UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2008 – 2009
De invloed van auditor rotatie op audit kwaliteit in Continentaal Europa Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen
Evelien Anno onder leiding van Prof. Dr. Ignace De Beelde
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2008 – 2009
De invloed van auditor rotatie op audit kwaliteit in Continentaal Europa Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen
Evelien Anno onder leiding van Prof. Dr. Ignace De Beelde
PERMISSION Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding. Evelien Anno
VOORWOORD Deze masterproef betekent het sluitstuk van een jarenlange academische vorming. Hierbij wil ik graag van de gelegenheid gebruik maken om een aantal mensen te bedanken. Het schrijven van een scriptie is immers een langdurig proces waarbij alle hulp welkom is. Vooreerst bedank ik professor dr. I. De Beelde en zijn assistente K. De Brabanter voor het opvolgen van mijn thesis en voor hun nuttige adviezen en interessante aantekeningen. Tevens van harte dank om me de kans te geven om dit onderwerp te mogen uitwerken. Daar ik vanaf september een carrière start als auditor was deze masterproef een mooie gelegenheid om me helemaal in te werken in de audit wereld. De interviews voor mijn kwalitatief onderzoek waren dan ook zeer leerrijk en gaven me de kans om alles eens in de praktijk te zien. Aldus een dankwoord aan: Peter Opsomer (partner bij PricewaterhouseCoopers), Daniel Kroes (partner bij Deloitte), Henri Olivier (secretaris generaal FEE), Catherine Dendauw (wetenschappelijk adviseur HREB), Jan Robberecht (policy officer DG Markt), Lieve Cornelis (partner Ernst&Young) en Hugues Wangen (partner Grant Thornton). Ik vind het belangrijk deze mensen persoonlijk te bedanken daar ze stuk voor stuk geholpen hebben om deze thesis tot een goed einde te brengen. Hun kennis en ervaring waren voor deze thesis van onschatbare waarde. Graag wil ik ook Abigail Levrau en Annelies De Wilde, beiden researchers in de Vlerick school, bedanken voor het nalezen van deze masterproef. Met het einde van mijn studies in zicht, wil ik tot slot nog een grote dankuwel zeggen aan mijn ouders, mijn broer en mijn vriend. Niet alleen voor de kans die jullie me gaven om deze studies te kunnen aanvatten, maar tevens voor de vele aanmoedigende woorden die ervoor zorgden dat ik mijn studies tot een goed einde kon brengen. Dag en nacht stonden jullie voor me klaar. Het is uit jullie dat ik de kracht haalde om door te zetten wanneer het lastig werd. Kortom, bedankt voor de prachtige jaren die jullie me al hebben gegeven en de mooie toekomst die me nog te wachten staat!
Evelien Anno, April 2009
I
INHOUDSOPGAVE LIJST MET GEBRUIKTE AFKORTINGEN ...................................................................................................................... IV LIJST MET TABELLEN ...................................................................................................................................................... VI ABSTRACT ............................................................................................................................................................................ 1 ALGEMENE INLEIDING ..................................................................................................................................................... 2 DEEL 1: THEORETISCHE CONTEXT ................................................................................................................................ 4 HOOFDSTUK 1: REGELGEVING ................................................................................................................................. 4 1.1 Regelgeving betreffende onafhankelijkheid en audit rotatie .................................................................................. 4 1.2 Regelgeving in Italië ................................................................................................................................................ 7 1.3 Regelgeving in Frankrijk ......................................................................................................................................... 7 1.4 Regelgeving in Duitsland ........................................................................................................................................ 8 1.5 Regelgeving in de Verenigde Staten ....................................................................................................................... 9 1.6 Regelgeving in België ........................................................................................................................................... 10 1.7 Regelgeving in diverse andere landen................................................................................................................... 10 1.7.1 Verenigd Koninkrijk ...................................................................................................................................... 11 1.7.2 Brazilië ........................................................................................................................................................... 11 1.7.3 Canada............................................................................................................................................................ 11 1.7.4 Oostenrijk ....................................................................................................................................................... 11 1.7.5 Ierland ............................................................................................................................................................ 11 1.7.6 Australië ......................................................................................................................................................... 12 1.7.7 Singapore en India ......................................................................................................................................... 12 1.7.8 Spanje, Tsjechië en Slovakije ........................................................................................................................ 12 1.7.8.1 Spanje ..................................................................................................................................................... 12 1.7.8.2 Tsjechië .................................................................................................................................................. 12 1.7.8.3 Slovakije................................................................................................................................................. 12 HOOFDSTUK 2: VOOR– EN NADELEN VAN AUDIT ROTATIE ........................................................................... 12 2.1 Onafhankelijkheid.................................................................................................................................................. 13 2.2 Nieuwe kritische blik ............................................................................................................................................. 16 2.3 Weerstaan aan de druk van het management ........................................................................................................ 17 2.4 Verlies van klantspecifieke– en industriële kennis ............................................................................................... 18 2.5 Kosten .................................................................................................................................................................... 19 HOOFDSTUK 3: OVERZICHT VOORGAANDE WETENSCHAPPELIJKE STUDIES........................................... 20 3.1 Positief verband ..................................................................................................................................................... 20 3.2 Negatief verband .................................................................................................................................................... 22 HOOFDSTUK 4: AUDIT KWALITEIT ......................................................................................................................... 24 4.1 De dimensies van audit kwaliteit: de verschillende modellen op een rijtje ......................................................... 24 4.2 Earnings management............................................................................................................................................ 25 DEEL 2: KWALITATIEF ONDERZOEK IN BELGIË ...................................................................................................... 27 HOOFDSTUK 5: AUDIT ROTATIE IN DE PRAKTIJK .............................................................................................. 27 5.1 Visie van de regelgevers ........................................................................................................................................ 27 5.1.1 Visie Hoge Raad voor Economische Beroepen (HREB).............................................................................. 27 5.1.2 Visie Europese Commissie ............................................................................................................................ 29 5.2 Visie van de beroepsbeoefenaars .......................................................................................................................... 30 5.2.1 Visie Fédération des Experts Comptables Européens (FEE) ....................................................................... 30 5.2.2 Visie Big 4 ..................................................................................................................................................... 31 5.2.3 Visie Mid tier ................................................................................................................................................. 33 5.2.4 Visie kleine kantoren ..................................................................................................................................... 34 5.3 Belangrijkste conclusies kwalitatief onderzoek .................................................................................................... 35 DEEL 3: KWANTITATIEF ONDERZOEK IN FRANKRIJK, DUITSLAND EN ITALIË ............................................. 36 HOOFDSTUK 6: CONTEXT .......................................................................................................................................... 36 6.1 Bespreking van de achtergrond van de verschillende landen ............................................................................... 36
II
6.2 De achtergrond van het audit beroep in Duitsland................................................................................................ 36 6.3 De achtergrond van het audit beroep in Frankrijk ................................................................................................ 37 6.4 De achtergrond van het audit beroep in Italië ....................................................................................................... 37 HOOFDSTUK 7: DATA EN ONDERZOEKSOPZET .................................................................................................. 38 7.1 Hypothesen ............................................................................................................................................................ 38 7.2 Steekproef .............................................................................................................................................................. 39 7.3 Afhankelijke variabele: verschillende modellen als proxy voor earnings management...................................... 40 7.3.1 Model van Burgstahler .................................................................................................................................. 40 7.3.1.1 Earnings management proxy 1 .............................................................................................................. 41 7.3.1.2 Earnings management proxy 2 .............................................................................................................. 41 7.3.1.3 Earnings management proxy 3 .............................................................................................................. 42 7.3.1.4 Earnings management proxy 4 .............................................................................................................. 43 7.3.1.5 Geaggregeerde earnings management proxy ........................................................................................ 43 7.3.2 Model van Jones ............................................................................................................................................ 44 7.3.3 Model van DeFond en Park ........................................................................................................................... 46 7.4 Controle– en testvariabelen ................................................................................................................................... 47 7.4.1 Testvariabele .................................................................................................................................................. 47 7.4.2 Controlevariabelen ......................................................................................................................................... 47 HOOFDSTUK 8: GEGEVENSANALYSE: BESCHRIJVENDE STATISTIEK .......................................................... 50 8.1 Steekproefgrootte ................................................................................................................................................... 50 8.2 Beschrijvende statistiek: afhankelijke variabele ................................................................................................... 51 8.2.1 Model van Burgstahler: land niveau ............................................................................................................. 51 8.2.2 Model van Jones: bedrijfsniveau ................................................................................................................... 52 8.2.3 Model van DeFond en Park: bedrijfsniveau.................................................................................................. 54 8.3 Beschrijvende statistiek: onafhankelijke variabelen ............................................................................................. 54 8.4 Belangrijkste conclusies kwantitatief onderzoek: beschrijvende statistiek.......................................................... 56 HOOFDSTUK 9: REGRESSIE-ANALYSE ................................................................................................................... 56 9.1 Controle van de voorwaarden................................................................................................................................ 56 9.1.1 Multicollineariteit .......................................................................................................................................... 56 9.1.2 Causaliteit en opname alle relevante variabelen ........................................................................................... 56 9.1.3 Normaliteit ..................................................................................................................................................... 57 9.2 Multivariate regressiemodellen en -analyse .......................................................................................................... 57 9.2.1 MODEL 1: earnings management en voorkomen verplichte audit rotatie .................................................. 57 9.2.2 MODEL 2: earnings management en verplichte partner versus kantoor rotatie .......................................... 59 9.3 Belangrijkste conclusies kwantitatief onderzoek: regressie-analyse.................................................................... 61 HOOFDSTUK 10: KRITISCHE TOETSING ................................................................................................................. 62 10.1 Persoonlijk standpunt met betrekking tot audit rotatie ....................................................................................... 62 10.2 Duiding verschillen: eigen mening, kwalitatief en kwantitatief onderzoek en de literatuur ............................. 63 10.3 Eigen bijdrage aan de literatuur .......................................................................................................................... 65 DEEL 4: ALGEMEEN BESLUIT ........................................................................................................................................ 66 LIJST VAN GERAADPLEEGDE WERKEN ....................................................................................................................VII BIJLAGEN ...................................................................................................................................................................... XVIII BIJLAGE 1: Overzichtslijst geïnterviewden .................................................................................................................. XVIII BIJLAGE 2: Vragenlijsten ................................................................................................................................................. XIX BIJLAGE 3: Multicollineariteit: correlatiematrix ........................................................................................................... XXV BIJLAGE 4: Normaliteit test........................................................................................................................................... XXVI
III
LIJST MET GEBRUIKTE AFKORTINGEN AICPA :
American Institute for Certified Public Accountants
Art. :
Artikel
BIG 4 :
Big Four
BilMoG :
Bilanzrechtsmodernisierungsgesetz
CFO :
Chief Financial Officer
CGAA :
Coordinating Group on Audit and Accountancy
CNC :
Conseil National de la Comptabilité
COGS :
Cost of Goods Sold
CONSOB :
Commissione Nazionale per le Società e la Borsa
DG :
Directorate General
EBIT :
Earnings Before Interest and Taxes
EEC :
European Economic Community
EEG :
Europese Economische Gemeenschap
EG :
Europese Gemeenschap
EM :
Earnings Management
EQC :
Environmental Quality Commission
ERC :
Earnings Response Coefficients
EU :
Europese Unie
FEE :
la Fédération des Experts Comptables Européens
GAO :
Government Accountability Office
HREB :
Hoge Raad voor de Economische Beroepen
IBR :
Instituut voor Bedrijfsrevisoren
IESBA :
International Ethics Standards Board for Accountants
IFAC :
International Federation of Accountants
ISA :
International Standards on Auditing
ISQC :
International Standard on Quality Control
n° :
nummer
OLS :
Ordinary Least Squares
PCG :
Plan Comptable Général
PIE :
Public Interest Entities
S&P :
Standard & Poor’s
SEC :
Securities and Exchange Commission
SIC :
Standard Industrial Classification IV
SOX :
Sarbanes-Oxley Act
St. Dev. :
Standard Deviation
VK :
Verenigd Koninkrijk
VS :
Verenigde Staten
V
LIJST MET TABELLEN Tabel 1:
Samenvatting van de resultaten van het onderzoek naar verplichte kantoor rotatie in Italië (Engels) (Bocconi Universiteit, 2002)
Tabel 2:
Regulering van het audit beroep en de audit onafhankelijkheid in Duitsland (Engels) (Wüstemann, 2004)
Tabel 3:
Regelgeving omtrent rotatie in verschillende landen
Tabel 4:
Definities audit kwaliteit
Tabel 5:
Specificaties testvariabele AUDIT
Tabel 6:
Beschrijvende statistiek voor de individuele en geaggregeerde earnings management scores per land
Tabel 7:
Beschrijvende statistiek voor de coëfficiënten van de regressie van de totale accruals
Tabel 8:
Correlatie model van DeFond en Park en model van Jones
Tabel 9:
Beschrijvende statistiek van de controle– en test variabelen per land
Tabel 10:
Resultaten van de multivariate regressie analyse van het effect van verplichte audit rotatie op earnings management
Tabel 11:
Resultaten van de multivariate regressie analyse van het effect van verplichte partner rotatie tegenover verplichte kantoor rotatie op earnings management
VI
ABSTRACT Deze masterproef draagt bij tot de recente literatuur over de financiële rapporteringskwaliteit in beursgenoteerde ondernemingen. Er wordt onderzocht in welke mate verplichte audit rotatie een invloed heeft op earnings management als dimensie van audit kwaliteit. Bovendien wordt er in dit onderzoek een onderscheid gemaakt tussen partner rotatie (interne rotatie) en kantoor rotatie (externe rotatie). Diverse alternatieve modellen worden gebruikt om earnings management te detecteren (Burgstahler et al., 2006; DeFond & Park, 2001; Jones, 1991). De steekproef wordt getrokken uit beursgenoteerde ondernemingen in Frankrijk, Duitsland en Italië. Aldus richt deze paper zich op de Continentale Europese omgeving. Kernwoorden: Audit rotatie, Audit kwaliteit, Financiële rapporteringskwaliteit, Earnings management, Accruals. Data beschikbaarheid: De bron voor de data is de 2008 versie van Amadeus geleverd door Bureau van Dijk.
1
ALGEMENE INLEIDING Na de verbijstering over de enorme schaal waarop de afgelopen jaren door gerenommeerde bedrijven met de boeken is geknoeid, is nu de vraag hoe dergelijke schandalen in de toekomst kunnen worden vermeden. De vele falingen deden vragen rijzen over de betrouwbaarheid van de financiële staten. Hoewel de primaire verantwoordelijkheid om accurate financiële staten op te stellen bij het management en de raad ligt, werden er vragen gesteld betreffende de kwaliteit en onafhankelijkheid van de externe auditors. De verschillende staatshoofden pleitten voor nieuwe, striktere regels. (De Bie et al., 2004) Zo vermeldde president Bush in zijn State of the Union toespraak: “Through stricter accounting standards and tougher disclosure requirements, corporate America must be made more accountable to employees and shareholders and held to the highest standards of conduct.” Ook EU-commissaris Bolkestein waarschuwde herhaaldelijk voor een ‘Europese Enron’. Dit alles heeft ertoe geleid dat er nieuwe wet- en regelgeving kwam. In Amerika introduceerde men de Sarbanes-Oxley Act. (De Bie et al., 2004) De SOX bevat regels omtrent restricties over non-audit diensten aan audit klanten, de toegenomen verantwoordelijkheid van het audit committee, de vestiging van het PCAOB (Public Company Accounting Oversight Board) en verplichte rotatie van de leidende en de reviewing audit partner na vijf opeenvolgende jaren (Li, 2007). De Europese Commissie achtte de tijd rijp om de Achtste Richtlijn te moderniseren, in het bijzonder om de regels voor alle binnen de EU te verrichten wettelijke jaarrekeningcontroles te versterken (De Bie et al., 2004). Door de modernisering van de Achtste Richtlijn wil de Europese Commissie de auditregelgeving in de EU verder harmoniseren. De richtlijn 2006/43/EG van 17 mei 2006 uitgevaardigd door het Europees Parlement en de Raad behandelt de wettelijke controles van jaarrekeningen en vervangt de voorgaande Achtste Richtlijn. In deze richtlijn wordt audit rotatie aan de lidstaten opgelegd ter versterking van de onafhankelijkheid. Deze thesis beoogt een overzicht te geven van het hoe en waarom van verplichte audit rotatie. Bovendien wordt er onderzocht in welke mate verplichte audit rotatie een invloed heeft op earnings management als dimensie van audit kwaliteit. Deze masterproef is gestructureerd rondom vier delen. Het eerste deel omschrijft de theoretische context, die een uitgebreide literatuurstudie omvat. Hoofdstuk 1 tracht de regelgeving met 2
betrekking tot audit rotatie in de verschillende landen nauwkeurig weer te geven. Algemeen focust deze scriptie op Frankrijk, Duitsland en Italië. Voor deze landen wordt de omzetting van de auditrichtlijn 2006/43/EG dan ook nauwkeurig omschreven. Het volgende hoofdstuk bevat een oplijsting van de voor- en nadelen verbonden aan audit rotatie. In de literatuur bestaat nogal wat inconsistentie over het feit of verplichte audit rotatie de audit kwaliteit verbetert, dan wel verslecht. Verschillende studies spreken elkaar radicaal tegen. In hoofdstuk 3 wordt een overzicht gegeven van deze verschillende wetenschappelijke studies. Alvorens over te gaan tot het onderzoeksgedeelte wordt in hoofdstuk 4 het begrip audit kwaliteit nauwkeurig omschreven en gedefinieerd. Het kwalitatief onderzoek vormt de tweede pijler. Aan de hand van diepte-interviews wordt er in hoofdstuk 5 een beeld gevormd van de ideeën van beroepsbeoefenaars en regelgevers omtrent verplichte audit rotatie. Het derde deel omvat het kwantitatief onderzoek. In hoofdstuk 6 wordt de context van Frankrijk, Duitsland en Italië besproken. Het volgende hoofdstuk tracht een uitvoerige beschrijving te leveren van de verschillende modellen om de afhankelijke variabele (earnings management) te meten. Tevens krijgt men een klare kijk op de verschillende variabelen van de regressie-vergelijking die in latere hoofdstukken verder zal getest worden. Hoofdstuk 8 levert via de beschrijvende statistiek reeds een eerste suggestie voor de resultaten van de regressie-analyse. In hoofdstuk 9 wordt er via regressie-analyse getest of verplichte audit rotatie voordelen kan opleveren. Tevens wordt er een afweging gemaakt tussen verplichte partner rotatie en verplichte kantoor rotatie. In hoofdstuk 10 is er aan de hand van een kritische toetsing getracht om de verschillen weer te geven tussen mijn persoonlijke mening, het kwalitatief en kwantitatief onderzoek en de literatuur. Het laatste deel bevat een algemeen besluit van de resultaten van deze thesis. Doorheen dit besluit worden aanbevelingen voor verder onderzoek geformuleerd.
3
DEEL 1: THEORETISCHE CONTEXT
HOOFDSTUK 1: REGELGEVING 1 1.1 Regelgeving betreffende onafhankelijkheid en audit rotatie Regelgevers in diverse landen pleiten dat langdurige audit-klant relaties de onafhankelijkheid kunnen aantasten en kunnen leiden tot het falen van de audit. Verplichte rotatie werd dan ook vaak als mogelijke oplossing voorgesteld (Geiger & Raghunandan, 2002). In Europa is er diverse wetgeving met betrekking tot audit rotatie uitgevaardigd. De richtlijn 2006/43/EG van 17 mei 2006, uitgevaardigd door het Europees Parlement en de Raad, behandelt de wettelijke controles van jaarrekeningen en geconsolideerde jaarrekeningen. De termijn voor omzetting van deze richtlijn in de verschillende landen verstreek op 29 juni 2008. Deze richtlijn (2006/43/EG) zegt over het concept audit rotatie in alinea 26: “Ter versterking van de onafhankelijkheid van de wettelijke auditors van organisaties van openbaar belang dient/dienen de voornaamste vennoot/vennoten die deze organisaties controleert/controleren, te rouleren. Daartoe dienen de lidstaten te bepalen dat de voornaamste vennoot/vennoten bij een gecontroleerde organisatie wordt/worden vervangen, terwijl wordt toegestaan dat het audit kantoor waaraan de voornaamste vennoot/vennoten verbonden is/zijn, de wettelijke auditor van die instelling blijft. Bij wijze van alternatief mag een lidstaat die dit passend acht om de gestelde doelen te verwezenlijken, onverminderd artikel 42, lid 2, een wisseling van audit kantoor verlangen.” Alinea 26 moet worden beschouwd als een overweging die heeft bijgedragen tot de eigenlijke wettekst over onafhankelijkheid (zijnde art. 42) (gesprek Jan Robberecht, 16/03/2009). In de wettekst art. 42 lid 2 staat: “De lidstaten zien erop toe dat de voornaamste vennoot/vennoten die met de uitvoering van een wettelijke controle van de jaarrekeningen is/zijn belast, na uiterlijk zeven jaar vanaf de benoeming van de controleopdracht wordt/worden ontslagen en pas na een periode van ten
1
Dit hoofdstuk is mede tot stand gekomen dankzij de hulp van Dhr. Jan Robberecht. Dhr. Robberecht is tewerkgesteld bij de Europese Commissie als policy officer bij DG Markt.
4
minste twee jaar opnieuw aan de controle van de gecontroleerde entiteit mag/mogen deelnemen.” Richtlijn 2006/43/EG wijzigt de Vierde Richtlijn 78/660/EEG en wijzigt eveneens de Zevende Richtlijn 83/349/EEG (voor de wijzigingen die zijn aangebracht zie art. 49). Richtlijn 2006/43/EG vervangt echter de voorgaande Achtste Richtlijn 84/253/EEG in artikel 50. Artikel 50 vermeldt: “Met ingang van 29 juni 2006 wordt Richtlijn 84/253/EEG ingetrokken. Verwijzingen naar de ingetrokken richtlijn gelden als verwijzingen naar deze richtlijn.” De Vierde richtlijn van de Raad (78/660/EEG) van 25 juli 1978 bepaalt dat alle onder de richtlijn vallende vennootschappen hun jaarrekening moeten laten controleren door een gekwalificeerd beroepsbeoefenaar. De lidstaten zelf kunnen kleine vennootschappen ontheffen (Groenboek, 1996). De Zevende richtlijn van de Raad (83/349/EEG) van 13 juni 1983 heeft de controleplicht uitgebreid tot alle entiteiten die een geconsolideerde jaarrekening opstellen in de zin van de richtlijn (Groenboek, 1996). De Achtste richtlijn van de Raad (84/253/EEG) van 10 april 1984, nu vervangen door richtlijn 2006/43/EG, zegt dat de lidstaten slechts personen mogen toelaten als externe accountant indien zij voldoen aan de voorwaarden in deze richtlijn. De voorwaarden voor toelating houden verband met de vakbekwaamheid, de beroepsethiek en de onafhankelijkheid. Deze richtlijn bevat echter geen specifieke richtsnoeren, maar moet eerder als een minimum vereiste kwalificatie inzake onafhankelijkheid worden opgevat (Groenboek, 1996). In artikel 40 legt de Achtste Europese richtlijn voor de instellingen van openbaar belang een verplichte rotatie van de wettelijke controleur van de jaarrekening op. Het voorstel laat aan de lidstaten het keuzerecht tussen de interne en de externe rotatie (HREB, 2004). Ook in de IFAC (International Federation of Accountants) Code of Ethics for Professional Accountants is men voor beursgenoteerde bedrijven voorstander van een rotatie van de partner na een welbepaalde periode (IFAC 290.151) “In respect of an audit of a public interest entity, an individual shall not be a key audit partner for more than seven years. After such time, the individual shall not be a member of the engagement team or be a key audit partner for the client for two years. During that 5
period, the individual shall not participate in the audit of the entity, provide quality control for the engagement, consult with the engagement team or the client regarding technical or industry-specific issues, transactions or events or otherwise directly influence the outcome of the engagement.” Men merkt echter op dat het in sommige omstandigheden aangewezen is om flexibel te zijn ten aanzien van de timing van de rotatie (IFAC 290.152). “Despite paragraph 290.151, key audit partners whose continuity is especially important to audit quality may, in rare cases due to unforeseen circumstances outside the firm’s control, be permitted an additional year on the audit team as long as the threat to independence can be eliminated or reduced to an acceptable level by applying safeguards. For example, a key audit partner may remain on the audit team for up to one additional year in circumstances where, due to unforeseen events, a required rotation was not possible, as might be the case due to serious illness of the intended engagement partner.” De IFAC Code of Ethics wordt echter vanuit Europees standpunt niet als wetgeving beschouwd (gesprek Jan Robberecht, 16/03/2009). Samen met de delen A en B van de IFAC Code of Ethics moet de ISQC (International Standard on Quality Control) gelezen worden. Algemeen heeft de ISQC een grote invloed. Het doel van de ISQC is om een standaard vast te leggen en om raad te geven betreffende de verantwoordelijkheden van de audit firma voor de kwaliteitscontrolesystemen en voor de overzichten van historische financiële informatie. De ISQC vermeldt over audit rotatie: “The firm should establish policies and procedures: For all audits of financial statements of listed entities, requiring the rotation of the engagement partner after a specified period in compliance with the IFAC Code and national ethical requirements that are more restrictive.”(ISCQ, 2006) “The IFAC Code recognizes that the familiarity threat is particularly relevant in the context of financial statement audits of listed entities. For these audits, the IFAC Code requires the rotation of the engagement partner after a pre-defined period, normally no more than seven years, and provides related standards and guidance. National requirements may establish shorter rotation periods.” (ISCQ, 2006)
6
1.2 Regelgeving in Italië Italië is het eerste Europese land dat sinds 1974 audit kantoor rotatie vereist. Er is een verplichting voor beursgenoteerde ondernemingen om elke negen jaar een kantoor rotatie door te voeren. In de literatuur wordt een dergelijke rotatie aangeduid als een externe rotatie. Tevens is er in de wetgeving een minimum termijn van drie jaar voorzien. Concluderend kan men stellen dat eenzelfde kantoor minimaal drie jaar de audit moet verrichten, maar slechts voor maximaal negen jaar kan aangesteld worden. Hoewel een studie van de Bocconi Universiteit in Milaan in 2002 verscheidene nadelen identificeerde, besliste het Galgano Committee dat kantoor rotatie toch verplicht blijft (FEE, 2004). Tabel 1: Samenvatting van de resultaten van het onderzoek naar verplichte kantoor rotatie in Italië (Engels) (Bocconi Universiteit, 2002) Competition in the audit market: •
Market shares become stable with concentration of audits in Big 5 firms
•
Decrease in the number of auditors competing for a new appointment
•
Potential for collusion among audit firms
Costs of audit services: •
Growth in start-up costs (both auditor and auditee)
•
Decrease in audit fee
Quality and independence of audit activities: •
Concentration of partner suspensions during the first year of appointment
•
Concentration of qualified opinions during the third year of appointment
•
Reduction in knowledge of clients operations
•
Increase in perceived independence
Richtlijn 2006/43/EG is tot op heden (april 2009) nog niet geïncorporeerd in de Italiaanse wetgeving, maar moet omgezet worden ten laatste tegen juni 2009. De wetgeving die van kracht is in Italië is de ‘Consolidated Law on Financial Intermediation’ (art. 160). Deze wetgeving legt op dat de verantwoordelijke auditor ten minste om de zes jaar moet roteren, terwijl de audit firma maximaal voor 9 jaar eenzelfde audit mag verrichten (art. 159). De courante wetgeving is dus eigenlijk niet in strijd met de EU richtlijn. Toch zal de harmonisatie met de EU richtlijn er waarschijnlijk toe leiden dat de termijn in art. 160 voor de rotatie van de verantwoordelijke auditor zal veranderen van zes naar zeven jaar. (mail Consob, 06/04/2009) 1.3 Regelgeving in Frankrijk De partner moet sinds september 2002 elke zeven jaar roteren (Piot, 2005). 7
‘Ordonnance n° 2008-1278’ van 08/12/2008 zette de richtlijn 2006/43/EG om in de nationale wetgeving. Artikel 42, lid 2 van de richtlijn is omgezet in artikel 10 van de ‘Ordonnance n° 20081278’: “Article 10 : Délai de viduité pour les mandats dans les sociétés APE: Ajoute un troisième alinéa à l’article L. 822-14 : le professionnel ayant exercé un mandat de six années dans une personne ou entité faisant APE, ne peut accepter à nouveau une mission dans cette personne ou entité qu’après l’expiration d’un délai de deux ans (et non deux exercices) à compter du terme de la précédente mission.” 1.4 Regelgeving in Duitsland Ondanks de strenge wetgevende Duitse traditie was de regelgeving rond onafhankelijkheid lange tijd zeer soepel. Door kritiek op deze soepele wetgeving voerde de KonTrag (mei 1998) verplichte partner rotatie in. Vanaf 1998 moeten de partners die de audit uitoefenen van beursgenoteerde bedrijven om de zes jaar roteren (Piot, 2005). Tabel 2: Regulering van het audit beroep en de audit onafhankelijkheid in Duitsland (Engels) (Wüstemann, 2004)
1931
1998
2000
2003
Regulation Concerning Corporation Law (Verordnung des Reichspräsidenten über Aktienrecht, Bankenaufsicht und über eine Steueramnestie vom 19. 9. 1931, RGBl. I 1931, S. 493). Only certified public accountants may audit large corporations. Corporate Control and Transparency Act (KonTraG, BGBl. I 1998, S. 786). Reduction of overall charges from a single client to 30%. (§ 319 HGB 1998). Supervisory board assigns the auditor. (§ 318 HGB 1998). Audit partner has to rotate internally (within the audit firm) at least after 6 years of signing the audit opinion. (§ 319 HGB 1998). Increase of auditor’s liability in case of capital market-oriented corporations to 8 millions DM (4 million EUR). (§ 323 HGB 1998). Auditor Regulation Reform Act (WPO-Novelle, BGBl. I 2001, S. 1769). Introduction of a review system (“peer review”), corresponding to the former US-style. (§§ 57a-h WPO). Draft of the Accounting Legislation Reform Act (BilReG-Referentenentwurf). The auditor of a company is forbidden to perform certain consulting activities for the same company (internal control, management and financial services, valuation services). (§ 319 HGB-E 2003). The auditor of a listed company is also not allowed to perform special tax services and appear for the company in court. (§ 319a HGB-E 2003). Reduction of overall charges from a single listed client to 15% (§ 319a HGB-E 2003).
In Duitsland heeft men tevens artikel 42, lid 2 van de richtlijn 2006/43/EG omgezet. De Duitse ontwerptekst ‘Bilanzrechtsmodernisierungsgesetz’ (BilMoG) vermeldt over dit onderwerp:
8
“Mit der Neufassung des § 319a Abs. 1 Satz 1 Nr. 4 HGB wird der persönliche Anwendungsbereich der Vorschrift, die bisher nur den den Bestätigungsvermerk unterzeichnenden Wirtschaftsprüfer erfasst, entsprechend der Vorgabe des Artikels 42 Abs. 2 der Abschlussprüferrichtlinie, auf den für die Abschlussprüfung verantwortlichen Wirtschaftsprüfer ausgedehnt. Nach Artikel 42 Abs. 2 der Abschlussprüferrichtlinie haben die Mitgliedstaaten sicherzustellen, dass der für die Durchführung einer Abschlussprüfung im Auftrag einer Prüfungsgesellschaft verantwortliche Wirtschaftsprüfer spätestens sieben Jahre nach seiner Bestellung von dem Prüfungsmandat abgezogen wird und zur Mitwirkung an der Prüfung des geprüften Unternehmens frühestens nach Ablauf von zwei Jahren wieder berechtigt ist.” 1.5 Regelgeving in de Verenigde Staten Naar aanleiding van Enron heeft men in de Verenigde Staten in een recordtempo een wet uit de grond gestampt: de Sarbanes-Oxley Wet (2002), kortweg SOX (De Bie et al., 2004). In de Verenigde Staten behoort de Sarbanes-Oxley Act van 2002 (SOX) tot één van de belangrijkste regelgevingen omtrent audit onafhankelijkheid en audit kwaliteit. De SOX bevat regels omtrent restricties over non-audit diensten aan audit klanten, de toegenomen verantwoordelijkheid van het audit comité, de vestiging van het PCAOB (Public Company Accounting Oversight Board), verplichte rotatie van de leidende en de reviewing audit partner na vijf opeenvolgende jaren (Li, 2007). Kantoor rotatie werd door de SOX niet verplicht. Sectie 207 vereiste echter wel dat de US Government Accountability Office (GAO) de potentiële effecten van kantoor rotatie onderzocht. De studie vond dat de grote accountingfirma’s, de meeste CFO’s van de Fortune 1000 ondernemingen en hun voorzitter van het audit comité geloofden dat de kosten van verplichte kantoor rotatie de voordelen overschrijden (Beerens & De Beelde, 2003). “Mandatory audit firm rotation may not be the most efficient way to strengthen auditor independence and improve audit quality, considering the additional financial costs and the loss of institutional knowledge of the public company’s previous auditor of record.” (GAO, 2003) De belangrijkheid van onafhankelijkheid en objectiviteit is ook erkend door het accounting beroep (Li, 2007). In de AICPA Code of Professional conduct zijn regels met betrekking tot onafhankelijkheid
en
de bijhorende objectiviteit opgenomen. Als maatregel voor die 9
onafhankelijkheid beveelt AICPA de rotatie van personeelsleden aan en vereisen ze partner rotatie (AICPA, 1978). Audit partner rotatie was dus geen nieuw begrip, reeds vanaf 1970 vereiste de AICPA Practice Section periodische audit partner rotatie na zeven jaar voor SEC geregistreerde klanten (Carey & Simnett, 2006). 1.6 Regelgeving in België In België heeft het Instituut der Bedrijfsrevisoren (IBR) een norm uitgevaardigd inzake bepaalde aspecten verbonden met de onafhankelijkheid van de commissaris. In deze norm haalt men het probleem aan van familiariteit. “Om deze bedreiging te beperken, is de commissaris verplicht, in het geval van een commissarismandaat bij een organisatie van openbaar belang, [ ] het mandaat over te dragen aan een confrater na uiterlijk zes jaar na zijn benoeming. De vervangen bedrijfsrevisor mag slechts opnieuw aan de controle van de gecontroleerde entiteit deelnemen na verloop van een periode van minstens twee jaar.“ (IBR, 2007)
1.7 Regelgeving in diverse andere landen Audit rotatie is een onderwerp dat veelvuldig onderzocht en besproken is. In verschillende landen werd reeds onderzoek verricht naar het effect van een langdurige auditor-klant relatie op de audit kwaliteit. Tabel 3: Regelgeving omtrent rotatie in verschillende landen (eigen werk) Naam land
Rotatie: ja/nee
Vorm van rotatie
Jaren
Italië
Ja
Kantoor rotatie
3–9
Frankrijk
Ja
Partner rotatie
7
Duitsland
Ja
Partner rotatie
6
US
Ja
Partner rotatie
5
België
Ja
Partner rotatie
6
VK
Ja
Partner rotatie
5
Brazilië
Ja
Partner rotatie
5
Canada
Ja
Partner rotatie
5
Oostenrijk
Ja
Kantoor rotatie
6
10
Ierland
Nee
/
/
Australië
Ja
Partner rotatie
7
Singapore en India
Ja
Partner rotatie
?
Spanje
Nee (afgeschaft)
/
/
Tsjechië
Nee (afgeschaft)
/
/
Slovakije
Nee (afgeschaft)
/
/
1.7.1 Verenigd Koninkrijk In het Verenigd Koninkrijk richtte de overheid de Coordinating Group on Audit and Accountancy (CGAA) op, om een reeks maatregelen te beschouwen als antwoord op Enron en de andere schandalen in de US. De CGAA adviseerde dat partners om de vijf jaar roteren, kantoor rotatie vonden ze echter niet nodig. (FEE, 2004) 1.7.2 Brazilië In 1996 had men voor banken de regel van auditor rotatie na vijf jaar, in 1999 werd deze regel uitgebreid voor beursgenoteerde ondernemingen (Li, 2007). 1.7.3 Canada The Public Interest and Integrity Committee of the Canadian Institute of Chartered Accountants publiceerde een standaard die partner rotatie verplicht na vijf jaar en het voor een individu verbiedt om deze rol opnieuw aan te vatten binnen de twee jaar. Deze standaard is toepasbaar vanaf 31 december 2003. (Carey & Simnett, 2006) 1.7.4 Oostenrijk Vanaf 2004 werd er een verplichte externe rotatie ingevoerd van zes jaar met een rustperiode van één jaar na de rotatie (Beerens & De Beelde, 2003). 1.7.5 Ierland The Irish Parliament’s Public Accounts Committee deed in 1999 enkele aanbevelingen met betrekking tot verplichte audit rotatie van financiële instellingen. Deze aanbevelingen kregen echter een negatief advies van de Review Group on Auditing, waardoor audit rotatie dan ook verworpen werd door de Ierse overheid. (FEE, 2004)
11
1.7.6 Australië In 2001 werd de Australian Profession’s Independence Standard aangepast in lijn met de IFAC Code of Ethics. De partner moet nu roteren na een periode van maximum zeven jaar. (Carey & Simnett, 2006) 1.7.7 Singapore en India Auditor rotatie is er verplicht voor bepaalde bedrijven (Li, 2007). 1.7.8 Spanje, Tsjechië en Slovakije In een aantal landen werd auditor rotatie verplicht maar na een tijdje werd deze verplichting afgeschaft. 1.7.8.1 Spanje In 1989 besliste het Spaanse parlement om audit kantoor rotatie verplicht te maken met een maximum termijn van negen jaar en een minimum termijn van drie jaar. Alvorens de regel enig effect had, werd hij in 1995 via de Limited Liability Partnership Act afgeschaft (FEE, 2004). 1.7.8.2 Tsjechië Audit rotatie na vier jaar was verplicht door een decreet van de auditors van het Ministerie van Financiën in Juli 1989. Het werd echter afgeschaft in November 1992 (FEE, 2004). 1.7.8.3 Slovakije In 1996 introduceerde de Auditing Law verplichte kantoor en partner rotatie. In 2000 werd deze regulering echter alweer afgeschaft met als argument dat men de wetgeving van de andere EUlanden wou volgen, waar verplichte rotatie enkel in Italië wordt toegepast (FEE, 2004).
HOOFDSTUK 2: VOOR– EN NADELEN VAN AUDIT ROTATIE Er is in de literatuur geen consensus over de impact van de lengte van de audit-klant relatie op de audit kwaliteit. Aan audit rotatie, zowel interne als externe rotatie, zijn er voordelen, maar zeker ook nadelen verbonden. De voordelen die men meestal aanhaalt zijn ten eerste dat de partner en de klant op die manier hun onafhankelijkheid en de bijhorende objectiviteit niet verliezen. Tevens komt er bij de wisseling een nieuwe frisse kijk op het audit werk. Audit rotatie kan ook een middel zijn om te weerstaan aan de druk van het management. Traditioneel blijkt ook dat wanneer audit rotatie 12
verplicht wordt, de gebruikers van financial statements meer vertrouwen hebben in deze statements. Deze voordelen komen pas tot uiting als ze voor een verbetering zorgen van het financiële rapporteringsproces (Carey & Simnett, 2006). Deze verbeteringen in de financiële rapportering kunnen worden waargenomen door een daling in het niveau van earnings management of een stijging in de waarschijnlijkheid van wijzigingen die worden gemaakt aan de audit opinie voor gebieden van significante meningsverschillen bij de auditor-klant onderhandelingen. Als nadeel vermeldt men meestal het verlies van klantspecifieke– en industriële kennis. Natuurlijk zijn er aan audit rotatie ook significante kosten verbonden, zoals bijvoorbeeld switching kosten. De vraag die nu rijst is welk effect audit rotatie heeft op audit kwaliteit, met andere woorden wegen de voordelen zwaarder door dan de nadelen waardoor er een positief effect op de audit kwaliteit ontstaat? Deze vraag zal ik proberen beantwoorden in het empirisch onderzoek van deze thesis. In de volgende sectie worden de verschillende bovenvermelde voor- en nadelen besproken. 2.1 Onafhankelijkheid De vele falingen van de ondernemingen in het begin van deze eeuw hebben geleid tot wantrouwen met betrekking tot de betrouwbaarheid van de financiële staten. Terwijl de primaire verantwoordelijkheid om de financiële staten op te stellen bij het management en de raad van bestuur ligt, zijn er vragen gerezen over de onafhankelijkheid van de externe auditors. Nochtans is het concept van auditor onafhankelijkheid niet nieuw. Reeds 47 jaar geleden schreven Mautz & Sharaf (1961) het volgende: “The great threat to his independence is a slow, gradual, almost casual erosion of his honest disinterestedness – the auditor in charge must constantly remind his assistants of the importance and operational meaning of independence [...]” Zij vonden tevens dat onafhankelijkheid van de auditor cruciaal is voor de effectiviteit en het succes van het audit beroep. De langzame erosie van auditor onafhankelijkheid, waar ook Mautz & Sharaf (1961) het over hebben, zal geminimaliseerd worden door toepassing van een regime van verplichte auditor rotatie (Geiger et al. 1998). 13
Lange termijn relaties kunnen resulteren in een te grote familiariteit tussen het management en de auditor. Ook de ervaring met Enron en Andersen toont dit. De auditors van Andersen en hun consultants hadden een permanent bureau in het Enron hoofdkwartier. Bovendien ontmoetten ze elkaar ook op verschillende feestjes. In zo’n situatie is het moeilijk voor auditors om onafhankelijk te blijven. De Hoge Raad voor de Economische Beroepen (HREB) gaf in 2002 advies over de onafhankelijkheid van de commissaris. Ze stelden een lijst van mogelijke samenwerkingsverbanden op die de onafhankelijkheid van de commissaris kunnen aantasten. De commissaris mag een aantal diensten niet combineren met zijn mandaat van commissaris; hij mag geen beslissingen nemen voor de vennootschap; hij mag de boekhouding niet zelf voeren en de jaarrekening niet opstellen en hij mag tevens geen managementinformatiesystemen ontwikkelen en installeren. Ook de waardering van activa, interne audit werkzaamheden, afhandeling van fiscale en andere geschillen en de rekrutering van personeel staan op de verboden lijst. Deze lijst van onverenigbaarheden is even uitgebreid als de Amerikaanse. (De Financieel-Economische Tijd, 14/11/2002) De regelgeving betreffende onafhankelijkheid verschilt enorm van land tot land. De nu vervangen Achtste richtlijn gaf namelijk de macht aan de lidstaten om zelf de voorwaarden van onafhankelijkheid te bepalen voor de statutaire auditor. Artikel 24 zegt: “Member States shall prescribe that such persons shall not carry out statutory audits which they have required if such persons are not independent in accordance with the law of the Member State which requires the audit.” Dit statement uit de oude Achtste richtlijn is ook overgenomen in de nieuwe audit richtlijn (2006/43/EG). In de audit richtlijn staat onafhankelijkheid centraal in artikel 22 en 24. Ook in de IFAC Code of Ethics is onafhankelijkheid een kernbegrip (artikel 22). De Hoge Raad voor de Economische Beroepen (HREB) hecht enorm veel belang aan de problematiek van onafhankelijkheid (gesprek Catherine Dendauw, 17/11/2008). Zo vaardigden zij verschillende adviezen uit betreffende dit topic, zoals het advies van 12 december 2006 over de ontwerpnormen van het IBR inzake bepaalde aspecten verbonden met de onafhankelijkheid van de commissaris. Ook in het advies van 24 juni 2004 omtrent het voorstel van de Achtste Europese vennootschapsrichtlijn staat onafhankelijkheid centraal. Op 15/06/1999 werd een aanbeveling gedaan betreffende de onafhankelijkheid van de bedrijfsrevisoren en de externe accountants. 14
De belangrijkheid van onafhankelijkheid en objectiviteit is ook herkend door het accounting beroep. Artikel IV van de AICPA Code of Professional Conduct stelt dat: “A member should maintain objectivity and be free of conflicts of interest in discharging professional responsibilities. A member in public practice should be independent in fact and in appearance when providing auditing and other attestation services” (AICPA 1994). Om dit doel te bereiken, raadde AICPA rotatie van personeelsleden aan (AICPA 1978a) en vereisten ze partner rotatie (AICPA 1978b). Onafhankelijkheid is nodig om aan te tonen dat de accountant zijn taak objectief kan uitvoeren (FEE). De auditor mag zijn professioneel scepticisme niet verliezen (Petty & Cuganesan, 1996; O’Leary, 1996; Deis & Giroux, 1992). We
kunnen
twee
soorten
onafhankelijkheid
onderscheiden:
geestesonafhankelijkheid
(‘independence in fact’) en schijnbare onafhankelijkheid (‘independence in appearance’). De onafhankelijkheid van geest slaat op een morele houding waarbij alleen rekening wordt gehouden met de te nemen beslissingen in het kader van de uitvoering van het mandaat met alle overwegingen die voor de toevertrouwde taak van belang zijn. Schijnbare onafhankelijkheid slaat op het vermijden van feiten en situaties die dermate van belang zijn dat zij een redelijk denkende en geïnformeerde derde ertoe kunnen brengen het vermogen van de bedrijfsrevisor om objectief te handelen in twijfel te trekken. (HREB, 2006) Hoewel de gepercipieerde auditor onafhankelijkheid en competentie positief gecorreleerd kunnen zijn met de actuele auditor onafhankelijkheid en competentie, zijn ze niet noodzakelijk hetzelfde (Schilder, 1996). Het is dus niet genoeg dat de auditors onafhankelijk zijn, ze moeten ook onafhankelijk worden waargenomen. Auditors worden verondersteld om onafhankelijk te handelen. Nochtans is het zeer moeilijk om absolute onafhankelijkheid te garanderen, mede door het feit dat de auditor economisch afhankelijk is van de klant. Gevaar voor onafhankelijkheid kan optreden als het management in staat is om druk op het audit verslag uit te oefenen. Deze druk kan het gevolg zijn van de bevoegdheid van het management om de auditor aan te werven, te ontslaan en te betalen. Empirisch bewijsmateriaal toont aan dat er een hoge waarschijnlijkheid is van auditor wisseling bij een meningsverschil tussen
15
auditor en klant of wanneer gekwalificeerde audit rapporten worden uitgegeven (Craswell, 1988; Gómez Aguillar & Ruiz-Barbadillo, 2003; Lennox, 2000). Tevens wordt het steeds meer de gewoonte om voor de accountantscontrole een aanbesteding te organiseren. Dit om de diensten van de accountant zo goedkoop mogelijk te houden. Er wordt soms gesuggereerd dat de bedrijfsleiding de aanbesteding gebruikt om druk uit te oefenen op de zittende accountants en dit vooral bij meningsverschillen (Groenboek, 1996). Het audit beroep is op zichzelf uitgerust met krachtige mechanismen om te verzekeren dat auditors objectief en onafhankelijk zijn, zoals: de reputatie van de firma, kwaliteitscontrolestandaarden, sancties
opgelegd
door
wetgevende
instanties
en
professionele
organisaties,
aansprakelijkheidskosten, enzovoort. Rotatie zou nog een extra controle mechanisme kunnen opleggen (AICPA, 1992). Factoren die de waargenomen onafhankelijkheid kunnen beïnvloeden zijn onder andere: de grootte van het audit kantoor, de concurrentie, de termijn van het mandaat, de uitvoering van additionele diensten, professionele sancties, wettelijke aansprakelijkheid, vrees om cliënteel te verliezen, vrees voor een slechte reputatie en ten slotte vrees voor verlies van de accounting flexibiliteit (Shockley, 1982; Schilder, 1994). Onafhankelijkheid wordt de laatste jaren steeds meer bedreigd door de groeiende concurrentiedruk. Bijgevolg is men niet ongevoelig voor het risico om de opdracht te verliezen. Ook de steeds commerciëlere houding vormt een bedreiging. (Groenboek, 1996) 2.2 Nieuwe kritische blik Bij een lange termijn audit-klant relatie bestaat het gevaar om te vervallen in routine. Voorstanders van verplichte audit rotatie beweren dat audit rotatie een frisse, nieuwe blik kan werpen op de audit activiteiten. Bovendien schept dit een goede atmosfeer om onafhankelijk en objectief te blijven. Zoniet bestaat immers het gevaar dat men de audit werkzaamheden teveel als een herhaling van de vorige activiteiten beschouwt (Li, 2007). Ook Arel et al. (2005) beweren dat hernieuwde mandaten kunnen leiden tot het teveel steunen op de werkpapieren van vorige jaren om de audit te plannen, te budgetteren en om de benodigde informatie te verzamelen voor de audit van het huidige jaar. Brody & Moscove (1998) stellen dat 16
over de jaren heen men de objectiviteit voor het evalueren van interne controle procedures kan verliezen. In een rapport van de ‘SEC Practice Section Executive Committee’ van 1992 veronderstelt men dat lange mandaten het risico vergroten dat men zijn professioneel scepticisme verliest. Audit rotatie kan hierin een oplossing bieden, aangezien men hierdoor een nieuwe manier van kijken introduceert. Tevens veronderstelt men dat externe auditors na verloop van tijd gaan anticiperen op de resultaten waardoor ze minder alert worden voor subtiele wijzigingen. Ook hier kan audit rotatie een oplossing bieden. 2.3 Weerstaan aan de druk van het management Er bestaat een link tussen onafhankelijkheid en het aanvaarden van de druk van het management. Langere audit-klant relaties schaden de onafhankelijkheid, wat leidt tot auditors die de agressieve accounting van hun klanten accepteren (Li, 2007). Bijgevolg kunnen verplicht kortere mandaattermijnen van de externe auditor een oplossing bieden om zich gemakkelijker te verzetten tegen de druk van het management (Cohen Commission, 1978; AICPA, 1992). Bovendien zullen gebruikers van de jaarrekening meer vertrouwen hebben als audit rotatie vereist is (Brody & Moscove, 1998). Reeds in 1961 erkenden Mautz & Sharaf dit probleem: “The auditor must be aware of the various pressures, some obvious some subtle, which tend to influence [their] attitude and thereby erode slowly but surely [their] independence.” Wanneer audit rotatie niet verplicht is, zullen de auditors ernaar streven om de samenwerking op lange termijn niet te verstoren. Het management tevreden stellen wordt dan de prioriteit, dit in plaats van de professionele standaarden (Brody & Moscove, 1998). De relaties op lange termijn laten collusie toe tussen de auditor en de managers van de klant, toe te schrijven aan het feit dat de auditor bezorgd is over de vernieuwing van zijn mandaat (Acemoglu & Gietzmann, 1997; Falk et al., 1998). Door verplichte audit rotatie daarentegen, hebben auditors een beperkte tijdshorizon om relaties te ontwikkelen, hierdoor heeft men sterkere incentives om zich te verzetten tegen de druk van het management (Ruiz-Barbadillo et al., 2006).
17
Sommige auteurs zien audit rotatie echter als een oorzaak van het niet weerstaan aan de druk van het management. Dus in plaats dat audit rotatie een voordeel oplevert, zien deze auteurs dit als een nadeel. Men vindt immers dat auditors meer beïnvloed worden door het management als het bedrijf een nieuwe klant is, dan wanneer de klant reeds voor een lange periode wordt geaudit. De zittende auditoren verdienen quasi-rents. Auditors willen nieuw verworven klanten voor de stroom van quasi-rents lang genoeg houden om tenminste de initiële startkosten van de overeenkomst te compenseren. Door de quasi-rents is men kwetsbaar voor de dreiging tot ontslag. Bovendien kunnen auditors die slechts voor korte termijn verantwoordelijk zijn voor de audit inzitten met de reputatieeffecten. Het is immers niet goed voor de reputatie om te worden ontslaan kort nadat men aangenomen is. (Geiger & Raghunandan, 2002) 2.4 Verlies van klantspecifieke– en industriële kennis Eén van de nadelen van audit rotatie is het verlies van klantspecifieke kennis en expertise. De sprongen die reeds gemaakt zijn op de leercurve worden tenietgedaan. Deels tenietgedaan in het geval van interne rotatie en volledig teniet gedaan in het geval van externe rotatie. Interne rotatie (= partner rotatie) heeft immers het grote voordeel dat de reeds verworven expertise over de onderneming niet (volledig) verloren gaat (Beerens & De Beelde, 2003). Het is bewezen dat problemen bij een audit vaker optreden wanneer de auditor de noodzakelijke ervaring met de klant zijn business, verrichtingen en systemen mist (Brody & Moscove, 1998). In de loop van de jaren ontwikkelt een auditor diepgaande kennis. Deze kennis is cruciaal voor het verrichten van een efficiënte controle (Petty & Cuganesan, 1996; Bell et al., 1997). Deze argumenten zijn allen ten nadele van een verplichting van audit rotatie. Auditors zijn bereid om hun fee substantieel te verlagen om nieuwe klanten aan te trekken (Francis & Simon, 1987). Dit fenomeen wordt in de literatuur ‘low-balling’ genoemd (Geiger & Raghunandan, 2002). Bovendien moet men aan nieuwe klanten meer aandacht besteden om de industrie en de klant zijn business beter te leren kennen. Bijgevolg krijgen nieuwe klanten meer aandacht en kunnen zij ervaren dat ze een uitstekende waarde terugkrijgen voor de betaalde fee. Dit resulteert in een hogere algemene tevredenheid (Behn et al., 1997). Wanneer audit rotatie verplicht is, zal men meer moeite doen om klanten aan te trekken waardoor dit via het fenomeen van ‘lowballing’ in tevredener klanten resulteert. Dit is dan weer een argument ten voordele van een verplichting van audit rotatie.
18
2.5 Kosten Er bestaan twee mogelijke kosten: switching kosten en agency kosten. Deze kosten werken in tegengestelde richting op elkaar in. Blouin et al. (2007) definiëren switching kosten als: “The start-up costs incurred by the client for a new audit engagement.” Tot deze startkosten behoren de kosten om de klant zijn verrichtingen, systemen, financiële verslaggevingspraktijken en accounting issues aan te leren. Ook de kosten die ontstaan door de selectie van een nieuwe auditor behoren tot deze startkosten. Tot slot wordt ook het verhoogd risico op audit falen in rekening gebracht. Winstmaximaliserend gedrag veronderstelt dat bedrijven hun switching kosten trachten te minimaliseren. Door het bestaan van deze switching kosten is audit rotatie nadelig. Audit rotatie zal in deze context immers zorgen voor een hogere fee. Bedrijven zullen vanuit winstmaximaliserend oogpunt prefereren om niet te roteren. Consistent met Jensen & Meckling (1976), definiëren Blouin et al. (2007) agency kosten als: “Monitoring expenditures by the principal, bonding expenditures by the agent, and loss in welfare experienced by the principal due to the agent not acting in the principal’s best interest.” Auditing wordt dan gezien als een middel om agency kosten te reduceren doordat er controle is van de agent door een onafhankelijke derde partij, namelijk de externe auditor. Wanneer we bovendien aannemen dat audit rotatie de onafhankelijkheid verhoogt, zal audit rotatie leiden tot een vermindering van de agency kosten. We kunnen concluderen dat bedrijven een trade-off maken tussen agency kosten en switching kosten bij het selecteren van een nieuwe auditor. Vele auteurs vinden dat verplichte audit rotatie de kosten van de audit doet toenemen (Copley & Doucet, 1994; Arruñada & Paz-Ares, 1997; Blouin et al., 2007; enzovoort).
19
Wanneer we ons verdiepen in de regelgeving dan zien we dat de Sarbanes-Oxley Act audit rotatie niet verplichtte. Ze legde enkel via section 207 aan the US Government Accountability Office (GAO) op om het potentiële effect van verplichte rotatie van geregistreerde public accounting bedrijven te bestuderen. Uit de studie van de GAO blijkt dat zowat alle grote externe auditors en de publieke accounting ondernemingen van de Fortune 1000 vinden dat de kosten van een verplichte externe rotatie de mogelijke voordelen overtreffen. Hogere marketinginspanningen en hogere selectie– en auditkosten zullen ervoor zorgen dat de kostprijs voor de audit van de jaarrekening sterk de hoogte in gaat. Kosten in de beginjaren zouden stijgen met meer dan 20%. Bovendien vreest men dat de kans op fouten bij het uitvoeren van de audit in het eerste jaar volgend op de rotatie te groot is. Een ander tegenargument is het tekort aan auditor keuze (GAO, 2003). De meeste empirische studies impliceren dat verplichte limieten op de termijn van de auditor-klant relatie (aldus een systeem van externe rotatie) waarschijnlijk onbedoelde kosten opleggen aan kapitaal markten (Mansi et al., 2004).
HOOFDSTUK 3: OVERZICHT VOORGAANDE WETENSCHAPPELIJKE STUDIES Heel veel voorgaande studies zijn studies uit de Verenigde Staten. Met deze thesis lever ik aldus een bijdrage in de empirische audit kwaliteit literatuur in een Continentale Europese omgeving (Frankrijk, Duitsland en Italië) (zie deel 3: kwantitatief onderzoek). In de volgende paragrafen wordt er een overzicht gegeven van voorgaande wetenschappelijke studies. 3.1 Positief verband Een aantal studies tonen aan dat de audit kwaliteit stijgt met de lengte van de audit-klant relatie. Aldus is men in deze studies gekant tegen audit rotatie. Carcello et al. (1992) en Schelluch & Thorpe (1995) vonden dat het behouden van de audit partner werd waargenomen als een relevant attribuut van audit kwaliteit. Bovendien tonen hun studies dat de lengte van de audit-klant relatie een positief effect heeft op de waargenomen onafhankelijkheid. Andere auteurs beweren dan weer dat er een compleet ander verband is. Ik zal in een volgend punt een samenvattend overzicht geven van studies die een negatief verband aantonen. Al deze perceptie studies zijn belangrijk maar men moet voor ogen houden dat de methodologie slechts onrechtstreeks meet. De impact van partner rotatie op de prestatie van de auditor wordt slechts indirect gemeten. 20
Een studie uitgevoerd door de SEC Practice Section Executive Committee van de AICPA vertelt ons dat audit rotatie niet verplicht mag worden. Dit aangezien verplichte audit rotatie enerzijds de audit kwaliteit niet verbetert en anderzijds evenmin het vertrouwen van de investeerders in de audit objectiviteit doet stijgen (AICPA, 1992). De algemene theorie van onder andere de regelgevers betreffende auditor behoud, die invers gerelateerd zou zijn aan audit kwaliteit, wordt vaak niet empirisch ondersteund. Lys & Watts (1994) rapporteren dat de waarschijnlijkheid dat een auditor wordt vervolgd niet afhankelijk is van de lengte van de ambtstermijn. Aldus zal audit rotatie in deze opzet, geen enkel effect hebben. DaPalma & Deneckere (1995) ontdekken diverse nadelen verbonden aan audit rotatie. Audit rotatie creëert additionele omschakelkosten, maakt reputatie minder waardevol en doet bijgevolg de onafhankelijkheid dalen. Ook Gietzmann & Sen (1996) vinden tegengestelde effecten van verplichte audit rotatie op auditor onafhankelijkheid, deze negatieve effecten zouden veroorzaakt worden door reputatie. Vorig analytisch onderzoek is vaak consistent met de positie dat auditor onafhankelijkheid meer bedreigd wordt tijdens de beginjaren van de audit overeenkomst als gevolg van de verleiding om nieuwe klanten te behouden in een poging om de quasi-rents uit te breiden (Elitzur & Falk, 1996). Arruñada & Paz-Ares (1997) beweren dat verplichte rotatie de audit kosten doet stijgen en dat het een reducerend effect heeft op de competitie in de markt. Bovendien beweren zij ook dat verplichte rotatie de twee determinanten van audit kwaliteit, namelijk bekwaamheid en onafhankelijkheid (DeAngelo, 1981), zal belemmeren. Geiger & Ragunandan (2002) vinden geen bewijsmateriaal dat een langere auditor-klant relatie de bereidheid van de auditor vermindert om een going-concern opinie uit te geven. Ze vinden zelfs eerder een positieve relatie tussen de uitgifte van een going-concern opinie en auditor behoud. Geiger & Ragunandan rapporteren echter wel dat het tenure effect enkel tot uiting komt in de beginjaren, dit is consistent met Johnson et al. (2002). Het belang van de abnormale accruals is negatief geassocieerd met auditor behoud
2
(Frankel et al., 2002; Myers et al., 2003), en positief
beïnvloed door een dummy die een korte (twee of drie jaar) auditor-klant relatie aantoont (Johnson et al., 2002). Davis et al. (2005), Myers et al. (2003) concluderen dat auditors beter in staat zijn om 2
De achterliggende redenering is dat er meer earnings management zal plaatsvinden, wanneer er een hoger belang is van de abnormale accruals. Meer earnings management betekent een lagere audit kwaliteit. Een negatieve associatie tussen auditor behoud en abnormale accruals betekent dat wanneer de auditor behouden wordt er een hogere audit kwaliteit is.
21
discipline van de rapportering door cliënten op te leggen, als de lengte van de relatie toeneemt. Dit is consistent met hun bevindingen dat accruals afnemen met een langere auditor-klant relatie. Al deze empirische studies impliceren dat verplichte limieten op de termijn van de auditor-klant relatie waarschijnlijk onbedoelde kosten aan kapitaal markten zullen opleggen (Mansi et al. 2004). Mansi et al. (2004) en Crabtree et al. (2006) bestuderen de relatie tussen auditor behoud en de kosten van schulden en vinden dat langere audit-klant relaties de schuldkosten reduceren. Carcello & Nagy (2004) onderzochten de relatie tussen kantoor behoud en fraudulente financiële rapportering en vonden dat dergelijke fraudulente rapporting meer waarschijnlijkheid heeft om voor te komen in de beginjaren van de auditor-klant relatie. Ghosh & Moon (2005) bestudeerden de relatie van behoud en de waarnemingen van investeerders van earnings kwaliteit, van S&P (Standard & Poor’s) common stock rankings en S&P debt ratings. De positieve associatie tussen tenure en elk van deze drie maatstaven (ERC = earnings response coefficients), laat hen toe te besluiten dat investeerders en informatie tussenpersonen auditor behoud waarnemen als een verbetering van de audit kwaliteit. Bijgevolg weerlegt deze VS studie de hypothese dat audit kwaliteit verslecht over de tijd. De bevindingen van Blouin et al. (2007) suggereren dat een regime van verplichte auditor rotatie niet noodzakelijk de earnings kwaliteit zal verbeteren. 3.2 Negatief verband Er is heel wat inconsistentie in de literatuur. Een aantal andere studies tonen immers aan dat de audit kwaliteit daalt met de lengte van de audit-klant relatie. Aldus is audit rotatie in dit geval een goede zaak. Onderstaande auteurs suggereren dat de wettelijke tijdsbeperking van audit overeenkomsten geen bedreiging is voor de audit kwaliteit. De meeste studies beamen zelfs dat het zorgt voor een verbetering van de audit kwaliteit. Schultz & Gustavson (1978) vinden een significante positieve associatie tussen de lengte van de auditor-klant relatie en de waarschijnlijkheid dat het bedrijf wordt geconfronteerd met significante risico’s.
22
Shockley (1982) beschrijft de effecten van een langdurige auditor-klant relatie als volgt: “Complacency, lack of innovation, less rigorous audit procedures and a learned confidence in the client may arise after long association with the client.” Ook Deis & Giroux (1992) vonden een negatieve associatie tussen de audit kwaliteit en auditor behoud. Ook Pearson & Trompeter (1994) vonden een dergelijke negatieve associatie. Een langdurig behoud van de auditor kan voor de auditors een incentive creëren om hun onafhankelijkheid op te geven. Dit is te wijten aan een nauwe identificatie van de auditor met de belangen van het management, deze identificatie reduceert immers hun professioneel scepticisme. Het zorgt aldus voor een verstoring van een onpartijdige analyse van de vrijgegeven boekhoudkundige informatie. (Petty & Cuganesan, 1996) Ook Acemoglu & Gietzmann (1997) maakten zich zorgen over de onafhankelijkheid. Een lange termijn relatie zorgt voor de ontwikkeling van collusie tussen het management en de auditor. Deze collusie ontstaat doordat de auditor zijn wederbenoeming wil garanderen. Vanstraelen (2000) onderzocht Belgische bedrijven en vindt voor zowel financieel verontruste als niet-financieel
verontruste
bedrijven
dat
lange
termijn
auditor-klant
verhoudingen
de
waarschijnlijkheid van een goedkeurende verklaring verhogen of de bereidheid van de auditor verminderen om audit rapporten af te keuren. Dopuch et al. (2001) vergeleek de kwaliteit van de financiële rapportering in regimes met verplichte audit rotatie met de kwaliteit in regimes waar de termijn van de auditor-klant relatie onbeperkt was. Hun bevindingen komen overeen met de theorie dat auditor behoud de audit kwaliteit negatief kan beïnvloeden. Davis et al. (2002) suggereren dat een langer behoud van de auditor geassocieerd is met het gebruik van accruals om aan earnings management te doen, bijgevolg vermindert dit de financiële rapporteringskwaliteit. Daniels & Booker (2005) zien voordelen in verplichte kantoor rotatie en suggereren aldus dat regelgevers verder moeten gaan met kantoor rotatie voor beursgenoteerde ondernemingen te verplichten. 23
Chung (2004) en Kim & Yi (2006) gebruikten een steekproef van Koreaanse bedrijven om de impact van audit rotatie op earnings– en audit kwaliteit te onderzoeken. Belangrijk om te vermelden is dat er in Korea sinds 1990 een regime van verplichte auditor rotatie is. De resultaten tonen aan dat de overgang naar een regime van verplichte auditor rotatie een goede keuze was. Audit rotatie verbetert volgens hen de audit kwaliteit.
HOOFDSTUK 4: AUDIT KWALITEIT 4.1 De dimensies van audit kwaliteit: de verschillende modellen op een rijtje In de literatuur bestaan er verschillende definities van audit kwaliteit. Tabel 4: Definities audit kwaliteit (eigen werk) Naam
Datum
Wallace
1980
DeAngelo
1981
Titman & Trueman en Beatty
1986 en 1989
Lee et al.
1999
Definitie “A measure of the auditors’ ability to reduce noise and improve fineness in accounting data.” “The joint probability that the external auditor detects an anomaly in financial statements, and then reveals it to the external users.” “The accuracy of the information reported by auditors.” “The probability that an auditor will not issue an unqualified report for statements containing material errors.” “Most empirical research defines audit quality relative to audit
Li
2007
risk, which is the risk that an auditor will fail to modify the opinion on audited financial statements that are materially misstated.”
De bekendste en meest aangehaalde definitie van audit kwaliteit is deze van DeAngelo. Audit kwaliteit wordt door DeAngelo (1981) gedefinieerd vanuit twee aspecten. Ten eerste de kans dat een auditor een materiële fout of weglating ontdekt in de financiële staten en ten tweede de kans dat de auditor deze fout ook rapporteert (DeAngelo, 1981). De kans dat een auditor een materiële fout of weglating ontdekt is een functie van de auditor zijn technische deskundigheid of expertise, ervaring, de gevolgde audit procedure, de grootte van de
24
steekproeven, enzovoort. De kans dat de auditor de gevonden fout rapporteert hangt af van de auditor zijn graad van onafhankelijkheid ten aanzien van de onderneming. (DeAngelo, 1981) In mijn empirisch onderzoek tracht ik de invloed van audit rotatie op audit kwaliteit te meten. Om audit kwaliteit te meten is er echter geen eenduidig meetinstrument beschikbaar. Onderzoekers evalueren de mate van audit kwaliteit dan ook via indirecte indicatoren (proxies) (Carcello et al., 1995). Voorbeelden van dergelijke proxies zijn: processen tegen audit kantoren (bijvoorbeeld St. Pierre & Anderson, 1984; Palmrose, 1987; Stice, 1991; Carcello & Palmrose, 1994), de aard van de audit opinie (bijvoorbeeld DeAngelo, 1981; Nichols & Smith, 1983; Menon & Williams, 1991; Beattie & Fearnley, 1995; Simunic & Stein, 1996), de aard van de audit diensten (bijvoorbeeld DeAngelo, 1981; Hopwood et al., 1994; Carcello et al., 1995), de prijs van de audit diensten (bijvoorbeeld Simunic, 1980; Simon, 1985; Palmrose, 1986; Francis & Simon, 1987; Gist, 1994), de percepties van de gebruikers (bijvoorbeeld Shockley & Holt, 1983; Imhoff, 1988; Knapp, 1991; Carcello et al., 1992), de grootte en de naambekendheid (reputatie) van het audit kantoor waarvoor de auditor werkt (bijvoorbeeld DeAngelo, 1981; Klein & Leffler, 1981), enzovoort. In deze scriptie wordt earnings management gebruikt als proxy voor de audit kwaliteit. Vervolgens wordt de relatie gelegd tussen earnings management en audit rotatie. Verschillende studies hebben een relatie aangetoond tussen earnings kwaliteit en een langere auditor-klant relatie (bijvoorbeeld Johnson et al., 2002; Myers et al., 2003; Mansi et al., 2004; Ghosh & Moon, 2005). Vorige studies beschouwden weliswaar enkel ongereguleerde of experimentele situaties en focusten bijgevolg op vrijwillige rotatie. Deze studies leveren geen direct inzicht in de mate van de invloed van verplichte audit rotatie op audit kwaliteit in een gereguleerde real world situatie. (Bae et al., 2007) In deze masterproef wordt gepoogd om het verplichte aspect dat verbonden is aan audit rotatie op te nemen. 4.2 Earnings management Healy & Wahlen (1999) omschrijven earnings management als volgt: “Earnings management occurs when managers use judgement in financial reporting and in structuring to alter financial reports to either mislead some stakeholders about the underlying economic performance of the company or to influence contractual outcomes that depend on reported accounting numbers.” Earnings management wordt vaak aangeduid met de term ‘accounting cosmetics’. 25
In deze masterproef wordt enkel ingegaan op het concept earnings management of winst manipulatie als maatstaf voor audit kwaliteit. Het management tracht aldus de financiële resultaten bij te sturen om bepaalde belangenpartijen gunstiger te stemmen ten aanzien van de onderneming. In de literatuur zijn reeds diverse modellen uitgewerkt om earnings management te meten. In deze studie is gekozen om drie verschillende earnings management modellen op te nemen. Meer hierover in deel 3, hoofdstuk 7.
26
DEEL 2: KWALITATIEF ONDERZOEK IN BELGIË
HOOFDSTUK 5: AUDIT ROTATIE IN DE PRAKTIJK Een eerste tak van het uitgevoerde empirisch onderzoek is het kwalitatief onderzoek. Het is een exploratief onderzoek waarbij tijdens een diepte-interview een aantal vragen werden gesteld. Een algemeen overzicht van de geïnterviewden is te vinden in bijlage 1. Er werden vragen gesteld aan regelgevers en beroepsbeoefenaars. De verschillende vragenlijsten zijn ingesloten in bijlage 2. 5.1 Visie van de regelgevers 5.1.1 Visie Hoge Raad voor Economische Beroepen (HREB) De Hoge Raad voor Economische Beroepen neemt een vrij kritische houding aan tegenover audit rotatie. Dit concludeerde ik in een gesprek, op 17 november 2008 te Brussel, met mevrouw Catherine Dendauw, wetenschappelijk adviseur van de HREB. Ook uit de diverse adviezen en aanbevelingen kan dit besloten worden. De achtste Europese richtlijn legt in artikel 40 voor de instellingen van openbaar belang een verplichte rotatie van de wettelijke controleur van de jaarrekening op. Het voorstel laat aan de lidstaten het keuzerecht tussen de interne en de externe rotatie. Interne rotatie houdt volgens de HREB geen bijzonder voordeel in ten opzichte van externe rotatie. De facto staat de interne rotatie voor bepaalde kantoren, in het bijzonder de kleine kantoren, immers gelijk aan een externe rotatie. Voor de Hoge Raad is rotatie niet het belangrijkst, ze willen andere maatregelen voor onafhankelijkheid. Volgens hen vormt de rotatie op zich geen bijkomende garantie voor de onafhankelijkheid van de wettelijke controleur van de jaarrekeningen. Artikel 42 van de richtlijn 2006/43/EG van 17 mei 2006 betreffende de wettelijke controles van jaarrekeningen en geconsolideerde jaarrekeningen bevat een regel voor de interne rotatie van de externe accountant in organisaties van algemeen belang. “De lidstaten zien erop toe dat de voornaamste vennoot/vennoten die met de uitvoering van de wettelijke controle van de jaarrekeningen is/zijn belast, na uiterlijk zeven jaar vanaf de benoeming van de controleopdracht wordt/worden ontslagen en pas na een periode van ten
27
minste twee jaar opnieuw aan de controle van de gecontroleerde entiteit mag/mogen deelnemen.” De Hoge Raad (maar ook het IBR) dringen erop aan om de voorkeur te blijven geven aan volledige mandaten en derhalve een rotatie bij voorkeur te laten ingaan op het ogenblik waarop een mandaat wordt vernieuwd. De beste oplossing voor België is dan om een restrictievere regel in te voeren. Een interne rotatie uiterlijk om de zes (in plaats van zeven) jaar en een cooling-off periode van drie (in plaats van twee) jaar. Een mandaat bestaat in België immers uit drie jaren, de rotatie zou dan perfect overeenkomen met twee mandaten. Natuurlijk geldt deze regel van rotatie enkel voor PIE’s (Public Interest Entities). De Hoge Raad voor Economische Beroepen gelooft niet in auditor rotatie. Zoals uit de adviezen en aanbevelingen blijkt heeft men liever strengere regels betreffende onafhankelijkheid. Men erkent dat rotatie zijn positieve kanten heeft, maar rotatie heeft zeker ook een kost. De wens van de Hoge Raad voor strengere regels inzake onafhankelijkheid wordt in België wel vervuld. De regels in België betreffende onafhankelijkheid zijn strenger dan diegene op Europees niveau. In België heeft de commissaris een dubbele opdracht voor beursgenoteerde ondernemingen. Zo heeft hij een opdracht tegenover de aandeelhouders en tegenover de ondernemingsraad. Ook de benoeming gebeurt in een dubbele richting. De algemene vergadering van aandeelhouders benoemt de commissaris. De ondernemingsraad kan echter zijn veto stellen en het voorstel afkeuren. Wanneer moet er nu externe rotatie zijn en wanneer interne rotatie? Op het audit contract kan er vermeld staan dat de audit firma de commissaris wordt. In dit geval is het mandaat niet ‘intuitu personae’. De audit firma kan zonder toestemming de naam van de commissaris veranderen. Een ander geval is dat de audit firma op het contract wordt vermeld, maar ook de persoon die de audit firma vertegenwoordigt. In dit geval kan de audit firma blijven, maar moet er partner rotatie plaatsvinden. Een laatste mogelijkheid is dat er in het audit contract een natuurlijk persoon vertegenwoordigd wordt, die voor een bepaalde audit firma werkt. In dat geval moet er externe rotatie plaatsvinden. Aan rotatie zijn kosten verbonden, één van deze kosten is de tijdskost. Wanneer een nieuw(e) kantoor/partner wordt aangesteld heeft deze laatste tijd nodig om zich in te werken in het dossier. 28
Wanneer we externe rotatie vergelijken met interne rotatie kunnen we concluderen dat er aan externe rotatie grotere tijdskosten verbonden zijn. Een andere kost heeft te maken met een verhoogd risico in het jaar van rotatie. Ondernemingen kunnen immers bewust bepaalde zaken invoeren in het jaar van rotatie. Deze zaken zijn moeilijker te identificeren, daar de auditor volop bezig is zich in te werken. Ten opzichte van rotatie is er ook een angst binnen de syndicaten. Deze stellen dat men wel weet hoe de relatie momenteel is met de huidige commissaris, maar men weet natuurlijk niet wie men daarna zal krijgen en hoe het met deze persoon zal vlotten. Rotatie heeft natuurlijk ook voordelen. Dankzij rotatie vervalt men niet in routine en bouwt men geen al te grote vriendschappen op die de onafhankelijkheid kunnen bedreigen. Ik wil nog eens benadrukken dat de Hoge Raad argumenteert dat rotatie echter niet nodig is om onafhankelijkheid af te dwingen, er bestaan andere regels die de onafhankelijkheid bevorderen. 5.1.2 Visie Europese Commissie Om meer te weten te komen over de visie van de Europese Commissie sprak ik op 16 maart met mijnheer Jan Robberecht, policy officer van de Auditing Unit (DG Markt) te Brussel. Mijnheer Robberecht zit in de beleidscel voor de audit wetgeving en is nauw betrokken bij de Achtste Richtlijn en de Statutaire audit richtlijn. De belangrijkste reden waarom de Europese Commissie audit rotatie heeft ingevoerd is ter versterking van de onafhankelijkheid. Het is belangrijk de Europese Commissie in dit hoofdstuk te vermelden, daar zij tot de regelgevers behoren met een positieve visie. Dit in tegenstelling tot de HREB, die een eerder kritische houding aanneemt tegenover audit rotatie. De intentie van het Parlement en de Raad met betrekking tot de audit richtlijn (2006/43/EG) is om te komen tot een minimum harmonisatie (alinea 5). Men vindt het noodzakelijk dat er ten minste om de zeven jaar een rotatie plaatsvindt voor de organisaties van openbaar belang, de zogenaamde Public Interest Entities (alinea 26). Deze rotatie kan zowel een partner of een kantoor rotatie inhouden. Men heeft gekozen voor een minimum harmonisatie in tegenstelling tot een maximum harmonisatie, waar men exact beveelt wat te doen. Zoals vermeld in alinea 5 van deze richtlijn, kunnen lidstaten zelf strengere voorschriften hanteren.
29
De diverse regelgeving van de Europese Commissie is besproken in punt 1.1 (regelgeving betreffende onafhankelijkheid en audit rotatie). Dit deel is dan ook mede tot stand gekomen door het interview met mijnheer Robberecht, waarvoor dank. 5.2 Visie van de beroepsbeoefenaars 5.2.1 Visie Fédération des Experts Comptables Européens (FEE) In navolging van DeAngelo (1981), erkent de FEE ‘competentie’ en ‘objectiviteit’ als de twee componenten van audit kwaliteit. ‘Competentie’ wordt afgeleid uit de professionele training, de algemene ervaring en het begrip van de cliënt en zijn omgeving. ‘Objectiviteit’ houdt verband met de onafhankelijkheid. (FEE, 2004) Problemen rond onafhankelijkheid worden onderworpen aan een analyse gebaseerd op een conceptueel model, ‘het threats and safeguards model’. Dit model is opgenomen in Sectie 8 van de Code of Ethics van de IFAC. De bedreigingen van de objectiviteit moeten worden gereduceerd of geëlimineerd door de nodige beschermingsmaatregelen. Deze bedreigingen worden specifiek gedefinieerd als: “The self-interest threat, the self-review threat, the advocacy threat, the familiarity or trust threat and the intimidation threat” (FEE, 2004). Wanneer dit model wordt toegepast, komt de FEE unaniem tot het besluit dat de nadelen van kantoor rotatie absoluut niet opwegen tegen de voordelen. Door kantoor rotatie ontstaan belangrijke problemen betreffende de audit kwaliteit. Er is immers geen continuïteit meer in de opvolging van de audit dossiers. (gesprek Prof. Dr. Ie Henri Olivier, 28/10/2008) Bovendien zijn er significante leerkosten en kan men op dergelijke korte tijd onvoldoende kennis verwerven over het bedrijf en zijn omgeving. Ten slotte zijn er negatieve effecten voor de algemene gezondheid van het audit beroep. (FEE, 2004) Daarom worden door de FEE (2004) alternatieve middelen gespecificeerd om de gepercipieerde voordelen van kantoor rotatie op de audit kwaliteit toch te bereiken. Zo zijn partner rotatie om de vijf of zeven jaar, de aanstelling van onafhankelijke review partners, interne kwaliteitscontrole procedures en extern toezicht op het werk van de auditors, vaak betere middelen om de audit kwaliteit te verbeteren.
30
Natuurlijk zijn er ook bij partner rotatie leerkosten. De oplossing hiervoor is echter eenvoudig. Partner en management rotatie blijven een positieve zaak als men erop toeziet dat men gradueel roteert. Het is problematisch als iedereen tegelijkertijd gaat roteren, want zo gaat er kennis verloren. Door gradueel te roteren kan je de leerkosten tot een uiterst minimum beperken. Niet alle kennis gaat verloren, enkel de nieuwe mensen moeten op de hoogte gebracht worden. (gesprek Prof. Dr. Ie Henri Olivier, 28/10/2008) 5.2.2 Visie Big 4 Hieronder een overzicht van de inzichten betreffende audit rotatie van de Big 4. Om privacy reden vermeld ik liever niet, wie wat gezegd heeft. Onderstaande informatie komt uit gesprekken met partners uit de Big 4. Zo had ik op 29/10/2008 een gesprek met Daniel Kroes, partner bij Deloitte. Op 03/11/2008 sprak ik met Peter Opsomer, partner bij PricewaterhouseCoopers. Tenslotte ging ik op 09/12/2008 praten met Lieve Cornelis, partner bij Ernst&Young. De regels in de audit kantoren worden beïnvloed door de IFAC Code of Ethics en de Europese richtlijnen. De meeste kantoren hebben een soort interne handleiding waarin alle policies, ook die omtrent audit rotatie, vermeld staan. Betreffende de Belgische regulering van audit partner rotatie is er sinds 29 juni 2008 een keerpunt (IBR, 2007). Hoewel partner rotatie vaak vroeger al werd toegepast, daar het in de meeste gevallen al werd geïncorporeerd in de company policies, is het nu verplicht. Het IBR vaardigde immers de norm uit dat audit partners van beursgenoteerde ondernemingen verplicht moeten roteren om de zes jaar. In België wordt de algemene Europese regel (2006/43/EG) dus aangepast en is er partner rotatie en review partner rotatie voor risicovolle ondernemingen om de zes jaar, dit is twee maal een mandaat van drie jaar. Onder de noemer ‘risicovolle ondernemingen’ vallen: beursgenoteerde ondernemingen, financiële instellingen, verzekeraars, vennootschappen met private equity, vennootschappen met traded debt (obligaties worden verhandeld), enzovoort. In sommige audit firma’s is er ook een company policy voor rotatie op het management niveau. Op het management niveau is dit wettelijk niet verplicht. Toch past men een regel van rotatie om de zeven jaar toe. Andere kantoren vinden rotatie op management niveau dan weer niet noodzakelijk. Qua voor– en nadelen van audit partner rotatie worden de traditionele stellingen vaak aangehaald. Wat betreft de voordelen heeft zowat iedereen het over een nieuwe frisse kijk. Dit voordeel heeft betrekking op de audit kwaliteit die verbetert doordat men beter in staat is om een oordeel te vellen. 31
De oordeelkunde is immers verbeterd doordat men opnieuw dingen in vraag gaat stellen en aldus een nieuwe, frisse blik werpt op de zaak. Algemeen zullen de oordelen ook beter gedocumenteerd en duidelijker zijn doordat je het oordeel bij wisseling van partner aan de nieuwe partner zal moeten uitleggen. Partner rotatie zorgt dus tevens voor een betere documentatie. Een bijkomend, hieraan verbonden voordeel is de motivatie. Door te wisselen, blijft de job boeiend en uitdagend waardoor men niet in routine vervalt. Als grootste voordeel van audit partner rotatie haalde iedereen de verbetering van de onafhankelijkheid aan. Als men elkaar te lang en te goed kent, kan dit een vlotte onderhandeling in de weg staan. In de literatuur wordt dit aangeduid als de ‘familiarity threat’ (FEE, 2004). Als eerste negatief punt kunnen we stellen dat de commerciële relaties ondermijnd worden. Bovendien is het niet aangenaam voor de partner om een bedrijf waar je jarenlang met veel toewijding gewerkt hebt weer te verlaten. Een volgend minpunt is dat er moet gezorgd worden dat de klant de nieuwe partner aanvaardt. Daarnaast zijn er ook tijdskosten, de oude partner zal immers de nieuwe partner alles moeten doorbriefen en hij zal de belangrijkste issues van de voorgaande jaren moeten bespreken. Tenslotte zijn er ook de leerkosten; de nieuwe partner moet het bedrijf leren kennen. Besluitend kunnen we zeggen dat dit laatste nadeel, in het geval van partner rotatie, niet zo zwaar zal doorwegen. De meeste kantoren hebben immers een goed werkend elektronisch platform die de nieuwe partner vrij kan consulteren. De meeste kantoren zijn voorstander van audit partner rotatie, maar vinden audit kantoor rotatie een stap te ver. Men oppert dat kantoor rotatie zorgt voor onstabiliteit en men vreest voor de goede overdracht van dossiers uit het verleden. Bij kantoor rotatie wordt het eerste jaar heel zwaar, er moet immers een compleet nieuw audit programma opgesteld worden, men moet het bedrijf leren kennen, enzovoort. De inwerktijd is de eerste jaren dus veel langer, hetgeen een grotere meerkost betekent. Kantoor rotatie heeft tevens een verhogend effect op de audit fees en dat kan niet de bedoeling zijn. Het bewijs dat kantoor rotatie niet werkt, vindt men terug in Italië. In Italië is kantoor rotatie al heel lang in de wet ingeschreven, het was er al voor de Parmalat case. Dit bewijst dat kantoor rotatie dergelijke schandalen niet kan voorkomen. Zij zweren dus bij partner rotatie en geven de volledige vrijheid aan de klant om te beslissen om van kantoor te wisselen. Want laat ons niet vergeten dat ook bij verplichte partner rotatie de klant nog steeds een offerte kan vragen aan een ander kantoor om de audit uit te voeren.
32
5.2.3 Visie Mid tier In het Mid tier segment van de markt van audit firma’s zitten BDO Atrio en Grant Thornton. Ze hebben een kleiner marktaandeel dan de Big 4, maar zijn toch groot genoeg om de middelen te hebben die nodig zijn voor rotatie. Hun visie mag dus zeker niet ontbreken in deze masterproef. Op 20 maart sprak ik met Hugues Wangen te Groot-Bijgaarden. Hij werkt als partner bij Grant Thornton. Hij is verantwoordelijk voor de kwaliteitscontroles en voor zaken rond ethiek en onafhankelijkheid. Elk jaar tijdens de kwaliteitscontrole is er een beoordeling over wie moet roteren. Dit komt dan op de agenda van de volgende partner meeting. De twaalf partners van Grant Thornton zoeken dan samen naar de partner met de beste fit qua taal, vaardigheden en beschikbaarheid. De keuze van de partner heeft geen invloed op de feestructuur daar de winst in gelijke delen wordt verdeeld. Grant Thornton volgt in België de norm van het IBR omtrent audit rotatie. Aldus roteert de partner om de zes jaar met een cooling-off van twee jaar. Hun internationale interne policy is gebaseerd op de IFAC Code of Ethics, tenzij de nationale wetgeving strengere regels oplegt. Audit rotatie is dus ingeburgerd bij Grant Thornton sinds de IFAC (IESBA) dit heeft ingeschreven in zijn ethische code. Standaard roteren de partner en de EQC reviewer dus om de zeven jaar. Deze regel van het volgen van de IFAC is eigen aan alle Big 4 en Mid tier audit firma’s. Deloitte, Ernst & Young, PricewaterhouseCoopers, BDO Atrio en Grant Thornton behoren immers allen tot de FOF (Forum of Firms). Zij verbinden zich ertoe dat de transnationale audit op een kwalitatieve manier moet gebeuren. Dit houdt onder andere in dat men de IFAC Code of Ethics volgt. Grant Thornton ziet op zich de voordelen van partner rotatie niet in. De enige voordelen hebben betrekking op een verhoogde onafhankelijkheid (‘familiarity threat’) en een nieuwe frisse kijk. Maar deze voordelen moeten genuanceerd worden. Rotatie is enkel een subelement, een tool om onafhankelijkheid te bereiken. Er is geen lineaire link tussen onafhankelijkheid en rotatie. Men heeft rotatie ingevoerd omdat het de onafhankelijkheid zou verbeteren. Men mag niet vergeten dat onafhankelijkheid geen directe garantie biedt voor een kwaliteitsvolle audit. Onafhankelijkheid is immers enkel een element van het kwaliteitscontrolesysteem. Rotatie wordt aldus gelinkt aan de kwaliteitscontrole. Een kosten-baten analyse met betrekking tot audit rotatie levert een ongebalanceerd resultaat. De baten wegen niet op tegen de kosten. Bovendien is er een verwatering van de kennis wat een risico inhoudt voor de partner, maar ook voor de gebruikers van de financiële staten. Ten slotte kan ook de relatie met de klant aangetast worden.
33
Audit kantoor rotatie, zoals in Italië, is volgens hem nog meer nadelig. In theorie zou kantoor rotatie nochtans de beste oplossing moeten bieden voor de ‘familiarity threat’. Maar de vele nadelen en de praktijk tonen aan dat kantoor rotatie niet werkt. In de praktijk verhuisden op het moment van de rotatie ganse audit teams gewoon naar de nieuw aangestelde audit firma. Dit is uiteraard niet de bedoeling. Ook Hugues Wangen vermeldde, net als de partners van de Big 4, dat Italië het land is waar het grootste Europese accounting schandaal plaatsvond. Rotatie heeft dit schandaal niet kunnen verhinderen. De audit wordt in de eerste jaren meer blootgesteld aan problemen door de afweging tussen opnieuw de klant leren kennen (leercurve) en het budget (Bocconi Universiteit, 2002). Men kan zich de vraag stellen of er wel iets essentieel wijzigt wanneer de partner roteert. Maar wanneer we de regulering zouden vervangen en in plaats van de partner, de manager laten roteren zou de audit kwaliteit zeer sterk achteruitgaan. Men mag de functies van de partner echter ook niet onderschatten. De partner is essentieel in het audit proces. De partner is immers betrokken in een ruime waaier aan taken. 3 5.2.4 Visie kleine kantoren In de kleine kantoren, vaak met maar één partner, was men niet bereid tot een interview. Ik probeerde tevergeefs met tientallen kleine kantoren een afspraak vast te leggen. Ik durf hieruit te besluiten dat men gekant is tegen verplichte partner rotatie. Dit is mijn eigen mening, maar tevens ook de algemene conclusie uit de vele interviews. Er is ergernis bij de kleine kantoren omdat partner rotatie in dergelijke firma’s meestal een kantoor rotatie inhoudt en aldus verliest men de audit klant. Het is moeilijk om toe te geven dat men ofwel de norm van het IBR niet volgt ofwel niet kan volgen. Toch kunnen we de tegenstand tegen partner rotatie nuanceren, daar de meeste kleine kantoren niet te maken hebben met audit rotatie. Kleine kantoren hebben immers vaak geen beursgenoteerde klanten. Het rotatie probleem stelt zich dus niet vaak. Tenslotte wil ik meedelen dat het niet de verplichte audit rotatie is die de kleine kantoren uit de markt drijft, maar veeleer de adoptie van de ISA’s.
3
Een niet exhaustieve opsomming van de taken van de partner: de klantenaanvaarding, onafhankelijkheid en conflict check, budget en engagement letter (contract), valideren van risicobeoordeling (materialiteit, risico-indicatoren, preliminary report, nazicht van de discussie gehouden met het management van de klant, identificatie van de risicogebieden, beoordeling inherent risico, beoordeling intern beheersingsrisico, enzovoort), herbekijken van antwoorden op geïdentificeerde risico’s, controle van de audit manager, nakijken management letter, nakijken representation letter, beoordelen of de jaarrekening het gedane werk weergeeft, nazicht van het audit rapport, synchroniseren met de review partner, verantwoordelijkheid van de audit opinie.
34
5.3 Belangrijkste conclusies kwalitatief onderzoek Aangezien het slechts om een exploratief onderzoek gaat, dient voorzichtigheid ingebouwd te worden bij een extrapolatie naar de populatie. De resultaten moeten met enige omzichtigheid worden geïnterpreteerd daar de antwoorden komen van slechts één persoon per organisatie. Wanneer gekeken wordt uit het oogpunt van de regelgevers zien we enerzijds dat de HREB een kritische houding aanneemt ten aanzien van audit rotatie, anderzijds heeft de Europese Commissie (EC) uiteraard een positieve visie. De HREB wil andere maatregelen om de onafhankelijkheid te verzekeren. Voor hen is rotatie niet nodig om onafhankelijkheid af te dwingen en bestaan er andere regels die de onafhankelijkheid bevorderen. De EC heeft audit rotatie ingevoerd, vandaar de positieve visie. Deze invoering gebeurde echter wel in de vorm van een minimum harmonisatie. Tot de categorie beroepsbeoefenaars behoren vier groepen, namelijk: de FEE, de Big 4 kantoren, de Mid Tier kantoren en tenslotte de kleine kantoren. Kantoor rotatie wordt negatief gepercipieerd door de FEE, zij stellen immers dat de nadelen/kosten niet opwegen tegen de voordelen. Ook bestaan er volgens hen alternatieve middelen om onafhankelijkheid af te dwingen. In tegenstelling tot de HREB beschouwt de FEE partner rotatie wél als een degelijk alternatief middel. Zij ontkennen niet dat ook aan partner en management rotatie nadelen verbonden zijn, maar door gradueel te roteren kunnen deze nadelen tot een minimum beperkt worden. Voor de Big 4 kunnen we concluderen dat de meeste kantoren voorstander zijn van audit partner rotatie, kantoor rotatie vinden zij echter een stap te ver. De Mid Tier kantoren sluiten dan weer meer aan bij de visie van de HREB. Ze zijn van mening dat er alternatieve middelen voorhanden zijn. Rotatie is voor hen slechts een subelement, een tool om onafhankelijkheid te bereiken. Voor de kleine kantoren is de situatie onduidelijk. Zij waren niet bereid tot een interview, dus naar alle waarschijnlijkheid kunnen we concluderen dat ze gekant zijn tegen audit rotatie. Toch moeten we dit nuanceren, daar de meeste kleine kantoren niet geconfronteerd worden met beursgenoteerde bedrijven en dus ook niet met audit rotatie.
35
DEEL 3: KWANTITATIEF ONDERZOEK IN FRANKRIJK, DUITSLAND EN ITALIË Dit deel is het sluitstuk van de masterproef. Aan de hand van een statistische analyse wordt bewijs gezocht voor de invloed van audit rotatie op de audit kwaliteit in Continentaal Europa. Om dit te kunnen realiseren wordt er gesteund op de resultaten van de gemaakte literatuurstudie in de vorige hoofdstukken.
HOOFDSTUK 6: CONTEXT 6.1 Bespreking van de achtergrond van de verschillende landen In het empirisch onderzoek wordt er een vergelijking gemaakt tussen Frankrijk, Duitsland en Italië. Deze landen worden geclassificeerd onder het Continentaal Europees model (Nair & Frank, 1980). Andere landen die hiertoe behoren zijn: België, Spanje, Zweden, Zwitserland, Venezuela. Verder wordt er ook een onderscheid gemaakt tussen het Verenigde Staten model (met Canada, Japan, VS, enzovoort), het Latijns-Amerikaans model (met Argentinië, Brazilië, Bolivia, Peru, …) en het British Commonwealth model (met Australië, VK, Nederland, Zuid-Afrika, Bahamas, …). Algemeen maakt men in de literatuur het onderscheid tussen het Continentaal Europees model (met o.a. België, Nederland, Italië, Frankrijk, Duitsland, …) en het Angelsaksisch model (met o.a. VK, VS, …). 6.2 De achtergrond van het audit beroep in Duitsland Duitsland heeft een strenge wetgevende traditie en is sterk bank georiënteerd. Bedrijven worden vooral geleid via interne systemen zoals toezichthoudende raden en machtige schuldeisers. Er is een grote afhankelijkheid van interne governance mechanismen (Piot, 2005). Het Duitse accounting systeem is in het algemeen vrij conservatief (Evans & Nobes, 1996). Er is een grote impact van de belastingwetgeving op de jaarrekening van de individuele bedrijven. Naast de belastingswetgeving hebben ook de commerciële wetgeving, de accounting praktijken en het beroep een grote invloed op de financiële rapportering. Sinds 1932 is het Institut der Wirtschaftsprüfer een belangrijk professioneel accountancy orgaan. De balans heeft een rapport structuur, terwijl de resultatenrekening een verticale structuur heeft die hoofdzakelijk geclassificeerd is ‘by nature’ (Nobes & Parker, 2000). 36
Auditors hebben in het algemeen een specifieke relatie die gebaseerd is op wederzijds vertrouwen met de insiders van het bedrijf. Door het bestaan van een wettelijk kader voor de burgerlijke aansprakelijkheid van de auditor, hebben auditors een laag procesrisico. De determinant van audit kwaliteit waaraan prioriteit wordt gegeven, is de bekwaamheid (‘competentie’). Toegang tot het beroep is moeilijk, zo vereist men voor het verkrijgen van een vergunning minimum vier jaar professionele ervaring (Piot, 2005). In Duitsland hebben auditors gemiddeld de hoogste leeftijd van kwalificatie in Europa (Buijink et al., 1998). Continue ervaring is vereist, dit betekent dat men zijn vergunning kan verliezen als men niet een minimum aantal audit uren handhaaft per jaar (Piot, 2005). 6.3 De achtergrond van het audit beroep in Frankrijk Frankrijk wordt gekenmerkt door een hoge betrokkenheid van de historische staat in economische zaken. Tevens hebben elite managers een uitgebreide bevoegdheid. Deze elite managers worden bovendien slecht gecontroleerd door de raden van bestuur. De raad van bestuur mist daarenboven in de meeste gevallen onafhankelijkheid (Piot, 2005). De nationale accounting code, de Plan Comptable Général (PCG), is de kern van accounting en rapportering in Frankrijk. Deze code is sinds 1947 gepubliceerd door de Conseil National de la Comptabilité (CNC). Tegenwoordig wordt de vorm en inhoud van de Franse jaarrekeningen voornamelijk bepaald door de Vierde en de Zevende richtlijn. De waarderingen gebeuren aan historische kostprijs. Sinds 1942 is de Ordre des Experts Comptables een belangrijk professioneel accountancy orgaan. De balans heeft een tweezijdige structuur en de resultatenrekening heeft een tweezijdige of verticale structuur die geclassificeerd is ‘by nature’ (Nobes & Parker, 2000). Auditors hebben een publieke functie om te rapporteren naar alle geïnteresseerde derde partijen en zijn gebonden aan specifieke informatieverplichtingen. Informatieverplichtingen naar de aandeelhouders, de Raad van Arbeiders, de ambtenaar van het Openbaar Ministerie en zelfs het Hof van Handel. In Frankrijk zijn de regels met betrekking tot het beroep vrij soepel en is er geen continue ervaring vereist (Piot, 2005). 6.4 De achtergrond van het audit beroep in Italië Italië heeft een ontwikkelingspatroon in zijn accounting zoals de Verenigde Staten. In 1974 ontstond de Commissione Nazionale per le Società e la Borsa (CONSOB). Dit orgaan is vergelijkbaar met de 37
Amerikaanse SEC. CONSOB introduceerde vereisten rond consolidatie en onafhankelijke externe audit. Ook in Italië is de regulering beïnvloed door de Europese richtlijnen. Twee belangrijke professionele accountancy organen zijn: sinds 1924 het Consiglio Nazionale dei Dottori Commercialisti en sinds 1906 het Collegio dei Ragionieri e Periti Commerciali. De balans heeft een tweezijdige structuur en de resultatenrekening heeft een verticale structuur die geclassificeerd is ‘by nature’ (Nobes & Parker, 2000).
HOOFDSTUK 7: DATA EN ONDERZOEKSOPZET 7.1 Hypothesen In vele studies wordt impliciet verondersteld dat meer earnings management de kwaliteit van het winstcijfer verlaagt, en aldus dat earnings management om opportunistische redenen wordt toegepast door de ondernemingsleiding (Willekens, 2008). Bijgevolg lijkt het plausibel dat de toegevoegde waarde van audit rotatie zou kunnen inhouden dat earnings management door bedrijven aan banden wordt gelegd. Aan audit rotatie zijn echter zowel voor- als nadelen verbonden. Voor het uitwerken van de eerste hypothese ga ik ervan uit dat de voordelen de nadelen overtreffen. Aldus zorgt audit rotatie voor een verbeterde onafhankelijkheid en objectiviteit. Bovendien komt er een nieuwe frisse kijk op het audit werk en is men beter in staat om te weerstaan aan de druk van het management. Traditioneel blijkt ook dat wanneer audit rotatie verplicht wordt, de gebruikers van financial statements meer vertrouwen hebben in deze statements. We gaan ervan uit dat deze voordelen zorgen voor een verbetering van het financiële rapporteringsproces (Carey & Simnett, 2006). Deze verbeteringen in de financiële rapportering kunnen worden waargenomen door een daling in het niveau van earnings management. We kunnen dus veronderstellen dat wanneer audit rotatie verplicht wordt, het ondernemingsmanagement minder kans krijgt om onopgemerkt het winstcijfer bij te sturen in één of andere richting (Willekens, 2008). Bijgevolg zal volgende hypothese getest worden: Hypothese 1: Earnings management is lager in landen waar audit rotatie verplicht is in vergelijking met landen waar audit rotatie niet verplicht is, ceteris paribus.
38
Wanneer we ervan uitgaan dat kantoor rotatie nog een extra beperking
4
oplegt en aldus de
voordelen nog zal versterken kunnen we onderstaande hypothese opwerpen. Hypothese 2: Earnings management is lager in landen waar kantoor rotatie verplicht is in vergelijking met landen waar enkel partner rotatie verplicht is, ceteris paribus. 7.2 Steekproef De bron voor de data is de 2008 versie van Amadeus geleverd door Bureau van Dijk.
5
Deze
database bevat gestandaardiseerde jaarverslagen, financiële ratio’s en dergelijke voor meer dan 10 miljoen Europese bedrijven. In deze masterproef tracht ik audit rotatie in Continentaal Europa te bestuderen. Bij analyse van het concept audit rotatie zijn er twee situaties mogelijk. Ten eerste is het mogelijk dat verplichte audit partner rotatie in de wet is ingeschreven. In een tweede, meer extreme situatie kan de nationale wetgeving verplichte kantoor rotatie opleggen. Ik zocht voor deze twee vormen, landen in Continentaal Europa die zich in een dergelijke situatie bevinden. Natuurlijk is audit rotatie opgenomen als een Europese richtlijn die elk land uiteindelijk in de nationale wetgeving moet incorporeren. In Europa is Italië sinds 1974 het traditionele voorbeeld van verplichte kantoor rotatie (Piot, 2005). Ik gebruik aldus data van Italiaanse bedrijven om de invloed van kantoor rotatie op de audit kwaliteit (via earnings management) te meten. Ik gebruik in mijn onderzoek Frankrijk en Duitsland als landen waar partner rotatie verplicht is. Ik focus op de achtjarige periode van 1999 tot 2006. Daar er sinds 1998 in Duitsland verplichte partner rotatie is om de zes jaar (Piot, 2005), moet de partner in de onderzochte periode zeker roteren. In Frankrijk is de situatie nogal vaag. In Frankrijk moet de partner sinds september 2002 elke zeven jaar roteren (Piot, 2005). Frankrijk is aldus een voorbeeld waar er in de onderzochte periode (1999-2006) van 1999 tot 2002 nog geen verplichte audit rotatie is, terwijl rotatie wel verplicht is in de periode 2002-2006. In veel bedrijven zal de partner echter nog niet geroteerd hebben tijdens de onderzochte periode. Aldus zouden de resultaten van Italië en Duitsland zeer duidelijk de invloed van audit rotatie op de audit kwaliteit moeten weergeven. Voor Frankrijk verwacht ik echter minder extreme resultaten. Ik focus bijgevolg op Franse, Duitse en Italiaanse bedrijven in de achtjarige periode van 1999 tot 2006. Tevens is de periode van 1999 tot 2006 de ruimst mogelijke periode om te onderzoeken, daar de data in Amadeus in de begin– en eindjaren minder gedetailleerd zijn. 4
De rotatie in Italië bestaat uit partner rotatie en kantoor rotatie. De wetgeving die van kracht is in Italië is de ‘Consolidated Law on Financial Intermediation’ (art. 160). Deze wetgeving legt op dat de verantwoordelijke auditor ten minste om de zes jaar moet roteren (partner rotatie), terwijl de audit firma maximaal voor 9 jaar eenzelfde audit mag verrichten (kantoor rotatie) (art. 159). (mail Consob, 06/04/2009) 5 Graag een woord van dank aan mevrouw Dotremont Kathlyne en mijnheer Dombrecht Karel (werknemers bij Bureau van Dijk) voor hun nuttige tips en uitleg bij de verzameling van mijn data in Amadeus.
39
In de steekproef worden enkel beursgenoteerde bedrijven opgenomen. In de EU richtlijnen is opgenomen dat audit rotatie moet verplicht worden voor vennootschappen van openbaar belang. De lidstaten kunnen echter zelf vennootschappen ontheffen. (Groenboek, 1996). Zo geldt de verplichte kantoor rotatie in Italië enkel voor beursgenoteerde ondernemingen. Aldus beperk ik mij in mijn steekproef tot de genoteerde ondernemingen. Banken, verzekeringsmaatschappijen en andere financiële holdings (US SIC codes 6000 tot 6799) en openbare bestuurlijke instellingen (US SIC codes boven 9000) worden aldus door hun specifieke aard uit de steekproef geweerd. In de initiële steekproef wordt er als criteria gezet dat het netto inkomen van 2006 en de activa van 2005 beschikbaar moeten zijn. Zo worden er immers reeds een groot aantal ontbrekende waarden initieel uitgesloten. Nadien zijn er nog een hoop andere bedrijven verwijderd omwille van ontbrekende waarden in een variabele. Nulwaarden worden in Amadeus meestal gezien als ontbrekende waarden, doch niet altijd. Voor bepaalde variabelen zijn nulwaarden verwijderd, voor andere zijn ze gewoon als nul beschouwd. Indien een nulwaarde beschouwd werd als nul en dus niet verwijderd werd, wordt dit hierna bij de bespreking van de variabele expliciet vermeld. Zoniet, mag er verondersteld worden dat nulwaarden beschouwd zijn als ontbrekende waarden en aldus uit de steekproef verwijderd zijn. 7.3 Afhankelijke variabele: verschillende modellen als proxy voor earnings management Om de audit kwaliteit te meten wordt in deze masterproef het concept earnings management gebruikt. In de literatuur zijn reeds diverse modellen uitgewerkt om earnings management te meten. 7.3.1 Model van Burgstahler In dit model worden vier verschillende proxies gemeten om een waaier aan earnings management activiteiten op te nemen: (1) de tendens van bedrijven om kleine verliezen te vermijden, (2) de omvang van de totale accruals, (3) het vervlakken van earnings met betrekking tot kasstromen, (4) de correlatie van accounting accruals en operationele kasstromen. Deze methode is gebaseerd op Burgstahler et al. (2006), Leuz et al. (2003), Van Tendeloo & Vanstraelen (2008)
6
en steunt op
vorig accounting onderzoek (bijvoorbeeld Healy & Wahlen, 1999; Dechow & Skinner, 2000). Natuurlijk geven deze maatstaven geen perfecte indicatie van het niveau van earnings management.
6
In Burgstahler et al. (2006), Leuz et al. (2003) en Van Tendeloo & Vanstraelen (2008) doet men een analyse op industrie-land niveau. Daar het industrie niveau in dit onderzoek niet relevant is en hiervoor onvoldoende data beschikbaar is, worden hier de zaken louter op land niveau beschouwd. De proxies worden aldus enkel globaal per land (Frankrijk, Duitsland en Italië) berekend.
40
Toch tonen diverse studies (bijvoorbeeld Burgstahler et al., 2006; Lang et al., 2006; Lang et al. 2003; Wysocki, 2004) dat deze maatstaven aannemelijk zijn. 7.3.1.1 Earnings management proxy 1 Burgstahler & Dichev (1997) en Degeorge et al. (1999) leveren bewijs dat Amerikaanse bedrijven hun accounting trucs gebruiken om kleine verliezen te vermijden. Bedrijven hebben van nature een vermijdingsdrang ten aanzien van verliezen. Aldus zullen bedrijven verliezen steeds proberen verbergen. Toch wordt dit verbergen duurder en duurder wanneer de omvang van de verliezen toeneemt. Daarom concentreert de eerste maatstaf, EM1, zich enkel op kleine verliezen. EM1 geeft de mate weer van earnings management om kleine verliezen te vermijden. (Leuz et al., 2003) EM1 = kleine winsten / kleine verliezen
[1]
Deze maatstaf is een indicatie van de mate waarin bedrijven accounting praktijken gebruiken om kleine verliezen te vermijden. Een observatie wordt beschouwd als een kleine winst (klein verlies), als het positieve (negatieve) netto inkomen na belasting binnen het bereik valt van één procent van de totale activa van het voorgaande jaar. (Burgstahler et al., 2006) Anders gezegd, als de ratio van het netto inkomen na belasting en de activa van het voorgaande jaar in het interval [0; 0,01] liggen, wordt de observatie beschouwd als een kleine winst. Indien deze ratio in het interval [-0,01; 0] ligt, wordt de observatie beschouwd als een klein verlies. (Leuz et al., 2003) Vervolgens wordt per land de verhouding berekend van de som van alle kleine winsten en alle kleine verliezen van de bedrijven van dat land. Om de betrouwbaarheid van deze berekening te waarborgen wordt er een minimum van vijf observaties kleine verliezen vereist per land. (Leuz et al., 2003) In dit onderzoek vormde deze minimumgrens van vijf observaties kleine verliezen geen enkel probleem. 7.3.1.2 Earnings management proxy 2 Bedrijven gebruiken hun rapporteringsvrijheid om economische prestaties te verbergen of om deze net extra in de verf te zetten. In jaren van slechte prestaties kan men de inkomsten boosten door gebruik te maken van reserves of een agressieve erkenning van inkomsten. Dit systeem werkt ook in de omgekeerde richting. In jaren van goede prestaties kan men de inkomsten wat afvlakken om reserves op te bouwen voor wanneer het slechter gaat. Tevens kan men de inkomsten ook opkrikken om bepaalde doelstellingen te behalen. Eigen aan bovenstaande voorbeelden is dat de inkomsten tijdelijk beïnvloed zijn door accrual keuzes, terwijl de kasstromen niet beïnvloed worden. Bijgevolg meet de tweede maatstaf, EM2, het belang van de accruals tegenover het belang van de operationele kasstromen. Voorgaande studies (bijvoorbeeld Sloan, 1996) tonen immers aan dat 41
extreme accruals een indicatie zijn van een slechte earnings kwaliteit. Hierbij veronderstellen we echter wel dat de kasstromen vrij zijn van manipulatie. (Burgstahler et al., 2006) EM2 = │totale accruals│ / │operationele kasstroom│
[2]
EM2 wordt verkregen door in een land de mediaan te berekenen van de ratio op bedrijfsniveau van de absolute waarde van de totale accruals geschaald door de corresponderende absolute waarde van de operationele kasstroom. De schaling controleert voor verschillen in bedrijfsgrootte en –prestaties. (Burgstahler et al., 2006; Leuz et al: 2003) Operationele kasstroom = EBIT – totale accruals Totale accruals = (∆ totale activa op korte termijn - ∆ kas) – (∆ totale schulden op korte termijn ∆ korte termijn interest dragende schulden) – afschrijvingen 7 Daar de operationele kasstroom niet rechtstreeks te vinden is in Amadeus, wordt deze kasstroom beschouwd als het verschil tussen het operationele inkomen (EBIT) en de totale accruals. Het operationele inkomen bestaat immers uit een kasstroom en een accrual component (Sloan, 1996; Leuz, 2003). De ∆ duidt de verandering aan over het laatste fiscale jaar (einde boekjaar – begin boekjaar). Wanneer een bedrijf geen informatie rapporteert over kas of de korte termijn interest dragende schulden worden de veranderingen in beide variabelen verondersteld nul te zijn. Nul waarden in de variabele kas en kas equivalenten en korte termijn interest dragende schulden worden dus niet beschouwd als ontbrekende waarden. Om vergelijkbaarheid tussen de verschillende bedrijven te verzekeren, delen we alle accounting variabelen door de totale activa van het voorgaande jaar. (Burgstahler et al., 2006) 7.3.1.3 Earnings management proxy 3 Managers kunnen veranderingen in de bedrijfseconomische prestaties op twee manieren verbergen. Enerzijds aan de hand van operationele beslissingen, anderzijds door het maken van bepaalde financiële rapporteringskeuzes. (Leuz et al., 2003) Het maken van gunstige financiële rapporteringskeuzes wordt aangeduid met de term ‘earnings smoothing’. De derde earnings management proxy meet de mate waarin managers en andere insiders de volatiliteit van
7
Dit is de in de literatuur standaard berekening van de totale accruals. Bronnen zijn onder andere: Burgstahler et al. (2006), Leuz et al. (2003), Van Tendeloo & Vanstraelen (2008), Sloan (1996), …
42
gerapporteerde inkomsten reduceren aan de hand van de accounting component van de inkomsten, namelijk accruals. (Burgstahler et al., 2006) EM3 = St. Dev. Operationele inkomsten / St. Dev. Operationele kasstroom
[3]
EM3 wordt berekend door per land de mediaan te berekenen van de ratio van de standaard afwijking van de operationele inkomsten (= EBIT) per bedrijf en de standaard afwijking van de operationele kasstroom per bedrijf. Deze operationele kasstroom wordt berekend zoals in proxy twee. De schaling door de operationele kasstroom controleert voor verschillen in de variabiliteit van economische prestaties tussen bedrijven. (Leuz et al., 2003) Deze ratio wordt vervolgens vermenigvuldigd met -1 zodat hogere waarden corresponderen met meer ‘earnings smoothing’. (Burgstahler et al., 2006) 7.3.1.4 Earnings management proxy 4 De laatste maatstaf onderzoekt de keuzes betreffende accruals als antwoord op schokken in de bedrijfseconomische prestaties. Bedrijven kunnen accruals gebruiken om huidige slechte prestaties te verbergen of goede prestaties slechter voor te stellen om op die manier reserves op te sparen voor de toekomst. Dit gedrag toont een negatieve correlatie tussen veranderingen in accruals en schokken in de operationele kasstromen. Deze negatieve correlatie is het natuurlijke resultaat van accrual accounting (bijvoorbeeld Dechow, 1994). Echter een grotere omvang van deze negatieve correlatie toont ceteris paribus aan dat de inkomsten de onderliggende economische prestaties niet reflecteren (Myers et al., 2006; Burgstahler et al., 2006; Leuz et al., 2003; Skinner & Myers, 1999). EM4 = Spearman correlatie tussen: (∆ totale accruals / totale activa voorgaand jaar)
[4]
en (∆ operationele kasstroom / totale activa voorgaand jaar) Deze maatstaf wordt berekend voor de gepoolde set van bedrijven in een bepaald land. Bovendien wordt het resultaat vermenigvuldigd met -1 zodat hogere waarden overeenkomen met een hoger niveau van earnings management (Burgstahler et al., 2006). 7.3.1.5 Geaggregeerde earnings management proxy Deze individuele scores worden geaggregeerd in een gemeenschappelijke maatstaf. Een dergelijke geaggregeerde maatstaf is noodzakelijk om potentiële meetfouten in de individuele scores te reduceren. (Burgstahler et al., 2006) Er is veel kritiek op individuele maatstaven van earnings 43
management, daarom steunen meer en meer studies op geaggregeerde maatstaven van earnings management gedrag (Van Tendeloo & Vanstraelen, 2008). Elke individuele earnings management maatstaf wordt getransformeerd in een percentage rank (met een bereik van 0 tot 100). Het gemiddelde van de percentage ranks per land vormt uiteindelijk de geaggregeerde earnings management maatstaf. Deze methode wordt toegepast in onder andere Burgstahler et al. (2006), Leuz et al. (2003), Van Tendeloo & Vanstraelen (2008). In deze masterproef worden de maatstaven echter op land niveau beschouwd en niet op industrie niveau zoals in deze papers. 7.3.2 Model van Jones Jones (1991) ontwikkelde een model dat tracht te controleren voor het effect van economische omstandigheden op accruals (Jones, 1991). Er bestaan twee vormen van het model van Jones. Enerzijds het cross-sectioneel model, anderzijds het tijd-serie model. In het cross-sectioneel model bekomen we observaties per industrie. Er zijn in deze studie echter niet voldoende observaties per industrietak voorhanden (zie ook Willekens, 2008). Aldus werd geopteerd voor het tijd-serie model dat geen schatting per industrietak vereist, maar waar het resultaat een reeks van observaties is per bedrijf, per jaar. (Bartov et al., 2001) Het model ziet er als volgt uit: TA it / A it-1 = α I (1 / A it-1) + β 1i (∆REV it / A it-1) + β 2i (PPE it / A it-1) + ε it
[5]
Waarbij: TA it = totale accruals in jaar t voor bedrijf i ∆REV it = verkopen in jaar t – verkopen in jaar t-1 voor bedrijf i PPE it = tastbare vaste activa (grond, gebouwen, machines) in jaar t voor bedrijf i A it-1 = totale activa in jaar t-1 voor bedrijf i ε it = storingsterm in jaar t voor bedrijf i De definitie van totale accruals is normalerwijze de volgende: totale accruals = (∆ totale activa op korte termijn – ∆ kas) – (∆ totale schulden op korte termijn – ∆ korte termijn portie van de lange termijn interest dragende schulden – ∆ betaalbare inkomensbelasting) – afschrijvingen. Deze definitie wordt echter door Jones (1991) zelf aangepast zodanig dat er meer observaties in de 44
steekproef kunnen worden opgenomen. Bijgevolg worden de totale accruals berekend zoals bij Burgstahler et al. (2006): Totale accruals = (∆ totale activa op korte termijn - ∆ kas) – (∆ totale schulden op korte termijn ∆ korte termijn interest dragende schulden) – afschrijvingen In vergelijking [5] zijn de tastbare vaste activa en de verandering in de verkopen opgenomen om te controleren voor veranderingen in de accruals veroorzaakt door wijzigende omstandigheden. Specifiek zijn de veranderingen in de verkopen opgenomen om te controleren op wijzigingen in de economische omgeving. Het verkoopscijfer is immers vaak een objectieve maatstaf van de performantie van het bedrijf alvorens managers manipulatietechnieken toepassen. Natuurlijk zijn de verkopen niet volledig vrij van manipulatie. Managers kunnen immers opname van verkopen in de resultatenrekening uitstellen of vervroegen. Specifiek zijn de tastbare vaste activa opgenomen op level niveau (= niet de verandering) om te controleren op de portie van de totale accruals gerelateerd aan de afschrijvingen. Net zoals in de definitie van de totale accruals de verandering in afschrijvingen niet is opgenomen, nemen we ook hier de verandering in de post tastbare vaste activa niet op. We bekijken deze zaken op een level niveau. Bovendien worden alle variabelen in vergelijking [5] geschaald door het openingssaldo van de totale activa om heteroscedasticiteit te verminderen. (Jones, 1991) Concreet wordt de earnings management maatstaf berekend door regressie analyse toe te passen op vergelijking [5]. Er worden regressies uitgevoerd per jaar/per land 8. Aldus krijgt men per land OLS schattingen voor α, β 1 en β 2 voor de verschillende jaren. De earnings management maatstaf wordt aldus per land/per jaar als volgt berekend: ε it = (TA it / A it-1) – [α I (1 / A it-1) + β 1i (∆REV it / A it-1) + β 2i (PPE it / A it-1)]
[6]
Waarbij: ε it = earnings management maatstaf in jaar t voor bedrijf i TA it = totale accruals in jaar t voor bedrijf i ∆REV it = verkopen in jaar t – verkopen in jaar t-1 voor bedrijf i PPE it = tastbare vaste activa (grond, gebouwen, machines) in jaar t voor bedrijf i A it-1 = totale activa in jaar t-1 voor bedrijf i 8
Aldus werden er voor de berekening van de coëfficiënten voor het Jones model 24 regressies uitgevoerd (3 landen * 8 jaar).
45
7.3.3 Model van DeFond en Park In het model van DeFond & Park (2001) worden de onverwachte of abnormale bedrijfskapitaal accruals (ABKA) beschouwd als een maatstaf voor earnings management. Conceptueel meet deze proxy voor abnormale accruals het verschil tussen het gerealiseerde bedrijfskapitaal en het door de markt verwachte niveau van bedrijfskapitaal nodig om de verkopen te ondersteunen. De achterliggende intuïtie voor deze maatstaf is dat het verschil in proportie van bedrijfskapitaal accruals onwaarschijnlijk te behouden is. Bijgevolg wordt er verwacht dat dit verschil zich zal keren tegen de toekomstige resultaten. (DeFond & Park, 2001) Specifiek wordt de abnormale accruals proxy voor earnings management als volgt berekend: ABKA t = BKA t – E[BKA t]
[6]
met: BKA t = (totale activa op korte termijn – kas en korte termijn investeringen) – (totale schulden op korte termijn – korte termijn interest dragende schulden) E[BKA t] = (BKA t-1 / O t-1) * O t Waarbij: t = het jaartal, aldus verwijst t naar het huidige jaar en t–1 naar het vorige jaar ABKA = abnormale (of onverwachte) bedrijfskapitaal accruals BKA = werkelijke bedrijfskapitaal accruals E[BKA] = verwachte (of normale) bedrijfskapitaal accruals O = omzet (of verkopen) De abnormale accruals worden doorgaans op schaal gezet door ofwel de omzet ofwel de totale activa teneinde vergelijkbaarheid tussen ondernemingen van verschillende grootte mogelijk te maken (Willekens, 2008). Concreet worden in deze studie de abnormale bedrijfskapitaal accruals gedeeld door het openingssaldo van de totale activa.
46
Idealiter zou dit model de verwachtingen van analisten in verband met accruals incorporeren. Deze verwachtingen zijn echter niet wijd verspreid. Aldus wordt dit als een beperking van het model beschouwd. (DeFond & Park, 2001; Willekens, 2008) 7.4 Controle– en testvariabelen 7.4.1 Testvariabele De variabele AUDIT is de testvariabele. Het is een categorische variabele die de waarde 0 aanneemt wanneer er geen verplichte audit rotatie is, de waarde 1 aanneemt wanneer er verplichte partner rotatie is en de waarde 2 aanneemt wanneer er verplichte kantoor rotatie is geïncorporeerd. Zoals hiervoor reeds vermeld, concentreer ik mij op Duitsland, Frankrijk en Italië. Er is gekozen voor een categorische variabele omwille van de beperkte beschikbaarheid van auditor data in de Amadeus database. Amadeus bevat immers enkel statische audit data. Dit probleem is niet op te lossen door meerdere versies van de Amadeus database te vergelijken
9
omwille van het feit
dat audit data enkel beschikbaar is voor Franse bedrijven. Deze categorische variabele (AUDIT) wordt in de regressies omgevormd tot twee dummy variabelen (AUDITa en AUDITb), zie tabel 5. Meer uitleg hierover is te vinden in het hoofdstuk over de regressie-analyses. Tabel 5: Specificaties testvariabele AUDIT (eigen werk) Variabele
Regressiemodel
AUDITa
Model 1
AUDITb
Model 2
Beschrijving
Landen
1 = audit rotatie verplicht
1 = Duitsland en Italië
0 = audit rotatie niet verplicht
0 = Frankrijk
1 = partner rotatie
1 = Frankrijk en Duitsland
0 = kantoor rotatie
0 = Italië
7.4.2 Controlevariabelen Als controlevariabelen werden maatstaven genomen waarvoor vorig onderzoek reeds aantoonde dat er een associatie is met de graad van earnings management (of accruals).
9
De oplossing om meerdere versies van Amadeus te vergelijken werd voorgesteld door Leora Klapper in Burgstahler et al. (2006).
47
De bedrijfsgrootte (SIZE) wordt gemeten door de natuurlijke logaritme van de boekwaarde van de totale activa op het einde van het fiscaal jaar (bijvoorbeeld Willekens, 2008; Kealey et al., 2007; Chen et al., 2008; Blouin et al., 2007; enzovoort). Om verdere consistentie met Burgstahler et al. (2006) en Leuz et al. (2003) te verzekeren, zullen de testen ook uitgevoerd worden met de variabele SIZE gemeten door de boekwaarde van de totale activa op het einde van het fiscaal jaar. Voorgaand onderzoek suggereert een associatie tussen deze variabele en het niveau van accruals of dus de mate van earnings management (bijvoorbeeld Watts & Zimmerman, 1990; Young, 1999). Grote bedrijven kunnen zich engageren in inkomensverlagend earnings management om politieke druk te verlagen (Watts & Zimmerman, 1986). Deze politieke kosten hypothese veronderstelt een negatieve relatie tussen abnormale accruals en bedrijfsgrootte (Piot & Janin, 2007). Om te peilen naar de solvabiliteit wordt de schuldgraad geïncorporeerd (Kealey et al., 2007). De schuldgraad (LEV) wordt gemeten door de ratio van de totale lange termijn schulden en de totale activa (Burgstahler et al., 2006). De schuldgraad is opgenomen omdat er verwacht wordt dat bedrijven met een hoge schuldgraad meer geneigd zijn om de financiële rapportering te beïnvloeden (Myers et al., 2003). De richting van de invloed op de financiële staten van de schuldgraad is tweezijdig. Enerzijds kan je verwachten dat bedrijven met een hoge schuldgraad aan inkomensverhogend earnings management doen om schending aan de schuldovereenkomst te vermijden (Watts & Zimmerman, 1990; DeFond & Jiambalvo, 1994; Young, 1999). Anderzijds zullen bedrijven met een hoge schuldgraad zich engageren in inkomensverlagend earnings management zodat heronderhandelingen over het schuldcontract mogelijk zijn (Becker et al., 1998). (Van Tendeloo & Vanstraelen, 2008) De jaarlijkse procentuele verandering in de verkopen wordt aangeduid met de variabele GROWTH. Deze variabele is ook bij Burgstahler et al. (2006) een potentiële bron van variatie in de accruals. Consistent met voorgaande studies wordt verwacht dat de link tussen growth en accruals (dus earnings management) positief is (Johnson et al., 2002; Myers et al., 2003; Menon & Williams, 2004; enzovoort) (Chen et al., 2008). De winstgevendheid wordt gemeten via de variabele return on assets (ROA). Deze ROA wordt gedefinieerd als de ratio van netto inkomen en de totale activa van t-1 (Burgstahler et al., 2006). We verwachten een negatieve coëfficiënt voor deze variabele, daar we vermoeden dat bedrijven met goede (slechte) earnings prestaties in het voorgaande jaar meer (minder) inkomensverhogend earnings management zullen hebben in het daaropvolgende jaar (Bae et al., 2007).
48
De variabele CYCLE geeft de lengte van de operationele cyclus in dagen weer. CYCLE = (jaarlijkse gemiddelde vorderingen) / (totale inkomsten / 360) + (jaarlijkse gemiddelde voorraad) / (kosten van verkochte goederen / 360) Kosten van verkochte goederen, vaak aangeduid met de term ‘Cost of Goods Sold’ (= COGS), worden door vele bedrijven niet afzonderlijk gerapporteerd. Daarom gebruiken we als COGS het verschil tussen de totale inkomsten en het operationele inkomen (EBIT). Consistent met de resultaten van Burgstahler et al. (2006) wordt er een positieve coëfficiënt verwacht. Ook intuïtief kan men aannemen dat bedrijven meer aan earnings management zullen doen, naarmate de operationele cyclus langer is. De variabele AGE geeft het aantal jaren weer dat het bedrijf reeds actief is. Consistent met onder andere Chen et al. (2008), Menon & Williams (2004) wordt er een negatieve coëfficiënt verwacht. De variabele OWNER kan men zonder berekeningen uit Amadeus halen. In Amadeus is deze variabele terug te vinden onder de rubriek: ‘percentage of ownership direct for the global ulitmate owner’. Consistent met Leuz et al. (2003) associeer ik meer verspreide eigendomspatronen met een lager niveau van earnings management. Wanneer de eigendom meer geconcentreerd is en dus wanneer de variabele OWNER hoog is, verwacht ik bijgevolg meer earnings management. Aldus wordt er voor deze variabele een positieve coëfficiënt verwacht. In de regressie worden ook institutionele variabelen opgenomen, doordat verschillen in earnings management tussen landen ook te wijten kunnen zijn aan verschillen in institutionele factoren. Deze institutionele variabelen bereken ik echter niet zelf. Ik gebruik de berekening van Burgstahler et al. (2006). Het vormt geen probleem om hun berekeningen te gebruiken daar de variabelen zich baseren op relatieve waarden. Bovendien veranderen institutionele eigenschappen van landen slechts zeer traag doorheen de tijd. De variabele LEGAL meet de kwaliteit van het wettelijk systeem en de wettelijke handhaving. Het is een variabele gemeten op landsniveau en wordt overgenomen uit Burgstahler et al. (2006). In deze paper werd deze variabele gemeten (zoals in La Porta et al., 1998) als het gemiddelde van drie institutionele variabelen (de efficiëntie van het gerechtelijk systeem, de rechtsleer en de corruptieindex). De variabele TAX die bij Burgstahler et al. (2006) is opgenomen, wordt hier niet in de regressie geïncorporeerd. De reden hiervoor is dat zowel Frankrijk, Duitsland en Italië de waarde 1 49
meekrijgen, wat betekent dat de financiële staten voor externe rapportering en deze voor belastingsdoeleinden sterk op elkaar gelijken. Hierdoor heeft deze variabele geen extra verklaringskracht. Aldus ziet mijn empirisch model er als volgt uit: EARNM = β0 + β1 AUDIT + β2 SIZE + β3 LEV + β4 GROWTH + β5 ROA + β6 CYCLE + β7 AGE + β8 OWNER + β9 LEGAL + ε
[7]
waar: Afhankelijke variabele EARNM =
earnings management maatstaf
Onafhankelijke variabelen AUDIT =
dummy variabele (geen verplichte audit rotatie = 0, verplichte partner rotatie = 1, verplichte kantoorrotatie = 2)
SIZE =
natuurlijke logaritme totale activa in t
LEV =
ratio totale lange termijn schulden en totale activa in t
GROWTH = jaarlijkse procentuele verandering in de verkopen ROA =
ratio netto inkomen en totale activa in t-1
CYCLE =
operationele cyclus in dagen
AGE =
aantal actieve bedrijfsjaren
OWNER =
percentage eigenaarschap
LEGAL =
kwaliteit van het wettelijk systeem en wettelijke handhaving
HOOFDSTUK 8: GEGEVENSANALYSE: BESCHRIJVENDE STATISTIEK 8.1 Steekproefgrootte De finale steekproef bestaat uit 282 beursgenoteerde, niet-financiële ondernemingen in Frankrijk, Duitsland en Italië. De steekproef bevat data over de fiscale jaren 1999 tot 2006 en behelst bijgevolg een periode van acht jaar. Dit resulteert in observaties van 13097 bedrijfsjaren. Meer specifiek zijn er 35 Italiaanse bedrijven geïncorporeerd. Dit lijkt misschien beperkt, maar doordat er over acht jaar gewerkt wordt resulteert dit in 280 observaties voor Italië. Bovendien zijn dit 1450 bedrijfsjaren. Er 50
zijn in de steekproef 69 Duitse bedrijven opgenomen (of 552 observaties of 5258 bedrijfsjaren) en 217 Franse bedrijven (of 1736 observaties of 6389 bedrijfsjaren). 8.2 Beschrijvende statistiek: afhankelijke variabele 8.2.1 Model van Burgstahler: land niveau Tabel 6 illustreert de steekproef samenstelling en de beschrijvende statistiek voor de vier individuele earnings management maatstaven (EM1 tot EM4) evenals de globale earnings management index (EMaggr). De landen worden weergegeven in stijgende volgorde gebaseerd op de globale earnings management index. De eerste maatstaf (EM1) geeft weer dat Italië de grootste mate van verlies vermijding heeft, gevolgd door Frankrijk en Duitsland. De resultaten in Italië zijn voor deze maatstaf zéér extreem. De tweede maatstaf (EM2) toont aan dat het belang van de bedrijfsaccruals tegenover het belang van de operationele kasstroom het hoogst is in Duitsland en het laagst in Frankrijk. Maatstaven 1 en 2 worden in het Engels aangeduid met de term ‘earnings discretion measures’, maatstaven 3 en 4 worden ‘earnings smoothing measures’ genoemd. EM3 leert ons dat, na controle voor de volatiliteit van de operationele kasstromen, earnings vlakker zijn in Duitsland, gevolgd door Italië en Frankrijk. EM4 toont een omgekeerd resultaat. Volgens deze maatstaf zijn earnings vlakker in Italië, gevolgd door Frankrijk en Duitsland. De geaggregeerde maatstaf leert ons dat er in Italië het meest aan earnings management wordt gedaan, gevolgd door Duitsland en Frankrijk. Wanneer we de geaggregeerde maatstaf vergelijken met de individuele maatstaven zien we inderdaad dat Frankrijk het laagste scoort. Bij de individuele maatstaven staat Italië twee maal op de eerste plaats en twee maal op de tweede plaats en bijgevolg scoort Italië beter dan Duitsland. Duitsland staat immers twee maal op de eerste plaats, maar ook twee maal op de laatste plaats. Het lijkt aldus verantwoord om consistent met de literatuur (Van Tendeloo & Vanstraelen, 2008; Burgstahler et al.,2006; Leuz et al., 2003; …) de geaggregeerde earnings management maatstaf te gebruiken. Om de resultaten voor de afhankelijke variabele (EMaggr) uit deze masterproef te checken op consistentie met de resultaten in de literatuur worden correlaties berekend. Wanneer we de individuele en geaggregeerde maatstaven van Burgstahler et al. (2006) en Leuz et al. (2003) vergelijken met de in deze masterproef berekende geaggregeerde maatstaf bekomen we een perfecte correlatie.
51
Tabel 6: Beschrijvende statistiek voor de individuele en geaggregeerde earnings management scores per land (eigen werk) Land
Bedrijfsjaren
Frankrijk
6389
Duitsland Italië
Industrie
EM1
EM2
EM3
EM4
EMaggr
11
3,160247
0,562484
-0,56879
0,809
25 %
5258
10
2,351186
0,669795
-0,39062
0,791
50 %
1450
10
9,496794
0,613057
-0,48072
0,894
75 %
13097
31
4,943307
0,613414
-0,482906
0,831
49,19 %
3,160247
0,613057
-0,48072
0,809
50 %
3,21199
0,04484
0,07447
0,04510
20,90 %
observaties
Gewogen gemiddelde (totaal) Mediaan Standaard afwijking
De variabelen zijn berekend uit een steekproef van beursgenoteerde bedrijven uit Frankrijk, Duitsland en Italië met samen 13097 bedrijfsjaren over de fiscale jaren van 1999 tot 2006. Bedrijven met ontbrekende waarden voor deze afhankelijke variabele (maar ook voor de onafhankelijke variabelen) zijn uit de steekproef verwijderd. De data zijn verkregen uit de 2008 versie van de Amadeus database. De earnings management maatstaven zijn op land niveau en dus niet op industrie niveau berekend. Toch is er voor consistentie met Burgstahler et al. (2006) een kolom opgenomen met het aantal verschillende industrie observaties. Daar de resultaten op land niveau niet vertekend zouden zijn door observaties uit een beperkt aantal industrieën, moeten er toch een aantal industrie observaties zijn. De industrie classificatie is gebaseerd op Campbell (1996). Daar er voor de verschillende landen exact evenveel industrie observaties zijn als bij Burgstahler et al. (2006) beschouw ik de resultaten als niet vertekend door de industrieën. Verder toont de tabel de vier individuele earnings management maatstaven evenals de geaggregeerde maatstaf (zie Burgstahler et al., 2006; Leuz et al., 2003; Van Tendeloo & Vanstraelen, 2008). EM1 is berekend als de ratio van de kleine winsten en de kleine verliezen. EM2 is de mediaan ratio van de absolute waarde van de totale accruals en de absolute waarde van de operationele kasstroom. EM3 is de ratio van de standaard afwijking van het operationele inkomen en de standaard deviatie van de operationele kasstroom (vermenigvuldigd met -1). EM4 is de Spearman correlatie tussen de verandering in de totale accruals en de verandering in de operationele kasstroom (vermenigvuldigd met -1). De EM scores zijn weergegeven zodat hogere waarden overeenkomen met meer earnings management. EMaggr is de gemiddelde percentage rank over de vier individuele maatstaven.
8.2.2 Model van Jones: bedrijfsniveau Tabel 7 illustreert de beschrijvende statistiek voor de coëfficiënten van de regressie van de totale accruals gebaseerd op Jones (1991). De gemiddelde geschatte coëfficiënt voor grond, gebouwen en machines (β 2i) is in de drie landen negatief. Dit is zoals verwacht, daar grond, gebouwen en machines gerelateerd zijn aan een inkomensverlagende accrual, namelijk afschrijvingen. Dit negatieve teken is consistent met Jones (1991). Het verwachte teken voor de coëfficiënt van de verandering in de verkopen is minder evident, daar er zowel inkomensverhogend als
52
inkomensverlagend earnings management kan zijn. In deze studie zijn het gemiddelde en de mediaan van de coëfficiënten van de verandering in de verkopen in de drie landen positief. Tabel 7: Beschrijvende statistiek voor de coëfficiënten van de regressie van de totale accruals (eigen werk) PANEL A: FRANKRIJK Gemiddelde
Mediaan
αi
-108,4104
-79,2295
β 1i
0,0304
β 2i Bedrijfsjaren
Standaard
Minimum
Maximum
136,5111
-338,88
39,05
0,066
0,0724
-0,11
0,10
-0,1676
-0,1755
0,0392
-0,22
-0,09
35,8933
23
30,1742
9
182
Minimum
Maximum
Afwijking
PANEL B: DUITSLAND Standaard
Gemiddelde
Mediaan
αi
-294,1091
-96,15
574,8057
-1584,76
161,64
β 1i
0,1620
0,1005
0,2529
-0,07
0,76
β 2i
-0,1004
-0,157
0,1817
-0,23
0,34
Bedrijfsjaren
76,2029
81
48,4955
8
188
Minimum
Maximum
Afwijking
PANEL C: ITALIË Standaard
Gemiddelde
Mediaan
αi
-519,0109
-1550,21
4434,4533
-3266,24
10159,05
β 1i
0,0241
0.0885
0,1838
-0,40
0,15
β 2i
-0,1103
-0,1065
0,0299
-0,15
-0,08
Bedrijfsjaren
41,4286
26
31,3812
9
129
Afwijking
De variabelen zijn berekend uit een steekproef van beursgenoteerde bedrijven uit Frankrijk, Duitsland en Italië met samen 13097 bedrijfsjaren over de fiscale jaren van 1999 tot 2006. Bedrijven met ontbrekende waarden voor deze afhankelijke variabele (maar ook voor de onafhankelijke variabelen) zijn uit de steekproef verwijderd. De data zijn verkregen uit de 2008 versie van de Amadeus database. De coëfficiënten zijn per land op bedrijfsniveau berekend, maar hier per land weergegeven geaggregeerd over de 8 jaren. PANEL A geeft de coëfficiënten van de regressie weer voor bedrijven uit Frankrijk, PANEL B geeft de situatie weer voor de Duitse bedrijven, PANEL C toont de coëfficiënten voor de Italiaanse bedrijven. Deze berekeningen zijn gebaseerd op het model van Jones (1991). Om de coëfficiënten te schatten werd aldus de volgende regressievergelijking gebruikt: TA it / A it-1 = α i (1 / A it-1) + β 1i (∆REV it / A it-1) + β 2i (PPE it / A it-1) + ε it Waarbij: TA it = totale accruals in jaar t voor bedrijf i = (∆ totale activa op korte termijn - ∆ kas) – (∆ totale schulden op korte termijn - ∆ korte termijn interest dragende schulden) - afschrijvingen
53
∆REV it = verkopen in jaar t – verkopen in jaar t-1 voor bedrijf i PPE it = tastbare vaste activa (grond, gebouwen, machines) in jaar t voor bedrijf i A it-1 = totale activa in jaar t-1 voor bedrijf i ε it = storingsterm in jaar t voor bedrijf i
8.2.3 Model van DeFond en Park: bedrijfsniveau Het model van DeFond en Park en het model van Jones meten allebei per jaar en per bedrijf het niveau van earnings management. Dit heeft tot gevolg dat beide maatstaven hoog gecorreleerd zouden moeten zijn. Tabel 8 toont inderdaad hoge significante correlaties in dezelfde richting. Tabel 8: Correlatie model van DeFond en Park en model van Jones (eigen werk) Variabelen
Pearson correlatie
Spearman correlatie
Jones2006 – DeFond&Park2006
0,633
0,609
Jones2005 – DeFond&Park2005
0,776
0,639
Jones2004 – DeFond&Park2004
0,693
0,631
Jones2003 – DeFond&Park2003
0,515
0,693
Jones2002 – DeFond&Park2002
0,558
0,657
Jones2001 – DeFond&Park2001
0,722
0,695
Jones2000 – DeFond&Park2000
0,433
0,662
Jones1999 – DeFond&Park1999
0,239
0,287
De tabel rapporteert Pearson en Spearman correlatie coëfficiënten die allen statistisch significant zijn op het 1 % niveau (tweezijdig).
8.3 Beschrijvende statistiek: onafhankelijke variabelen Tabel 9 geeft de beschrijvende statistiek weer van de test variabele (AUDIT) en van de controle variabelen (SIZE, LEV, GROWTH, ROA, CYCLE, AGE, OWNER en LEGAL). Panel A en B geven voor de controle variabelen dezelfde volgorde resultaten weer, enkel voor de variabele SIZE is er een nipt volgorde verschil. De meest opmerkelijke resultaten zijn dat Duitse bedrijven gemiddeld langer bestaan en een hogere schuldgraad hebben, Franse bedrijven hebben ruimschoots de grootste groei in de verkopen, terwijl Italiaanse bedrijven de langste operationele cyclus hebben.
54
Tabel 9: Beschrijvende statistiek van de controle– en test variabelen per land (eigen werk) PANEL A: MEDIAAN Land
Ind. Obs.
AUDIT
SIZE
LEV
GROWTH
ROA
CYCLE
AGE
OWNER
LEGAL
Frankrijk
11
0
10,88
12,00 %
7,68 %
3,82 %
119,88
23
55,60 %
8,68
Duitsland
10
1
12,18
36,60 %
3,63 %
2,13 %
101,55
81
51,24 %
9,05
Italië
10
2
12,79
19,24 %
4,15 %
1,87 %
175,24
26
47,40 %
7,07
11,92
22,27 %
5,23 %
2,65 %
131,83
42,68
51,55 %
8,28
12,18
19,24 %
4,15 %
2,13 %
119,88
26
55,60 %
8,68
0,82
10,50 %
1,86 %
0,89 %
31,40
26,91
3,43 %
0,86
ROA
CYCLE
AGE
OWNER
LEGAL
Gewogen gemiddelde
31
(totaal) Mediaan Standaard Afwijking
PANEL B: GEMIDDELDE Land
Ind. Obs.
AUDIT
SIZE
LEV
GROWTH
Frankrijk
11
0
11,08
16,60 %
13,39 %
2,89 %
140,55
36
56,02 %
8,68
Duitsland
10
1
12,86
38,70 %
7,97 %
1,20 %
116,07
76
54,55 %
9,05
Italië
10
2
12,84
20,48 %
9,85 %
2,06 %
223,07
41
40,88 %
7,07
12,22
24,98 %
10,50 %
2,08 %
159,27
50,52
50,66 %
8,28
12,84
20,48 %
9,85 %
2,06 %
140,55
41
54,55 %
8,68
0,86
9,76 %
2,31 %
0,71 %
45,91
18
6,89 %
0,86
Gewogen gemiddelde
31
(totaal) Mediaan Standaard Afwijking
Alle bedrijven opgenomen in de steekproef zijn bij wet verplicht om hun financiële staten te laten auditen. In PANEL A zijn de onafhankelijke variabelen de mediaan waarden van de bedrijfsobservaties in elk land. In PANEL B zijn de onafhankelijke variabelen de gemiddelde waarden van de bedrijfsobservaties in elk land. AUDIT is een dummy variabele (0 = geen verplichte rotatie, 1 = verplichte partner rotatie, 2 = verplichte kantoor rotatie). SIZE is de natuurlijke logaritme van de totale activa. LEV is de ratio van de totale lange termijn schulden en de totale activa in t. GROWTH is de jaarlijkse procentuele verandering in de verkopen. ROA is de ratio van het netto inkomen en de totale activa in t-1. CYCLE is de operationele cyclus in dagen. AGE is het aantal actieve bedrijfsjaren. OWNER is het percentage van eigenaarschap. LEGAL is de kwaliteit van het wettelijk systeem en de wettelijke handhaving.
55
8.4 Belangrijkste conclusies kwantitatief onderzoek: beschrijvende statistiek De getrokken steekproef bestaat uit 282 beursgenoteerde, niet-financiële ondernemingen in Frankrijk, Duitsland en Italië. De steekproef bevat data over de fiscale jaren 1999-2006. Het doel van het onderzoek is om de invloed na te gaan van audit rotatie op audit kwaliteit. De audit kwaliteit wordt benaderd via earnings management, dat op zijn beurt gemeten wordt via drie modellen (namelijk Burgstahler et al., 2006; Jones, 1991; DeFond & Park, 2001). Uit de berekeningen via het model van Burgstahler (land niveau) kunnen we consistent met de literatuur besluiten dat er in Italië het meeste earnings management is. Duitsland staat op de tweede plaats en Frankrijk sluit het rijtje af. Een dergelijke conclusie is niet mogelijk voor het Jones en DeFond & Park model, daar deze modellen op bedrijfsniveau gemeten zijn. De resultaten zijn echter wel consistent met de literatuur en bovendien zijn beide modellen hoog gecorreleerd.
HOOFDSTUK 9: REGRESSIE-ANALYSE 9.1 Controle van de voorwaarden 9.1.1 Multicollineariteit Een voorwaarde om regressie-analyse te mogen toepassen is dat er geen multicollineariteit is. Dit betekent dat een hoge graad van correlatie tussen de onafhankelijke variabelen niet is toegelaten. Indien er immers multicollineariteit zou heersen, zou dit betekenen dat de variabelen niet langer onafhankelijk zijn waardoor het moeilijk wordt het effect ervan te achterhalen op de afhankelijke variabele. In bijlage 3 wordt een geaggregeerde correlatiematrix opgenomen. Formeel is er een probleem wanneer er correlatiecoëfficiënten zijn hoger dan 0,60. Alle variabelen kunnen worden opgenomen in de regressies, daar alle correlatiecoëfficiënten veel lager dan 0,60 zijn. De verschillende variabelen zijn voldoende onafhankelijk van elkaar en aldus stelt het probleem van multicollineariteit zich hier niet. 9.1.2 Causaliteit en opname alle relevante variabelen Voor de causaliteit assumptie moet er een effect zijn van de onafhankelijke variabelen op de afhankelijke variabelen. Daar de keuze van de variabelen gebaseerd is op bestaande literatuur (Burgstahler et al., 2006; Leuz et al., 2003; Van Tendeloo & Vanstraelen, 2008), is er ten opzichte
56
van causaliteit geen enkel probleem. Dezelfde redenering kan opgebouwd worden voor het criterium ‘opname van alle relevante variabelen’. 9.1.3 Normaliteit Bijlage 4 test visueel via een histogram van de gestandaardiseerde residuen of aan het normaliteitscriterium is voldaan. Visueel kan worden opgemerkt dat de residuen min of meer normaal verdeeld zijn. Ook op de ‘normal probability plot’ zien we deze normale verdeling door een vrij nauwe samenhang tussen de twee lijnen. Door het subjectieve karakter van deze visuele test, is het normaliteitscriterium ook getest via de Kolmogorov Smirnov toets (met Lilliefors correctie). Deze toets is uitgevoerd voor de gepoolde afhankelijke variabele via het model van Jones en het DeFond en Park model. Bij beide modellen kunnen we met een betrouwbaarheid van 90 % besluiten dat de afhankelijke variabele normaal verdeeld is. 9.2 Multivariate regressiemodellen en -analyse In deze studie is de gebruikte analysemethode de multivariate regressie-analyse. Multivariate regressie-analyse heeft tot doel een relatie te evalueren tussen een fenomeen (afhankelijke variabele) en diverse andere variabelen (onafhankelijke of verklarende variabelen). (Willekens, 2008) In onderstaande regressiemodellen wordt de afhankelijke variabele EARNMGT getest met het model van Jones en het model van DeFond en Park. In de regressie-analyses wordt het model van Burgstahler niet gebruikt, daar deze earnings management maatstaven op land niveau gemeten zijn, wat voor te weinig variantie zorgt in de afhankelijke variabele. 10 9.2.1 MODEL 1: earnings management en voorkomen verplichte audit rotatie Model 1 wordt gespecificeerd door hypothese 1: earnings management is lager in landen waar audit rotatie verplicht is in vergelijking met landen waar audit rotatie niet verplicht is, ceteris paribus. Aldus wordt er gezocht naar een verband tussen earnings management en verplichte audit rotatie. In model 1 word de testvariabele AUDITa gedefinieerd als een dummy variabele die de waarde 1 aanneemt wanneer audit rotatie verplicht is en de waarde 0 wanneer audit rotatie niet verplicht is. De steekproef uit deze studie is ideaal om dit te testen. De steekproef behelst een periode van 1999 tot 2006. Gedurende deze periode is er in Duitsland en Italië verplichte audit rotatie, maar in Frankrijk is er slechts verplichte audit rotatie vanaf 2002. Bijgevolg kunnen we in de periode 1999–2001 hypothese 1 onderzoeken. 10
Ik kwam mede tot dit inzicht dankzij de hulp van mijnheer Hendrik Slabbinck, assistent uit de vakgroep Marketing Faculteit Economie en Bedrijfskunde Universiteit Gent.
57
Uit tabel 10 kan met betrekking tot de testvariabele een belangrijk resultaat worden gedistilleerd. Vooreerst kan men aannemen dat model 1 met een p-waarde kleiner dan 0.001 statistisch significant is. Voor een steekproef van 282 observaties blijkt dat de coëfficiënt van de testvariabele AUDIT positief is (0.327) en statistisch significant is (p-waarde <0,001). Statistische significantie betekent dat het onwaarschijnlijk is dat het bekomen resultaat te wijten is aan het toeval en er dus wel degelijk een systematisch verschil is tussen earnings management in landen met verplichte rotatie en in landen waar geen verplichte rotatie is. Concreet is er dus een verschil in het niveau van earnings management enerzijds in Frankrijk en anderzijds in Duitsland en Italië. Er was een negatief verwacht teken, maar het blijkt dat in landen (Duitsland en Italië) waar audit rotatie verplicht is, er meer aan earnings management wordt gedaan. Bijgevolg heeft verplichte audit rotatie een verhogend effect op earnings management. Aldus wordt de hypothese niet bevestigd. Dit fenomeen was eveneens op te merken bij de beschrijvende statistiek van het model van Burgstahler, waar Duitsland en Italië hogere waarden hadden dan Frankrijk voor de earnings management maatstaven. Wanneer we kijken naar de andere variabelen zien we dat ook de kwaliteit van het wettelijk systeem en de wettelijke handhaving (LEGAL) een significante invloed hebben. Ook de schuldgraad is significant. Er was echter onzekerheid over het teken van de schuldgraad. In deze opzet blijkt er een positieve invloed te zijn en kan er bijgevolg verwacht worden van bedrijven met een hoge schuldgraad dat ze aan inkomensverhogend earnings management doen om schending aan de schuldovereenkomst te vermijden (Watts & Zimmerman, 1990; DeFond & Jiambalvo, 1994; Young, 1999). Verder zijn de variabelen GROWTH en AGE significant in de verwachte richting. De kwaliteit van de schatting van het model kan worden getest op basis van de R². Hoe hoger dit percentage, hoe hoger de bijdrage van alle onafhankelijke variabelen samen in het verklaren van de variantie van de afhankelijke variabele (Willekens, 2008). Toch gebruikt men beter de adjusted R² daar deze controleert voor het aantal variabelen opgenomen in de regressie. De adjusted R² is 43,5 %, wat in vergelijking met de earnings management papers, een redelijk percentage is.
58
Tabel 10: resultaten van de multivariate regressie analyse van het effect van verplichte audit rotatie op earnings management (eigen werk) EARNM = β0 + β1 AUDITa + β2 SIZE + β3 LEV + β4 GROWTH + β5 ROA + β6 CYCLE + β7 AGE + β8 OWNER + β9 LEGAL + ε
Onafhankelijke var.
Verwacht teken
Constante
Coëfficiënt
p-waarde
-1,907
<0,001
AUDITa
-
0,327
<0,001
LEGAL
+
0,202
<0,001
SIZE
-
0,003
0,764
LEV
?
0,311
0,018
GROWTH
+
0,043
<0,001
ROA
-
0,105
0,434
CYCLE
+
0,000
0,149
AGE
-
-0,001
0,022
OWNER
+
0,001
0,494
R²
45,3 %
Adj. R²
43,5 %
p-waarde model
<0.001
N
282
Opmerking: getallen in het vet zijn statistisch significant (5 %) De regressie is uitgevoerd voor het jaar 1999 met de afhankelijke variabele uit het DeFond en Park model. Wanneer we de regressie uitvoeren voor 2000 en 2001 bekomen we gelijkaardige resultaten. De regressie uitgevoerd voor 1999 met de afhankelijke variabele uit het Jones model heeft minder extreme resultaten voor de testvariabele. De testvariabele (AUDIT) is slechts significant op het 10 % niveau, de controle variabelen LEV, GROWTH, ROA en AGE zijn significant op het 5 % niveau in dezelfde richting als het gepresenteerde model.
9.2.2 MODEL 2: earnings management en verplichte partner versus kantoor rotatie In model 2 wordt de variabele AUDITb ook gespecificeerd als een dummy variabele, echter als een dummy met een andere betekenis dan in model 1. De Franse en Duitse bedrijven krijgen de waarde 1 mee, de Italiaanse bedrijven de waarde 0. Aldus wordt er een jaar per jaar vergelijking gemaakt tussen verplichte partner rotatie (Frankrijk en Duitsland) en verplichte kantoor rotatie (Italië). De jaar per jaar vergelijking kan in deze steekproef slechts over de jaren 2002 tot 2006, daar er in Frankrijk slechts verplichte partner rotatie is sinds 2002. Daarom wordt de volgende hypothese geponeerd:
59
Hypothese 2: Earnings management is lager in landen waar kantoor rotatie verplicht is in vergelijking met landen waar enkel partner rotatie verplicht is, ceteris paribus. Ter illustratie worden in tabel 11 de resultaten van beide modellen (het Jones en DeFond en Park model) weergegeven. We komen voor de steekproef tot de conclusie, met een betrouwbaarheid van 90 %, dat in 2004 in landen met verplichte kantoor rotatie (Italië) er minder earnings management is dan in landen waar partner rotatie verplicht is (Frankrijk en Duitsland). Bijgevolg kunnen we in 2004 hypothese 2 aanvaarden. Dit is tevens het geval voor 2005. Echter in 2006, 2003 en 2002 is de coëfficiënt van de testvariabele AUDIT niet significant. Daar de situatie in Frankrijk nogal vaag is en dit een invloed zou kunnen hebben op de regressies zijn de regressies ook uitgevoerd met enkel Duitse en Italiaanse bedrijven. In deze opzet kunnen we de gehele steekproef beschouwen (19992006) en zijn er significante resultaten in 2005, 2002 en 1999. Ook hier is de conclusie dat er minder earnings management is in Italië. De adjusted R² is wel eerder aan de lage kant (12,9 % en 13,9 %). Hypothese 2 is ook getest voor de gepoolde gegevens. Wanneer we voor alle variabelen over de jaren 2006-2002 per bedrijf het gemiddelde
11
berekenen, bekomen we de gepoolde data. Ook hier
wordt als testvariabele de variabele AUDITb gespecificeerd. Wanneer we de regressie uitvoeren kunnen we ook hier met een betrouwbaarheid van 95 % hypothese 2 aanvaarden. Tabel 11: resultaten van de multivariate regressie analyse van het effect van verplichte partner rotatie tegenover verplichte kantoor rotatie op earnings management (eigen werk) EARNM = β0 + β1 AUDITb + β2 SIZE + β3 LEV + β4 GROWTH + β5 ROA + β6 CYCLE + β7 AGE + β8 OWNER + β9 LEGAL + ε
PANEL A: Afhankelijke variabele = Jones model: 2004 Onafhankelijke var.
Verwacht teken
Constante
Coëfficiënt
p-waarde
1,105
0,017
AUDITb
+
0,225
0,053
LEGAL
+
-0,147
0,027
SIZE
-
-0,010
0,014
LEV
?
0,278
<0,001
GROWTH
+
-0,034
0,400
ROA
-
0,461
<0,001
CYCLE
+
<-0,001
0,067
AGE
-
<0,001
0,420
OWNER
+
<0,001
0,967
11
Bij gebruik van de mediaan in plaats van het gemiddelde om de data te poolen worden in de regressie geen significante resultaten voor de testvariabele bekomen.
60
R²
16,6 %
Adj. R²
13,9 %
p-waarde model
<0.001
N
282
PANEL B: Afhankelijke variabele = DeFond en Park model: 2004 Onafhankelijke var.
Verwacht teken
Constante
Coëfficiënt
p-waarde
1,041
0,018
AUDITb
+
0,201
0,068
LEGAL
+
-0,127
0,043
SIZE
-
-0,014
0,001
LEV
?
0,217
<0,001
GROWTH
+
0,115
0,003
ROA
-
0,299
<0,001
CYCLE
+
<0,001
0,634
AGE
-
<-0,001
0,677
OWNER
+
<0,001
0,184
R²
15,7 %
Adj. R²
12,9 %
p-waarde model
<0.001
N
282
Opmerking: getallen in het vet zijn statistisch significant (10 %). Deze tabel bevat de resultaten van de regressie uitgevoerd voor het jaar 2004.
9.3 Belangrijkste conclusies kwantitatief onderzoek: regressie-analyse De gebruikte methode in het kwantitatief onderzoek is de multivariate regressie-analyse. De voorwaarden om deze regressies uit te voeren waren vervuld. De regressie-vergelijking zag er als volgt uit: EARNM = β0 + β1 AUDIT + β2 SIZE + β3 LEV + β4 GROWTH + β5 ROA + β6 CYCLE + β7 AGE + β8 OWNER + β9 LEGAL + ε De afhankelijke variabele earnings management werd gemeten aan de hand van drie modellen: Burgstahler et al. (2006), Jones (1991) en DeFond & Park (2001). Het model van Burgstahler is niet gebruikt in de regressie-analyse. Dit model dwingt mij er immers toe om de variabele op land niveau te meten, wat voor te weinig variantie zorgt in de afhankelijke variabele. De beide andere modellen (Jones en DeFond & Park) zijn hoog gecorreleerd, waardoor deze modellen tot ongeveer dezelfde resultaten leiden. 61
Ruwweg konden we uit de regressie-analyses besluiten dat verplichte rotatie een verhogend effect heeft op earnings management. Wanneer rotatie dan toch bij wet verplicht wordt, blijkt dat er in landen met kantoor rotatie (Italië) minder earnings management is dan in landen met partner rotatie (Frankrijk en Duitsland). Voor een verdere elaboratie van deze resultaten verwijs ik graag naar hoofdstuk 10.
HOOFDSTUK 10: KRITISCHE TOETSING In dit laatste hoofdstuk laat ik ruimte voor creativiteit, daar dit deel voornamelijk gebaseerd is op mijn eigen persoonlijke mening. In deze masterproef is getracht om de redeneringen doorheen de verschillende hoofdstukken wetenschappelijk te onderbouwen. Dit is het enige hoofdstuk dat echter geschreven is vanuit mijn eigen visie en ontdekkingen. Daar ook in het onderzoeksgedeelte de bekomen resultaten objectief werden voorgesteld, wordt er in dit hoofdstuk vanuit het eigen oogpunt naar een verklaring gezocht voor de bekomen resultaten. Aldus wil ik het subjectieve karakter van dit hoofdstuk benadrukken. Toch ben ik ervan overtuigd dat ik met deze eigen inbreng extra toegevoegde waarde kan creëren. 10.1 Persoonlijk standpunt met betrekking tot audit rotatie Tijdens het schrijven van deze thesis ontwikkelde ik een eigen visie met betrekking tot audit rotatie. Bij de beoordeling van rotatie moet er steeds een afweging worden gemaakt tussen de voor- en de nadelen (cfr. threats and safeguard model (FEE, 2004)). Vooreerst geef ik mijn visie over het verschil tussen partner - en kantoor rotatie, los van het feit of audit rotatie op zich een goede zaak is. Veronderstel dat de regelgevers een goede reden hebben om audit rotatie te verplichten. In deze redenering zijn de voordelen van audit rotatie dus geen issue. Wanneer er dan gekeken wordt naar het kostenplaatje, merken we dat kantoor rotatie heel wat meer kosten met zich meebrengt. Zo zijn er bij kantoor rotatie extra leerkosten (door een groter verlies van klantspecifieke- en industriële kennis, moeilijke overdracht van dossiers, …), verhoogde switching kosten (inclusief hogere startkosten, hogere kosten door het verhoogd risico,…) en een verhoogde instabiliteit. Natuurlijk zijn er door kantoor rotatie ook extra voordelen. Voor mij bestaan deze extra voordelen vooral uit een verhoogde onafhankelijkheid. Mijns inziens wordt dit extra voordeel tenietgedaan door de sterk verhoogde kosten. Wanneer rotatie dus verplicht wordt, om
62
welke reden dan ook, vind ik het beter om een systeem van partner rotatie in te voeren. Kantoor rotatie gaat volgens mij een stap te ver. In het begin van deze masterproef verwachte ik te stuiten op talrijke voordelen van audit rotatie. Doorheen mijn literatuurstudie, het praten met mensen uit de praktijk en mijn onderzoek ben ik tot een andere conclusie gekomen. Ik ben tot het besluit gekomen dat een verbetering van de onafhankelijkheid het grootste voordeel van audit rotatie is. Alle andere voordelen (waaronder: een nieuwe kritische kijk en het beter weerstaan aan de druk van het management) spruiten voort uit de verbeterde onafhankelijkheid. Onafhankelijkheid is dan ook de hoofdreden voor de regelgevers om audit rotatie te verplichten. Toch wil ik erop wijzen dat er aan audit rotatie heel wat kosten verbonden zijn die een opwaartse druk op de fee veroorzaken. Wanneer ik de verhoogde kosten in achting neem en voor ogen hou dat er ook andere manieren zijn om onafhankelijkheid af te dwingen, kan ik besluiten dat een verplichting van audit rotatie geen goede zaak is. Andere methodes die leiden tot een verhoogde onafhankelijkheid zijn onder andere: een benoeming van de partner in dubbele richting (enerzijds door de algemene vergadering, anderzijds door de ondernemingsraad), een dubbele opdracht voor de partner (enerzijds een opdracht tegenover de aandeelhouders en anderzijds tegenover de ondernemingsraad), extern toezicht op het werk van de auditors, de aanstelling van onafhankelijke review partners, een interne kwaliteitscontrole, enzovoort. Bijgevolg vind ik verplichte audit rotatie geen goede zaak. Er moet gezocht worden naar andere (goedkopere) manieren om de onafhankelijkheid te verbeteren. Wanneer audit rotatie dan toch verplicht wordt, kiest men het best voor partner rotatie. Mijn negatieve visie ten aanzien van audit rotatie wil ik toch enigszins nuanceren. Ik ben niet tegen audit rotatie op zich, op voorwaarde dat audit rotatie het natuurlijk gevolg is van het spelen van vraag en aanbod op de markt. Ik sta enkel negatief ten aanzien van het verplichten van audit rotatie. Ik wil er dan ook nog eens op wijzen dat het vooral het ‘verplichte’ aspect is, dat centraal stond in mijn onderzoek. 10.2 Duiding verschillen: eigen mening, kwalitatief en kwantitatief onderzoek en de literatuur Wanneer we de bevindingen in deze masterproef vergelijken met de literatuur is het eenvoudig om overeenkomsten te vinden. De literatuur is zeer inconsistent (cfr. Hoofdstuk 3). In hoofdstuk drie van deze scriptie heb ik weergegeven dat er zowel voorstanders (bijvoorbeeld Acemoglu & 63
Gietzmann, 1997) als tegenstanders (bijvoorbeeld Myers et al., 2003) van audit rotatie bestaan. Ook wanneer het effect van kantoor rotatie getest wordt, vinden we zowel voorstanders (bijvoorbeeld Daniels & Booker, 2005) als tegenstanders (bijvoorbeeld Carcello & Naggy, 2004). Alle geïnterviewden (kwalitatief onderzoek) en ikzelf staan kritisch tegenover kantoor rotatie. Zoals ik al vermeldde, wegen de voordelen niet op tegen de nadelen (kosten). Doch, wanneer er abstractie wordt gemaakt van de kosten, herken ik wel dat er in vergelijking met partner rotatie aan kantoor rotatie extra voordelen verbonden zijn. Ik ben, ondanks mijn negatieve kijk op kantoor rotatie, ervan overtuigd dat deze vorm van rotatie voor extra onafhankelijkheid zorgt. Maar door de te hoge kosten en door het bestaan van alternatieve mogelijkheden om onafhankelijkheid af te dwingen, ben ik een tegenstander van kantoor rotatie en pleit ik voor het zoeken naar alternatieven om alsnog de onafhankelijkheid te verhogen. Mijn eigen mening en die van de geïnterviewden staan in schril contrast met de resultaten van het kwantitatief onderzoek. De regressie-analyses tonen aan dat er in landen waar kantoor rotatie verplicht is minder earnings management is dan in landen waar partner rotatie verplicht is. De reducerende druk van kantoor rotatie op earnings management doet ons besluiten dat kantoor rotatie zorgt voor een betere audit kwaliteit. Ik ben ervan overtuigd dat ik tot deze conclusie kom doordat de kosten van rotatie niet zijn opgenomen in het regressiemodel. Enkel de voordelen zijn opgenomen. Aldus zijn mijn eigen mening en de resultaten van het kwantitatief onderzoek consistent met elkaar, daar ook ik de extra voordelen van kantoor rotatie inzie. Doordat de kosten (die volgens mij zeer zwaar doorwegen) niet opgenomen zijn in het regressiemodel, kunnen we (zonder inconsistentie met mijn eigen mening en het kwalitatief onderzoek) uit het kwantitatief onderzoek besluiten dat kantoor rotatie voordeliger is. Hiermee is het belang nogmaals aangetoond van mijn kwalitatief onderzoek ter ondersteuning van mijn kwantitatief onderzoek. Wanneer we naar audit rotatie als geheel kijken, blijkt dat audit rotatie een verhogende druk op earnings management uitoefent. Aldus zorgt verplichte audit rotatie voor verminderde audit kwaliteit. Dit resultaat kan nog versterkt worden, wanneer we in acht nemen dat enkel de voordelen opgenomen zijn in de regressie-analyse en niet de kosten. Ook hier is er een overeenkomst tussen mijn eigen mening, het kwantitatief onderzoek en de mening van de HREB, de Mid Tier audit kantoren en de kleine audit kantoren. Allen erkennen wij de nood om op zoek te gaan naar alternatieven om de onafhankelijkheid te verbeteren. In punt 10.1 heb ik enkele mogelijke alternatieven opgesomd 12, maar ik spoor aan tot verder onderzoek om alternatieven te ontdekken. 12
Deze mogelijke alternatieven waren: benoeming van de partner in dubbele richting (enerzijds door de algemene vergadering, anderzijds door de ondernemingsraad), dubbele opdracht voor de partner (enerzijds een opdracht tegenover de aandeelhouders en anderzijds tegenover de ondernemingsraad), extern toezicht op het werk van de auditors, aanstelling van onafhankelijke review partners en interne kwaliteitscontrole.
64
Voor een samenvattend overzicht van de beperkingen van mijn onderzoek en voor suggesties voor verder onderzoek verwijs ik graag naar het algemeen besluit. 10.3 Eigen bijdrage aan de literatuur Het effect van audit rotatie op audit kwaliteit werd in deze scriptie onderzocht via earnings management. Audit kwaliteit wordt vaak door andere indicatoren gemeten (cfr. Hoofdstuk 4). In deze scriptie wordt earnings management gebruikt als proxy voor audit kwaliteit. Het vernieuwende aspect in deze masterproef is echter het feit dat ik ‘verplichte’ audit rotatie getest heb via earnings management. Vorige studies beschouwden weliswaar enkel ongereguleerde of experimentele situaties en focusten bijgevolg op vrijwillige rotatie. In deze studie wordt het verplichte aspect opgenomen daar het verschil in earnings management wordt gemeten in landen waar audit rotatie verplicht is versus landen waar audit rotatie nog niet verplicht is. Voorgaande studies slaagden er vaak niet in om het verplichte aspect op te nemen daar de meesten zich focussen op slechts één land. Uiteraard zijn er ook in deze masterproef beperkingen (cfr. Algemeen besluit), maar ik ben er volgens mij toch in geslaagd een duidelijk beeld te schetsen van audit rotatie. Zo zorgt het kwalitatief onderzoek voor een betere interpretatie van de resultaten van het kwantitatief onderzoek. De interviews gaven me immers de kans om het concept audit rotatie via verschillende oogpunten te benaderen. Naar mijn mening is de aanwezigheid van deze verschillende visies een grote toegevoegde waarde. Ik pleit dan ook voor verder onderzoek, waar men nog meer verschillende visies samenbrengt. Hierbij denk ik vooral aan de visie van het management in de bedrijven die geaudit worden. Ook in mijn literatuur heb ik getracht om vernieuwend te zijn door de regelgeving van de onderzochte landen zeer gedetailleerd weer te geven. Tevens haalde ik ook kort de regelgeving van diverse andere landen aan. Mijn thesis kan dan ook dienen als een naslagwerk voor mensen die meer te weten willen komen over de regelgeving betreffende audit rotatie. Natuurlijk mocht ook een traditioneel overzicht van de voor- en nadelen niet ontbreken. Ik heb er tevens bewust voor gekozen om de inconsistentie in de literatuur rondom audit rotatie niet te verdoezelen. Vele papers bespreken immers slechts één visie. Ik hoop dan ook dat mijn thesis kan dienen als een naslagwerk voor mensen met diverse informatiebehoeften.
65
DEEL 4: ALGEMEEN BESLUIT
De focus van deze masterproef ligt op de invloed van audit rotatie op earnings management als een dimensie van audit kwaliteit. Er werd via Amadeus een steekproef getrokken van beursgenoteerde bedrijven in Frankrijk, Duitsland en Italië. Deze studie suggereert dat een regime van verplichte rotatie niet noodzakelijk de earnings kwaliteit zal verbeteren. De literatuur rondom audit rotatie is niet consistent. Er zijn zowel voorstanders als tegenstanders van verplichte audit rotatie. Deze masterproef behoort tot de tegenstanders en is daarom consistent met onder andere: Blouin et al., 2007; Ghosh & Moon, 2005; Myers et al., 2003; Frankel et al., 2002; Arruñada & Paz-Ares, 1997; Gietzmann & Sen, 1996; DaPalma & Deneckere, 1995; enzovoort. In vele studies (bijvoorbeeld Li, 2007) stelde men voor om te onderzoeken of partner rotatie een goed substituut is voor kantoor rotatie. In deze scriptie is getracht om zowel via kwalitatief als kwantitatief onderzoek hierop een antwoord te geven. Uit het kwalitatief onderzoek blijkt dat noch de regelgevers, noch de beroepsbeoefenaars voorstander zijn van kantoor rotatie, partner rotatie vinden de meeste echter wel een goede zaak. Wanneer we de literatuur bestuderen en aldus kijken vanuit academisch standpunt zijn de meningen verdeeld. Aldus werd in deze studie via regressieanalyse onderzocht of er een verschil is in het niveau van earnings management tussen landen met verplichte partner rotatie en landen met verplichte kantoor rotatie. Concreet werden Frankrijk en Duitsland als landen met verplichte partner rotatie beschouwd, terwijl Italië als voorbeeld voor verplichte kantoor rotatie werd opgenomen. De resultaten van de regressies tonen aan dat het niveau van earnings management lager is in Italië (verplichte kantoor rotatie) in vergelijking met Frankrijk en Duitsland (verplichte partner rotatie). Hoewel de resultaten robuust zijn voor verschillende alternatieve definities van de afhankelijke variabele earnings management, moet men er toch rekening mee houden dat earnings management moeilijk meetbaar is. Ook de testvariabele is noodgedwongen steeds een dummy variabele, daar audit data niet publiek beschikbaar is. Een derde beperking van het onderzoek is dat beursgenoteerde bedrijven die beursgenoteerd werden tijdens de onderzochte periode niet geëlimineerd werden doordat er louter statische data beschikbaar is. Toch zal deze beperking in de praktijk niet zo zwaar doorwegen daar een groot deel van de vroeger niet-beursgenoteerde bedrijven zullen geëlimineerd zijn bij het verwijderen van de ontbrekende waarden. Bovendien kan men stellen dat deze beperking enkel en alleen een invloed heeft als beursnotering effectief een impact heeft op earnings management. Tevens moet men waakzaam zijn voor veralgemening. Gegeven de 66
grote verschillen in regulering omtrent onafhankelijkheid en gegeven belangrijke verschillen in audit aansprakelijkheid, audit controle en reputatie tussen verschillende landen, is het mogelijk dat de resultaten van deze thesis niet veralgemeenbaar zijn naar verschillende contexten. (Ruiz-Barbadillo et al., 2006) In mijn kwalitatief onderzoek, maar ook in de literatuur ontdekte ik dat rotatie slechts één van de vele maatstaven voor kwaliteitscontrole is. Verder onderzoek is nodig naar de contributie van alternatieve kwaliteitscontrole instrumenten en naar interrelaties tussen deze instrumenten. Tevens is het interessant om de invloed van hernieuwbare lange termijn audit mandaten op audit kwaliteit te onderzoeken vanuit diverse oogpunten. Het oogpunt van het ondernemingsmanagement en van de auditors kan onderzocht worden via interviews. Wanneer we het oogpunt van het management en de auditors samen beschouwen met het oogpunt van de externe gebruikers van de financiële staten zal dit leiden tot betere conclusies. Tevens zou het zeer interessant zijn om dit onderzoek opnieuw te doen met ware audit data voor de testvariabele in plaats van dummy variabelen.
67
LIJST VAN GERAADPLEEGDE WERKEN Acemoglu, D., and M. Gietzmann. 1997. Auditor independence, incomplete contracts and the role of legal liability. European Accounting Review 6(3): 355-375. American Institute of Certified Public Accountants. 1994. Improving business reporting: A customer focus: Meeting the information needs of investors and creditors. Comprehensive report of the special committee on financial reporting (The Jenkins Report). New York, NY: AICPA. American Institute of Certified Public Accountants, SEC Practice Section. 1992. Statement of position regarding mandatory rotation of audit firms of publicly held companies. New York, NY: AICPA. American Institute of Certified Public Accountants. 1978a. The commission on auditors’ responsibilities: Report, conclusions and recommendations (Cohen Commission). New York, NY: AICPA. American Institute of Certified Public Accountants. 1978b. Report of Progress. New York, NY: AICPA. Arel, B., R. Brody, and K. Pany. 2005. Audit firm rotation and audit quality. The CPA Journal 75 (1): 36-39. Arruñada, B., and C. Paz-Ares. 1997. Mandatory rotation of company auditors: A critical examination. International Review of Law and Economics 17 (1): 31-61. Bae, G.S., J. Rho, B.T. Ro. 2007. The effect of mandatory audit firm retention on audit quality: Evidence from the Korean audit market. Bartov, E., A.G. Ferdinand, and J.S.L. Tsui. 2001. Discretionary-accruals models and audit qualifications. Journal of Accounting and Economics 30 (20001): 421-452. Beattie, V., and S. Fearnley. 1995. The importance of audit firm characteristics and the drivers of auditor change in UK listed companies. Accountancy and Business Research 25 (100): 227-239.
VII
Beatty, R.P. 1989. Auditor reputation and the pricing of initial public offerings. The Accounting Revieuw 64(4): 693-709. Becker, C.L., M.L. DeFond, J. Jiambalvo, and K.R. Subramanyam. 1998. The effect of audit quality on earnings management. Contemporaty Accounting Research 15 (1): 1-24. Beerens, F. and I. De Beelde. 2003. De “Sarbanes-Oxley” wet en haar impact in Europa. Thesis: 158. Behn, B., J. Carcello, D. Hermanson, and R. Hermanson. 1997. The determinants of audit client satisfaction among clients of Big 6 firms. Accounting Horizons 11(1): 7-14. Bell, T., F. Marrs, I Solomon, and H. Thomas. 1997. Auditing organizations through a strategic lens: The KPMG Business Measurement Process. Montvale, NJ: KPMG Peat Marwick, LLP. Blouin, J., B.M. Grein, and B.R. Rountree. 2007. An analysis of forced auditor change: The case of former Arthur Andersen Clients. Journal of Accounting and Public 27(2): 115-132. Bocconi Universiteit. 2002. The impact of mandatory audit rotation on audit quality and on audit pricing: the case of Italy: 1-31. Brody, R.G. and S.A. Moscove. 1998. Mandatory auditor rotation. Accounting Review 81 (5): 9831016. Buijink, W.F.J., S.J. Maijoor, and R.H.G. Meuwissen. 1998. Competition in auditing: Evidence from entry, exit, and market share mobility in Germany versus the Netherlands. Contemporary Accounting Research 15 (3): 385-404. Burgstahler, D., L. Hail, and C. Leuz. 2006. The importance of reporting incentives: Earnings management in European private and public firms. The Accounting Review 81 (5): 983-1016. Burgstahler, D., and I. Dichev. 1997. Earnings management to avoid earnings decreases and losses. Journal of Accounting and Economics 24: 99-126.
VIII
Carcello, J.V., R.H. Hermanson, and N.T. McGrath. 1992. Audit quality attributes : the perceptions of audit partners, preparers, and financial statement users. Auditing: A Journal of Practice and Theory 11(Spring): 1-15. Carcello, J.V., R.H. Hermanson, and H.F. Huss. 1995. Audit quality research in the United States. Maandblad voor Accountancy en Bedrijfskunde 69(June): 359-364. Carcello, J.V., and Z. Palmrose. 1994. Auditor litigation and modified reporting on bankrupt clients. Journal of Accounting Research Supplemen: 1-30. Carcello, J.V., and A.L. Nagy. 2004. Audit firm tenure and fraudulent financial reporting. Auditing: A Journal of Practice & Theory 23 (September): 55-69. Carey, P. and R. Simnett. 2006. Audit partner tenure and audit quality. Accounting Forum 30: 61-79. Chen, J., R.R. Duh, and S.N. Fujing. 2008. The effect of audit committees on earnings-return association: Evidence from foreign registrants in the United States. Corporate Governance: An International Review 16 (1): 32-41. Chung, H. 2004. Selective mandatory rotation and audit quality: An empirical investigation of auditor designation policy in Korea. Working paper. Perdue University. Copley, P.A. and M.S. Doucet. 1994. Improving public sector audit quality. Accountants’ Journal 73(2): 57-58. Crabtree, A.D., D.M. Brandon, and J.J. Maher. 2006. The impact of auditor tenure on initial bond ratings. Advances in Accounting 22: 97-121. Craswell, A.T. 1988. The association between qualified opinions and auditor switches. Accounting and Business Research (Winter): 23-31. Daniels, B., and Q. Booker. 2005. The effect of audit firm rotation on perceived external auditor independence and audit quality. Working paper. Jackson State University.
IX
DaPalma, A., and R. Deneckere. 1995. The market for audit services and mandatory rotation. Working Paper. HEC. Université de Genève. Davis, L., B. Soo, and G. Trompeter. 2005. Auditor Tenure, and the ability to meet or beat earnings forecasts. Working Paper, Michigan Tech University. Davis, L.R., B. Soo, and G. Trompeter. 2002. Auditor tenure, auditor independence and earnings management. Working paper. Boston College. Chestnut Hill. MA. DeAngelo, L.E. 1981. Auditor size and audit quality. Journal of Accounting and Economics 3 (December): 183-199. De Bie, B., L. Barrezeele, S. Callens, and I. De Beelde. 2004. Uit balans ! Een interdisciplinaire analyse van recente boekhoudschandalen. Antwerpen: Intersentia. Dechow, P., and D. Skinner. 2000. Earnings management : Reconciling the views of accounting academics, practitioners, and regulators. Accounting Horizons 14: 235-250. Dechow, P. 1994. Accounting earnings and cash flows as measures of firm performance : The role of accounting accruals. Journal of Accounting and Economics 18: 3-42. DeFond, M.L., and J. Jiambalvo. 1994. Debt covenant violation and manipulation of accruals. Journal of Accounting & Economics 17 (January): 145-176. DeFond, M.L., and C.W. Park. 2001. The reversal of abnormal accruals and the market valuation of earnings surpises. The Accounting Review 76 (3): 375-404. Degeorge, F., J. Patel, and R. Zeckhauser. 1999. Earnings management to exceed thresholds. Journal of Business 72: 1-33. Deis, D. and G. Giroux. 1992. Determinants of audit quality in the public sector. The Accounting Review 67 (3): 462-497. Dopuch, N., R. King, and R. Schwartz. 2001. An experimental investigation of retention and rotation requirements. Journal of Accounting Research 39: 93-117. X
Elitzur, R.R., and H. Falk. 1996. Actions for audit services and low-balling. Auditing: A Journal of Practice and Theory 15: 41-59. Europese Commissie. 1996. Groenboek: De rol, de positie en de aansprakelijkheid van de met de wettelijke controle belaste accountant in de Europese Unie. Evans, L., and C. Nobes. 1996. Some mysteries relating to the prudence principle in the Fourth Directive and in German and Britisch Law. European Accounting Review 5(2): 361-374. Falk, H., V. Frucot, and T. Van Zijl. 1998. Auditor independence: an international perspective. Paper presented at the IAAER/CIERRA conference. Chicago. October. FEE. 2004. EC Recommendation on statutory auditor’s independence in the EU & comparison with the independence section of the IFAC Code of Ethics. FEE. 2004. Mandatory rotation of audit firms. A Journal of Practice & Theory 21 (1): 67-78. Francis, J., and D. Simon. 1987. A test of audit pricing in the small-client segment of the US audit market. Accounting Revieuw 62(1): 145-157. Frankel, R.M., M.F. Johnson, and K.K. Nelson. 2002. The relation between auditors’ fees for nonaudit services and earnings management. Accounting Review 77: 71-105. Geiger, M.A. and K. Raghunandan. 2002. Auditor tenure and audit reporting failures. Auditing: A Journal of Practice & Theory 21 (March): 67-78. Geiger, M.A., K. Raghunandan, and D.V. Rama. 1998. Costs associated with going-concern modified audit opinions: An analysis of auditor changes, subsequent opinions, and client features. Advances in Accounting 16 (1): 117-139. Ghosh, A., and D. Moon. 2005. Auditor tenure and perceptions of audit quality. The Accounting Review 80 (April): 584-612. Gietzmann, M.G., and P.K. Sen. 1996. Auditor rotation: an economic analysis of the European Union’s proposed Fifth Directive. Mimeo. London School of Economics. XI
Gist, W. 1994. Empirical evidence on the effect of audit structure on audit pricing. Auditing: A Journal of Practice and Theory 23(2): 25-40. Gómez Aguillar, N. and E. Ruiz-Barbadillo. 2003. Do Spanish firms change auditor to avoid a qualified audit report? International Journal of Auditing 7 (1): 37-53. Healy, P., and J. Wahlen. 1999. A review of the earnings management literature and its implications for standard setting. Accounting Horizons 13: 365-383. Hopwood, W., J.C. McKeown, and J. Mutchler. 1994. A re-examination of auditor versus model accuracy within the context of the going-concern opinion decision. Contemporary Accounting Research 10(2): 409-431. HREB, 2006. Avis du 12 décembre 2006 ayant trait au projet de norms de l’Institut des Reviseurs d’Entreprises relatives à certains aspects lies à l’indépendance du commissaire. HREB. 2004. Advies van 24 juni 2004 omtrent het voorstel van achtste Europese vennootschapsrichtlijn. HREB. 2002. Advies van 17 mei 2002 omtrent de normen van het instituut der bedrijfsrevisoren inzake kwaliteitscontrole. IBR. 2007. Normen van het Instituut der Bedrijfsrevisoren inzake bepaalde aspecten verbonden met de onafhankelijkheid van de commissaris. Imhoff, E.A. Jr. 1988. A comparison of analysts’ accounting quality judgments among CPA firms’ clients. Auditing: A Journal of Practice and Theory Spring: 182-191. Jensen, M.C. and W.H. Meckling. 1976. Theory of the firm: Managerial behaviour, agency costs and ownership structure. Journal of Financial Economics 3 (4): 305-360. Johnson, V., L. Khurana, and K. Reynolds. 2002 Audit-firm tenure and the quality of financial reports. Contemporary Accounting Research 19 (Winter): 638-660.
XII
Jones, J. 1991. Earnings management during important relief investigations. Journal of Accounting Research 29: 193-228? Kealey, B.T., H.Y. Lee, and M.T. Stein. 2007. The association between audit-firm tenure and audit fees paid to successor auditors: evidence from Arthur Andersen. Auditing: A Journal of Practice and Theory 26 (2): 95-116. Kim, J.B., and C.H. Yi. 2006. Does auditor rotation improve audit quality in emerging markets? Korean evidence. Working paper. Concordia University and Hong Kong Polytechnic University. Klein, B., and K.B. Leffler. 1981. The role of market forces in assuring contractual performance. The Journal of Political Economy 89 (4): 615-641. Knapp, M.C. 1991. Factors that audit committee members use as surrogates for audit quality. Auditing: A Journal of Practice and Theory 10(1): 35-52. Lang, M., J. Ready, and W. Wilson. 2006. Earnings management and cross listing: are reconciled earnings comparable to US earnings? Journal of Accounting and Economics 42 (1/2): 255-283. Lang, M., J. Ready, and M. Yetman. 2003. How representative are firms that are cross-listed in the United States? An analysis of accounting quality. Journal of Accounting Research 41 (2): 363-386. La Porta, R., F. Lopez-de-Silanes, A. Shleifer, and R. Vishny. 1998. Law and finance. Journal of Political Economy 106: 1113-1155. Lee, C.J., C. Liu, and T. Wang. 1999. The 150-hour rule. Journal of Accounting and Economics 27(2): 203-228. Lennox, C. 2000. Opinion shopping, audit firm dismissals, and audit committees. Working Paper. Leuz, C., D. Nanda, and P. Wysocki. 2003. Earnings management and investor protection: An international comparison. Journal of Financial Economics 69: 505-527. Li, D. 2007. Auditor tenure and accounting conservatism. Working paper. Georgia Institute of Technology. XIII
Lys, T. and R. Watts. 1994. Lawsuits against auditors. Journal of Accounting Research 32 (Spring): 65-94. Mansi, S., W. Maxwell, and D. Miller. 2004. Does auditor quality and tenure matter to investors: Evidence from the bond market. Journal of Accounting Research 42 (4): 755-793. Mautz, R. and H. Sharaf. 1961. Philosophy of Auditing. Monograph No. 6. American Accounting Association. Menon, K., and D. Williams. 2004. Former audit partners and abnormal accruals. Accounting Review 79 (4): 1095-1119. Menon, K., and D. Williams. 1991. Auditor credibility and initial public offering. Accounting Review 66(2): 313-332. Myers, J., L. Myers, and D. Skinner. 2006. Earnings momentum and earnings management. Working paper, University of Chicago. Myers, J., L. Myers, and T. Omer. 2003. Exploring the term of the auditor-client relationship and the quality of earnings: A case for mandatory auditor rotation? The Accounting Review 78 (3): 779-799. Nair, R.D. and W.G. Frank. 1980. The impact of disclosure and measurement practices on international accounting classifications. Accounting Review: July. Nichols, D., and D. Smith. 1983. Auditor credibility and auditor changes. Journal of Accounting Research Autumn: 534-544. Nobes, Ch. and R. Parker. 2000. Comparative International Accounting. Great Britain: Pearson Education. O’Leary, C. 1996. Compulsory rotation of audit firms for public companies? Accountancy Ireland 28(2): 20-22. Palmrose, Z. 1987. Litigation and independent auditors: the role of business failures and management fraud. Auditing: A Journal of Practice and Theory 6 (Spring): 90-102. XIV
Palmrose, Z. 1986. Audit fees and auditor size: further evidence. Journal of Accounting Research 24 (1): 97-110. Pearson, T., and G. Trompeter. 1994. Competition in the market for audit services: The effect of supplier concentration on audit fees. Contemporary Accounting Research 11 (Summer): 115-135. Petty, R. and S. Cuganesan. 1996. Auditor rotation: Framing the debate. Australian Accountant (May): 40-41. Piot, C., and R. Janin. 2007. External auditors, audit committees and earnings management in France. European Accounting Review 16 (2): 429-454. Piot, C. 2005. Auditor reputation and model of governance: A comparison of France, German and Canada. Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen: 22-57. Ruiz-Barbadillo, E., N. Gómez-Aguilar, and E. Biedma-López. 2006. Long-term audit engagements and opinion shopping: Spanish evidence. Accounting Forum 30 (2006): 61-79. Schelluch, P., and S. Thorpe. 1995. Perceptions of auditor independence. Perspectives on Contemporary Auditing 1: 32-54. Schilder, A. 1996. Research opportunities in auditing in the European Union. Accounting Horizons 10(4): 98-108. Schilder, A. 1994. Auditor independence: an exploratory study on some core issues of accountants’ ethics. Ph.D. dissertation. University of Groningen. Schultz, J. and S. Gustavson. 1978. Actuaries’ perceptions of variables affecting the independent auditor’s legal liability. The Accounting Review 53 (July): 629-641. Shockley, R.A., and R.N. Holt. 1983. A behavioural investigation of supplier differentiation in the market for audit services. Journal of Accounting Research 21 (2): 545-564. Shockley, R.A. 1982. Perceptions of auditor independence: A conceptual model. Journal of Accounting, Auditing, and Finance 5 (2): 126-143. XV
Simon, D.T. 1985. The audit services market: empirical evidence. Auditing: A Journal of Practice and Theory Fall: 71-78. Simunic, D.A., and M. Stein. 1996. The impact of litigation risk on audit pricing: a review of the economics and the evidence. Auditing: A Journal of Practice and Theory 15 (Supplement): 119-134. Simunic, D.A. 1980. The pricing of audit services: theory and evidence. Journal of Accounting Research Spring: 161-190. Skinner, D., and L. Myers. 1999. Earnings momentum and earnings management. Unpublished working paper, University of Michigan and University of Illinois. Sloan, R. 1996. Do stock prices fully reflect information in accruals and cash flows about future earnings? The Accounting Review 71: 289-315. Stice, J. 1991. Using financial and market information to identify pre-engagement factors associated with lawsuits against auditors. Accounting Review 66 (33): 516-533. St. Pierre, K., and J. Anderson. 1984. An analysis of the factors associated with lawsuits against public accountants. Accounting Review 59 (2): 242-263. Titman, S., and B. Trueman. 1986. Information quality and the valuation of new issues. Journal of Accounting and Economics 8(2): 159-172. U.S. General Accounting Office (GAO). 2003. Public accounting firms required study on the potential effects of mandatory audit firm rotation. Washington, D.C.: Government printing office. Vanstraelen, A. 2000. Impact of renewable long-term audit mandates on audit quality. The European Accounting Review 9(3): 419-442. Van Tendeloo, B., and A. Vanstraelen. 2008. Earnings management and audit quality in Europe: Evidence from the private client segment market. European Accounting Review 17 (3): 447-469. Wallace, W. 1980. The economic role of the audit in free and regulated markets. London: Touche Ross & Co. XVI
Watts, R.L., and J.L. Zimmerman. 1990. Positive accounting theory: A ten year perspective. Accounting Review 65 (1): 131-156. Watts, R.L., and J.L. Zimmerman. 1986. Positive Accounting Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Willekens, M. 2008. De toegevoegde waarde van de audit. Die Keure. Wüstemann, J. 2004. Evaluation and response to risk in international accounting and audit systems: framework and German experiences. Journal of Corporation Law: 1-34. Wysocki, P. 2004. Discussion of ultimate ownership, income management, and Legal and extralegal institutions. Journal of Accounting Research 42: 463-474. Young, S. 1999. Systematic measurement error in the estimation of discretionary accruals: an evaluation of alternative modelling procedures. Journal of Business Finance and Accounting 26 (7/8): 83-862.
XVII
BIJLAGEN
BIJLAGE 1: Overzichtslijst geïnterviewden
Naam
Functie
Datum
Plaats
Prof. Dr. Ie Henri Olivier
Secretaris Generaal : FEE
28/10/2008
Brussel
Dhr. Daniel Kroes
Partner : Deloitte
29/10/2008
Diegem
Dhr. Peter Opsomer
Partner : PricewaterhouseCoopers
03/11/2008
Gent
Mevr. Catherine Dendauw
Wetenschappelijk adviseur : HREB
17/11/2008
Brussel
Mevr. Lieve Cornelis
Partner : Ernst&Young
09/12/2008
Gent
Dhr. Jan Robberecht
Policy Officer : DG Markt
16/03/2009
Brussel
Dhr. Hugues Wangen
Partner : Grant Thornton
20/03/2009
Groot-Bijgaarden
XVIII
BIJLAGE 2: Vragenlijsten
Interview FEE: •
Behoort de FEE tot de beroepsbeoefenaars op Europees niveau? Wat doet jullie organisatie precies?
•
Wat is de policy van uw instituut omtrent audit rotatie (Belgische situatie)? Hoe lang bestaat deze policy al en zal er in de toekomst iets veranderen aan dit beleid?
•
Wat is de policy in de andere landen? (Frankrijk, Duitsland, Italië, UK, US)
•
Wie roteert er? (De partner, de second partner reviewer) Wat gebeurt er met de rest van het audit team?
•
Welke kosten zijn er verbonden aan auditor rotatie?
•
Welke voordelen zijn er verbonden aan auditor rotatie?
•
Overtreffen de voordelen de kosten?
•
Wat vindt u van volgende stelling: “Audit rotatie leidt tot hogere onafhankelijkheid met als gevolg dat de audit kwaliteit verbetert.”
•
Verwacht u dat audit rotatie een impact heeft op het beroep? Ga je zo de markt niet nog verder segmenteren zodat de meeste beursgenoteerde vennootschappen bij de Big 4 (+2) zitten?
•
In Italië heeft men opgenomen dat er audit kantoor rotatie moet zijn. Wat vindt u beter audit KANTOOR rotatie of audit PARTNER rotatie, en waarom? Wat zijn de voor– en nadelen van beide concepten?
•
Hoe verloopt het beslissingsproces ivm de audit en de verklaring? (Wie stelt het audit programma op, doet de coördinatie van de uitvoering, stelt de memo op, maakt de draft opinie, …)
•
Hoe gebeurt de selectie van een nieuwe vennoot? Ik kan mij voorstellen dat elke commissaris de audit wil doen van bepaalde gerenommeerde vennootschappen, hoe verloopt de keuze. Wat is de invloed van deze keuze op de feestructuur?
• Is er een beleid inzake kennisoverdracht? (oude auditor naar nieuwe auditor, werkpapieren of vergadering of …) • In mijn onderzoek voor mijn thesis ben ik van plan om Italië (verplichte kantoor rotatie) te vergelijken met Frankrijk en Duitsland (verplichte partner rotatie). Ik wil onderzoeken of deze verplichting een significante verbetering inhoudt van de audit kwaliteit. Hoe kan ik dit XIX
volgens u het beste aanpakken? Ik ben van plan om dit via earnings management te doen. Lijkt u dit een goed idee? Op welke statements zou ik mij volgens u dan moeten baseren om een jaarrekening van goede kwaliteit te onderscheiden van een slechte?
Interview auditkantoren (BIG 4): • Wat is de policy in uw bedrijf omtrent audit rotatie (Belgische situatie)? • Hoe lang bestaat deze policy al? Zal er in de toekomst iets veranderen aan dit beleid? • Wat is de policy in andere landen waar uw bedrijf actief is? (Frankrijk, Duitsland, Italië, Spanje, UK, USA, …) • Hoe verloopt deze rotatie concreet in uw bedrijf? • Wie roteert er? (De partner, de second partner reviewer) Wat gebeurt er met de rest van het audit team? • Hoe verloopt het beslissingsproces ivm de audit en de verklaring? (Wie stelt het audit programma op, doet de coördinatie van de uitvoering, stelt de memo op, maakt de draft opinie, …) Wat is de taak van de partner in dit proces? •
Is er een beleid inzake kennisoverdracht? (oude auditor naar nieuwe auditor, werkpapieren of vergadering of …)
• Hoe gebeurt de selectie van een nieuwe vennoot? Ik kan mij voorstellen dat elke commissaris de audit wil doen van bepaalde gerenommeerde vennootschappen, hoe verloopt die keuze? Heeft deze keuze gevolgen op de individuele vergoeding? Hoe gebeurt de inkomsten allocatie? • Welke kosten zijn er volgens u verbonden aan audit rotatie? • Welke voordelen zijn er volgens u verbonden aan audit rotatie? • Vindt u dat de voordelen de kosten overtreffen? • Wat vindt u van volgende stelling: “Audit rotatie leidt tot hogere onafhankelijkheid met als gevolg dat de audit kwaliteit verbetert.” • In Italië heeft men opgenomen dat er audit kantoor rotatie moet zijn. Wat vindt u beter audit KANTOOR rotatie of audit PARTNER rotatie, en waarom? Wat zijn de voor– en nadelen van beide concepten? • Wordt door audit rotatie de markt niet nog verder gesegmenteerd zodat de meeste beursgenoteerde vennootschappen bij de Big 4 + 2 zitten? Kunnen kleine audit kantoren wel met jullie concurreren als audit rotatie verplicht is. Hebben zij hiertoe wel de middelen? XX
• In mijn onderzoek voor mijn thesis ben ik van plan om Italië (verplichte kantoor rotatie) te vergelijken met Frankrijk en Duitsland (verplichte partner rotatie). Ik wil onderzoeken of deze verplichting een significante verbetering inhoudt van de audit kwaliteit. Hoe kan ik dit volgens u het beste aanpakken? Ik ben van plan om dit via earnings management te doen. Lijkt u dit een goed idee? Op welke statements zou ik mij volgens u dan moeten baseren om een jaarrekening van goede kwaliteit te onderscheiden van een slechte?
Interview auditkantoren (Mid Tier) (Engels): •
What is the policy in your company with respect to audit rotation (policy in Belgium)?
•
How long does this policy exist? Do you expect any changes to this policy in the (near) future?
•
Who rotates? (The partner, the second partner reviewer) What happens to the rest of the audit team?
•
Can you give a concrete description of how the rotation takes place in your company?
•
Is there a policy with respect to the transfer of knowledge (from the old auditor to the new one in charge)? (working papers, meetings, etc.)
•
What is the policy in your company in other countries? (France, Germany, Italy, UK, US)
•
How does the decision process work with respect to the audit and declaration? (Who is responsible for the audit program, who does the coordination of the performance of the audit, who prepares the note, who is responsible for the draft opinion, etc.) What is the role of the partner in this whole process?
•
Is there a special procedure for the selection of a new partner? (I can imagine that every partner wants to perform the audit of well-known, famous companies.) Is there an influence on the fee structure?
•
What do you think are the costs/disadvantages that are linked to audit rotation?
•
What are the advantages of audit rotation?
•
Do you think that the advantages outperform the disadvantages?
•
Do you agree with the following statement: “Due to audit rotation there is a higher independence and as a consequence there is an improvement of the audit quality.”
•
Nowadays audit rotation is a European Directive. In Belgium, the ‘IBR’ has implemented this directive in a norm. Is there sufficient monitoring of the compliance to the norm?
XXI
•
In Italy there is mandatory audit firm rotation. What do you like most: audit partner rotation or audit firm rotation and why? What are the advantages and disadvantages of audit firm rotation?
•
What do you think will be the impact of audit rotation on the profession? (in your company, in small companies with most of the time only one partner in charge) Will the policy of mandatory audit rotation result in even more listed companies being audited by a Big 4 (+2) audit firm? Do the small companies still have a chance to survive and audit big companies?
•
Small audit firms are most of the time unwilling to do an interview about this topic. What do you think is the reason for that?
•
Do you have any recommendations for me to optimize my master thesis? (books, articles, papers that I certainly have to read, etc.)
Interview Europese Commissie (DG Markt): •
Wat doet u precies bij de Europese Commissie?
•
Hoe denkt de Europese Commissie over audit partner rotatie (= interne rotatie)?
•
Welke voordelen zijn er volgens de EC verbonden aan audit partner rotatie?
•
Welke kosten/nadelen zijn er volgens de EC verbonden aan audit partner rotatie?
•
Vindt de Europese Commissie dat de voordelen de nadelen overtreffen?
•
Kunt u mij bevestiging geven voor de volgende regelgeving?
•
In Frankrijk: sinds september 2002 moet de partner elke 7 jaar verplicht roteren
•
In Duitsland: sinds 1998 moet de partner elke 6 jaar verplicht roteren
•
In Italië: sinds 1974 moet het kantoor elke 9 jaar verplicht roteren (minimum 3 jaar)
•
Het beleid inzake auditrotatie lijkt me niet echt uniform. Probeert men hier iets aan te doen?
•
Ga je door auditrotatie de markt niet nog verder segmenteren zodat de meeste beursgenoteerde vennootschappen bij de Big 4 zitten? Hebben kleine auditkantoren nog wel een kans?
•
In welke richtlijnen en regelgevingen is audit rotatie concreet opgenomen? o De richtlijn 2006/43/EG van het Europees Parlement zegt over dit onderwerp in alinea 26:
“Ter versterking van de onafhankelijkheid van de wettelijke auditors van organisaties
van
openbaar
belang
dient/dienen
de
voornaamste
vennoot/vennoten die deze organisaties controleert/controleren, te rouleren. XXII
Daartoe dienen de lidstaten te bepalen dat de voornaamste vennoot/vennoten bij een gecontroleerde organisatie wordt/worden vervangen, terwijl wordt toegestaan dat het auditkantoor waaraan de voornaamste vennoot/vennoten verbonden is/zijn, de wettelijke auditor van die instelling blijft. Bij wijze van alternatief mag een lidstaat die dit passend acht om de gestelde doelen te verwezenlijken, onverminderd artikel 42, lid 2, een wisseling van auditkantoor verlangen.” o De Achtste Richtlijn (84/253/EEG) o IFAC Code of Ethics o Sarbanes-Oxley Act o ???? •
Wat vindt uw instituut van volgende stelling: “Audit rotatie leidt tot hogere onafhankelijkheid met als gevolg dat de audit kwaliteit verbetert.”
•
In Italië heeft men opgenomen dat er audit kantoor rotatie moet zijn. Wat beveelt uw instituut aan, audit kantoor rotatie of audit partner rotatie en waarom? Wat zijn de voor– en nadelen van kantoor rotatie?
•
Hebben jullie vooraleer de richtlijn in te voeren onderzoek/studies verricht?
Interview HREB: •
Wat doet de Hoge Raad voor Economische Beroepen precies?
•
Hoe denkt uw instituut over audit partner rotatie?
•
Welke voordelen zijn er volgens de HREB verbonden aan audit partner rotatie?
•
Welke kosten zijn er volgens de HREB verbonden aan audit partner rotatie?
•
In welke richtlijnen en regelgevingen is auditorrotatie concreet opgenomen? o De richtlijn 2006/43/EG van het Europees Parlement zegt over dit onderwerp in alinea 26:
“Ter versterking van de onafhankelijkheid van de wettelijke auditors van organisaties
van
openbaar
belang
dient/dienen
de
voornaamste
vennoot/vennoten die deze organisaties controleert/controleren, te rouleren. Daartoe dienen de lidstaten te bepalen dat de voornaamste vennoot/vennoten bij een gecontroleerde organisatie wordt/worden vervangen, terwijl wordt toegestaan dat het auditkantoor waaraan de voornaamste vennoot/vennoten XXIII
verbonden is/zijn, de wettelijke auditor van die instelling blijft. Bij wijze van alternatief mag een lidstaat die dit passend acht om de gestelde doelen te verwezenlijken, onverminderd artikel 42, lid 2, een wisseling van auditkantoor verlangen.” o De Achtste Richtlijn (84/253/EEG) o IFAC Code of Ethics o Sarbanes-Oxley Act o ???? •
Wat vindt uw instituut van volgende stelling: “Auditrotatie leidt tot hogere onafhankelijkheid met als gevolg dat de auditkwaliteit verbetert.”
•
In Italië heeft men opgenomen dat er audit kantoor rotatie moet zijn. Wat vindt de HREB beter audit KANTOOR rotatie of audit PARTNER rotatie en waarom? Wat zijn de voor– en nadelen van beide concepten?
•
Is er een Europees beleid inzake audit comités?
•
In mijn onderzoek voor mijn thesis ben ik van plan om Italië (verplichte kantoor rotatie) te vergelijken met Frankrijk en Duitsland (verplichte partner rotatie). Ik wil onderzoeken of deze verplichting een significante verbetering inhoudt van de audit kwaliteit. Hoe kan ik dit volgens u het beste aanpakken? Ik ben van plan om dit via earnings management te doen. Lijkt u dit een goed idee? Op welke statements zou ik mij volgens u dan moeten baseren om een jaarrekening van goede kwaliteit te onderscheiden van een slechte?
•
Heeft u nog tips in verband met boeken, artikels, papers die ik zeker moet gelezen hebben?
XXIV
BIJLAGE 3: Multicollineariteit: correlatiematrix
Variabelen
LEGAL
SIZE
LEV
GROWTH
ROA
CYCLE
AGE
OWNER
LEGAL
1
-0,087
0,236
0,035
0,007
-0,187
0,158
0,173
SIZE
0,061
1
0,435
-0,065
0,213
-0,011
0,280
-0,133
LEV
0,366
0,462
1
-0,024
-0,204
0,020
0,256
0,012
GROWTH
-0,003
0,077
-0,149
1
0,039
-0,067
-0,059
0,067
ROA
0,003
0,251
-0,190
0,412
1
-0,083
0,089
0,044
CYCLE
-0,271
0,046
-0,117
-0,089
-0,139
1
0,080
-0,020
AGE
0,270
0,314
0,281
-0,094
0,156
-0,014
1
0,047
OWNER
0,101
-0,149
-0,021
0,001
0,042
-0,023
0,052
1
Boven de diagonaal bevindt zich de Pearson correlatiecoëfficiënt en onder de diagonaal de Spearman correlatiecoëfficiënt. Voor de eenvoud zijn deze correlatiecoëfficiënten berekend op gepoolde data, dit wil zeggen op gemiddelde data over de periode 1999-2006.
XXV
BIJLAGE 4: Normaliteit test
Deze normaliteitstest is uitgevoerd voor de gepoolde afhankelijke variabele via het model van Jones, maar resulteert in ongeveer dezelfde grafieken indien het model van DeFond en Park gebruikt wordt.
XXVI
