De inzet van ervaringswerkers in de sociale verslavingszorg

De inzet van ervaringswerkers in de sociale verslavingszorg “Op welke wijze kan een SPH’er werkzaam in de sociale verslavingszorg, bijdragen aan een geïnspireerde samenwerking met ervaringswerkers met een verslavingsachtergrond.”

Marieke Diederen 6-5-2013

De inzet van ervaringswerkers in de Sociale Verslavingszorg

“Op welke wijze kan een SPH’er werkzaam in de sociale verslavingszorg, bijdragen aan een geïnspireerde samenwerking met ervaringswerkers met een verslavingsachtergrond.”

Student: Studentnummer: Datum: Begeleider: Opleiding:

Marieke Diederen 500610622 6 mei 2013 Malcolm Biezeveld Sociaal Pedagogische Hulpverlening

1

Voorwoord Voor u ligt het eindresultaat van mijn afstudeerscriptie. In februari 2013 was het dan eindelijk zo ver. Ik mocht beginnen aan mijn afstudeerscriptie. Met veel enthousiasme ben ik hieraan begonnen, mede doordat het onderwerp mij tijdens de opleiding heeft gegrepen. Tijdens het schrijven van deze scriptie ben ik erachter gekomen dat de meningen over mijn scriptieonderwerp verdeeld zijn. Dit heeft tijdens mijn onderzoek regelmatig geleid tot verhitte discussies, tussen mij, mijn omgeving, ervaringswerkers, docenten en hulpverleners die werken met ervaringswerkers binnen de GGZ. Deze discussies zijn de drijfveer achter mijn onderzoek geweest, hier kreeg ik inspiratie van en dit motiveerde mij om door te zetten. Naast de verschillende discussies heeft de begeleiding van Malcolm Biezeveld tijdens mijn onderzoek ook bijgedragen aan het resultaat. Hij wist mij op de momenten dat ik hem zag moed in te praten en gaf mij zelfvertrouwen om verder te gaan. Hier wil ik hem graag voor bedanken. Ook wil ik graag mijn lieve vriend Ivar bedanken, die met zijn engelengeduld mijn scriptie woord voor woord heeft nagekeken en zonder enig mokken heeft gezorgd dat in de laatste dagen onze poezen (en ik!) in ieder geval te eten kregen. En ten slotte wil ik Jessica de Wit en Lotte Beemster bedanken. Zonder hen was het mij nooit gelukt om telkens de motivatie op te brengen om verder te schrijven. We hebben heel wat uurtje samen in de mediatheek doorgebracht en zij wisten mij telkens een duwtje in de juiste richting te geven. Dank jullie wel hiervoor!

2

Inhoudsopgave Voorwoord .............................................................................................................................................. 2 Inhoudsopgave ........................................................................................................................................ 3 Samenvatting........................................................................................................................................... 5 Inleiding ................................................................................................................................................... 6 1. De functie van de SPH’er in de sociale verslavingszorg .................................................................... 10 1.1 De sociale verslavingszorg ........................................................................................................... 10 1.2 Functie SPH’er ............................................................................................................................. 10 1.2.1 Trajectbegeleider.................................................................................................................. 11 1.2.2 Groepswerker ....................................................................................................................... 11 1.3 Verslaving .................................................................................................................................... 12 1.3.1 DSM-IV en ICD-10 ................................................................................................................. 12 1.4 Methodieken ............................................................................................................................... 13 1.4.1 De Individuele Rehabilitatie Benadering (IRB) ..................................................................... 13 1.4.2 De presentiebenadering ....................................................................................................... 13 1.4.3 Motiverende en oplossingsgerichte gespreksvoering.......................................................... 14 1.4.4 Individual placement and support (IPS) ............................................................................... 14 1.4.5 Het 8-fasen model ................................................................................................................ 15 1.4.6 Belangrijkste doelstellingen ................................................................................................. 15 1.5 Basishouding................................................................................................................................ 16 1.6 Competentieprofiel van de SPH’er werkzaam in de sociale verslavingszorg .............................. 16 2. De functie van ervaringswerkers in de sociale verslavingszorg ........................................................ 18 2.1. Ontstaansgeschiedenis ervaringsdeskundigheid ....................................................................... 18 2.1.1. Clientbeweging .................................................................................................................... 18 2.1.2. Harrie van Haaster ............................................................................................................... 18 2.1.3. Wilma Boevink ..................................................................................................................... 18 2.2. Definities ervaringsdeskundigheid ............................................................................................. 18 2.3. Van ervaringsdeskundige naar ervaringswerker. ....................................................................... 19 2.3.1. Regionaal Onderwijs Centrum (ROC) .................................................................................. 19 2.3.2. Hanze Hogeschool ............................................................................................................... 20 2.4. Wat is herstel? ........................................................................................................................... 20 2.4.1. Herstelproces ...................................................................................................................... 20 2.4.2. Herstelproces bij verslaving ................................................................................................ 21

3

2.5. De rol van ervaringswerkers in de sociale verslavingszorg ........................................................ 21 2.5.1. Functieomschrijving ............................................................................................................ 21 2.5.2. Rollen ................................................................................................................................... 22 2.5.3. Competenties, kennis en houding ....................................................................................... 22 2.6. Wat is de huidige positie van ervaringswerkers in de sociale verslavingszorg? ........................ 22 2.6.1. De Bouman Kliniek .............................................................................................................. 23 2.6.2. De Brijder Stichting .............................................................................................................. 23 2.6.3. De Jellinek ............................................................................................................................ 24 2.6.4. Samenvatting ....................................................................................................................... 24 3.

Wat is geïnspireerd samenwerken? .............................................................................................. 25 3.1. Definitie van een team ............................................................................................................... 25 3.2 Geïnspireerd samenwerken ........................................................................................................ 25 3.3 Het Karrenwiel ............................................................................................................................. 26 3.4 Geïnspireerd samenwerken tussen SPH’er en ervaringswerker ................................................. 26 3.4.1 Interventies SPH’er ............................................................................................................... 26 3.4.2 Interventies vanuit de organisatie........................................................................................ 27

Conclusie ............................................................................................................................................... 28 Aanbevelingen ....................................................................................................................................... 30 Microniveau....................................................................................................................................... 30 Mesoniveau ....................................................................................................................................... 30 Macroniveau...................................................................................................................................... 30 Eindconclusie ......................................................................................................................................... 32 Kritische beschouwing........................................................................................................................... 33 Validiteit en betrouwbaarheid .......................................................................................................... 33 Literatuur ............................................................................................................................................... 34 Bijlage 1: Organogram Arkin................................................................................................................. 37 Bijlage 2: Discussiepunten ..................................................................................................................... 38 Bijlage 3: Toestemming opnemen Beroepsvraagstuk in de HvA Kennisbank ....................................... 39 Bijlage 4: SIS uitdraai ................................................................................. Error! Bookmark not defined.

4

Samenvatting Sinds eind jaren ‘70 van de vorige eeuw wordt er in de sociale verslavingszorg gewerkt met ervaringswerkers. Reden hiervoor is de cliëntbeweging die zich in die tijd heeft ingezet tegen de stigmatisering van psychiatrisch cliënten. Deze cliëntbeweging heeft tot gevolg gehad dat er in de Geestelijke Gezondheidszorg en daarmee de sociale verslavingszorg tegenwoordig meer cliënt- en vraaggestuurd gewerkt wordt. De laatste jaren is de rol van de ervaringswerker veranderd. Waar hij eerst werd ingezet als coach, herstelmedewerker, trainer en/of voorlichter, maakt de ervaringswerker sinds kort ook deel uit van het uitvoerende team. De ervaringswerker werkt zelfstandig en heeft meer verantwoordelijkheid gekregen. Dit heeft tot gevolg dat de ervaringswerker in inmiddels veel organisaties een directe collega van de SPH’er is geworden. Dit heeft gevolgen voor de samenwerking tussen de verschillende disciplines, aangezien er een nieuwe functie bijgekomen is. Bovendien is er nog geen heldere functieomschrijving voor ervaringswerkers ontwikkeld, het is dus niet duidelijk welke positie in de organisatie de ervaringswerker inneemt. Daarnaast brengt de inzet van ervaringswerker met een verslavingsachtergrond in de sociale verslavingszorg, een extra moeilijkheid met zich mee. Namelijk dat de ervaringswerker continu geconfronteerd wordt met zijn zwakte. Anders dan in de klinische verslavingszorg mogen cliënten hier vaak wel onder invloed zijn en bepaalde triggers liggen hier voor de ervaringswerker dan ook constant op de loer. Voor de SPH’er betekent dit dat hij rekening moet houden met deze relatief nieuwe collega en de uitdagingen die zij met zich meebrengen. Hij zal interventies moeten plegen om aan een geïnspireerde samenwerking met ervaringswerkers te werken. Daarbij komt dat de verslavingszorg zoals hij nu is ingericht door een aantal actuele gebeurtenissen onder vuur ligt. Mede hierdoor, en door de invoering van de WMO en de vermaatschappelijking van de zorg, is het van belang dat het de SPH’er lukt om samen met de ervaringswerker zorg te dragen voor de kwaliteit van zorg aan de cliënten. Het doel van dit onderzoek is de functie van de SPH’er en de ervaringswerker in kaart brengen, om zo te kijken welke interventies er vanuit de SPH’er gedaan kunnen worden. Hierbij staat telkens het belang dat de ervaringswerker heeft bij veiligheid vanuit het team, en de ruimte om te blijven reflecteren, centraal.

5

Inleiding ‘Don’t let the past steal your present.’ Terri Guillemets De aanleiding voor het schrijven van deze onderzoekscriptie is de trend ervaringsdeskundigheid die de laatste jaren zijn intrede heeft gedaan in de Nederlandse verslavingszorg. De afgelopen jaren wordt er in de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ), en daarmee ook in de verslavingszorg, steeds meer gebruik gemaakt van deze expertise. Ervaringsdeskundigheid is geen nieuw begrip, maar de huidige tendens in de GGZ, mede door de bezuinigingen van het kabinet Rutte II en de verandering van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) naar de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO), zijn redenen dat inmiddels vrijwel ieder team binnen de GGZ een ervaringswerker in dienst heeft genomen. De achterliggende gedachte bij het inzetten van ervaringswerkers is het verkleinen van de afstand tussen de cliënten en hulpverlening (Van Erp, Rijkaart, Boertien, Van Bakel & Van Rooijen, 2012). Als toekomstig Sociaal Pedagogisch Hulpverlener (SPH’er) vraag ik mij af of de reguliere hulpverleningsteams hier klaar voor zijn. De verslavingszorg is de laatste jaren onder druk komen te staan door een aantal voorvallen die in de media veel aandacht hebben gekregen. Zo was er Keith Bakker, de ervaringsdeskundige verslavingsgoeroe die in 2012 werd veroordeeld tot een gevangenisstraf van vijf jaar, nadat bleek dat hij ontucht had gepleegd met zijn vaak minderjarige cliënten (Posthumus, 2012). Keith Bakker is zelf jaren verslaafd geweest aan diverse middelen en zijn deskundigheid op dit gebied maakte hem op veel gebieden de ideale persoon om jongeren met deze problematiek te ondersteunen. Zelf is hij blij dat hij geen psychiater of psycholoog was, omdat hij naar eigen zeggen vanuit de rol die hij heeft vervult controversiëler kon handelen. Kort gezegd kon hij dus meer maken dan zijn collega’s, hij had geen protocollen waar vanuit hij moest werken (Schrijver, 2010). Een tweede voorval dat zich heeft voorgedaan, is het onderzoek van de Volkskrant in april van dit jaar. Edith Schippers, minister van Volksgezondheid, kwam onder vuur te liggen nadat medewerkers van de Volkskrant hadden aangetoond dat het voor iedereen mogelijk is om een verslavingskliniek op te richten. De kwaliteitseisen blijken onder de maat, waardoor de effectiviteit van zorg niet gewaarborgd kan worden (Trommelen & Visser, 2013). Een derde en laatste ontwikkeling in de GGZ is het feit dat de functie van de SPH’er binnen de GGZ en dus de verslavingszorg onder druk is komen te staan. Het lijkt erop dat de functie van de SPH’er langzaam aan het verdwijnen is. Wanneer je op internet zoekt naar vacatures binnen de verslavingszorg, is te zien dat de voorkeur momenteel uitgaat naar psychiatrisch verpleegkundigen (SPV’ers). Reden hiervoor is onder andere dat de SPV’er wordt opgeleid om te werken met psychofarmaca, iets waarin de opleiding tot SPH’er naar mijn mening nog te kort schiet. Deze drie ontwikkelingen, maar met name de laatste ontwikkeling speelt een grote rol in de samenwerking tussen de SPH’er en de ervaringswerker binnen de sociale verslavingszorg en in de GGZ in zijn algemeen. Door de huidige bezuinigingen en de terugloop van de vraag naar SPH’ers staat de functie van SPH’ers behoorlijk onder druk. Nu er tevens steeds meer met de inzet van ervaringswerkers gewerkt wordt, is het logisch dat er door de SPH’ers gevreesd wordt dat de vraag naar hun discipline zal verminderen. Dit heeft tot gevolg dat de samenwerking tussen ervaringswerkers en SPH’ers niet altijd even soepel verloopt. Onder de SPH’ers kan er namelijk onvrede ontstaan over het feit dat ervaringswerkers, zonder officiële opleiding en diploma, maar alleen vanuit hun ervaringen, de positie van de SPH’er overnemen; een positie waar de SPH’er minstens vier jaar voor heeft gestudeerd. Daarnaast is er nog geen duidelijke functieomschrijving

6

voor de ervaringswerker ontwikkeld, waardoor de SPH’er en de ervaringswerker moeten zoeken welke functie, en welke positie, de ervaringswerker op dit moment inneemt in de organisatie. Bovendien zou het inzetten van ervaringswerkers met een verslavingsachtergrond in de verslavingszorg kunnen leiden tot terugval van de ervaringswerker, op het moment dat passende begeleiding ontbreekt en er onduidelijkheid heerst over de rol die de ervaringswerker binnen het team vervult. Onderzoek heeft aangetoond dat stress de kans op terugval bij ex-verslaafden kan vergroten (Salomon, 2012). In een interview van Saskia Decorte met Marc Lewis, een neurowetenschapper met een verslavingsachtergrond, beschrijft Lewis de verandering die plaatsvindt in de hersenen na jaren van veelvuldig drugsgebruik. Hij beweert dat de hersenen nooit meer zo “onschuldig” worden als daarvoor, doordat het verslavingsmechanisme voor altijd in het brein blijft ingesleten (Decorte, 2012). Tijdens de stage in het derde jaar van mijn opleiding, heb ik zelf ervaren dat een ervaringswerker met een verslavingsachtergrond, werkzaam in de sociale verslavingszorg, continu wordt geconfronteerd met zijn zwakte. Anders dan in de klinische verslavingszorg mogen cliënten in de sociale verslavingszorg vaak wel onder invloed zijn en zijn zij niet in staat om abstinent te worden. Dit kan een versterkend effect op iemand hebben en een goede spiegel voor iemand zijn, maar het kan ook averechts werken en een terugval tot gevolg hebben. Een ervaringswerker moet sterk in zijn schoenen staan wil hij of zij de craving die opspeelt kunnen beheersen. Een goede begeleiding en een duidelijke rol in het team is dus absoluut noodzakelijk, zodat het voor iedereen duidelijk is wat er van de ervaringswerker wordt verwacht en de ervaringswerker zich veilig voelt. Met het schrijven van deze scriptie wil ik proberen aan te tonen wat er nodig is om de SPH’er en de ervaringswerker op een geïnspireerde manier te laten samenwerken, om zo de kwaliteit van zorg voor de cliënten te kunnen waarborgen. Mijn interesse naar ervaringsdeskundigheid is ontstaan tijdens de stage die ik in het derde jaar van de opleiding SPH heb voltooid. Tijdens deze stage heb ik gewerkt bij een organisatie die dagbesteding aanbiedt aan volwassenen van achttien jaar en ouder met een verslaving (of verslavingsachtergrond) in combinatie met psychosociale problematiek, dagelijks voor een dagbesteding komen. Tijdens deze stage heb ik veel mogen samenwerken met ervaringswerkers, welke werden ingezet als activiteitenbegeleiders. Eén van deze ervaringswerkers was Nienke. In de casus hieronder zal duidelijk worden op welke wijze zij mijn opvattingen over ervaringsdeskundigheid heeft beïnvloed. Deze casus is gebaseerd op een waargebeurd verhaal. De namen in deze casus zijn gefingeerd en komen niet overeen met de werkelijkheid. “Nienke is een Nederlandse vrouw van 34 jaar met een lange geschiedenis in de verslavingsscene. Van haar vijftiende tot haar 28e levensjaar is zij verslaafd geweest aan diverse verdovende middelen, zoals cannabis, crack cocaïne en amfetaminen. Bovendien heeft zij een aantal jaren op straat geleefd en op het randje van de afgrond gebalanceerd. In deze periode prostitueerde Nienke zichzelf om aan geld te komen. Nienke heeft weinig te maken gehad met hulpverlening en was een zogenoemde zorgmijder. Zorgmijders vermijden alle contact met de hulpverlening, vaak omdat zij geen behoefte hebben aan bemoeienis van buitenaf. De paar keer dat Nienke wel in contact is gekomen met hulpverleners waren de twee keer dat zij met een rechterlijke machtiging werd opgenomen in de verslavingskliniek Jellinek Vlaardingenlaan. Dit vond Nienke altijd afschuwelijk. Van plan om af te kicken was ze toch niet en hier moest ze soms wel drie maanden verplicht abstinent van alcohol en drugs blijven. Na afloop van zo’n opname had Nienke geen plek om naar terug te keren, waardoor ze vanzelf weer in het oude, vertrouwde circuit terecht kwam. Van nazorg was nauwelijks sprake. De jaren op straat hebben Nienke hard gemaakt en ze weet dan ook als geen ander wat overleven betekent. Vaak werd ze bedreigd met wapens of verkrachting. In 2005, toen Nienke 26 jaar oud was, heeft zij haar diepste dal bereikt. Het was in dit jaar dat Nienke contact kreeg met een veldwerker van de Jellinek, Bas. Het lukte Bas om contact met Nienke te maken en dit contact te onderhouden. Nienke vertrouwde Bas in

7

het begin niet echt, maar omdat hij haar tot niets dwong en alleen interesse toonde en een praatje maakte, ging zij Bas steeds meer vertrouwen. Na ongeveer twee jaar contact met hem te hebben en Nienke steeds meer inzag hoe slecht het eigenlijk met haar ging, zei hij op een dag tegen haar “Waarom laat je nou toch niet opnemen? Je kunt nog iets van je leven maken.” Uiteindelijk besluit Nienke toch om zich te laten behandelen. Na een periode van twee jaar, waarin Nienke’s leven een drastische wending heeft genomen, mag zij zichzelf afgekickt noemen. Nienke is inmiddels 30 jaar en woont samen met haar vriend die zij tijdens haar opname heeft leren kennen. Nienke blijft in behandeling en heeft regelmatig contact met haar casemanager, Inge. Ze is gelukkig en bespreekt vaak met Inge haar wens om iets te betekenen voor mensen die het minder goed hebben dan zij. Twee jaar na haar ontslag begint Nienke aan het Traject Opleiding Ervaringsdeskundigheid, de TOED. Tijdens deze opleiding leert zij te reflecteren op haar verleden en kan zij werken aan een toekomst als ervaringsdeskundige. In 2011 mag Nienke op sollicitatiegesprek komen bij een dagbestedingsorganisatie. Ze gaat aan het werk als ervaringswerker en wordt activiteitenbegeleider. De doelgroep van deze dagbestedingsorganisatie is volwassenen van achttien jaar en ouder met een verslaving (achtergrond) in combinatie met psychosociale problematiek. Omdat Nienke uit dezelfde situatie komt, lijkt ze perfect voor de baan. De teamleider verwacht dan ook dat Nienke makkelijk contact zal maken met de doelgroep. De eerste maanden gaat het hartstikke goed. Nienke heeft af en toe wel een grote mond naar haar collega’s, waardoor zij niet altijd even lekker in het team ligt, maar ze voert haar taken goed uit. Na een periode van een half jaar begint Nienke zich steeds onzekerder te voelen. Ze komt steeds vaker personen tegen uit haar verleden en ze betrapt zichzelf erop dat ze steeds regelmatiger trek krijgt in het roken van een crackjoint. Ook omdat de cliënten die Nienke begeleidt onder invloed aanwezig mogen zijn, merkt Laura dat een soort jaloers gevoel haar bestijgt wanneer zij dit ziet. Ze durft dit niet met het team te bespreken, omdat ze al niet zo lekker in het team ligt en ze bang is dat haar collega’s haar als zwak zullen bestempelen. Op een dag kan Nienke zich na werktijd niet meer beheersen. De trek is zo heftig geworden dat ze besluit om een crackjoint te roken. Wanneer Nienke ’s avonds thuiskomt merkt haar vriend dat ze gerookt heeft en ze krijgen ruzie. Nienke vertrekt uit huis en omdat ze zich zo beroerd voelt, gaat ze van ellende nog meer roken. De volgende ochtend besluit ze om naar huis te gaan. Haar vriend is in tranen en Nienke besluit zich ziek te melden. Ze schaamt zich enorm tegenover haar collega’s en de teamleider. Ze bespreekt de situatie met haar vriend en ze belooft hem dat het niet nog een keer zal gebeuren. Na drie dagen gaat Nienke weer aan het werk. De eerste paar dagen gaat het goed, maar na verloop van tijd merkt ze dat de trek niet meer te houden is. Nienke durft dit niet met het team te bespreken, omdat ze wil dat iedereen trots op haar is. Ze wil niet zwak overkomen en ze wordt steeds ongelukkiger. Ze gaat stiekem speed gebruiken en ook op het werk is zij soms onder invloed. Dit doet ze expres, zodat het spul ’s avonds bij haar vriend is uitgewerkt. Op een dag raakt Nienke in conflict met een cliënt. Dit loopt zo uit de hand dat Nienke haar functie uit het oog verliest en in een gevecht terecht komt. De teamleider roept Nienke bij zich en vraagt wat er aan de hand is. Nienke besluit alles eerlijk te vertellen.” Uit deze casus blijkt hoe schadelijk het kan zijn voor zowel de ervaringswerker als de cliënten wanneer ervaringswerkers niet goed worden begeleid. Ervaringswerkers werken vaak nog aan hun herstel en moeten daarin ondersteund worden (Weerman, 2012). Nienke voelde zich onveilig in het team, waardoor zij niet durfde te praten over haar terugval. Over de positie van ervaringswerkers binnen hulpverleningsteams heerst nog veel onduidelijkheid, zowel onder de ervaringswerker zelf, als onder de overige disciplines, zoals SPH’ers. Dit zou de samenwerking tussen beide partijen in de weg kunnen staan.

8

In deze scriptie zal ik mij richten op ervaringswerkers met een verslavingsachtergrond, werkzaam in de verslavingszorg en de samenwerking die nodig is om een kwalitatieve vorm van zorg aan cliënten te kunnen aanbieden. Het doel is om de lezer ervan te overtuigen dat er nog veel moet gebeuren om deze relatief nieuwe vorm van hulpverlenen krachtig neer te zetten. De probleemstelling die als basis voor de scriptie fungeert is: “Op welke wijze kan een SPH’er, werkzaam in de sociale verslavingszorg, bijdragen aan een geïnspireerde samenwerking met ervaringswerkers.” Deelvragen die bij deze probleemstelling horen zijn: “Wat is de functie van een SPH’er werkzaam in de sociale verslavingszorg?” “Wat is de functie van een ervaringswerker in de sociale verslavingszorg? “Wat is geïnspireerd samenwerken?” Na het beantwoorden van deze deelvragen zal er een conclusie geformuleerd worden. Uit deze conclusie vloeien aanbevelingen op micro-, meso- en macroniveau. Deze scriptie is geschreven voor iedereen die geïnteresseerd is in het begrip ervaringsdeskundigheid, maar bovenal voor hulpverleners die werken in een team met ervaringswerkers, de managers van deze hulpverleners en de ervaringswerker zelf.

9

1. De functie van de SPH’er in de sociale verslavingszorg De sociale verslavingszorg is een type gezondheidszorg dat voornamelijk in grote steden wordt aangeboden aan chronisch verslaafden, prostituees, daklozen, illegalen, asielzoekers en eenzame en verloederde mensen (Rutten, 2003). In deze vorm van zorg werken verschillende disciplines samen om van een goede kwaliteit te leveren. Denk hierbij aan psychiaters, casemanagers, maatschappelijk werkers, veldwerkers en ervaringswerkers. Het is niet makkelijk om de functie van de SPH’er eenduidig te omschrijven, omdat de SPH’er op verschillende fronten kan worden ingezet. Om die reden zal er in dit hoofdstuk eerst een definitie van de sociale verslavingszorg en verslaving worden gegeven. Vervolgens zullen de verschillende methodieken die veelal worden toegepast aan bod komen en tot slot worden de competenties en de positie van SPH’ers die werkzaam zijn in de sociale verslavingszorg besproken. De werkwijze die een organisatie handhaaft is bepalend voor de functie van een SPH’er en daarbij vanzelfsprekend ook voor de samenwerking met overige disciplines, zoals ervaringswerkers.

1.1 De sociale verslavingszorg De sociale verslavingszorg is vaak een onderdeel binnen een organisatie waar meerdere vormen van verslavingszorg worden aangeboden. De meeste vormen van verslavingszorg richten zich op het abstinent worden van drugsgebruikers, bijvoorbeeld in klinieken waar mensen tijdelijk worden opgenomen voor een klinische behandeling. Dit wordt ook wel klinische verslavingszorg genoemd. Voor sommige mensen is abstinentie echter te hoog gegrepen. Mede voor deze doelgroep is naast de ‘klinische verslavingszorg’, de ‘sociale verslavingszorg’ ontwikkeld. De doelstellingen van dit sociaal verslavingsbeleid hebben zowel een individueel als een maatschappelijk perspectief. Onder maatschappelijk perspectief wordt de openbare orde en overlastbestrijding verstaan. Het individuele perspectief is de zorg die nodig is voor een leefbaar leven van chronisch verslaafden. De hulpverleners werken samen met de mensen om wie het uiteindelijk draait: de langdurig verslaafden aan alcohol, drugs en gokken die een marginaal leven leiden en voor wie hulp en zorg tot nu toe niet of niet genoeg bereikbaar was (Rutten, 2003). De personen die voor deze vorm van zorg in aanmerking komen hebben vaak wel een hulpvraag, maar hebben moeite om de weg naar de hulpverlening te vinden. Deze vorm van zorg is dan ook bijzonder, omdat veel van deze personen door hun bijzondere levensstijl en levensvisie, niet passen binnen de reguliere verslavingszorg. Zij kampen vaak met problemen op verschillende levensgebieden, zoals huisvesting, schulden, zelfzorg en sociale relaties (Rutten, Loth & Hulshoff, 2009).

1.2 Functie SPH’er De sociale verslavingszorg streeft ernaar om laagdrempelig te zijn. Dit houdt in dat iedereen, met of zonder stoornis welkom is. Een verslaafde wordt niet veroordeeld om zijn verslaving, maar er wordt samen met de persoon gekeken naar een manier waarop, mét de verslaving, participatie aan de maatschappij mogelijk gemaakt kan worden. De SPH’er werkt dus vraaggericht. Wanneer je als SPH’er wilt solliciteren naar een baan binnen deze sector, is er een aantal functies waarop gesolliciteerd kan worden. Deze functies hangen samen met de verschillende werkvormen die actief zijn in deze sector en ook per organisatie worden deze functies verschillend bekleed. Om toch een beeld te geven van de verschillende functies zullen hieronder de twee meest voorkomende worden toegelicht.

10

1.2.1 Trajectbegeleider Een trajectbegeleider heeft als doel het verlenen van individuele begeleiding aan mensen om hun sociale zelfredzaamheid, sociale activering en maatschappelijke participatie te bevorderen. Dit betekent dat mensen begeleid worden naar hun werk, scholing, vrijwilligerswerk en andere activiteiten die aansluiten bij de vraag van de cliënt. De trajectbegeleider is verantwoordelijk voor het inventariseren van de hulpvraag en legt zonodig huisbezoeken af. Daarnaast bewaakt de trajectbegeleider de voortgang van het trajectplan, waarin samen met de cliënt, korte- en langetermijn doelen worden opgesteld. Tevens verstrekt de trajectbegeleider informatie aan de cliënt over regelingen en voorzieningen die van toepassing zijn en onderhoudt de trajectbegeleider contact met andere instanties en instellingen die betrokken zijn, of betrokken kunnen worden bij de begeleiding (Centrum voor Maatschappelijk Werk en Welzijnswerk, 2010). Als trajectbegeleider werk je onder andere op activeringsplekken en/of dagbestedingsplekken of maak je onderdeel uit van een FACT team.

1.2.1.1 Activerings- of dagbestedingsplek Een activerings- of dagbestedingsplek is een plek waar cliënten met een (grote) afstand tot de maatschappij komen voor een zinvolle invulling van hun dag. Er wordt gewerkt aan een dagritme en een dagstructuur, middels verschillende creatieve, sportieve, leerzame of productiegerichte activiteiten. Daarnaast worden veel cliënten hiermee uit een sociaal isolement gehaald en het opdoen en opbouwen van sociale relaties is dan ook een belangrijk onderdeel (Attent Wonen Welzijn Zorg, z.j.). Als trajectbegeleider werk je samen met activiteitenbegeleiders die de verschillende activiteiten vormgeven. De rol van activiteitenbegeleider wordt over het algemeen vervuld door Sociaal Pedagogische Werkers (SPW’ers) of ervaringswerkers.

1.2.1.2 FACT-team FACT is de Engelse benaming voor ‘Functional Assertive Community Treatment.’ Een FACT-team werkt ambulant en outreachend, wat inhoudt dat de cliënten worden opgezocht in hun eigen woonen leefomgeving. Het doel van een FACT-team is om cliënten over een langere periode te begeleiden, te behandelen en te ondersteunen in hun herstel. Tevens werken ze aan een leven buiten de GGZ met een zinvolle dagbesteding, sociale betrokkenheid en meer meedoen in de maatschappij (Stichting Centrum Certificering ACT en FACT, z.j. ). Een FACT-team is een multidisciplinair team waarin de trajectbegeleider samenwerkt met een Sociaal Psychiatrisch Verpleegkundige (SPV’er), een psychiater, een casemanager en een ervaringsdeskundige.

1.2.2 Groepswerker Een groepswerker is een ondersteunende factor voor cliënten. Als groepswerker werk je met cliënten die om bepaalde omstandigheden niet zelfstandig kunnen wonen. Je bent als het ware een ‘opvoeder’ voor de cliënten. Als groepswerker werk je aan de zelfredzaamheid van de cliënt. Ook ben je aanspreekpunt voor het netwerk van de cliënt en onderhoud je contact met andere organisaties en instellingen die betrokken zijn, of betrokken kunnen worden bij het ondersteunen van de cliënt. Je bent verantwoordelijk voor het uitvoeren van het zorgplan waarin samen met de cliënt korte- en langetermijn worden opgesteld. Als groepswerker in de sociale verslavingszorg ben je werkzaam in een sociaal pension of Regionale Instelling Beschermd Wonen (RIBW). Het verschil tussen een sociaal pension en een RIBW is vooral dat een sociaal pension laagdrempeliger is dan een RIBW ( Twigt, 2008). Als groepswerker werk je samen met maatschappelijk werkers, een zorg coördinator, verpleegkundigen, ervaringswerkers, stagiaires en de huishoudelijke dienst.

11

Uit bovenstaande kan de conclusie worden getrokken dat de sociale verslavingszorg zich in eerste instantie richt op het behandeldoel stabilisatie. Het streven is het voorkomen dat kwetsbare mensen, die naast hun verslavingsproblematiek vaak ook kampen met vele andere psychiatrische en/of psychosociale problemen, verder marginaliseren (Rutten, 2003). Dat gebeurt al dan niet met medicatie zoals psychofarmaca, met substituutmedicatie zoals methadon, of zelfs met heroïne. Sociale verslavingszorg richt zich dus niet op genezing van de verslaving, maar op de gevolgen die de verslaving heeft op het functioneren van de verslaafde. Kort gezegd: men richt zich niet alleen op behandelen, maar op gehele rehabilitatie (Rutten, 2003). Als hulpverlener in de sociale verslavingszorg is het belangrijk dat je naast kennis van de doelgroep op de hoogte bent van wat verslaving is en de methodieken die worden ingezet om met deze moeilijke doelgroep te werken. In de volgende paragrafen zal de definitie van verslaving en aantal belangrijke methodieken kort worden toegelicht.

1.3 Verslaving Verslaving wordt gedefinieerd als een beschadiging van zowel het beloningssysteem, als het leer- en geheugensysteem en het zelfcontrolesysteem. Verslaving ontwikkelt zich meestal geleidelijk en is vaak gebaseerd op een genetische kwetsbaarheid die, gecombineerd met een moeizame ontwikkeling en lastige omstandigheden, langzaam kan ontwikkelen in een verslaving. Verslaving is ook een tot chroniciteit neigende aandoening met een biopsychosociale oorzaak (Weerman, 2012). Een andere, maar hierop aansluitende definitie vinden we bij diverse instellingen voor verslavingszorg: “Verslaving is een complex voortschrijdend patroon, dat biologische, psychologische, spirituele en gedragscomponenten kent, terwijl er ook een veelheid van sociale aspecten aan kleeft.” (Rutten, 2003).

1.3.1 DSM-IV en ICD-10 In de DSM-IV wordt problematisch gebruik van een middel, oftewel verslaving, onder twee typen stoornissen genoemd.  Stoornissen door een middel. Dit zijn stoornissen die veroorzaakt worden door gebruik van psychoactieve middelen, inclusief de bijwerkingen van geneesmiddelen en blootstelling aan giftige.  Stoornissen in het gebruik van middelen. Dit wil zeggen afhankelijkheid en misbruik en wordt gekenmerkt door een patroon van onaangepast gebruik ervan met fysiologische afhankelijkheid, verminderde controle over het gebruik van een middel en/of negatieve gevolgen (Bergsma, 2005). Een ander classificatiesysteem, de ICD-10, komt op veel gebieden overeen met de DSM-IV. In tegenstelling tot de DSM-IV heeft dit classificatiesysteem echter een extra onderdeel van verslaving toegevoegd aan de classificatie, te weten “craving”. Met dit begrip wordt de term verslaving zoals de meeste mensen die kennen, het best benaderd (Rutten & de Haan, 2009). Craving, of trek, is een zeer essentieel onderdeel van de verslaving. In eerste instantie werd gedacht dat craving vooral zou voorkomen in de afkickfase. Dit is echter niet het geval. Dit heeft te maken met de conditionering van het brein. Na een jarenlange verslaving kunnen kleine triggers, zoals geur, een bepaalde situatie of het zien van een bepaalde drug of roes aanleiding zijn voor craving. Deze craving is zeer belastend en kan leiden tot een terugval, ook wel ‘relapse’ genoemd. Wanneer het iemand lukt om abstinent van alcohol en/of drugs te worden, is het door deze craving een uitdaging om dit ook te blijven (Bakker & Inderwisch, 2010).

12

1.4 Methodieken In de sociale verslavingszorg staan empowerment en rehabilitatie centraal. Vaak hebben personen die gebruik maken van deze vorm van hulpverlening problemen in verschillende levensgebieden, zoals huisvesting, schulden, zelfzorg en sociale relaties, waardoor de situatie waarin zij verkeren erg complex is (Loth et al, 2009). Volgens de behoeftepiramide van Maslow (1943) , Figuur 1, Piramide van Maslow (1943) Bron: creando.be, 30-03-13 moeten de basisbehoeften eerst bevredigd worden om aan de hogere behoeften te kunnen voldoen (figuur 1). Pas wanneer alle lagen stapsgewijs bevredigd zijn, kan iemand aan zelfontplooiing beginnen en is iemand psychisch gezond (Mooren, z.j.). Bij de cliënten in de sociale verslavingszorg begint de problematiek geregeld al in de fysiologische behoeften. Cliënten zijn immers vaak dakloos, hebben geen eenduidig dag- en nachtritme, hebben geen zekerheid op gezonde voeding en ervaren veel stress. Om die reden is het belangrijk dat de sociale verslavingszorg deze problematiek als eerste aanpakt. Dit wordt veelal vormgegeven door het aanbieden van dag- en nachtopvang, waar mensen tegen een zeer laag bedrag kunnen eten, drinken en slapen. Uiteindelijk is het streven opdat de cliënt zelf aan alle levensbehoeften kan voldoen en kan werken aan de laatste stap, de zelfontplooiing. Om deze aanpak vorm te geven wordt er gebruik gemaakt van verschillende methodieken. De meest gebruikte methodieken zullen in de volgende paragrafen uiteen worden gezet.

1.4.1 De Individuele Rehabilitatie Benadering (IRB) De IRB is een van oorsprong Amerikaanse methodiek, die door psychiater Jos Droes naar Nederland is gehaald. Het opbouwen van een leven mét een stoornis staat hierin centraal. De IRB is een hulpverleningsmethode om mensen met psychische beperkingen te ondersteunen bij het realiseren van hun toekomstwensen op het gebied van wonen, werken, leren, dagbesteding en sociale contacten. De hulpverlening van de IRB bestaat uit de volgende drie stappen. 1. Wat wil de cliënt bereiken? (Kiezen); 2. Welke stappen zijn daarvoor nodig? (Verkrijgen); 3. Welke vaardigheden horen daarbij? (Behouden). Wanneer deze drie stappen zijn genomen ontstaat er meer inzicht in de toekomstwensen van de cliënt, waardoor er een weloverwogen keuze gemaakt kan worden. Er wordt er een rehabilitatieplan opgesteld waarin de stappen die genomen moeten worden om de doelen te bereiken, beschreven staan. De begeleider biedt hierbij de nodige ondersteuning bij het aanleren van de nieuwe vaardigheden en zorgt tevens voor ondersteuning door anderen, zoals een maatje (Nuy & Droes, 2007).

1.4.2 De presentiebenadering Andries Baart (2001) is de grondlegger van deze theorie. De hulpverlener is in deze benadering gericht op het scheppen van rechtvaardige, menselijke verhoudingen, met name waar mensen onaanzienlijk, arm, ‘sociaal overbodig’, doodziek of ‘hopeloos’ zijn. In de presentiebeoefening wordt er gestreefd naar ‘er zijn met’ en zo ook ‘er zijn voor’ de behoeftige, die aangewezen is op (professionele) hulp en steun. Dat geschiedt allereerst door het tot stand brengen van aansluiting bij en afstemming op de leefwereld en levensloop van de ander en het aangaan van een relatie die

13

zowel weldadig is als richting geeft aan de gezochte hulp en steun. Presentie biedt hulp, steun en zorg in de vorm van een werkzame, effectieve bekommernis die het verhaal en leven van de ander helpt te verstaan en verder te brengen. Ze geeft de hulpzoekende daarbij de erkenning en steun dat hij/zij, hoe anders ook, erbij mag horen, geëerd wordt en een gerechte maatschappelijke positie mag innemen. Presentie bevordert dat de ander tevoorschijn kan komen, het beste van zijn of haar mogelijkheden waar kan worden en wenst daarbij niemand af te schrijven. De presentiebeoefenaar biedt behalve de eigen (professionele) expertise en competenties ook zichzelf aan. Dat gebeurt transparant en methodisch. De presentiebeoefening start vanuit een latende modus, maar is uiteindelijk een praktische, competentie vergrotende en professionele manier van doen waarin menslievende zorg en hoogwaardige vakbekwaamheid hand in hand gaan. Het is een manier van doen die slechts verwezenlijkt kan worden met gevoel voor subtiliteit, vakmanschap, met praktische wijsheid en liefdevolle trouw (Andries Baart, z.j.).

1.4.3 Motiverende en oplossingsgerichte gespreksvoering De Amerikaanse psychologen William Miller en Stephen Rollnick (2002) zijn de grondleggers van deze methodiek. Motiverende gespreksvoering is een veelgebruikte methode om cliënten te stimuleren hulp te zoeken voor hun problemen of hun ongezonde levenswijze aan te pakken. Uit onderzoek, vooral in de verslavingszorg, blijkt dat motiverende gespreksvoering effectief is bij allerlei verslavingen. Ook voor andere problemen zoals depressie, angststoornissen en opvoedingsproblemen zijn er indicaties dat motiverende gespreksvoering effectief is. Een empathische en motiverende houding van hulpverleners zorgt ervoor dat cliënten actiever betrokken zijn bij de behandeling of ondersteuning die zij krijgen aangeboden. Het belangrijkste uitgangspunt van motiverende gespreksvoering is dat bereidheid tot verandering niet gezien wordt als een vaststaand kenmerk van een cliënt, maar als een variërend resultaat van interpersoonlijke interactie. Dat wil zeggen dat motivatie om te veranderen wordt beschouwd als iets wat de hulpverlener bij een cliënt uitlokt in plaats van oplegt. Door zijn reactie op de hulpverlener laat een cliënt zien waarom hij aarzelt in de aanpak van zijn problemen. Van de hulpverlener mag verwacht worden dat hij die aarzelingen herkent en richting geeft aan de cliënt om ze te onderzoeken en op te lossen. Het gaat erom dat hulpverlener en cliënt samenwerken, waarbij ieder zijn eigen inbreng heeft (Bartelink, 2013). Miller en Rollnick (2002) menen dat motiverende gespreksvoering gebaseerd is op de volgende principes: empathie uitdrukken, ontwikkelen van discrepantie, vermijden van discussie, omgaan met weerstand en self-efficancy ondersteunen (Bartelink, 2013). Essentieel voor motiverende gespreksvoering is een empathische stijl. De houding van de hulpverlener moet accepterend zijn en hij moet uitgaan van de overtuiging dat ambivalentie normaal is. Vanuit deze accepterende houding helpt hij de cliënt om zijn ambivalentie te overwinnen en te veranderen (Bartelink, 2013).

1.4.4 Individual placement and support (IPS) IPS wordt in Nederland ook wel vertaald met “Individuele Plaatsing en Steun” en is een van oorsprong Amerikaanse methodiek. Deborah Becker en Robert Drake (1990) zijn de grondleggers en de Amerikaanse methode heeft nog niet zo lang voet aan de grond in Nederland. IPS vertrekt vanuit het gegeven dat de meeste mensen met psychische beperkingen een gewone betaalde baan willen. Omdat zij grote moeite hebben die wens te realiseren, biedt IPS de benodigde (traject)begeleiding. In het IPS-model opereren trajectbegeleiders niet in een GGZ-setting of beschutte trainingsomgeving, maar in de samenleving, op de arbeidsmarkt, in de bedrijven waar cliënten (willen) werken. In die maatschappelijke omgevingen begeleiden zij werkzoekende of werkende cliënten. Zij richten zich ook op de werkgever, de werkomgeving en het sociale netwerk, en proberen aldus de maatschappelijke ruimte te creëren waarin de cliënt goed aan de slag kan (Weeghel, Giesen & Van Leeuwen, 2004).

14

Uitgangspunten van de IPS zijn: 1. Betaald werk is het centrale doel; 2. Snel zoeken en zo snel mogelijk plaatsen in een echte baan; De voorkeuren van de cliënt staan centraal; de IPS-begeleider en cliënt zoeken samen naar werk dat aansluit op de wensen, mogelijkheden en werkervaring van de cliënt; 3. Ondersteuning op de lange termijn; cliënten, maar ook personen uit de werkomgeving, krijgen ondersteuning zolang zij daar behoefte aan hebben; 4. Doorlopende, systematische inschatting van de arbeidsmogelijkheden; gedurende het hele traject wordt herhaaldelijk, op basis van echte werkervaring, nagegaan welke functies en werkzaamheden voor de cliënt het meest geschikt zijn (Promenzo, z.j.).

1.4.5 Het 8-fasen model Het 8-fasenmodel is ontwikkeld door van Leeuwen en Haasknoot (2004) en is een manier voor hulpverleners in de maatschappelijke opvang om planmatig, integraal, krachtgericht en vanuit een positieve grondhouding samen met maatschappelijk kwetsbare cliënten te werken aan behoud of verbetering van de kwaliteit van leven op alle levensdomeinen. Kenmerkend voor de aanpak in het 8-fasenmodel zijn de acht fasen in het individuele begeleidingstraject (figuur 2):        

Aanmelding; Intake; Opname; Analyse; Planning; Uitvoering; Evaluatie; Uitstroom.

Figuur 2, 8-fasen model (Leeuwen en Haasknoot, 2004) Bron: stichtinggoedgeregeld.nl, 28-03-13

De laatste vier fasen kunnen worden herhaald. Elke fase heeft specifieke doelen, werkwijzen, instrumenten en randvoorwaarden. In elke fase staan acht leefgebieden centraal:        

Huisvesting; Financiën; Sociaal functioneren; Psychisch functioneren; Zingeving; Lichamelijk functioneren; Praktisch functioneren; Dagbesteding.

De uitgangspunten van het 8-fasen model zijn positief mensbeeld, een holistische visie en integrale aanpak, een krachtgerichte benadering, participatie, empowerment en een strength based benadering (Brink, Lucassen, Middelaar & Poll, 2012).

1.4.6 Belangrijkste doelstellingen Nu de meest gebruikte methodieken in de sociale verslavingszorg zijn besproken, is duidelijk geworden dat ‘empowerment’, ‘krachtgericht werken’, ‘herstel’, ‘empathie’ en ‘terugkeer in de

15

maatschappij’ de belangrijkste doelstellingen zijn die in de sociale verslavingszorg worden nagestreefd. Deze doelstellingen kunnen worden gekoppeld aan de basishouding die een SPH’er in de sociale verslavingszorg moet bezitten. In de volgende paragrafen zullen deze basishouding en basiskennis kort worden besproken, vervolgens zal het competentieprofiel van de SPH’er worden weergegeven en ten slotte zal de huidige positie van de SPH’er in de sociale verslavingszorg aan bod komen.

1.5 Basishouding Als SPH’er werkzaam in de sociale verslavingszorg is het van belang dat je naast kennis van de methodieken en sociale wetenschappen als psychopathologie, psychologie, communicatie en agogie ook een bepaalde basishouding bezit. Deze houding, ook wel ‘attitude’ genoemd bestaat uit twee elementen. Het eerste element is het attitude- of denk- en gevoelsniveau. Dit omvat hetgene waartoe we wel of niet bereid zijn, datgene of degene waar we wel of niet achter staan en waar we positieve, negatieve of neutrale gevoelens over hebben (Bree, 2001). Het tweede element is het gedrag- of handelingsniveau. Hieronder wordt verstaan hetgeen we concreet doen, wat we daadwerkelijk in onze verbale en non-verbale gedrag laten zien en datgene dat bewust of onbewust een gevolg is van meerdere attitudes, die zijn gebaseerd op bepaalde gedachten en gevoelens ten opzichte van hetgeen waar ons handelen op is gericht (Bree, 2001). Naast bewustwording van deze basishouding is er tevens een aantal basiskwalificaties waar je je als SPH’er bewust van moet zijn. Deze kwalificaties zijn van toepassing in zowel het contact met het cliëntsysteem, als collega’s en overige relevante partijen rondom het cliëntsysteem en gelden dus binnen alle drie de hoofdcomponenten van het beroep SPH, op micro-, meso- en macroniveau. Het gaat om de volgende kwalificaties:            

Het willen en kunnen tonen van respect en acceptatie; Het willen en kunnen tonen van kritisch vermogen; Flexibel en veranderingsgezind zijn; Empatisch willen en kunnen zijn; Betrouwbaar, verantwoordelijk en zorgvuldig willen en kunnen zijn; Openheid willen en kunnen tonen; Stabiliteit, incasseringsvermogen en weerbaarheid kunnen en willen tonen; Effectief willen en kunnen communiceren met individuen en groepen; De eigen mening willen en kunnen formuleren; Initiatief willen en kunnen nemen; Willen en kunnen reflecteren op eigen gedrag en dat van anderen; Expressief en creatief willen en kunnen zijn (Bree, 2001).

1.6 Competentieprofiel van de SPH’er werkzaam in de sociale verslavingszorg Naast de kennis van de verschillende methodieken, zijn een aantal competenties van belang wanneer je werkzaam bent als SPH’er in de sociale verslavingszorg. De hulp die een SPH’er biedt bestaat voornamelijk uit begeleiding en ondersteuning, waarbij zorgverlening en facilitering aanvullend wordt aangeboden (Boluijt, Van Buuren, Van Nunen & Oosterloo, 2009). Tevens worden in het sociaal- agogisch werk zes aspecten onderscheiden om het menselijke functioneren aan te duiden. Al deze zes aspecten, hieronder weergegeven, zijn van belang bij het werken in de sociale verslavingszorg.

16

I. II. III. IV. V. VI.

Het menselijke bestaan op zich, gericht op existentiële (zin)vragen en bevordering van humaniteit; De vitale levensverrichtingen, gericht op het in stand houden van levensprocessen en gezond blijven; De algemene dagelijkse levensverrichtingen, gericht op de realisatie van de primaire alledaagse levensbehoeften; Het functioneren in de primaire leefsituatie, gericht op het volwaardig kunnen meedoen in de directe leefomgeving; Het functioneren in de sociale omgeving, gericht op volwaardig kunnen functioneren in organisaties, instanties en netwerken; Het functioneren als lid van de samenleving, gericht op volwaardig kunnen meedoen aan de maatschappij (Boluijt et al, 2009).

Naast deze aspecten zijn er competenties waar een SPH’er over moet beschikken, wanneer hij werkt in de sociale verslavingszorg. Deze competenties kunnen worden gekoppeld aan de verschillende aandachtsgebieden of aspecten (figuur 3). Competentieprofiel SPH “Segment 1” 1. methodisch hulpverlenen 2. ontwerpen van programma’s 3. versterken van de cliënt 4. hanteren van de relatie 5. benutten van de context 6. verantwoorden van handelen

“Segment 2”

“Segment 3”

7. professioneel samenwerken 8. signaleren en initiëren 9. organiseren en beheren 10. sturen 11. innoveren

12. kritisch reflecteren 13. profileren en legitimeren 14. professionaliseren 15. onderzoeken.

Figuur 3, Competentieprofiel SPH (Bree, 2001)

Segment 1 is de competentie van de hulpverlener in de hulp- en dienstverlening aan en ten behoeve van cliënten. De uitvoerende taken van de beginnende SPH’er als werker staan hierin centraal (microniveau). Daarna komt segment 2, de competentie van de hulpverlener met betrekking tot het werken binnen en vanuit een zorginstelling of hulpverleningsorganisatie. De taken van de beginnende SPH’er als medewerker staan hierin centraal (mesoniveau). Ten slotte is segment 3 de competentie van de SPH’er met betrekking tot het werken aan professionalisering. De taken van de beginnende SPH’er als vertegenwoordiger van een beroepsgroep staan hierin centraal (zowel op meso- als macroniveau) (Bree, 2001). Nu de functie van de SPH’er uiteen is gezet, zal er in het volgende hoofdstuk gekeken worden naar de functie van de ervaringswerker.

17

2. De functie van ervaringswerkers in de sociale verslavingszorg Ervaringswerkers worden in diverse hulpverleningsteams ingezet om de afstand tussen cliënten en de hulpverleners te verkleinen. Zoals in de inleiding als is aangegeven, heerst er momenteel nog veel onduidelijkheid over de rol die ervaringswerkers innemen in de verschillende hulpverleningsteams. In dit hoofdstuk zal er meer duidelijkheid worden verschaft over het ontstaan van ervaringsdeskundigheid, wat ervaringsdeskundigheid en herstel precies inhoudt, om welke redenen ervaringswerkers worden ingezet, de bijbehorende competenties en wat de huidige positie van de ervaringswerker in de verschillende hulpverleningsteams is.

2.1. Ontstaansgeschiedenis ervaringsdeskundigheid Ervaringskennis in de verslavingszorg heeft een langere geschiedenis dan ervaringskennis in de GGZ. In Amerika wordt al zeker een halve eeuw nagedacht over de inzet hiervan. De verslavingszorg is daar tot de jaren ‘70 zelfs in handen geweest van herstellende ex-verslaafden. Denk hierbij aan de zelfhulpgroepen als de AA, die op deze werkvorm is gebaseerd (Weerman, 2012).

2.1.1. Clientbeweging In de jaren ’70 en ’80 ontstond er in Nederland een cliëntbeweging die opkwam voor de rechten van de cliënt. Deze beweging, ook wel sociale beweging genoemd, stond voor autonomie voor de cliënt, recht op keuzevrijheid en (zelf-) respect. Daarbij ontstond de behoefte onder cliënten om andere mensen te ontmoeten in dezelfde situatie. In eerste instantie lag het accent van deze beweging voornamelijk in de relatie tussen arts en cliënt. “The Doctor knows best”-gedachte kwam onder vuur te liggen en was niet langer een vaststaand gegeven (Nederland & Duyvendak, 2004).

2.1.2. Harrie van Haaster Eén van de grondleggers van ervaringsdeskundigheid in Nederland is Harrie van Haaster. In de jaren ’80 en ‘90 is het begrip ervaringsdeskundigheid in Nederland tot stand gekomen. Het is Van Haaster die in die tijd belangrijk onderzoek heeft verricht naar deze nieuwe vorm van hulpverlenen. Naast het verrichten van onderzoek, is Van Haaster ook degene die in samenwerking met de Hogeschool van Amsterdam, het Traject Opleiding Ervaringsdeskundigheid (TOED) en de GGZ Ervaringsagoog (GEO) heeft opgericht (Team Anoiksis, 2011). Over de TOED en de GEO zal in paragraaf 2.3. meer worden verteld.

2.1.3. Wilma Boevink Naast Harrie van Haaster heeft Wilma Boevink ook een grote rol gespeeld in de ontwikkeling en naamsbekendheid van het begrip ervaringsdeskundigheid. Boevink (2000) is zelf ervaringsdeskundige en werkt als onderzoekster bij het Trimbos-Instituut en wordt gezien als het boegbeeld van de herstelbeweging in Nederland. Zij heeft tientallen boeken, artikelen en presentaties over ervaringsdeskundigheid op haar naam staan (Trimbos Instituut, 2013).

2.2. Definities ervaringsdeskundigheid Er is de laatste jaren veel geschreven over het onderwerp ervaringsdeskundigheid. Volgens Harrie van Haaster (2001) is iedereen ervaringsdeskundig. Iedereen heeft zijn eigen ervaringen en iedereen is dus ervaringsdeskundig op zijn of haar eigen manier. Volgens Haaster gaat het er bij ervaringsdeskundigheid om dat de ervaringen die verteld worden deskundig worden verwoord, zodat

18

er op zo’n manier betekenis wordt gegeven aan ervaringen dat er inzicht blijkt en dat er perspectieven kunnen ontstaan voor het doen en laten, het handelen (Haaster, 2001). Een andere betekenis die aan ervaringsdeskundigheid kan worden gegeven is dat de ervaringsdeskundige grip heeft gekregen op zijn kwetsbaarheid, zijn of haar problemen heeft verwerkt en ze heeft leren hanteren. Daarnaast is het reflecteren op de eigen individuele ervaringen een must. Door deze reflecties krijgt de ervaring een betekenis die kan worden vergeleken met ervaringen van anderen die uit een soortgelijke situatie komen. Deze bundeling van ervaringen leidt tot een collectieve ervaring die door de ervaringsdeskundige op verschillende wijzen kan worden gebruikt (Sedney, 2012). Met andere woorden, er is een verschil tussen ervaringsweten, ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid. Volgens het Landelijk Steunpunt Inzet van Ervaringsdeskundigheid in de GGZ (LIVE) hangt ervaringsweten samen met ons mens-zijn en onze (algemene) menselijke kwetsbaarheid. Het gaat hierbij om universele thema’s als pijn, verlies, verdriet, rouw, hoop, vreugde en kracht. Op het gebied van verslaving gaat het om het persoonlijk hebben gevoeld van een verslaving, zowel van de ontwikkeling naar de verslaving toe als het herstel ervan. Ervaringskennis ontstaat echter door bewustwording van het proces van herstel en door uitwisselen, bespreken en analyseren van de verhalen hierover. Ervaringskennis leidt tot bredere inzichten dan die van het eigen herstelproces. Bij ervaringsdeskundigheid kan de ervaringskennis gebruikt worden om een herstelproces van anderen te ondersteunen (Van Erp et al, 2012). Maar op welke wijze wordt je van ervaringsdeskundige nou ervaringswerker? Is iedereen in staat om zijn ervaringskennis in te zetten om anderen te helpen? In de volgende paragraaf zal hier dieper op worden ingegaan.

2.3. Van ervaringsdeskundige naar ervaringswerker. Zoals in de vorige paragraaf al uiteen is gezet, is ervaringsdeskundigheid het omzetten van je ervaringen naar ervaringskennis, middels reflectie en het bundelen van collectieve ervaringen. Iedereen met ervaringen in de GGZ, van zichzelf of wellicht een familielid, kan ervaringswerker worden. Hiervoor zijn verschillende opleidingen, zoals de TOED en de vervolgopleiding GEO in Amsterdam. Na afloop van de opleiding ontvangt de ervaringsdeskundige een certificaat. Dit certificaat is geen erkend diploma, maar kan bij veel organisaties wel als voordeel werken bij de sollicitatieprocedure (IGPB, z.j.). Een belangrijk aspect bij deze opleidingen, is dat er veel rekening wordt gehouden met het herstelproces van de ervaringsdeskundigen. Een belangrijk gegeven is namelijk dat mensen met een geschiedenis van verslaving of psychische problematiek nooit helemaal van hun problematiek genezen zullen zijn. Zij ondergaan een proces waarin continu rekening gehouden moet worden met het herstelproces waarin zij zich bevinden. Alie Weerman geeft een belangrijke kanttekening bij het inzetten van ervaringswerkers. Weerman (2012): “Het hebben van ervaringskennis houdt niet automatisch in dat je kunt luisteren naar het verhaal van de ander, dat je het emotioneel aankunt om dichtbij de noden van de cliënt te staan, dat je kunt motiveren en begeleiden. Dit is een kundigheid die op de opleiding tot professional wordt geleerd.”

2.3.1. Regionaal Onderwijs Centrum (ROC) Naast de TOED en de GEO in Amsterdam, zijn er door heel Nederland meerdere opleidingen tot ervaringswerker. Zo is er bijvoorbeeld de ROC opleiding tot ervaringsdeskundige die wordt aangeboden in zowel Utrecht als Eindhoven. Deze opleiding is een MBO-4 opleiding die naast het reguliere onderwijsprogramma tot Sociaal Pedagogisch Werker (SPW) een speciaal traject aanbiedt

19

tot ervaringswerker. Het voordeel van deze opleidingen is dat het bijdraagt aan de professionaliteit van de ervaringswerker en bovendien een erkend diploma biedt (De Ervaringsdeskundige, z.j.)

2.3.2. Hanze Hogeschool Ook de Hanze Hogeschool in Groningen heeft ingespeeld op de vraag naar ervaringswerkers in de zorg. Sinds september 2011 bieden zij de opleiding ‘ervaringsdeskundige in de zorg’. Deze opleiding is op HBO niveau en biedt studenten met een “rugzakje” de mogelijkheid om hun ervaringen met zorg en herstel te integreren in de opleiding tot professional (Hanze Hogeschool Groningen, z.j.). Herstel is, zoals in deze paragraaf duidelijk is geworden, misschien wel het belangrijkste aspect van het inzetten van ervaringswerkers binnen de hulpverlening. Ondanks dat ieder herstelproces uniek is, hebben ervaringswerkers persoonlijke ervaring met dit begrip, waardoor zij zich kunnen inleven in de cliënten die hetzelfde proces ondergaan. Om een goed beeld weer te geven van het begrip herstel en wat herstel precies betekent, zal hier in de volgende paragraaf aandacht aan worden besteed.

2.4. Wat is herstel? ‘Herstel is het unieke, persoonlijke proces waarin iemand met een psychische aandoening na een periode van ziekte probeert de regie over het leven terug te krijgen, het leven opnieuw vorm en inhoud te geven, ook als de symptomen en beperkingen niet verdwenen zijn. Het gaat om een bevredigende manier van leven, waarin hoop een belangrijke rol speelt’ (Anthony, 1993).

2.4.1. Herstelproces Herstel is een proces dat gepaard gaat met tijden van successen en tijden van verlies. Om die reden is een goede begeleiding noodzakelijk. Herstelprocessen zijn uniek. Dit betekent dat herstel voor ieder individu een andere betekenis kan hebben. Over het algemeen vindt herstel plaats op vier ervaringsgebieden, te weten: 

De ziekte of aandoening; Met herstel van de ziekte wordt bedoeld het verminderen of wegnemen van de symptomen. Soms wordt hier gesproken over genezen, maar is deze benaming hier wel op zijn plek? Van mensen die een verslaving hebben gekend is bekend dat de ‘trek’ of ‘craving’ naar een bepaald middel altijd blijft.



De ervaring van zichzelf als persoon; De ervaring van zichzelf als persoon draait om het herstel van het emotioneel of psychisch functioneren, herstel van het zelfbeeld, het terugkrijgen van vertrouwen in zichzelf en in anderen.



Het dagelijks functioneren; Herstel van het dagelijks functioneren gaat over het zelfstandig functioneren in het leven van alledag. Denk hierbij aan huisvesting, huishouden en financiën, maar ook durven reizen met openbaar vervoer.



Het maatschappelijk functioneren; Herstel van maatschappelijk functioneren betekent het normaal meedraaien in de maatschappij. Weer aan het werk, het volgen van een studie, lid worden van een sportclub (Oosterbaan, Bogaards & Roosenschoon, 2012).

20

2.4.2. Herstelproces bij verslaving Volgens Weerman (2012) is het herstelproces bij verslaving opgedeeld in vijf fasen: • • • • •

Vastlopen in de verslaving; Begin van herstel; Zelfmanagement; Maatschappelijk herstel en herstel vanuit identiteit; Inzetten van ervaringskennis als ervaringsdeskundige (professional).

Wanneer fase vijf is bereikt, betekent dit niet dat de ervaringsdeskundige klaar is met zijn herstel. Het is van belang dat de ervaringsdeskundige blijft reflecteren op de opgedane ervaringen. Om die reden is een goede begeleiding vanuit de organisatie noodzakelijk (Weerman, 2012). Van alle verschillende soorten ervaringswerkers is het voor hen met een verslavingsachtergrond werkzaam in de sociale verslavingszorg, misschien nog wel het meest belangrijk om stil te blijven staan bij het herstelproces dat zij doorlopen. Zoals in de inleiding ook al uiteen is gezet, wordt het brein van een (ex-) verslaafde nooit meer zo onschuldig als daarvoor. Dit betekent dat zij zich continu bewust moeten zijn van het feit dat er ieder moment “craving” kan opspelen. Wanneer zij hun herstelproces uit het oog verliezen kan dit een terugval tot gevolg hebben, met alle gevolgen van dien. Het kan niet vaak genoeg worden benadrukt dat een goede begeleiding noodzakelijk is. Nu de begrippen ervaringsdeskundigheid en ervaringswerker uiteen zijn gezet, zal er in de volgende paragrafen gekeken worden naar de rollen en de bijbehorende functies die de ervaringswerker momenteel bekleed. Teven zal er aandacht besteed worden aan de reden dat ervaringswerkers worden ingezet, wat er momenteel goed gaat, maar ook de risicofactoren bij de inzet van deze relatief nieuwe discipline zullen worden benoemd.

2.5. De rol van ervaringswerkers in de sociale verslavingszorg Over de functie van ervaringswerkers heerst zoals eerder genoemd nog veel onduidelijkheid. Ervaringswerkers worden op verschillende gebieden ingezet en er is nog geen heldere functieomschrijving bekend. De term ervaringsdeskundige wordt te pas en te onpas gebruikt, wat veel verwarring met zich meebrengt. Wel wordt er momenteel door verschillende organisaties, zoals het eerder genoemde LIVE project, onderzoek gedaan om het begrip ervaringsdeskundigheid af te bakenen. Maar is dit niet een beetje laat aangezien de ervaringswerkers steeds meer geïntegreerd worden in de verschillende vormen van directe hulpverlening?

2.5.1. Functieomschrijving Dat er veel onduidelijkheid en verschil van mening is over ervaringswerkers, werd onder andere duidelijk in twee artikelen in het Sozio-SPH magazine in 2009. Hierin schreef Annette Plooy (2009): “Ervaringsdeskundigheid heeft veel kenmerken van een vak.” Een week later weerlegde Alie Weerman (2009) deze mening door een artikel te publiceren met de uitspraak: “Ervaringsdeskundigheid is geen vak.” (Heijden, Noppen & Van Lanen, 2011). Dit voorbeeld geeft mooi weer op welke wijze hulpverlenend Nederland nog worstelt met het begrip ervaringsdeskundigheid. Ondanks dat we nu vier jaar verder zijn, ligt er immers nog steeds geen heldere functieomschrijving op tafel. Naar mijn mening is dit vreemd, aangezien er met mensen in moeilijke situaties wordt gewerkt, en het voor hen belangrijk is om duidelijk en consequent te zijn.

21

2.5.2. Rollen Ondanks dat er geen heldere functieomschrijving is, is er wel een aantal rollen bekend die de ervaringswerker momenteel kan aannemen. Deze rollen zijn:      

Voorlichters; Coaches; Trainers; Adviseurs; Begeleiders van zelfhulpgroepen; Lid van hulpverleningsteams.

De laatste genoemde rol ‘lid van een hulpverleningsteam’ is recent aan dit rijtje toegevoegd. Dit is een grote stap van commentaar leveren op de huidige zorg, naar direct betrokken worden bij de uitvoerende zorg (Plooy, 2011). Deze stap heeft consequenties voor de positie van ervaringswerkers en dus ook voor hen die werkzaam zijn in de sociale verslavingszorg. Dit betekent namelijk dat de ervaringswerker meer verantwoordelijkheid krijgt, individualistischer te werk gaat en de werkdruk hoger wordt. Dit kan veel van een ervaringswerker vergen (Plooy, 2011).

2.5.3. Competenties, kennis en houding Aan de hierboven genoemde rollen is een aantal competenties gekoppeld die een ervaringswerker moet hebben om aan het werk te kunnen gaan. Dit zijn bijvoorbeeld: ‘initiatief kunnen nemen’, ‘klantgericht zijn’, ‘goed kunnen communiceren’, ‘overtuigingskracht hebben’, ‘resultaatgericht zijn’, ‘kunnen samenwerken’ en ‘sensitief zijn’. Naast deze basiscompetenties geldt voor de ervaringswerker dat zij hun eigen ervaringen als cliënt moeten hanteren in het werk en in de begeleidingsrelatie en het inzicht in de betekenis die deze ervaringen mogelijk voor anderen kunnen hebben (De Ervaringsdeskundige, z.j.). Als basiskennis wordt er van de ervaringswerker gevraagd enige kennis te hebben van sociale wetenschappen als psychologie, psychopathologie, sociologie en communicatie. Daarbij wordt er verwacht dat de ervaringswerker vanuit cliëntperspectief specifieke kennis bezit over herstel, empowerment, sociale participatie en cliëntenparticipatie (www.deeervaringsdeskundige.nl). De basishouding van de ervaringswerker gaat uit van respect, discretie, empathie, zelfreflectie, toegankelijk, samenwerkingsbereidheid, assertief, open staan voor feedback, betrouwbaar. Daarnaast heeft de ervaringsdeskundige specifieke voelhoorns voor gelijkwaardigheid, bondgenootschap, hoop en herkenning (De Ervaringsdeskundige, z.j.). Nu er meer duidelijkheid over de functie, rollen, competenties, kennis en houding van een ervaringswerker is verschaft, zal de volgende paragraaf meer duidelijkheid geven over de huidige positie van de ervaringswerker in de sociale verslavingszorg.

2.6. Wat is de huidige positie van ervaringswerkers in de sociale verslavingszorg? Zoals hierboven uiteen is gezet, wordt de ervaringswerker steeds vaker ingezet als lid van een hulpverleningsteam. Dit heeft consequenties voor de positie van de ervaringswerker in de organisatie, aangezien zij nu als voorwaardig teamlid zullen fungeren. Om erachter te komen welke plaats in de organisatie ervaringswerkers innemen, is er voor dit onderzoek contact gezocht met drie grote hulpverleningsinstanties die in de sociale verslavingszorg actief werken met ervaringswerkers. Deze organisaties zijn:

22

  

De Bouman Kliniek (Rotterdam); De Brijder Stichting (Alkmaar); De Jellinek (Amsterdam).

Deze organisaties is de volgende twee vragen voorgelegd die betrekking hebben op de positie van de ervaringswerkers: 1. Op welke afdelingen in uw organisatie worden ervaringswerkers ingezet? 2. Welke plek in de organisatie nemen ervaringswerkers in? Staan zij bijvoorbeeld in een organogram? Het antwoord op deze vragen zal per organisatie behandeld worden, in paragraaf 2.6.4 zal er een korte samenvatting geven worden.

2.6.1. De Bouman Kliniek In persoonlijk mailcontact dat ik op 18 april, 2013 heb gehad met Patrizia Vitale, werkzaam voor de Bouman Kliniek in Rotterdam, gaf zij het volgende antwoord op mijn vragen: “De inzet van ervaringsdeskundigen binnen Bouman GGZ vindt plaats binnen de FACT- teams en binnen de afdeling Maatschappelijk Herstel. Binnen het FACT-team is de functie het verlenen van maatschappelijk herstel, zorg aan patiënten en het geven van advies en voorkomen van stigma’s bij collega’s. Bij Maatschappelijk Herstel is de functie het stimuleren en motiveren van de patiënten en Bouman- deelnemers aan maatschappelijk herstel en ze deel te laten nemen aan het traject maatschappelijk herstel. Verder leggen ze contact binnen de wijk, zodat verbindingen kunnen worden gelegd tussen diverse organisaties die ondersteunend zijn in het herstel in de eigen omgeving- wijk. Momenteel hebben ze geen plaats in een organogram, maar dit is wel wenselijk voor de toekomst. Ze zouden ergens gepositioneerd kunnen worden tussen professionals en patiënten.”

2.6.2. De Brijder Stichting In een persoonlijk telefonisch gesprek dat ik op 2 mei, 2013 heb gehad met Ron Bus, werkzaam voor de Brijder Stichting, gaf hij mij het volgende antwoord op mijn vragen. “Ervaringswerkers worden bij ons op alle afdelingen ingezet. We hebben momenteel zelfs ervaringsdeskundige artsen in dienst. Het is ons streven om zo spoedig mogelijk minimaal twee ervaringswerkers in elk team binnen de Brijder neer te zetten. Het mooiste is natuurlijk een ervaringswerker in de Raad van Bestuur. ‘De Vrijplaats’ waar ik onderdeel van uitmaak is op ervaringsdeskundiggebied de motor binnen de Brijder Stichting. Wij denken mee in het beleid. Je zou kunnen zeggen dat wij ‘de instelling om de ervaringsdeskundigen heen hebben gebouwd’. De functieomschrijving voor ervaringswerkers is nog in ontwikkeling. Hier ben ik momenteel volop mee bezig. Daarbij is ook de plaatsing in het organogram een ontwikkeling waar we momenteel druk mee bezig zijn. We werken met ervaringswerkers die als professional worden ingezet. Als ik een goed organogram wil maken, moeten alle vormen van ervaringswerkers hierin komen te staan. Ervaringsdeskundigheid levert, naast de kennisbronnen praktijk en wetenschap, een belangrijke bijdrage aan de kwaliteit van zorg. Met de huidige ontwikkelingen is het zelfs zo dat de zorgverzekeringen de inzet van deze kennisbron van ons gaan vragen. Hulpverleningsorganisaties die niet met de expertise ervaringsdeskundigheid werken, kunnen in de toekomst 2,5 procent aftrek op hun vergoeding verwachten.”

23

2.6.3. De Jellinek De Jellinek heeft helaas geen reactie gegeven op de gestelde vragen. Wel hebben zij na enig mailcontact over en weer een organogram opgestuurd van Arkin, de overkoepelende organisatie waar Jellinek onder valt. Hier is de positie van de ervaringswerker wederom niet in terug te vinden. Het organogram is als bijlage 1. toegevoegd.

2.6.4. Samenvatting Uit het persoonlijk contact met Dhr. Bus en Mevr. Vitale is duidelijk geworden dat zowel de Bouman Kliniek als de Brijder Stichting gebruik maken van de expertise ervaringsdeskundigheid. Het is echter opvallend dat geen van bovengenoemde organisaties de ervaringswerker in een organogram heeft geplaatst. De Brijder Stichting is hier naar eigen zeggen wel mee bezig, voor de Bouman Kliniek is dit “wenselijk voor de toekomst”. Of dit gevolgen kan hebben voor de samenwerking tussen SPH’ers en ervaringswerkers zal in het volgende hoofdstuk aan bod komen. Er zal worden gekeken wat een geïnspireerde samenwerking is, welke factoren hiervoor nodig zijn en op welke wijze SPH’ers kunnen bijdragen aan een geïnspireerde samenwerking met ervaringswerkers.

24

3. Wat is geïnspireerd samenwerken? In de vorige hoofdstukken is uiteengezet op welke functies de SPH’er en ervaringswerkers momenteel binnen de sociale verslavingszorg worden ingezet. Daarbij is duidelijk geworden dat zij vrijwel altijd fungeren binnen een multidisciplinair team. Een goede samenwerking is hierbij van essentieel belang, om de kwaliteit van zorg aan de cliënten te kunnen waarborgen. Op welke wijze deze samenwerking het beste kan worden vormgegeven om tot een geïnspireerde werkvorm te komen zal in dit hoofdstuk worden besproken. Allereerst zal er een definitie van een team worden gegeven. Daarna zal worden uitgelegd wat geïnspireerd samenwerken inhoudt en welke factoren van belang zijn om dit in stand te houden. Ten slotte zullen de belangrijkste punten van geïnspireerd samenwerken tussen de SPH’er en de ervaringswerker worden besproken.

3.1. Definitie van een team Volgens de sociologie mag er pas gesproken worden van een team, wanneer er sprake is van een bijzondere groep. Maar wanneer spreek je van een groep? Er is een aantal kenmerken waaraan een verzameling mensen moet voldoen voordat het een groep genoemd mag worden. Over deze kenmerken wordt er in de sociologie nog druk gediscussieerd. Er bestaat dus eigenlijk geen eenduidige definitie van een groep. Toch is er in de sociologie een aantal kenmerken van een groep beschreven. Zo moet er interactie tussen de groepsleden zijn en moeten de groepsleden zichzelf definiëren als groepslid, zijn er gemeenschappelijke normen, waarden en overtuigingen. Tevens moeten de groepsleden elkaar beïnvloeden en vervullen zij een geheel van samenhangende rollen. Ten slotte hebben de groepsleden een belang bij lidmaatschap in de groep en is er een herkenbare wijze van optreden naar de buitenwereld toe (Vroemen, 2009). Er zijn verschillende soorten groepen, waarvan er eigenlijk maar één relevant is om in dit hoofdstuk te behandelen, dit zijn de groepen in (werk-)organisaties. Een groep in een (werk-)organisatie is een verzameling mensen die in werkverband lid zijn van een groep. Organisaties bestaan uit een veelvoud van groepen, dit valt logischerwijs samen met de formele structuur van de desbetreffende organisatie (Vroemen, 2009).

3.2 Geïnspireerd samenwerken Er is geen checklist voor geïnspireerd samenwerken. Toch is een geïnspireerde samenwerking van belang voor een goed functionerend team. Er zijn zes succesfactoren waar een team aan moet voldoen, wil er sprake zijn van echt teamwork. Deze succesfactoren staan in het zogenoemde Karrenwiel dat door Martijn Vroemen (2009) is ontwikkeld (figuur 4). Elke succesfactor kan meehelpen bij het vormen van een effectief team. De resultaten ervan liggen op de spaken van het wiel. De succesfactoren hangen onderling samen en zijn in evenwicht. Dit houdt in dat als één van de waarden veel of juist weinig aandacht krijgt, er een slag in het wiel komt. Bovendien loopt een groot wiel soepeler dan een klein wiel. Elk team kan groeien, maar een succesfactor Figuur 4, Het Karrenwiel (Vroemen, 2009) Bron: learningtoday.nl, 20-04-2013

25

kan ook overdreven worden. Daarbij is een wiel met meerdere spaken steviger. Het model kan aangevuld worden, doordat het team eigen waarden formuleert (Vroemen,2009).

3.3 Het Karrenwiel Om een team geïnspireerd te laten samenwerken is het dus van belang dat alle succesfactoren aanwezig zijn. Zoals in figuur 4 schematisch is weergegeven zijn deze succesfactoren: 1. Motiverende doelen: Dit geeft een team richting en focus, het bevordert de prestatie- en resultaatgerichtheid, creëert een uitdaging en hierdoor kunnen er duidelijke en heldere afspraken worden gemaakt. 2. Gedeelde verantwoordelijkheid: Dit doel geeft een team ruimte voor participatie, vergroot de betrokkenheid van alle teamleden, draagt bij aan het denken, doen en beslissingen nemen en zorgt ervoor dat teamleden meedenken met elkaars dilemma’s. 3. Open communicatie: Hierdoor wordt er helderheid en open communicatie gecreëerd, draagt bij aan het verzorgen van open communicatie, bevordert eerlijkheid en directheid en hierdoor kan er effectief worden omgegaan met conflicten. 4. Respect voor verschillen: Dit doel heeft als functie dat tegenstellingen overbrugt kunnen worden, vertrouwen wordt gecreëerd, iedereen zich gewaardeerd kan voelen en er een basis voor consensus gelegd kan worden. 5. Flexibel aanpassen: Dit doel heeft als functie het streven naar verbetering en ontwikkeling, het zoeken naar afstemming tussen team en omgeving, het inspelen op veranderende omstandigheden en het bevorderen van de flexibiliteit en het borgen van stabiliteit. 6. Initiatief tonen: Het vrijmaken van creativiteit en energie staat in dit doel centraal. Daarbij creëert het een sfeer van actiegerichtheid, worden daden aan woorden gekoppeld en zorgt het tevens voor resultaat en voor elkaar (Vroemen, 2009).

3.4 Geïnspireerd samenwerken tussen SPH’er en ervaringswerker Zoals eerder gezegd ligt de verslavingszorg momenteel onder druk. De kwaliteitseisen zullen, als het goed is, op korte termijn worden aangescherpt. Bovendien is het door de vermaatschappelijking van de zorg, mede door de invoer van de WMO, van belang dat organisaties goed presteren. Om die reden is een goede samenwerking tussen SPH’ers en ervaringswerkers van groot belang. Het is een feit dat er nog geen heldere functieomschrijving voor ervaringswerkers op tafel ligt. Dit zou de samenwerking tussen SPH’ers en ervaringswerkers kunnen beïnvloeden. Desondanks is de SPH’er opgeleid tot ‘creatieve professional’ en zal aan deze samenwerking moeten bijdragen, voor zowel de veiligheid van de ervaringswerker, als die van de cliënt. De interventies die de SPH’er zal moeten plegen om tot een geïnspireerde samenwerking te komen sluiten goed aan bij het Karrenwiel van Vroemen (2009), waarin motiverende doelen, gedeelde verantwoordelijkheid, open communicatie, respect voor verschillen, flexibel aanpassen en initiatief tonen centraal staan.

3.4.1 Interventies SPH’er Ervaringsdeskundigheid past bij de uitgangspunten van herstel, omdat het alle ervaring van iemand omvat. Het is dus belangrijk dat de SPH’er als professional beseft dat hij de intermediair is tussen de objectieve wetenschappelijke wereld en de belevingswereld van cliënten waarin ervaringskennis zich

26

ontwikkelt. Het is van belang dat de SPH’er respect toont voor de verschillen in taal en kunde en deze meeneemt in zijn beroepsuitoefening. Bovendien is het belangrijk dat de SPH’er gebruikt maakt van zijn eigen persoonlijke kenmerken en levenservaring. Het kan het contact met de cliënten en de professionaliteit bevorderen wanneer deze ervaringen op de juiste manier worden ingezet. Het is voor SPH’ers belangrijk om te beseffen dat een ervaringswerker geen concurrent is. Er zijn competenties die beide partijen bezitten. Hierin is verschil in kundigheid te ontdekken. Het is verstandig om hier als SPH’er gebruik van te maken (Weerman, 2012). Een kanttekening die gemaakt kan worden bij de interventies zoals hierboven beschreven, is dat niet iedere SPH’er zijn eigen ervaringskennis in wil zetten. Hier kunnen verschillende redenen voor zijn. Om die reden is het, naast de interventies die door de SPH’er gedaan kunnen worden, belangrijk dat ook de betreffende organisatie die werkt met de expertise ervaringsdeskundigheid, een aantal stappen neemt om bij te dragen aan een geïnspireerde samenwerking. Het is de taak van de SPH’er om erop aan te sturen dat deze stappen worden genomen, aangezien het voor de kwaliteit van zorg van essentieel belang is dat er helderheid over bepaalde zaken bestaat.

3.4.2 Interventies vanuit de organisatie Vanuit de organisatie moet de meerwaarde van het inzetten van ervaringswerkers kenbaar worden gemaakt. Tevens moet er ruimte komen voor de reguliere professionals om, mochten zij hier behoefte aan hebben, hun eigen ervaringen met verslaving met elkaar te delen. Daarnaast moet de visie van de instelling ten aanzien van kwetsbaarheid, verzuim en terugval helder zijn. De ervaringswerker moet beoordeeld worden op zijn functioneren en niet op zijn verleden en het is belangrijk voor de samenwerking tussen de verschillende disciplines dat de ervaringswerker hier geen voorrangspositie inneemt. Ook moet de organisatie ervoor waken dat de ervaringswerker geen spreekbuis wordt voor de cliënten. Er moet een duidelijk onderscheid zijn tussen de rol van cliëntenparticipatie en de ervaringswerker als hulpverlener. Ten slotte is het van belang dat de ervaringswerker gestimuleerd wordt om zijn ervaringskennis op een goed doordachte manier neer te zetten, waarbij ruimte gemaakt wordt voor reflectie. Deze reflectie moet van toepassing zijn op de voordelen, maar ook op de mogelijke risico’s. De organisatie mag van de ervaringswerkers verwachten dat zij kritisch reflecteren op hun eigen functioneren (Weerman, 2012).

27

Conclusie Het doel van het schrijven van deze afstudeerscriptie is het in kaart brengen van theoretische gegevens over de samenwerking tussen SPH’ers en ervaringswerkers om deze in de toekomst te verbeteren. Voorafgaand aan het onderzoek is de volgende probleemstelling opgesteld: “Op welke wijze kan een SPH’er, werkzaam in de sociale verslavingszorg, bijdragen aan een geïnspireerde samenwerking met ervaringswerkers met een verslavingsachtergrond”. Wanneer we kijken naar het doel dat de SPH’er en de ervaringswerker nastreven in het werken met cliënten in de sociale verslavingszorg, dan kan er geconcludeerd worden dat dit hetzelfde is. Beide partijen willen namelijk de best mogelijke zorg voor de cliënt. Er is echter wel een verschil in werkwijze te ontdekken. Waar de SPH’er voornamelijk werkt vanuit methodieken en competenties, werkt de ervaringswerker vanuit zijn eigen ervaring en herstelproces. Dit zou een goede aanvulling op elkaar kunnen zijn, mits de functie van de ervaringswerker helder is omschreven. Dit is momenteel nog niet het geval en om die reden is het logisch dat er onduidelijkheid heerst over de rol die een ervaringswerker aanneemt in het team. Het is de taak van de organisatie om de meerwaarde van het hebben van een ervaringswerker uit te spreken. Heeft de ervaringswerker dezelfde positie als de SPH’er in de organisatie en mag de ervaringswerker daarom dezelfde handelingen verrichten als de SPH’er? Je zou zeggen van niet, aangezien niet alle ervaringswerkers een erkend diploma hebben. Dit zou dan alleen gelden voor de ervaringswerkers die een MBO of HBO opleiding hebben voltooid. Daarbij is een gegeven dat de ervaringswerker met erkend MBO of HBO diploma naast zijn ervaringskennis, ook kennis heeft van de verschillende methodieken en sociale wetenschappen als psychopathologie, psychologie, communicatie en agogie. Ervaringswerkers zonder erkend MBO of HBO diploma zouden, zolang er geen heldere functieomschrijving bekend is, niet als zelfstandig lid van een team mogen fungeren. Rollen als voorlichter, trainer, medewerker herstelgroep of coach zouden minder een probleem zijn, omdat de ervaringswerker hier minder individuele verantwoordelijkheid in de behandeling en het belang van een cliënt heeft. Doordat de ervaringswerker tegenwoordig veelal als zelfstandig lid van een team opereert, is er minder zicht op zijn werkzaamheden. Daarbij kunnen de verwachtingen van de overige teamleden hoog liggen, aangezien er van de ervaringswerker verwacht wordt dat hij als volwaardig teamlid functioneert. Dit kan tot gevolg hebben dat er behoorlijk wat druk op de ervaringswerker komt te staan, wat weer kan leiden tot stress. Stress kan de kans op terugval vergroten. Hetzelfde geldt voor de craving die kan opspelen bij de ervaringswerker, door de triggers die constant op de loer liggen. Het is van belang dat de ervaringswerker voldoende ruimte krijgt om te blijven reflecteren op zijn herstelproces. Dit is iets waar de SPH’er in de samenwerking met ervaringswerkers rekening mee moet houden. Door een open communicatie tussen de teamleden te waarborgen en de ervaringswerker te ondersteunen kan de SPH’er ervoor zorgen dat de ervaringswerker zich veilig voelt. Het uitspreken van een eigen ervaring op het gebied van verslaving zou hier bijvoorbeeld erg goed kunnen werken. Naast deze open communicatie is begrip van de SPH’er voor de situatie van de ervaringswerker een vereiste. De ervaringswerker neemt als het ware een dubbelrol aan, door zowel cliënt van een herstelgroep te zijn als de rol van hulpverlener aan te nemen. Dit, in combinatie met het ontbreken van een heldere functieomschrijving, kan voor onduidelijkheid bij zowel ervaringswerker als SPH’er zorgen. Iets wat op zijn beurt van invloed kan zijn op het welzijn van de ervaringswerker en uiteindelijk van de cliënt. Voor zowel de SPH’er als de ervaringswerker is het van belang dat zij beide hun expertise zonder problemen kunnen uitoefenen. Een geïnspireerde samenwerking is hierbij van belang. In het vorige hoofdstuk is duidelijk geworden hoe een SPH’er kan bijdragen aan een geïnspireerde samenwerking met ervaringswerkers. Hierin is ook naar voren gekomen dat er naast een taak voor de SPH’er, ook

28

een belangrijk aandeel bij de organisatie ligt. Het is echter wel de taak van de SPH’er om de organisatie hierop aan te sturen, wanneer blijkt dat er vanuit de organisatie te weinig wordt ondernomen om deze expertise goed te implementeren.

29

Aanbevelingen Nu de conclusie uiteen is gezet, kan er een aantal aanbevelingen op micro- meso- en macroniveau worden gedaan. Deze aanbevelingen zijn gericht op de toekomst en hebben als doel de samenwerking tussen SPH’ers en ervaringswerkers beter te laten verlopen.

Microniveau Vanuit het team waar de SPH´er en de ervaringswerker werken, moet er meer aandacht komen voor de situatie waarin de ervaringswerker zich bevindt. Dit is van belang voor zowel de teamcultuur, de veiligheid van de ervaringswerker, maar ook zeker voor de veiligheid van de cliënten. Wanneer er geen sprake is van een geïnspireerde samenwerking tussen de ervaringswerker en de SPH´er, dan heeft dit effect op de cliënt. Zoals gezegd kan een verkeerde samenwerking kan ertoe leiden dat een team niet optimaal functioneert. Het is van belang om er bij stil te staan dat ervaringswerkers vaak, naast hun rol in het hulpverleningsteam, ook deelnemen aan groepen als herstelwerkgroepen en therapiegroepen. De ervaringen die de ervaringswerker opdoet in deze herstelwerkgroep of therapiegroep als cliënt, neemt hij mee in zijn werk als ervaringswerker. Zoals eerder gezegd is de ervaringswerker herstellende. Het zou voor de ervaringswerker bemoeilijkt kunnen worden om geïnspireerd samen te werken met zijn collega’s, wanneer er in een team geen ruimte is voor de ervaringswerker om aan zijn herstelproces te blijven werken.

Mesoniveau Vanuit de verschillende organisaties die werken met de expertise ervaringsdeskundigheid, moet er gezorgd worden dat de ervaringswerker in het organogram van de organisatie komt te staan. Hierin moet onderscheid worden gemaakt tussen ervaringswerkers zonder erkend diploma en ervaringswerkers met erkend diploma. Dit schept duidelijkheid over de rol en de positie van de ervaringswerker ten opzichte van de overige hulpverleners. Daarbij moet er spoedig een functieomschrijving worden opgesteld, waarin de taken en bevoegdheden van de ervaringswerker worden omschreven. Tevens lijkt het mij van belang dat de verschillende hulpverleningsteams worden voorbereid op de komst van een ervaringswerker, dit om alle misstanden over ervaringswerkers weg te nemen in het team, voordat de ervaringswerker zijn intrede doet.

Macroniveau De verslavingszorg is door bepaalde voorvallen de laatste jaren in een kwaad daglicht geplaatst. Mede door de veroordeling van Keith Bakker vorig jaar en het onderzoek van de Volkskrant in april van dit jaar, staat de kwaliteit van de verslavingszorg onder druk. Daarbij komt ook nog dat de bezuinigingen in de zorg en de invoering van de WMO tot gevolg hebben dat er meer “goedkope krachten” als vrijwilligers en ervaringswerkers worden ingezet. Dit heeft naar mijn inzien gevolgen voor de professionaliteit van de verslavingszorg. Om de kwaliteit van zorg te waarborgen zou ik willen aanbevelen dat er gekeken wordt naar de verschillende hulpverleningsinstanties en de wijze waarop zij gebruik maken van de expertise ervaringsdeskundigheid. Naar aanleiding van het gesprek met dhr. Bus van de Brijder Stichting kreeg ik het idee dat er in de toekomst ook een belangrijke rol kan liggen bij de Nederlandse zorgverzekeraars of bij de politiek; dat het wel of niet in dienst hebben (of gebruik maken van) ervaringswerkers van invloed is op de inkomsten van een hulpverleningsorganisatie, is naar mijn mening niet correct zolang nog niet duidelijk is vastgelegd wat de precieze taken van ervaringswerkers zijn. Door het koppelen van een financiële maatregel aan de inzet van een expertise die nog niet volledig is uitgewerkt (met als gevolg een toename in de vraag naar ervaringswerkers), kan er een situatie ontstaan die de veiligheid van ervaringswerkers niet kan garanderen. Dit terwijl de veiligheid van de ervaringswerker te allen tijde voorop zou moeten staan. Hulpverleningsorganisaties worden door deze maatregel min of meer gedwongen om ervaringswerkers in dienst te nemen, terwijl zij hier misschien nog niet klaar voor

30

zijn. Helaas heb ik te weinig tijd gehad om dit aspect verder te onderzoeken, maar dit lijkt mij een goed uitgangspunt voor toekomstig onderzoek.

31

Eindconclusie In dit hoofdstuk zal ik een verbinding maken tussen het normatieve kader waar vanuit de SPH’er werkt en de conclusie die uit mijn onderzoek is voortgekomen. Het normatieve kader waarin een SPH’er werkt, staat beschreven binnen de beroepscode. De beroepscode geeft aan welke verwachtingen er zijn ten aanzien van een beroepskracht en welke onderliggende normen en waarden er essentieel zijn binnen het werk. Hiermee kent de beroepsmethodiek SPH dus een normatief karakter. Aan dit normatieve kader is een aantal kernwaarden gekoppeld. Deze kernwaarden zijn: rechtvaardigheid, een goed gevoel voor verhoudingen en relaties, respect, vertrouwelijkheid, assertiviteit/ zelfbeschikking, sociale betrokkenheid, empathie, representativiteit en integriteit (Van Dam & Hoogendijk, 2011). Kritisch reflecteren op het eigen beroepsmatig handelen en beroepshouding, gericht op de persoonlijke ontwikkeling als beroepsbeoefenaar in relatie tot normatieve kaders maken onderdeel uit van het professioneel handelen van de SPH’er (Boluijt et al, 2009). Wanneer ik terugkijk op mijn probleemstelling, dan kan ik concluderen dat alle kernwaarden die van toepassing zijn op een normatief professional van belang zijn voor een geïnspireerde samenwerking tussen de ervaringswerker en de SPH’er. Het is opvallend te noemen deze kernwaarden grotendeels overeenkomen met de succesfactoren van Vroemen (2009). De SPH’er moet, om bij te dragen aan een geïnspireerde samenwerking, deze kernwaarden in acht nemen. Door zich open te stellen voor de ervaringswerker en samen te reflecteren op eigen ervaringen en het beroepsmatig handelen en daarnaast de functie van de ervaringswerker bespreekbaar te maken, wordt de veiligheid van de ervaringswerker en de cliënt gewaarborgd. Door een open communicatie te handhaven, integer te handelen, betrokkenheid te zijn en respect te tonen, weten zowel de SPH’er als de ervaringswerker waar zij in relatie tot elkaar staan. Om ervoor te zorgen dat de functie van ervaringswerker op een correcte wijze wordt geïmplementeerd in de organisatie, zijn er nog wel een aantal stappen te nemen. Deze stappen kunnen niet allemaal door de SPH’er worden genomen. Hier ligt tevens een belang op meso- en macroniveau.

32

Kritische beschouwing In dit hoofdstuk zal ik ingaan op de validiteit, betrouwbaarheid en bruikbaarheid van mijn onderzoek. De afgelopen maanden heb ik een kwalitatief explorerend onderzoek verricht. Bij kwalitatief explorerend onderzoek zijn er vooraf geen theorie en geen scherp geformuleerde hypothesen voorhanden. Vanuit een richtinggevende onderzoeksvraag, en eventueel enkele theoretische noties, wordt een onderzoeksproces gestart om systematisch een theorie te ontwikkelen (Baarda, De Goede en Teunissen, 2009).

Validiteit en betrouwbaarheid De onderzoeksmethode die is toegepast op deze afstudeerscriptie is literatuuronderzoek. Door tijdens het zoeken naar literatuur te letten op de auteur en het jaar van uitgave heb ik geprobeerd om dit zo valide te doen. Bij het doen van webonderzoek heb ik er vooral opgelet van welke instantie de website was. Dat er niet van alle websites een auteur van de webpagina bekend was, heeft mij niet altijd belemmerd om de website te gebruiken. In deze gevallen was er vaak wel een HKZ of ISO9001 keurmerk op de webpagina zichtbaar. Tevens heb ik geprobeerd om veel relevante onderzoeksgegevens uit eerdere onderzoeken te betrekken. De validiteit van een onderzoek heeft te maken met de juistheid van de onderzoeksbevindingen. Het gaat daarbij om de vraag in hoeverre de onderzoeksbevindingen een goede weergave vormen van datgene wat zich daadwerkelijk in de praktijk afspeelt (Baarda et al, 2009). Tijdens het onderzoek heb ik geprobeerd mijn onderzoeksvraag zo zuiver mogelijk te beantwoorden. Door alleen gebruik te maken van interviews op vragen waar zonder contact met de desbetreffende organisaties geen antwoord op te geven is, is geprobeerd een juiste weergave van de werkelijkheid te geven. Deze gegevens gelden echter niet als officiële literatuur. Het onderzoek is landelijk gericht, dit wil zeggen dat alle hulpverleningsorganisaties met sociale verslavingszorg, die gebruik maken van de expertise ervaringsdeskundigheid, het onderzoek kunnen gebruiken. De conclusie en aanbevelingen zijn in die zin overdraagbaar.

33

Literatuur Anthony, W. (1993). Recovery from mental illness; the guiding vision of the mental health service in 1990s. Rehabilitation Journal, 11-23. Attent Wonen Welzijn Zorg, (z.j). Dagbesteding. Opgeroepen op 04 22, 2013 van www.atentwwz: http://www.attentwwz.nl/index.php/id_pagina/37378/dagbesteding.html Baarda, D, B., Goede, De, M,P,M., & Teunissen, J. (2009). Basisboek Kwalitatief onderzoek, handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Houten: Noordhoff Uitgevers. Baart, A. (z.j.). Andries Baart. Opgeroepen op 04 21, 2013 van www.andriesbaart.nl: http://www.andriesbaart.nl/presentie/ Bartelink, C. (2013, februari). Motiverende gespreksvoering. Opgeroepen op 04 22, 2013 van www.nji.nl: http://www.nji.nl/nji/dossierDownloads/Watwerkt_Motiverendegespreksvoering.pdf Bergsma, A., (2005). DSM IV, Patiëntenzorg, diagnostiek en classificatie van psychische stoornissen voor de geneeskunde. Amsterdam: Harcourt Assessment BV. Boluijt, W., Buuren, Van, E., Nunen, Van, A., & Oosterloo, A. (2009). De creatieve professional, met afstand het meest nabij. Amsterdam: B.V. Uitgeverij SWP. Bree, de, S. (2001). Competent Sociaal Pedagogisch Hulpverlenen, grondslagen SPH. Amsterdam: uitgeverij SWP. Brink, C., Lucassen, A., Middelaar, M., Poll, A. (2012). Methoden en instrumenten. Utrecht: Movisie. Centrum voor Maatschappelijk Werk en Welzijnswerk. (2010). Welzijnswerk detail. Opgeroepen op 03 25, 2013 van www.cmww.nl: http://www.cmww.nl/index.php?p=welzijnswerkdetail&id=18 Creando. (z.j.). Piramide van Maslow. Opgeroepen op 03 30, 2013 van www.creando.be: http://www.creando.be/nl/intro-nieuw/zet-je-medewerkers-centraal/ Dam, Van., Hoogendijk, M. (2011). Inleiding in de methodiek SPH. In: Horneman, S., Nijhof, W. Methodiek Sociaal Pedagogische Hulpverlening (pp. 14-40). Houten: Bohn Stafleu van Loghum Decorte, S. (2012, december). Er zou niets mogen bestaan dat zo lekker is als heroïne. Psychologie magazine 31, 82-84 De Ervaringsdeskundige. (z.j.). Competenties. Opgeroepen op 04 26, 2013 van www.deervaringsdeskundige.nl: http://www.deervaringsdeskundige.nl/kennis/h/1390/0/4227/De-weg-naar/Competenties De Ervaringsdeskundige. (z.j.). Opleidingen. Opgeroepen op 04 27, 2013 van www.deervaringsdeskundige.nl: http://www.deervaringsdeskundige.nl/kennis/Home/Search?query=ROC Erp, van, N., Rijkaart, A, M., Boertien, D., Bakel, van. M., Rooijen, van, S. (2012). Vernieuwende inzet ervaringsdeskundigheid, evaluatieonderzoek in 18 GGZ instellingen. Utrecht: Trimbos Instituut

34

Haaster, van, H. (2001). Cliëntparticipatie. Bussum: Uitgeverij Coutinho Hanze Hogeschool Groningen. (z.j.). Ervaringsdeskundige in de zorg (associate degree). Opgeroepen op 04 28, 2013 van www.hanze.nl: http://www.hanze.nl/home/Schools/Academie+voor+Sociale+Studies/Opleidingen/Associate+degre e/Ervaringsdeskundige+in+de+zorg/ Heijden, Van, Der, J., Noppen, Van, C., & Lanen, Van, M. (2011). Inzet en integratie van ervaringsdeskundigheid in de zorg, ervaringsdeskundig is geen beroep. Sozio, 36-39. IGPB. (zj). De TOED. Opgeroepen op 04 28, 2013 van www.igpb.nl: http://www.igpb.nl/trainingen/toed Inderwisch, M., Bakker, B. (2010). Zucht, over verslaving van teen tot spruit. Amsterdam: Paradigma. Learning today. (z.j.). Succesfactoren. Opgeroepen op 04 20, 2013 van www.learningtoday.nl: http://www.learningtoday.nl/51_497_Succesfactoren_in_teams.aspx Mooren, J. H. (z.j.). Abraham Maslow. Opgeroepen op 05 02, 2013 van Humanistische Canon: http://www.humanistischecanon.nl/humanistische_psychologie/maslow Nederland, T., & Duyvendak, J, W. (2004). De kunst van effectieve belangenbehartiging voor patiënten en cliëntenbeweging. Utrecht: Verwey Jonker Instituut. Nuy, M., Droes, J. (2007). De Individuele Rehabilitatie Benadering, inleiding tot gedachtegoed, techniek en randvoorwaarden. Amsterdam: Uitgeverij SWP. Oosterbaan, H., Bogaards M., & Rosenschoon, B, J. (2012). Herstelondersteunende zorg, behandeling, rehabilitatie en ervaringsdeskundigheid als hulp bij herstel psychiatrische aandoeningen (Vol. Cliënten over herstel). Amsterdam: Uitgeverij SWP. Posthumus, N. (2012, April 20). Keith Bakker veroordeeld tot vijf jaar cel voor ontucht - in hoger beroep. Opgeroepen op 04 27 van www.nrc.nl: http://www.nrc.nl/nieuws/2012/04/20/keith-bakkerveroordeeld-tot-vijf-jaar-cel-voor-ontucht-in-hoger-beroep/ Plooy, A. (2009, Oktober). Expertise (ex) cliënten GGZ steeds vaker ingezet in instellingen. Sozio, 90. Promenzo GGZE. (zj). Individuele Plaatsing en Steun (IPS) . Opgeroepen op 04 19, 2013 van www.ggze.nl: http://www.ggze.nl/promenzo/individuele-plaatsing-en-steun Rutten, R. (2003). Sociale verslavingszorg, ontwikkelingen en publicatie anno 2003. Utrecht: Ontwikkelcentrum Sociaal Verslavingsbeleid. Rutten, R., Loth, C., & Hulshoff, H. (2009). Verslaving, handboek voor zorg, begeleiding en preventie. Maarssen: Elsevier gezondheidszorg. Salomon, L. (2012). Drugs, verslaving en onze hersenen. Diemen: Veen Magazines Schrijver, A. (2010, augustus 8). Lunchen met Keith Bakker. Opgeroepen op 04 27, 2013 van www.annemiekschrijver.nl: http://www.annemiekschrijver.nl/artikelen/lunchen-met-keith-bakker/

35

Sedney, P. (2012). De inzet van ervaringsdeskundigheid in de beroepspraktijk. In: Hout, van, A., Bakker, T., Felix, K., Witte, L., Metze, R., Sedney, P. Samen Bouwen 2.0 (pp. 167-184). Den Haag: Boom Lemma uitgevers. Sozio SPH. (2009, november 30). Wat mag de SPH’er nog? Opgeroepen op 05 03, 2013 van www.sozio.nl: http://www.sozio.nl/wat-mag-de-spher-nog/1023412 Stichting Centrum Certificering ACT en FACT. (z.j.). Wat is FACT?. Opgeroepen op 04 06, 2013 van www.ccaf.nl: http://www.ccaf.nl/act-en-fact/fact Stichting goed geregeld. (z.j.). 8-fasenmodel. Opgeroepen op 03 28, 2013 van www.stichtinggoedgeregeld.nl: http://www.stichtinggoedgeregeld.nl/php/hoe.php Team Anoiksis. (2011). Ontstaan. Opgeroepen op 04 08, 2013 van www.teamanoiksis.net: http://www.teamanoiksis.net/ontstaan Trimbos Instituut. (2010, oktober 27). Wilma Boevink over traumatisering en herstel. Opgeroepen op 04 27, 2013 van www.trimbos.nl: http://www.trimbos.nl/nieuws/trimbos-nieuws/wilma-boevinkover-traumatisering-en-herstel Trommelen, J. V. (2013, april 15). Kamer: Strengere eisen voor verslavingskliniek. Volkskrant, pp. 1-5. Twigt, J., (2008, juni). RIBW voorziet in grote behoefte. Jaarkrant Leger Des Heils, pp 4. Weeghel, J. Giesen, F. & Leeuwen, van, L. (2004). Individual Placement and Support (IPS): geen stap terug maar een stap vooruit. Deviant, 40. Vroemen, M. (2009). Team op vleugels, gids voor geïnspireerd samenwerken. Deventer: Kluwen. Weerman, A. (2012). Deskundig door de verslaving, praktijken en dilemma's bij de inzet van ervaringsdeskundigheid. Amsterdam: uitgeverij SWP. Weerman A. (2012, april 13). Verslavingservaringskennis als biologisch- existentialistische kennis. Opgeroepen op 05 01, 2013 van www.psychiatrieenfilosofie.nl: http://www.psychiatrieenfilosofie.nl/bibliotheek/symposium-ervaringsdeskundigheid/alie-weerman

36

Bijlage 1: Organogram Arkin

37

Bijlage 2: Discussiepunten Voor het eindgesprek, waarin ik in mijn onderzoek zal verdedigen, heb ik de volgende drie stellingen opgesteld: 1. “Het is voor de veiligheid van de ervaringswerker belangrijk dat er een heldere functieomschrijving wordt opgesteld door de organisatie, voordat hij gaat werken als lid van een hulpverleningsteam.” 2. “Het is de rol en de taak van de SPH’er om ervoor te zorgen dat de expertise ervaringsdeskundigheid verder wordt geïmplementeerd is de sociale verslavingszorg.” 3. “Door de komst van de WMO en de vermaatschappelijking van de zorg, verliest de verslavingszorg zijn professionaliteit.”

38

Bijlage 3: Toestemming opnemen Beroepsvraagstuk in de HvA Kennisbank

39