ringen • rasp van een halve citroen • 1 ei • zout en peper (evt. viskruiden) • broodkruim of paneermeel Bereidingswijze: 1. Dep de vis goed droog met keukenpapier en snijd deze in grove stukken. 2. Doe de vis en het gepelde teentje knoflook in een hakmachine en pureer dit tot een gladde dikke puree. 3. Schep de puree in een kom en roer er een losgeklopt ei, de tuinkruiden, lente-ui, citroenrasp en zout en peper doorheen. 4. Maak schijfjes van het beslag en rol deze door de broodkruim of het paneermeel. 5. Verhit een koekenpan met ruim olie en bak de visburgers op middelhoog vuur aan beide kanten goudbruin. Serveren met zure room en/of appelmoes en chrein. Eet smakelijk!

• Melodie van Ma’oz Tzoer

Chanoeka is bij uitstek het feest ter versterking van onze Joodse identiteit. Gericht op het niet-assimileren en het niet overnemen van niet-Joodse gebruiken. Muziekologen zijn het er over eens dat de meest gebruikte hedendaagse Ma’oz-Tzoer-melodie gebaseerd is op drie verschillende liederen van ongeveer 500 jaar geleden. De eerste is een Duits volksliedje. De tweede is een oud Duits strijdlied, Beutenhaur genaamd. Het laatste gedeelte is afkomstig van een ander Duits lied, genaamd Das Schallman Lied. Zulke niet-Joodse volksmuziek die gebruikt

Chanoeka bij Breuers, een Jekkisje sjoel in Manhattan, New York

De Medienepost 9

vibeke bakt

Bar Mitswa handleiding

Chocola en sinaasappel

Stel, je zoon wordt over een tijdje dertien. Geweldig! Hij krijgt een

Chocola is – net als zwarte kleding – op zichzelf al perfect, maar combineert ook super met veel andere smaken of kleuren. De ene dag is een volledig zwarte outfit precies wat ik nodig heb, terwijl ik een ander moment pas tevreden ben als ik daar een kleurtje aan toevoeg. De ene dag kan ik enorm genieten van een stukje pure chocoladetaart, terwijl ik een andere keer liever de chocola met één van mijn favoriete smaken combineer. Vooral met munt of sinaasappel. Maar ook frambozen, caramel en drop staan hoog op de ranglijst van favoriete choco-combi’s. Mijn eerste herinnering aan de combi­ natie chocola en sinaasappel is uit mijn jeugd toen mijn moeder van een zakenreis uit Israël terugkwam met een zakje sinaasappelschilletjes gedoopt in glanzende, pure chocola. Het was winter in Noor­ wegen. Buiten was het koud, wit en geurloos. De sinaasappelchocolaatjes waren een ‘all-in’ belevenis van geur en kleur en plaatsten me bij iedere hap in een exotisch, warm land waar de bomen vol sinaasappels hangen en de zon altijd schijnt. Op mijn zoektocht naar een vergelijkbaar product in de schappen van de Noorse supermarkten in de jaren 70, kwam ik het Pim’s koekje tegen. ‘Jaffa’ heetten ze toen, om inderdaad die link te leggen met de sinaasappels uit het heilige land. En hoewel het geen culinair hoogtepunt genoemd kon worden, werkte het bij mij prima als vervanging en in afwachting van de volgende lading echte waren uit Israël. Jaren later, toen ik zelf in Israël woonde, genoot ik ieder voorjaar enorm van de intense geur van sinaasappelbloesem. Toen ik de laatste keer in Israël was, kwam de bloesemgeur me als eerste tegemoet bij het verlaten van het vliegveld. Het overviel me enorm en ik moest er bijna om huilen. Ik had die geur zo lang niet meer geroken en het deed zo veel herinneringen in me opkomen. Vibeke Cohen n

Vibeke Cohen groeide op in Noorwegen en kwam via Israël naar Nederland. Nu woont zij met haar man en twee kinderen in Amstelveen. Ze bakt al zo lang zij zich kan herinneren. Je kunt haar baksels bestellen via www.taartvoorjou.nl (ORT bij Mouwes), waar je ook haar blog met eigen foto’s vindt.

10 De Medienepost

mooi feest en de Joodse gemeente krijgt er een minje-man bij. Iedereen blij! Maar wat komt er allemaal bij kijken, hoe pak je het aan en maak je het voor alle partijen leuk? Met drie zoons en al twee bar mitswot met succes gevierd, kan ik me inmiddels ervaringsdeskundige noemen. Graag geef ik je wat handreikingen.

Help, mijn zoon wordt bar mitswa! 1. Begin op tijd. Als je zoon twaalf wordt, begint het al te kriebelen. Nog een jaar en dan is hij bar mitswa! Het organiseren van de ceremonie en het feest kost een heleboel tijd, discussies met de puber en vooral niet te vergeten: geld. Mijn advies is dus: begin op tijd met alle voorbereidingen en koop een notitieblok om zo alles overzichtelijk te maken en vooral te houden. 2. Betrek je zoon erbij. Om te beginnen bespreek je met je zoon waar hij deze belangrijke dag wil gaan vieren en hoe hij het allemaal graag voor zich ziet. Op deze manier betrek je de puber erbij en zal dit een aantal discussies schelen. 3. Bezoek een rabbijn. Maak een afspraak met een rabbijn, natuurlijk samen met je zoon. Zo zal duidelijk worden welke dag de heuglijke dag zal zijn en welke parasja gelezen zal worden. Lessen worden ingepland al gelang de lengte van het te lezen stuk en de voorkennis van de bar mitswa-jongen in spé.

4. Oefenen. Vervolgens is er in het vredige huis, waar normaal altijd rust heerst, een wekelijks terugkerende vraag of er al geoefend is. Je zult begrijpen dat de puber hier niet iedere dag mee bezig wil zijn, want gamen, voetballen en chillen zijn eigenlijk het belangrijkst in zijn leventje. Dus veel gemopper, en “jaaa ik ga het doen” en “pfff” als antwoorden... 5. Uitnodigingen. Achter de schermen kun je alvast met een fantastische vormgever een kaart ontwerpen, een gastenlijst maken en adressen verzamelen. 6. Presentjes. Denk na over en google op internet naar bar mitswa-presentjes om weg te geven, versiering, aankleding van de tafel, snoepjes. Stel dit niet te lang uit. De Tora-snoeprolletjes die ik samen met mijn zoon uitkoos, kwamen uit Israël en het werd uiteindelijk nog spannend of ze hier op tijd zouden zijn. Vervolgens gingen er in de avonduren honderd zakjes en Tora-rolletjes door mijn handen om deze mooi in te pakken.

7. Cateraar. Je wilt niet alleen dat de zaal er superfeestelijk uitziet, maar ook dat de mensen lekker te eten krijgen. Een afspraak met een kosjere cateraar is dus van essentieel belang. Hoeveel mensen komen er, wat wordt er geserveerd, wel of geen taart, vlees, vis en wat is er mogelijk binnen je budget. 8. Zaal en aankleding. De meeste sjoels beschikken over een kiddoesjruimte. Zo niet, dan is een zaaltje huren een optie. Zodra de ruimte besproken en de catering besteld is, kun je verder met de aankleding van de zaal. Welke kleur vindt je zoon leuk? Borden, bestek, bekers, ballonnen, slingers, servetten, tafelkleden... Hier kun je als moeder je creativiteit helemaal in kwijt. Ben je perfectionistisch zoals ik, dan gaat daar ook veel tijd in zitten. Het moet natuurlijk wel matchen! 9. Boodschappen. Frisdranken kun je tegenwoordig bij de Sligro halen, dus dat is fijn. Daar hebben ze overigens ook veel keus in tafel-aankleding. Naar Amsterdam voor de laatste Joodse boodschappen. Een receptieboek met mooie pennen. En de versiersels voor op tafel. 10. Speeches en cadeaus. Betrek de andere familieleden bij het programma. Bereid in het geheim – want het moet een verrassing zijn voor de jarige – toespraken, gedichten, liedjes voor. Maak een diavoorstelling of een foto-album voor de bar mitswa-jongen. Natuurlijk mogen ook de Joodse cadeaus niet ontbreken, kies en bestel deze. 11. Kledingjacht. Natuurlijk moet het hele gezin er stralend uitzien. Kledingjacht is een feit! En een uitdaging omdat er niet het hele jaar door nette feestkleding te koop is. Mijn tip is dus: ga in december alvast inslaan, en koop dit dan maar op de groei! Anders zit je echt vast aan dure merken. 12. Laatste loodjes. Intussen stijgt de spanning in huis en kan het hele gezin het te lezen stuk bijna dromen... Twee dagen van tevoren kun je de zaal vast klaarmaken voor de grote dag. De geluidsinstallatie testen en de beamer uitproberen. Batterijen van film- en fotocamera’s opladen. Wij vierden het feest op een donderdag, dus geen sjabbatrestricties. Catering ophalen… wat is de taart mooi en ziet het eten er heerlijk uit!

13. De dag zelf. Gezonde spanning… “Mam, kun je mijn blouse goed doen? Mam, de sokken die je hebt klaargelegd zitten niet zo lekker! Mam, kun je mijn strikje goed doen? Mam, zit mijn haar goed?” Mijn grote jongen heeft me nodig! Mijn zoon heeft prachtig gelezen en de sjoel was propvol. Wat een fijn gevoel dat er zoveel lieve mensen zijn gekomen! Een glimlach van oor tot oor, en een trotse, héle trotse moeder! Veel werk, tranen, lachen, discussies, tijd, geld, plezier. Maar niets is zo fijn en bijzonder als dit voor mijn prachtige zoon te hebben mogen doen. Ik hoop dat hij er voor altijd een fijne herinnering aan zal houden. En ik wens iedereen die nog aan de slag moet, heel veel succes en plezier. Hopelijk

helpen mijn tips om er een onvergetelijke dag van te maken!

Join the first Jewish Discovery Day Zondag 29-11-2015

Jaffa de Liever n

Torah - fictie of waarheid? Is het relevant in deze tijd? What's in it for me? Wat kan/wil ik aan mijn kinderen meegeven? Prikkelende onderwerpen door twee van AISH beste sprekers

Locatie: De Griffioen Uilenstede 106, Amstelveen tram 5 en 51, halte Uilenstede Aanvang: 10:30 uur Einde programma om: 18:00 uur Toegang: € 7,50 p.p max € 20 per gezin Studenten € 2,50 met studentenpas Diverse lunchopties aanwezig Met compleet kinderprogramma! De hele dag door programma's voor alle leeftijden

Aanmelden via: www.discovery-day.com Met medewerking van o.a:

De Medienepost 11

kinderpagina’s

De muizen-mitswa Lang geleden stond er in een dorp in Polen een klein houten huisje. Hier woonde rabbi Nathan met zijn vrouw Rachel. Het was winter en de winters in Polen zijn erg koud. Een familie muizen vond een beschut plekje onder de dakrand. De muizenfamilie bestond uit een moeder, een vader en hun tweelingzoons Mazzel en Tov. Op een dag, tijdens Chanoeka, waren Mazzel en Tov verstoppertje aan het spelen in de buurt van de studeerkamer van rabbi Nathan. Mannen met baarden en lange, zwarte jassen waren gekomen om uit de Tora te lezen en te discussiëren over belangrijke Joodse kwesties. Ze hoorden rabbi Nathan zeggen: “Het geschenk van mitswa is het grootste geschenk dat iemand kan

geven of ontvangen”. “Wat is een mitswa?”, fluisterde Mazzel tegen Tov. Tov dacht even na. “Misschien is het een groot bord met boekweit”. Mazzel knikte. “Of misschien is het een warme lade vol met sokken”. Mazzel dacht even na, en glimlachte. Hij en Tov zouden laat in de nacht de slaapkamer in sluipen en de rabbi vragen wat een mitswa is. Elke muis wist dat mensen altijd de waarheid vertellen wanneer ze slapen. Laat die nacht, klommen Mazzel en Tov via de gordijnen naar beneden de slaapkamer van de rabbi in. Ze sprongen op het nachttafeltje en van daar op de rabbi’s arm. Toen vroegen ze: “Wat is een mitswa? En hoe kunnen we er één vinden?” In zijn slaap antwoordde de rabbi:

“Een mitswa is geen ding, het is een goede daad die iemand doet om een ander te helpen”. Die nacht klommen Mazzel en Tov terug naar hun nest onder de dakrand. De volgende ochtend gierde een koude wind om het huisje. Een familie huismussen was koud en hongerig. “Mazzel, dit is een perfecte gelegenheid om een mitswa te doen voor Chanoeka”, zei Tov. Ze vulden twee zakjes met zaden en noten en brachten dit naar de vogels. Even later werd rabbi Nathan wakker en vertelde zijn vrouw wat hij gedroomd dacht te hebben. “Wat een malle droom!”, zei Rachel lachend. En de twee lachten en lachten totdat ze uit het raam naar buiten keken, waar een familie huismussen blij kwetterend op een tak zat.

Chanoeka-liedje: Maoz Tsoer

12 De Medienepost

©j�C©J�k v¤t²b W�k 'h¦,�gUJ±h rUm zIg¨n

Chanoeka knutsels Chanoeka is echt een tijd om thuis lekker te gaan knutselen. Op internet vind je leuke ideeën. Hier vind je er een paar!

Maak een serie Chanoeka-kaarten en stuur deze in enveloppen naar familie of vrienden. Deze kaarten zijn gemaakt van wit, stevig papier en verschillende lapjes stof, geknipt met een schaar en opgeplakt met lijm. Maar met bontgekleurd papier gaat het vast makkelijker.

Ook raamhangers zijn erg leuk om te maken en op te hangen. Voor deze heb je zwart, stevig papier en gekleurd transparant papier nodig. De david-

sterren zijn van ijsstokjes gemaakt. Materialen vind je in knutselwinkels. Geen knutselwinkel in de buurt? Kijk dan bijvoorbeeld op: www.aduis.nl

Deze leuke snoep-menora maak je door kosjer snoep aan cocktail-prikkers te rijgen. Je kunt ook een gezonde versie bedenken, met wortels.

Gaat je moeder challe bakken? Vraag dan of je ook deeg mag voor deze bijzondere menora-challe! Het recept voor challes staat op pagina 7 van deze Medienepost, en de hoeveelheid die daar staat, is genoeg voor deze. Je maakt vijf strengen in verschillende lengtes en drapeert deze om elkaar heen. Voetje erbij en bakken maar!

Latkes Omdat het Chanoeka-wonder gaat over olie, eten we lekkere dingen die gebakken zijn in olie, zoals soefganiot (gevulde oliebollen) en latkes (aardappel-pannenkoekjes). Hier vind je het recept voor latkes! Wat heb je nodig? • 8 middelgrote, vastkokende aardappels • 1 ei • 1 grote ui • 2 eetlepels olijfolie • zout • 3 theelepels bloem • vers gemalen zwarte peper Wat moet je doen? • Schil de aardappels. Leg een theedoek in een kom en rasp daarin de aardappelen en de ui grof. • Droog de geraspte aardappelen en ui door deze in de theedoek uit te wringen. • Klop een ei los en roer er de geraspte aardappel en ui door. Voeg de bloem bij dit mengsel en kruid met zout en peper. • Kneed dit mengsel en vorm platte koekjes. • Verhit de olijfolie in een pan met anti-aanbaklaag en leg de aardappel-ui-koekjes er voorzichtig in. Bak ze aan beide kanten lekker krokant en laat ze uitlekken op een stukje keukenpapier. Serveren met zure room en/of appelmoes.

Winnaar prijsvraag Vorig jaar stond er op deze plek een leuke prijsvraag. Een beetje laat, maar we hebben een winnaar! Geraldine Coveliers uit Bussum had wel 42 woorden gemaakt van de letters van het woord S O E F G A N I O T ! Je prijs komt binnenkort naar je toe. Van harte mazal tov en fijne Chanoeka!

www.highlightskids.com www.jeled.net www.thecraftycrow.net/hanukah www.keepingthemeinmommy.wordpress.com www.momfluential.net www.mentalfloss.com www.smulweb.nl

De Medienepost 13

blinden-bibliotheek israël

Braille wordt van links naar rechts gelezen

Blinde man leest gebeden bij de kotel

Wanneer je slechtziend of blind wordt, verandert je leven totaal. Je moet opnieuw leren zelfstandig te functioneren via een revalidatieproces. De Blindenvereniging geeft advies, hulp en steun. Heel belangrijk is het leren lezen op een andere manier dan met de ogen.

De Centrale Bibliotheek voor mensen met een lees-beperking in Israël Drie methoden Er zijn drie methoden waarmee blinden en slechtzienden verder kunnen. Voor ouderen zijn grote-letter-boeken vaak geschikt; maar soms helpt het vergroten van de tekst onvoldoende. Op de tweede plaats komen de luisterboeken; je moet daarvoor met een geluidsdrager leren omgaan. Het oudste middel om een blinde te leren lezen is het schrift dat in 1809 is uitgevonden door Louis Braille. In dit alfabet is iedere letter een blokje bestaande uit zes puntjes, die met de vingers worden afgetast. Het is voor iedere taal geschikt, omdat het fonetisch is – in het Chinees, een beeldtaal, wordt hetzelfde braille-alfabet gebruikt als in het Nederlands of het Russisch-Cyrillisch. Voor afwijkende klan­ ken in zo’n alfabet zijn speciale tekens bijgemaakt. Cijfers worden voorafgegaan door een codeteken, zodat de lezer weet, dat het om getallen gaat. Het wordt van links naar rechts gelezen, dus omgekeerd aan het Ivriet of Arabisch.

14 De Medienepost

Braille-boeken De productie van braille-boeken is meegegroeid met de technologische ontwikkelingen. Het begon met vellen karton en een stevige naald, later gebruikten ziende brailleerders een grote typemachine met toetsen voor het normale alfabet. Tegenwoordig zet de digitale brailleermachine gewone tekst om in braille-teksten, die door een speciale braille-printer worden afgedrukt. Ook de productie van luisterboeken en grote-letter-boeken heeft enorm geprofiteerd van de digitalisering. Dr. Ludwig Cohn Met de officiële erkenning van het braille ontstond ook behoefte aan blindenbibliotheken. In Nederland werd de eerste in 1846 gesticht. De Centrale Blindenbibliotheek in Israël bestaat sinds 1953. De staat Israël moest soldaten revalideren, die in de oorlog door oogverwondingen blind waren geworden. Het ministerie riep de hulp in van Dr. Ludwig Cohn (1877-

1962), die in Rotterdam woonde. Hij was geboren in de buurt van Breslau en op zijn zesde jaar blind geworden door een ernstige oogziekte. Hij leerde braille in een blindeninstituut, doorliep het gymnasium en de universiteit en studeerde af in rechten en filosofie. Vanaf 1904 zocht hij op de arbeidsmarkt naar beter werk voor blinden. Als journalist overtuigde hij de oude garde in de blindeninstituten, dat blinden meer kunnen dan stoelen matten en bezems maken, waar je weinig mee verdient. Oorlogsveteranen Zijn adviezen kwamen goed van pas na de Eerste Wereldoorlog toen veel soldaten blind uit de strijd terugkeerden en in hun oude beroep terug wilden. Hij liet de directie van fabrieken en werkplaatsen zien, dat veel werkzaamheden verricht kunnen worden door blinden, mits ze daarin goed worden begeleid en getraind. Alles draait om de motivatie van de blinde en de inzet van de ziende helper(s) om tot een goed resultaat te komen. Dr. Cohn vond het een grote eer om adviezen te kunnen geven bij het oprichten van de Israëlische blindenbibliotheek in Netanja. Ongeveer twintig jaar geleden is er de vestiging in Tel Aviv bijgekomen, die bereikbaarder is voor cliënten en bezoekers. In de speciale opnamestudio’s spreken professionele stem-acteurs daar de luisterboeken in: boeken, kranten, studieboeken... Digitalisering Tegenwoordig gaat bijna alles via computer en internet, juist ook in Israël.

een blinde juf vertelt

De hele bibliotheek-catalogus komt in ‘the cloud’ te staan. Cliënten raadplegen die catalogus, vragen advies en bestellen boeken. Brailleboeken worden dan in de bibliotheek geprint en per post verzonden. Er bestaan computers met een braille-regel, waar de blinde zelf de tekst kan lezen! Luisterboeken kunnen worden gedownload evenals grote-letter-boeken. Maar voor wie moeite heeft met de computer bestaat het oude, beproefde systeem nog: de telefoon en de post. Alle soorten boeken Welke boeken staan er in de Central Library For the Blind? Eigenlijk alles, van Tora tot kinderboeken. Soms wordt voor één cliënt een boek gemaakt waardoor deze verder kan met studie of hobby. De bibliotheek doet nog veel meer, maar dat houd je tegoed voor een volgende keer. Donaties De Stichting Vrienden van de Blindenbibliotheek in Israël zamelt geld in, zodat wij jaarlijks vanuit Nederland iets goeds

voor dit mooie instituut kunnen aanschaffen, zoals een printer, de kosten voor de website enz. Donaties zijn zeer welkom, kijk maar naar de advertentie onder dit artikel. Didi de Wolff n de bibliotheek: www.clfb.org.il de stichting: www.blindenbieb-israel.nl

Literatuur: • Aukema S.: Louis Braille-jaar: het blinden­ schrift anno 2009. Onze Taal 2009. p. 211. • Cohn Dr. L.: Ein Weg zum Glück, selbst gegangen en dargestellt; uitgegeven door Dr. A. Witsen in 1957 ter gelegenheid van de 80ste verjaardag door Bnai Brith-Orde Loge Hollandia met hulp van District-Groot-Loge van de Bnai Brith-orde te Zürich. • Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 75. p. 424. 24 januari 1931. Berichten: Breslau: een blinde academische docent houdt voordrachten over het blindenwezen en de zorg voor blinden.

De centrale Blinden-bibliotheek in Israël leent boeken en tijdschriften uit aan álle inwoners van Israël met een leeshandicap. Daar worden Braille-, grote-letter- en audioboeken geproduceerd over állerlei onderwerpen die je in een gewone boekhandel ook kunt vinden. Daaronder zijn sinds kort ook luisterboeken over onder andere religie, zionisme, het land Israël, jodendom, joodse geschiedenis, op alle niveaus, dus ook voor de schoolleeftijd.

De Nederlandse Stichting Vrienden van de Blinden-bibliotheek biedt onontbeerlijke financiële steun aan de bibliotheek bij haar belangrijke taak om alle blinden, slechtzienden en iedereen met een ernstige leeshandicap in Israël van les- en leesmateriaal te voorzien. Wordt ook Vriend van de Israëlische Blinden-bibliotheek en stort uw bijdrage op IBAN: NL02 INGB 0004 2235 58.

Hebreeuws leren aan twaalfjarigen is wat ik het allerliefste doe. En het feit dat ik braille gebruik, terwijl mijn leerlingen gedrukte letters lezen, maakt de lessen alleen maar interessanter. Misschien komt dat doordat ik mijn leerlingen elk op een andere manier waarneem. Misschien worden ze minder afgeleid, omdat muren en schoolborden versieren niet mijn sterkste kant is. Misschien is het mijn geleidehond Ari die ze blij begroet wanneer ze het leslokaal binnenkomen en die tijdens de les tevreden ligt te snurken aan onze voeten. Natuurlijk zijn er ook wel eens akkefietjes. Laatst waren er gedurende enkele weken op het bord wellicht meer Japanse tekens te zien dan Hebreeuwse, dankzij het enthousiasme van mijn leerling Amy over dit onderwerp. Maar, hoewel kleine dingen soms aan mij voorbijgaan, evenals gezichtsuitdrukkingen, mis ik nooit de behoeftes van de leerlingen. Tien jaar ervaring heeft me geleerd dat wanneer ik focus op wat de leerlingen nodig hebben, iedereen beter geconcentreerd bezig is. Neem bijvoorbeeld Evan. Hij had er plezier in om piepende en krassende geluiden met zijn stoel te produceren, en mijn brailleboek ‘kwijt’ te maken. Was ik jonger geweest, dan had dit gedrag me zeker ontmoedigd. Maar door het opvoeden van mijn eigen kinderen heb ik geleerd dat teveel blijven hangen bij onbelangrijke zaken energie wegslurpt van wat er werkelijk toe doet. Dus ging ik op zulke momenten uit mijn hoofd door met de les, alsof er niets was gebeurd. “Laten we verder lezen op pagina 299. Zie je waar het begint met ‘ata gibor’?” Sindsdien heeft Evan geen regel meer gemist. Na twee jaar samen leren vierde hij met glans zijn bar mitswa. Nu is hij zeventien en groet me vriendelijk en respectvol als we elkaar tegenkomen in de sjoel. Waar de lessen werkelijk over gaan, is over het leggen van contacten. We verbinden ons met Joodse traditie en waarden, met Hebreeuws als taal waarin we bidden, en bovenal met elkaar. Net zoals ‘lesgeven’ en ‘leren’ in het Hebreeuws van dezelfde stam afgeleid zijn, zijn we allemaal op een speciale manier met elkaar verbonden. Joan Myles n

Stichting Vrienden van de Blinden-bibliotheek in Israël www.blindenbieb-israel.nl

Hebreeuwse les

Culturele ANBI

Dit artikel is eerder verschenen in het Engels op Kveller.com en is overgenomen en vertaald met toestemming van de uitgever.

De Medienepost 15

utrecht

Gedenken is de ademhaling van de ziel – Joods Monument Utrecht Een rabbijn heeft eens gezegd: ‘Gedenken is de ademhaling van de ziel’. Toch was Utrecht één van de Nederlandse steden die nog geen waardig monument had voor de Joodse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Nadat de Stichting Joods Monument Utrecht zich drie jaar lang had ingespannen, vond op 29 oktober de onthulling plaats. gen: het is Israel op zijn smalst. Maar wat zij dragen is de hoop van de wereld. Dit kunstwerk is ontworpen door de Joods-Georgische kunstenaar Amiran Djanashvili, die als Utrechter werkt in het atelier van de vroegere Pieter d’Hont.

Het spoorwegmuseum Je vindt het monument aan de Johan van Oldenbarneveltlaan, schuin voor het vroegere Maliebaanstation. Vanuit dat station werden de meeste Joden uit Utrecht tijdens de Tweede Wereldoorlog weggevoerd. Meer dan 1200 Joodse mede­burgers keerden niet terug. Sinds 1954 huist in dit station het Spoorwegmuseum. Door dit museum wordt ook aandacht geschonken aan het gebruik van het spoorwegnet en treinen voor het vervoer van Joodse burgers in de tentoonstelling ‘Beladen Treinen’. Het monument bestaat uit drie hoofd­ elementen: een zeven meter lange gedenkmuur, een sjofar en een plateau. De gedenkmuur De 1239 namen staan gegraveerd in Jeruzalemsteen met geboorte- en sterfdatum en sterfplaats. In het hart van de muur staat een bijbelwoord uit de profeet Yeshayahoe. Er ligt troost in de uitspraak dat deze hier in steen gegrifte namen gegraveerd zijn in de handpalmen van de Almachtige. Dat belooft toekomst. De sjofar De sjofar is bij uitstek het Joodse symbool van deze hoop. De sjofar wordt gedragen door een minjan. Je kunt zeg-

16 De Medienepost

Het plateau Een Jeruzalemstenen plateau biedt rond de boom een zithoek voor bezinning. Op de zitbanken gezeten valt het oog nog op het elektriciteitspaaltje rechts van de gedenkmuur, waarop een QR-code iedereen met een smartphone uitnodigt om via een mobiele website meer informatie te krijgen over de personen wier namen hier gegraveerd zijn. De namen zijn ook te vinden op de website. Toespraak De onthullingshandeling werd verricht door de Burgemeester van Utrecht, de heer Jan van Zanen. De Utrechtse rabbijn Heintz blies de sjofar. Vervolgens sprak Opperrabbijn Binyomin Jacobs onder meer de volgende woorden: “Meer dan 70 jaar na dato staan we hier dan en aanschouwen de sjofar, de ramshoorn, en het kadiesj-gebed, het gebed dat kinderen uitspreken voor hun overleden ouders. En dan de namenwand: een bloeiende Joodse Gemeenschap, met een rijk Joods leven… verworden via

de deportaties vanuit hun Utrecht, met de treinen der Nederlandse Spoorwegen, via de gaskamers en via de schoorstenen der vernietigende crematoria…. verworden tot een herdenkingswand met namen, namen, namen… Ik spreek namens de Joodse Gemeente Utrecht en namens het Opperrabbinaat mijn grote dank uit aan allen die met zoveel overgave en strijdlust zich gegeven hebben om allen die hier vereeuwigd zijn, een plekje te geven in hun Utrecht, waar ze allen zo graag gewoon hadden willen sterven om hier in hun Utrecht hun laatste rustplaats te vinden op hun eigen Joodse begraafplaats. Aanwezige nabestaanden gaan dadelijk de namenlijst bekijken. Staan hun kinderen, ouders, broers, zusters, tantes, ooms, neven, nichten en grootouders vermeld? Maar weet, geachte aanwezigen, dat verreweg de meeste namen geen nabestaanden hebben, omdat de grondigheid van de vernietiging, in nauwe samenwerking met de toenmalige lokale overheid, ook de nabestaanden heeft uitgeroeid. Naar hun namen gaat niemand op zoek. Het is wel erg laat. Velen zagen de herinnering graag vervagen. Maar is het te laat? Of is het nu juist het geijkte moment vanwege het opkomend antisemitisme en andere vormen van discriminatie? Wij zijn hier uitsluitend bijeen om stil te staan bij hen die op brute wijze uit hun Utrecht werden weggerukt en die nu toch nog in hun eigen Utrecht zijn vereeuwigd. Onze gedachten zijn bij hen, en dan ook en juist bij hen die volledig werden uitgeroeid met hun nazaten. Niemand kent ze meer, niemand denkt nog aan ze... alleen wij, dankzij dit monument, een paar doodstille minuten”. www.joodsmonumentutrecht.nl n

SYNAGOGE maastricht

Mosa Trajectum is de Latijnse naam voor Maastricht, en betekent letterlijk ‘oversteek bij de Maas’. De Romeinen bouwden er de eerste brug over de Maas. In boeken uit de veertiende eeuw zijn losse bladen met Hebreeuws schrift aangetroffen, de oudste overblijfselen van de Joodse gemeenschap in Maastricht en tevens in Nederland. Toen in de Franse tijd de Maastrichtse Joden dezelfde rechten kregen als hun stadsgenoten, kwamen er bouwplannen voor de synagoge. Deze werd op 21 augustus 1840 feestelijk in gebruik genomen.

De Limburgse gastvrijheid en de rijke historie van Maastricht en haar synagoge Tijdens de herfstvakantie hebben mijn zoon en ik zijn vrije schoolweek goed besteed. Zo waren we in de gelegenheid om een paar dagen in Maastricht door te brengen. Een stad die hoog op mijn wenslijstje voor stedentrips stond, en staat, want het bezoek smaakte naar meer! De treinreis viel reuze mee – vanaf Utrecht is het nog net geen twee uur. En in het centrum van Maastricht kun je alles lopend bekijken. Maastricht is geen heel grote stad, maar wel rijk aan historie en ik denk dat het stadsbestuur haar handen vol heeft aan het onderhouden van de vele monumentale gebouwen, waarvan een aantal is gebouwd met mergelsteen.

Rondleiding Ik vind Dmitri Boutylkov, secretaris van de Joodse Gemeente Limburg, bereid om mij rond te leiden. Met gepaste trots toont hij niet alleen de mooi gerestaureerde synagoge, maar ook tal van andere imposante gebouwen in de stad. Dmitri, die in Moskou opgroeide en nu ruim twintig jaar met zijn gezin in de buurt van Maastricht woont, werkt momenteel freelance als tolk en vertaler. Rondleidingen voor groepen verzorgt hij ook. Hij weet veel te vertellen en komt overal makkelijk binnen. De bescheiden Dmitri verontschuldigt zich bijna voor het feit dat hij allerlei hoogwaardigheidsbekleders kent. Dit komt omdat hij lid is van het Maastrichtse Struikelsteentjes Comité, legt hij uit. De band tussen het stadsbestuur en de Joodse gemeente is goed. Belangrijke route Romeinen legden in het jaar 100 vgj een weg aan die van Boulogne-sur-Mer via Valenciennes en Tongeren naar Maastricht voerde. Deze splitste zich hier in een tak naar Nijmegen en een tweede die naar Keulen voerde. De

eerste houten brug over de Maas werd in Maastricht al vlak na het jaar nul gebouwd. Eerste Joden in Maastricht In de Middeleeuwen woonden er al Joden in Maastricht. De oudste vermelding dateert uit 1295. Aangenomen wordt dat de Joden rond 1370, op het hoogtepunt van de pestepidemie, uit Maastricht zijn verdreven, zoals ook elders gebeurde. In tegenstelling tot West-Nederland, waar vanaf het eind van de zestiende eeuw bloeiende Joodse gemeenschappen ontstonden, was er in Maastricht en elders in de Zuidelijke Nederlanden in deze periode vrijwel geen Joodse aanwezigheid, omdat hier het Spaanse vesti­gings­verbod voor Joden streng werd gehandhaafd. Ook na de aansluiting van de stad bij de Republiek der Verenigde Nederlanden in 1632 bleef het voor Joden lastig zich hier te vestigen. Met name de gilden spanden zich in om het aantal Joden tot een minimum te beperken. Joden werden alleen in de stad toegelaten als zij economisch voordeel brachten. Gelijke rechten Begin achttiende eeuw woonden er weer aantoonbaar Joden in Maastricht. Door een geruchtmakende moord, gepleegd door een Joods liefdespaar in 1712, verslechterde de positie van de Joden in Maastricht opnieuw. Diverse Joodse families vestigden zich daarna elders, onder andere in de naburige dorpen Meerssen en Eijsden, waar overigens nu ook Dmitri woont, op een half uur fietsafstand van Maastricht. Pas in de Franse tijd kregen de Maastrichtse Joden dezelfde rechten als alle andere stadsbewoners. De Joodse gemeenschap liet bouwplannen maken en zamelde geld in voor de bouw van een nieuwe synagoge. De synagoge werd gebouwd op een voormalig kloosterterrein van de kapucijnen op de hoek van de Bogaardenstraat en de Capucijnengang, een terrein dat in 1838 door de gemeente gratis ter beschikking werd gesteld. Het ontwerp was van stadsbouwmeester en tekenleraar Mathijs Hermans, die eerder de verbouwing van het klooster Calvariënberg tot ziekenhuis en de verbouwing van de Tweede Minderbroederskerk tot rechtbank had geleid. De synagoge is gebouwd in neoclassicistische stijl, net als de zogenaamde ‘waterstaatskerken’ uit dezelfde tijd.

De Medienepost 17

SYNAGOGE maastricht

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

18 De Medienepost

12

13

Vernieling en herstel Na de deportatie van de Maastrichtse Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw door de Duitse bezetter geconfisqueerd en als opslagplaats gebruikt. Een groot deel van de inventaris werd vernield. Wel konden de Torarollen tijdig in veiligheid worden gebracht. In 1965 bleek dat ook het archief van de Joodse gemeente Maastricht behouden was. Amerikaanse soldaten hielpen na de bevrijding van Maastricht in september 1944 mee de ergste chaos in de synagoge op te ruimen. De eerste jaren werd de naastgelegen vergaderzaal als gebedsruimte gebruikt. Vanaf 1952 werden weer diensten gehouden in de provisorisch herstelde synagoge. Van 1964 tot 1967 werd de synagoge onder leiding van architect Gerard Snelder gerestaureerd, waarna het gebouw op 24 september 1967 opnieuw plechtig in gebruik werd genomen. Joodse gemeente In 1840, het jaar waarin de nieuwe synagoge werd opgeleverd, telde de Joodse gemeente van Maastricht 375 leden. Na 1870 liep het aantal Joden in Maastricht en Limburg terug. Eind jaren 30 nam de Joodse bevolking weer sterk toe. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog telde de Joodse gemeente van Maastricht ruim 500 zielen. Slechts ongeveer 120 daarvan overleefden de sjoa. Sinds 2012 worden op diverse plaatsen in Maastricht Stolpersteine geplaatst ter herinnering aan de vermoorde medeburgers. Achter elke struikelsteen schuilt een persoon met een verhaal. Dmitri kent ze allemaal, als lid van het Struikelsteentjes Comité. Nieuwe rabbijn Sinds 1986 zijn de Joodse gemeenten van Heerlen, Sittard en Roermond samengevoegd in de NIHS-Limburg. Vier jaar later werd het 150-jarig bestaan van de gemeente gevierd, waarbij een plaquette werd onthuld. Op dit moment telt de Joodse gemeente Limburg een kleine honderd leden en vrienden. Rabbijn Ya’akov Shapiro was de afgelopen veertien jaar de bezielende gemeente-rabbijn. Onlangs keerde hij terug naar de Verenigde Staten en nu is de Joodse gemeente druk bezig met de aanstelling van een nieuwe rabbijn. Wanneer dit rond is, zullen er weer wekelijks sjoeldiensten plaatsvinden. Zorg dat je er eens één bijwoont, de hartelijke gemeente verwelkomt haar gasten!

1 De bima en de aron hakodesj met parochet, daarnaast de menora en daarachter het rondboogvenster met de Tien Geboden, die aan de buitenkant van het raam identiek afgebeeld zijn. 2 Dmitri Boutylkov, secretaris van de Joodse gemeente Limburg, voor de entree van de synagoge in een apsis aan de westzijde. In het timpaan boven de entree staat een Hebreeuwse tekst – vertaald: ‘Laten wij naar G-ds huis gaan’. 3 Blik in westelijke richting, naar de vrouwengalerij op korintische zuilen en de lichtkoepel. De drukke plafondschilderingen met davidsterren en acanthusbladeren zijn sinds de restauratie in de jaren 60 onder de witkalk verdwenen. 4 Nog steeds wordt deze originele

sleutel uit 1840 gebruikt om het gebouw te openen en af te sluiten. 5 In de kiddoesjruimte hangt deze historische foto uit 1967 van de herinwijding van de synagoge. Voorop loopt opperrabbijn Elieser Berlinger. 6 Vitrine met schatten van de Joodse gemeente Limburg: opvallend zijn de grote, verzilverde ‘rimoniem’ – siertorens – en de torakronen. 7 Blik in oostelijke richting. Links en rechts van het grote rondboogvenster bevinden zich tefilot op de muur, respectievelijk voor de staat Israël en haar bewoners en voor het Koninklijk Huis. De aron hakodesj en de twee 24-armige kroonluchters zijn nog van de originele inventaris uit 1840. Tijdens de oorlog waren deze in de kelder van het stadhuis van Maastricht verborgen. In het stadhuis hangt nu een kopie van de kroonluchters.

8 De Torarollen in de aron hakodesj. De tweede van links werd ter nagedachtenis door de nabestaanden van een tijdens de Tweede Wereldoorlog gesneuvelde Russisch-Joodse soldaat van het Amerikaanse leger geschonken aan de synagoge Maastricht. 9 Het rondboogvenster in de oostgevel met de Tien Geboden en in de boog eromheen de namen van de twaalf stammen van Israël. 10 De binnenplaats biedt een veilige speelruimte aan kinderen. Het witte gebouwtje is de ‘Ken Maastricht’, het clubhuis voor activiteiten vanuit de wereldwijde jeugdbeweging ‘Hashomer Hatzair’, waar vooral in de regio woonachtige Israëlische families dankbaar gebruik van maken. 11 12 De deurklopper en de mezoeza zijn werken van de in 2014 overleden beeldhouwer Appie Drielsma. Hij werd geboren in 1937 en groeide op in Maastricht. Hij overleefde de Tweede Wereldoorlog dankzij de onderduik. Appie Drielsma was een veelzijdig kunstenaar. Naast een reeks van oorlogs- en holocaustmonumenten maakte hij portretbusten. De reliëfs op de zware toegangsdeuren van de Sint Servaasbasiliek zijn van zijn hand, met rijke ornamenten en Joodse symbolen erin verwerkt.

13 De originele houten banken en bima zijn niet gespaard gebleven, maar de huidige zijn wél een kopie daarvan uit 1853, uit de voormalige synagoge van Meerssen. Destijds waren deze gekopieerd naar het meubilair van de Maastrichtse synagoge. Suzan Breedveld n www.joodsmaastricht.nl www.struikelsteentjes-maastricht.nl

De Medienepost 19

de medienist

handleiding

Chanoeka-held

chanoeka-lichten aansteken

Acht dagen lang branden wij in de menora een kaarsje extra om de herinwijding van de tempel in Jeruzalem te vieren. Met een mooi, lief liedje. Kienen. Cadeautjes. Latkes en soefganiot. Onder leiding van de held Yehuda HaMaccabi, Juda de Makkabeeër, werd de tempel in het jaar 164 g.t. heroverd. De Medienist zal de Medienist niet zijn als hij niet weer een verhaal weet van nog zo’n held uit de Mediene. Uit de stad Groningen. Ik wil het je niet onthouden. In de jaren twintig van de vorige eeuw zit mijn lieve moeder, toen nog Tonny Cohen, van 10 december 1910, op de HBS in Groningen. Dat is me wat. Kinderen van de dokter, de notaris, de bankier en de burgemeester gaan naar de HBS. Niet de tweede dochter van de kosjere slager Louis Cohen uit de Folkingestraat. En tóch is het zo. Ver voordat mijn moeder mijn vader, Max Vromen, tegenkomt op een Joods bal, heeft zij vriendschap met Sem Nijveen. Weet je nog? Samen met Benny Behr wereldberoemde violisten in Nederland. Ik ontmoette beiden een keer in het theater Orpheus in Apeldoorn en Sem deed zijn “hartelijke groet aan je bevallige Moeder”. Samuel Mozes, Sem dus, Nijveen van 24 september 1912 en overleden op 21 april 1995, is zoon van Mozes (Moos) Nijveen. Mijn moeder z.l. vertelde vaak het volgende verhaal. Eén van haar wijze lessen aan mij. Sem Nijveen’s vader loopt met de sinaasappelenhandkar – daar komt het woord ‘sappelen’ van – door de stad. Hij verrekt van de reuma en nog wat andere makkes. Hij moet toch zijn brood verdienen om zijn zoon een goede opleiding te kunnen verzorgen. Op een gegeven moment tijdens een schoolpauze ziet Sem zijn vader zwoegen en ploeteren om de kar over de brug te duwen, hetgeen pas lukt als Sem samen met een paar vrienden “Even mijn vader helpen, jongens…” van het schoolplein rent en de helpende hand biedt. Moraal van dit verhaal: het gaat er niet om WAT je bent, het gaat er om HOE je bent. Wat een held! Bert Vromen n

Bert Vromen groeide op in Lochem, woont nu in Amstelveen. Sinds 2000 is hij schrijver en uitgever van eigen boeken met verhalen die hij vertelt aan zijn (klein)kinderen.

20 De Medienepost

25 kislew – zondagavond 6 december 26 kislew – maandagavond 7 december 27 kislew – dinsdagavond 8 december 28 kislew – woensdagavond 9 december 29 kislew – donderdagavond 10 december 30 kislew – vrijdagmiddag 11 december 1 tewet – uitgaande sjabbat 12 december 2 tewet – zondagavond 13 december

Hoe men aansteekt

Berachot

• S teek de lichten aan op elke avond van Chanoeka.

Men zegt de volgende berachot:

•V  oor het aantal lichten en de volg­ orde zie het schema hierboven.

Baroech atta Ado-naj

•G  ebruik zuivere olijfolie of kaar­sen, groot genoeg om minimaal een half uur te branden. •G  ebruik de sjamasj, een extra kaars, om de lichtjes mee aan te steken, en zet deze op zijn speciale plaats. •B  ij het aansteken van de Cha­noe­ ka lichten moeten, zo moge­lijk, alle leden van het gezin aan­wezig zijn. Alleenstaanden die op zich­zelf wonen moeten de meno­ra in hun eigen woonruimte aanste­ken. •Z  eg vóór het aansteken de berachot en na het aansteken Haneerot Halaloe en Ma’oz Tsoer. •D  e menora wordt bij het raam of de deur aangestoken. Indien bij de deur dan bij de linkerdeurpost tegenover de mezoeza. •O  p vrijdagmiddag wordt de me­no­­­ ra tijdig vóór Sjabbat aan­ge­sto­ken. Daarna de Sjabbat­kaar­sen. De volgende avond, uit­gaan­de Sjabbat, wordt eerst havdala ge­­maakt en daarna wordt de me­nora klaargezet en aange­sto­ken.

Ello-heenoe mèlech ha’olam a’sjer kide’sjanoe bemits’wotav we’tsiwanoe lehadliek neer chanoeka Baroech atta Ado-naj Ello-heenoe mèlech ha’olam sje’asa nisiem la’awoteenoe bajamiem heheem bizeman hazè

De eerste avond zegt men tevens: Baroech atta Ado-naj Ello-heenoe mèlech ha’olam sjèhèchèjanoe wekiejemanoe wehigie’anoe lizeman hazè

mesjek

Soefgania versus Berliner bol De Duitse vrijwilligster met wie ik samenwerk, gaat voor het eerst Chanoeka beleven. Het Joodse lichtfeest, maar ook het feest van de lekkernijen gebakken in olie. Nadat ik de soefgania uitvoerig heb omschreven, typt zij iets in het zoekvenster van haar smartphone en er verschijnt een foto. Van een Berliner bol. “Bedoel je deze?” Twee donkerbruine ogen kijken mij vragend aan. De Duitse vrijwilligster, die de groep van personen met een verstandelijke beperking ondersteunt, denkt te weten wat soefganiot zijn. ‘Berliner bollen’ staat er boven de afbeelding die een aantal berliner bollen laat zien. Ik leg haar uit dat Berliner bollen wel iets gemeen hebben met soefganiot. Maar ze kunnen niet hetzelfde zijn. No way. De vraag heeft me in verwarring gebracht. Ik beloof de jonge vrouw om het voor haar op te zoeken. Vijf minuten later zit ik achter de computer en type ‘Berliner bollen’ in. Ik zie bij de gevonden recepten dat een Berlinerbol uit meel, eieren, margarine, melk, gist en suiker bestaat. En een soefgania? Meel, gist, suiker, iets minder eieren en geen margarine maar olie. Inmiddels is het avond en donker. In mijn hoofd lichten de ingrediënten melk, yoghurt of zure room op. In mijn gedachten was een soefgania altijd parve. Dus niet. Wat is dan wél het verschil tussen de twee gefrituurde lekkernijen? Een soefgania kun je ook bakken in de oven, lees ik thuis op mijn scherm. Ah een verschil. Verder is er een minimaal verschil in de hoeveelheid eieren. In een Berliner zitten meer eieren. Om meer antwoorden te krijgen, raadpleeg ik de deskundige. Mijn vrouw. Zij typt in haar moedertaal. Het Spaans. Even krijg ik het Spaans benauwd. De verwarring lijkt nog groter te worden. Ik zie namelijk op het scherm van de computer het woord ‘Bolas de Fraile’ staan. Tot mijn opluchting wordt ons onderzoek al snel weer beperkt tot twee soorten gebakken deegbollen. Berliner bollen zijn namelijk hetzelfde als de Bolas de Fraile. De deskundige spreekt en komt net als ik, de onderzoekende leek, tot de conclusie dat het inderdaad echt om een klein verschil gaat in de

hoeveelheid eieren. Ook Berliner kun je frituren in olie in plaats van frituurvet. Dan rest ons de vraag: wat was er eerder, de Berliner of de Soefgania? Wikipedia in het Ivriet, want een Nederlandse pagina is er nog niet over dit onderwerp, vertelt mij dat ergens rond 1896 iemand het ‘ja’ heeft toegevoegd aan het woord ‘soefgan’. Soefgan heeft zijn wortels in de heilige geschriften en is verder ook weer aan het Grieks gelinkt. Daar is het woord ‘sfongos’. Op de Nederlandse wikipedia lees ik over de Berliner bollen dat ze in Italië en Oostenrijk ‘Krapfen’ en in Berlijn zelf ‘Pfannkuchen’ worden genoemd. Het Jiddisje woord lijkt hier weer op: ‘ponchkes’. De Engelse Wikipedia brengt uitkomst. “Het Hebreeuwse woord soefgania en het Arabische sfenj stammen af van het woord spons: – ‘sfoeg’ of ‘isfanj’. In het noorden van Afrika hebben de sfenj – kleinere, gefrituurde donuts – een lange geschiedenis. In de Joodse traditie worden deze met Chanoeka geassocieerd. In Israël mengden zich de gebruiken van de Noord-Afrikaanse Joden en die van

de Joden uit Midden- en Oost-Europa, die de Jiddisje ponchkes met zich meebrachten. Deze vertonen gelijkenis met de Duitse Berliner, de Poolse paczki en de Russische ponchik. De originele methode om de ponchke te bereiden was het maken van twee cirkels van deeg met daartussen een vulling van jam, deze aan elkaar te plakken en te bakken in één stuk. Hoewel deze methode nog steeds wordt gebruikt, is er inmiddels ook een eenvoudigere gangbaar, namelijk om eerst de deegbollen te frituren en dan de vulling te ‘injecteren’ met een spuitzak of een speciale machine. Hierdoor is de moderne soefgania op de Berliner gaan lijken”. Waarbij ik de kanttekening plaats dat de Berliner vaak opengesneden wordt om deze te vullen, wat bij een soefgania toch echt uit den boze is. Misschien zit ’m daar het verschil. Zo leidde een simpele vraag van een jonge, Berlijnse vrouw over een Berliner bol, die in Berlijn juist geen Berliner bol heet, tot een uitgebreid onderzoek. Als ik nu zou afsluiten met ‘Ich bin ein Berliner’, zoals Kennedy dat in 1963 zei, dan vertel ik de lezer dat ik een Berliner bol ben en geen Berlijner. Want dan had ‘Ich bin Berliner’ moeten zeggen. Chanoeka en soefgania sameach! Amiad Ilsar n

Amiad Ilsar werd geboren in Haifa en groeide op in Amsterdam. Toen hij 23 was, ging hij terug naar Israël, waar hij werkte als activiteitenbegeleider. Nu woont hij sinds veertien jaar met zijn gezin in Almere Haven en werkt in Beth Shalom. Zijn wekelijkse blog heet ‘mesjek’ en beschrijft zijn ‘bedrijf’.

De Medienepost 21

joods shoppen

Na negentien jaar werken bij de Israëlische luchtmacht ging Ronieth Ilsar op zoek naar een nieuwe uitdaging waarbij ze gebruik kan maken van haar band met Nederland en Israël. Het resultaat is de webshop ‘Hola-Israël’, die zich onderscheidt door het feit dat producten zoveel mogelijk ‘made in Israel’ zijn. De iets langere wachttijd neem je op de koop toe. Want hoe leuk is het, om een pakje uit Israël te ontvangen?

Maak jezelf en Israëli’s blij door te shoppen bij Hola-Israel Ik ga op onderzoek uit en besluit mijn Chanoeka-spulletjes dit jaar bij Ronieth uit Afula in te kopen. Met plezier wandel ik door de webshop, met duidelijke foto’s en omschrijvingen in het Nederlands. In mijn winkelmandje zit een mooie, koperen menora met Jeruzalem-thema en een set prachtige Chanoeka-kaarsen. Daarnaast een set grappige wegwerpbordjes met een afbeelding van een soefgania erop, ook een leuk stickervel in hetzelfde thema en natuurlijk servetjes. Om het helemaal af te maken een CD met Chanoeka-liedjes, die ik al jaren kwijt ben, een kleurig krasblok met Chanoeka-afbeeldingen en een Chanoeka-raamhanger. Wat zal dat gezellig worden! De volledige webshop is er in drie talen: Nederlands, Engels en Duits. Ronieth vertelt me, dat de winkel in deze opzet al meer dan twee jaar bestaat. Ze is dus geen groentje meer in het vak! Made in Israel Ronieth: “De meeste leveranciers heb ik gevonden via sociale media en netwerken. Nu de bekendheid groter is, krijg ik ook e-mails met het verzoek om samen te werken. Eigenlijk ben ik constant op zoek naar mooie en originele artikelen. Ik ben met name geïnteresseerd in handgemaakte producten en lokale producten, ‘made in Israel’ dus. Veel judaica-artikelen komen uit China. Ik probeer dat te vermijden. Als ik de originele, Israëlische versie van een product heb gevonden, dan verkoop ik dat in de webwinkel. Daarom zijn in verhouding met andere shops de prijzen wat hoger. De ideologie om de Israëlische econonie steunen, is voor mij belangrijk. Er zijn echter artikelen zoals de servetten, die helaas alleen in andere

22 De Medienepost

landen worden gefabriceerd. Alleen als het echt niet anders kan, zal ik afwijken van mijn principes. De meeste bestellingen komen uit Nederland en Duitsland. Nu we aan het uitbreiden zijn met een leverancier die een speciale productlijn aan het opzetten is die alleen bij ons te koop is, komen er ook bestellingen uit Amerika binnen. Speciale verzoeken Ik krijg veel aanvragen van mensen die bepaalde artikelen zoeken. Pas geleden kreeg ik een aanvraag voor oorbellen, stekers, met een gouden Davidster. Na lang zoeken vond ik deze en kon ik ze versturen. Helaas staan ze niet in de webwinkel, omdat de leverancier dat niet wilde. Een ander verhaal: Sharon Cijs uit Heerhugowaard is docente ‘Muziek op Schoot’ en introduceerde mij bij de Israëlische firma Halilit die muzikaal speelgoed fabriceert. Omdat is gebleken dat de levering stroef gaat, staan deze instrumenten niet in de webshop. Echter wie geduld heeft en geen haast, kan deze bij mij bestellen. Zo heeft Sharon laatst weer regenmakers ontvangen. Hola-Israel heeft een heel actieve pagina op Facebook, daarnaast verschijnen er nieuwsbrieven. En de tevreden klanten brengen weer nieuwe klanten. Via de sociale media onstaan leuke contacten en sommige klanten heb ik inmiddels persoonlijk ontmoet. Zekerheid De post is overal een probleem, niet specifiek in Israël. De pakketjes worden boven een bedrag van tien Euro aangetekend verstuurd. Soms arriveert het binnen een week bij de koper, de gemiddelde wachttijd is twee weken.

Sporadisch gaat het mis. Soms komt het niet aan. Soms blijft het pakje bij de douane liggen – Israël ligt buiten Europa en er moet btw worden betaald als de waarde van de inhoud van het pakje meer dan 22 Euro is. De reden dat voor het betaalsysteem Paypal is gekozen, is de zekerheid die Paypal geeft aan de klant. Paypal geeft volledige geld-teruggarantie als het pakje niet aankomt of er andere problemen zijn. Op dit moment kan ik nog niet rondkomen van de winst uit verkopen via de webshop, maar het is wel mijn droom om dat te bereiken. Trends en evergreens Het t-shirt met de zin in het Hebreeuws ‘Ik ben trots om Joods te zijn’ zou je een trend kunnen noemen. Sieraden met namen in Hebreeuwse letters en met davidsterren blijven het altijd goed doen. Net zoals de verschillende stickers, servetten en Dode-Zee-cosmetica. Er is een groot verschil tussen wat klanten uit Amerika graag kopen en klanten uit Europa. In Amerika houdt men bijvoorbeeld van grote sieraden. Per bestelling ligt het bestede bedrag in Europa lager dan in Amerika. In de meeste Israëlische gezinnen krijgen kinderen Chanoeka-geld of cadeautjes. Met Chanoeka zijn er ook talloze kindervoorstellingen – het ‘Festigal’ is de bekendste. Ook zijn er de meest wilde creaties van soefganiot te koop en worden overal menorot aangestoken. In Israël verveel je je geen moment! Bij deze wil ik iedereen een chag sameach wensen”. Suzan Breedveld n www.hola-israel.com/shop/nl www.facebook.com/hola.israel

CHOCOLADELETTER CHOCOLADELETTER CHAI

& ORIGINEEL UNIEKUNIEK & ORIGINEEL CADEAU

CA

€10 per stuk, waarvan €5 naar Joods Hospice Immanuel gaat! €10 per stuk, waarva Verkrijgbaar in puur / Joods Hospice Imm kosjer fairtrade / 70% cacao Verkrijgbaar in puur handgemaakt door Roland Vos Catering & Events

CHOCOLADELETTER CHAI

kosjer fairtrade / 70 doo Catering & Events

Bestellen: handgemaakt [email protected]

UNIEK & ORIGINEEL CADEAU Bestellen:

chocoladelettercha

€10 per stuk, waarvan €5 naar Joods Hospice Immanuel gaat! Verkrijgbaar in puur / kosjer fairtrade / 70% cacao handgemaakt door Roland Vos Catering & Events Bestellen: [email protected]

drukkerij Teewes

Drukwerk noDig?

Dan hoeft u niet verder te zoeken.

Boekhoudingen/belastingen MKB voor een vaste prijs per maand!

> > > > >

Folders, brochures, briefpapier, naamkaartjes Digitale productie Mailingen, personaliseren Voorraadbeheer Ontwerp

DEBET EN CREDIT IN BALANS

Dit is maar een kleine greep van wat wij voor u kunnen betekenen, van niks tot iets moois.

Herman Kruiswegt T 06-28 73 49 94 [email protected] www.decib.nl

036 531 11 35 | www.teewes.nl

‫בס"ד‬

CHANOEKA 5776-2015

1 2



3



4

woensdag 9 december Arnhem sjoeltuin

5

donderdag 10 december Amersfoort sjoeltuin

6 7 8 www.chanoeka.info/alle-vieringen-in-nl

zondag 6 december Amsterdam station Amsterdam Zuid Heemstede sjoel Utrecht achter het stadhuis

maandag 7 december Amsterdam Gelderlandplein Den Haag atrium, stadhuis Maastricht De Markt, stadhuis

dinsdag 8 december Almere stadhuis

Haarlem Grote Markt Rotterdam Schouwburgplein

Bourtange Marktplein Groningen sjoelportaal

Leeuwarden Joods Monument en sjoel Lelystad stadhuis Nijmegen Grote Markt Winterswijk sjoel



vrijdag 11 december Middelburg sjoel

uitgaande sjabbat 12 dec. Middelburg stadhuis Zwolle sjoel



zondag 13 december Bussum sjoel Zutphen sjoelportaal