De herinnering blijft Gaston Vanoppen
100 jaar Sl a g d e r Z i lve re n H e l m e n 1
De herinnering blijft Gaston Vanoppen
100 jaar Sl a g d e r Z i lve re n H e l m e n
Zonder de hulp van familieleden, vrienden en kennissen zou het mij nooit gelukt zijn om dit boek te realiseren. Eerst en vooral dank ik mijn ouders en gootouders ook al maken ze dit niet meer mee. Mijn bijzondere dank gaat uit naar mijn zoon Stijn en schoondochter Carla alsook naar mijn kleinkinderen Mathijs en Karlijn. Zij hebben mij dagelijks met veel enthousiasme aangemoedigd. Maar ook het grote geduld van mijn vrouw Janine en de stimulans van mijn zus Marie-Claire Vanoppen waren op elk moment een hart onder de riem. Dank ook aan de vele vrienden en kennissen die mij bereidwillig bijstonden. Ik vernoem graag: Kris Bastijns, Maurice Vanderhaegen, Alice Maes, Carol Persoons, Frans Wuestenbergs, Robin Mathieu, Marc Jansen, Hans De Tant, Martin, Erik en Tony Schuurmans, Annie Leemans, de familie Prinsen Ector, Freddy Ector, Jozef De Roover, Raoul Tips, Guillaume Michiels, Stefan Machiels, Frans Hermans, Willy Hayen, Eric Vanardennen, André Somers, Emiel Gerards, de familie Stroobants, Eugeen Strauven, Jochen Flossie, Anton Moors, Sabrina Brugmans, Karel Verhelst, Jean Sauvillers, Margriet Elpers, Paul Steenaerts, de familie Stroobants, Koen Vanspringel, Raf Van Steenbergen, de familie Vandevelde en de vrienden van de wandelclub De Horizon.
“
Het eerste dat sneuvelt bij het begin van elke oorlog is het gezond verstand.
“
Dankwoord
A. den Doolaard
Mijn speciale dank gaat uit naar het Koninklijk Legermuseum in Brussel, de stedelijke diensten van Lokeren, Halen en Geetbets.
Redactie & regie Philip Willaert
Grafische vormgeving Geert Van Dessel
Druk Drukkerij Peeters
4
5
De herinnering blijft... De Slag der Zilveren Helmen vond plaats op 12 augustus 1914 in Halen. Ze vormt een bescheiden mijlpaal in de militaire geschiedenis van ons land. Volgens de geschiedenis van de krijgskunst was het de laatste keer in Europa dat er een klassieke cavaleriecharge met blanke sabel plaatsvond. Het was tevens het enige ‘gewonnen’ gevecht tijdens WOI van de Belgen op het Duitse leger zonder hulp van de geallieerden. Maar het wapenfeit raakte ondergesneeuwd door Verdun, Ieper, Arras, Cambrai, Somme, Tannenberg... Het lijkt alsof de Slag der Zilveren Helmen niet meer is dan een banaal treffen. Mogen we hier spreken van een slag? Is het begrip niet enkel van toepassing als alle militaire middelen ontplooid zijn wat in Halen zeker niet het geval was? Daar was maar één divisie - infanterie en cavalerie - tijdelijk bij betrokken. In het Frans gebruikt men doorgaans het woord combat om het gevecht in Halen te beschrijven. Beter houden we het bij het begrip gevecht. Het drukt, zoals Ruben Donvil in zijn publicatie
6
De Grote Oorlog op Kleine Schaal aanhaalt, de juiste ondergeschiktheid uit aan het begrip slag of bataille. In heel wat algemene literatuur over WOI gaat men snel voorbij aan de eerste oorlogsmaand in OostBrabant en Limburg. De vier jaren aan het IJzerfront genieten tot op vandaag bekendheid en populariteit waardoor het begin van de oorlog in de vergetelheid raakte. Nochtans wist ik beter. Hoe vaak heeft mijn vader Jan Eduard Vanoppen mij niet verteld over deze slag? Op zijn beurt had hij het verhaal geërfd van zijn vader, mijn ‘bompa’ Jozef Vanoppen, die de tijd en dus ook het gevecht als burger van heel nabij had meegemaakt. In zijn café aanhoorde hij de vele soldateske verhalen. Aan de hand van mijn vader Eduard liep ik in mijn jonge jongensjaren langs de talrijke beelden, herdenkingsmonumenten die de veldslag memoreren. De brave man moet onder de indruk zijn geweest van de vele verhalen die zijn vader hem had doorgegeven en uit wiens mond ik als kind diezelfde verhalen meekreeg. Of ze nu waar of waarachtig waren, ook ik raakte er blijvend door gefascineerd en dat is nog steeds het geval. In gedachten zag ik als jonge knaap het weelderig geschitter van
de zilveren helmen en stalen kurassen. In die vorm kwamen de verhalen op mij af. Mijn perspectief is intussen veranderd. De zilveren helmen waren wellicht te mooi om waar te zijn. Het romantische en heroïsche aspect van die zilveren helmen hebben we te danken aan August Cuppens, de pastoor-dichter van Loksbergen die na de oorlog in een gedicht het gevecht met die naam doopte. Zo creëerde hij een mythe die hij slim wist te koppelen aan de Guldensporenslag. Een beetje zoals de mensen het graag wilden: het verhaal van David tegen Goliath. Hoe dan ook, de overgeleverde krijgsgeschiedenis, wellicht niet zelden aangedikt, sprak tot mijn verbeelding. De gevechten in Halen hadden voor mij een heroïsche contour gekregen, iets romantisch en abstracts tegelijk. Het beeld leek zo geplukt uit een andere wereld en riep voor mij de monumentale soldatenheroïek op van de grote Franse schilder Eugène Delacroix waarvan ik de tragiek en de waanzin pas jaren later inzag. Bij het aanhoren van die vaak straffe verhalen van zij die dit verschrikkelijke absurde schouwspel hadden overleefd, kreeg ik letterlijk rode oortjes. Ik herinner mij nog helder August van Kerckhoven die
aan de Leuvense stoof midden jaren vijftig zo sappig vertelde over het moordend mitrailleurvuur. Hij was toen al een man op leeftijd. Zijn relaas was wellicht ingekleurd door de vervagende afstand in de tijd. Verhalen over de Groote Oorlog leiden gemakkelijk een eigen leven. Als kind bekommerde ik mij niet om de historische waarheid. Alleen al het feit dat hij, mijn grootvader, de veldslag met eigen ogen had meegemaakt, begeesterde mij, maar maakt van mij nog geen historicus. De gevechten in Halen maken geen deel uit van een fictieserie. Ze zijn waar gebeurd. Tot op vandaag blijven de verhalen nazinderen en kom ik vooral tot het besef dat de tijd ons niet loslaat. Dat de herinnering blijft. Elke keer als ik richting IJzerwinning rijd, zie ik in gedachten de woeste charges van Duitse adelborsten zo heldhaftig weergegeven in de schilderijen die achteraf ontstonden. Daar tegenover staan de minder heldhaftige beelden van de New-Yorkse fotoreporter George Grantham Bain (1865-1944). Hij fotografeerde de dag na de gevechten de achtergelaten paardenkadavers. Troosteloze zichten die appelleren aan de zinloosheid van oorlog. In dit prach-
tige heuvellandschap met de kabbelende IJzerbeek voltrok zich een bloedige strijd. Oorlog is nu eenmaal oorlog. Soldaten stierven bij bosjes in naam van eengroter politiek spel waar ze geen vat op hadden. Daarom dit persoonlijke verhaal: overgeleverde getuigenissen van soldaten, burgers en mensen. Aan hen draag ik 100 jaar na de gebeurtenissen van 12 augustus 1914 deze publicatie op. Tegelijkertijd kijk ik in de toekomst en hoop ik dat het gevecht in Halen niet alleen staat voor sabelgekletter en vijandigheid, maar evenzeer een symbool is voor vrede en verbroedering. En ook dit nog. Zonder de bijtende nieuwsgierigheid van mijn kleinzoon Mathijs was deze publicatie er nooit gekomen. Zijn vragen hebben mij tijdens onze vele wandelingen bijzonder geprikkeld en gecharmeerd. Onschuldige curiositeit zette er mij toe aan om dit werk met veel geduld, plezier en liefde te voltooien.
Gaston Vanoppen Halen, 1 december 2013
7
Inhoud Halen aan de vooravond van WOI 11 Oorlog! 17 In het geheugen gebeiteld 29 De eerste schermutselingen 33 Daar is de vijand 45 De gevechten in Halen in kaart 75 Leven met het verleden 87 8
9
Halen aan de vooravond van
WOI
10
11
Va n o u d e e n m o d e r n e t i j d e n
Rivieren en beken als natuurlijke verdedigingslinie Het stadje Halen en omgeving zijn doorsneden door beken en rivieren. Dat is niet zonder militair-strategische en economische betekenis. Gedurende de eerste dagen van augustus 1914 vormen ze een natuurlijke grens waarachter de Belgische linies zich verschansen en waardoor de opmars van het Duitse Eerste Leger aanzienlijk vertraagt. De Gete vormt de oostgrens van Halen en mondt samen met de Herk uit in de Demer. De Demer stroomt van oost naar west en ontvangt voorbij het gehucht Zelk de Velpe die dwars door Halen stroomt. In het centrum van het stadje buigt de Velpe af richting Zelk en wordt op haar weg gevoed met het water van twee beken: de IJzerbeek en de Ketelbeek. Gedurende de gevechten van 12 augustus 1914 spelen al deze rivieren en beken een zeer belangrijke verdedigingsrol. De Gete ontpopt zich in de winter tot een regenrivier.
T
ot aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog is Halen een vredig stadje aan de Gete. Die vrede is er echter niet van alle tijden. In de vroege voorgeschiedenis behoort Halen tot een van de eerste steden van Haspengouw. De abdij van St-Truiden bezit sedert 741 Donk en Halen door een charter door Robrecht - graaf van Hesbania (Haspengouw) - in Kortessem uitgeschreven. Opgravingen tonen vandaag aan dat Halen reeds eeuwen bestaat waarschijnlijk niet onder deze naam.
In de middeleeuwen kent Halen een aanzienlijke bloei. De goed bevaarbare Demer en Gete zorgen voor economische activiteit en welstand. Kooplieden maken in de 13de eeuw gebruik van deze veilige route om hun waren - vooral de lakenhandel floreert weelderig - te verschepen tot in Zoutleeuw en vandaar tot in Engeland. Het is de enige manier om met zwaardere goederen door een onherbergzaam, zompig gebied te trekken. Zo ontwikkelt Halen zich geleidelijk tot
12
een stadje van welstand en bereikt de economische bloei op het einde van de 14de eeuw onder het bestuur van Johanna van Brabant een ongekend hoogtepunt. Drie eeuwen van oorlog en plundering maken hieraan een einde. Haar gunstige geografische ligging die aan de grondslag lag van economische opbloei, was nu de voornaamste oorzaak van het nakend verval. De Gete gelegen op de grens tussen het Prins-Bisdom Luik en het Hertogdom Brabant wordt een speelbal van beide machtscentra. In 15de, 16de en 17de eeuw wordt steeds gevochten om macht over de Getegrens. Voor de bevolking betekenen dit zware en onzekere tijden. Kooplieden en nijveraars houden het in Halen voor bekeken en zoeken andere en veiliger oorden op. Ook de 18de eeuw blijft een tijd van vallen en opstaan. Maar in de 19de eeuw breekt de moderne tijd aan en behoren de feodale gewoonten en praktijken definitief tot het verleden.
Vis scheppen met een “woh” De Gete was 100 jaar geleden een zeer visrijke rivier. Door de felle stroming en de weelderige plantengroei was het water bijzonder zuurstofrijk. Mijn grootvader, Jozef Vanoppen, vertelde mij dat hij dikwijls werd gevraagd door enkele notabelen van Halen om snoek en paling te vangen. De gevangen vis werd dan smakelijk bereid door het huispersoneel ter gelegenheid van een of ander feestje. Niet iedereen mocht in die tijd zo maar vissen waar hij wilde. De rivier behoorde tot in het midden tot de eigenaar van de grond die er naast lag. Hele gebieden behoorden vaak aan een persoon toe zodat er langs kilometers oever niet gevist mocht worden. Met zijn broer Eugeen begaf Jozef zich dan naar de Gete waarzij uitzonderlijk wel mochten vissen. Er werd gevist met “een woh”, het dialect voor een groot plat schepnet. Eerst werd er een net dwars over en in het water gespannen. Stukken lood hielden het goed op de bodem en belette de doorgang. De twee broers gingen dan een vijftigtal meter stroomopwaarts het water in en dreven de vissen voor zich uit in de richting van het net. Bij het net wemelde het van vissen. Met de “woh” hadden ze de vis er maar uit te scheppen. Dikke snoeken en vette kronkelende palingen werden op een kruiwagen geladen en afgeleverd bij de opdrachtgevers. Jozef en Eugeen kregen er in ruil wat zakgeld voor. Zelf namen ze wat vis mee voor de familie die best een extraatje kon gebruiken. Na de Eerste Wereldoorlog, vanaf het begin van de jaren dertig, was de Gete al lang niet meer die frisse visrijke rivier, eerder een stinkende riool door de toenemende industrieën die zich langs de bovenloop kwamen vestigen. Bij oostenwind konden de mensen van Halen geen raam openzetten, bij westenwind kregen de inwoners van Donk hun deel. De stank was niet te harden. De laatste jaren is van die hinderlijke geur niets meer te merken, het visbestand is vandaag aan een heropleving toe.
13
H al en met d e we re l d v e r b o n d e n
M
et grote vreugde en officiële plechtigheden wordt in 1879 de aankomst van de eerste trein in het station van Halen gevierd. Een jaar eerder was de spoorlijn Tienen-Diest op 27 mei opengesteld. Vanaf nu zou Halen echt tot de moderne wereld gaan behoren. Zo kent het goederenvervoer een groot succes. Hooi en stro zijn bestemd voor het leger, bomen voor de zagerij van Eugeen Liesenborghs, suikerbieten vertrekken van hieruit naar Tienen. Straatstenen, steenkolen en talloze goederen worden dagelijks gelost en geladen.
Zo zag het marktplein er omstreek 1914 uit. De kiosk kwam er in 1904.
Zicht van op de markt richting Generaal De Witte straat.
14
De moderne tijd valt ook in Halen geen halt toe te roepen. Stoomtram, trein, auto en de fiets zetten hun zegetocht onverminderd voort en geven vorm aan het sociale en eco-
De Koepoortstraat was vroeger de straat waarlangs het vee naar ‘het broek’ (nu industriezone) werd gedreven.
nomische leven van het stadje. Langs de Singellaan liep sinds 1905 een stoomtramlijn vanuit Herk-de-Stad tot aan het station van Halen. In 1946 wordt de tramlijn afgeschaft. Snel vervoer en telegrafie geven het communicatieverkeer vleugels. In 1880 opent het gloednieuwe postkantoor de deuren. In 1894 fietst Henri Vaes, een rentenier-herenboer, trots rond op de eerste fiets in Halen. Drie jaar later hollen opgewonden schoolkinderen vol bewondering achter de automobiel van postontvanger Clement Cielen. Het zijn onmiskenbaar de tastbare voortekens van een nieuwe en snelle tijd. In 1957 maakt de stoomtrein zijn laatste rit, een jaar later stopt het personenvervoer en houdt ook het goederentransport op. Spoorweg en station verdwijnen in 1969, koning auto wordt dan heer en meester.
Het gehavende gemeentehuis werd na WO I gerenoveerd. Er werden 2 leeuwen, 2 soldaten, een ijzeren hek en een mooi balkon als verfraaiing toegevoegd. Leeuwen en soldaten alluderen op de gevechten in Halen.
Een witte magische wolk
In 1978 sloopte men het oude gemeentehuis, het nieuwe stadhuis dagtekent uit 1980.
In 2011 en 2012 werd het huidige gemeentehuis gebouwd. Leeuwen en soldaten werden gerecupereerd.
“In de strenge winter van 1955 ging ik een paar keer met de trein naar school in Diest omdat de fietspaden er onberijdbaar bijlagen. Op het perron van het oude station zag ik al van ver de opstijgende rookpluim, het was de sierlijke aankondiging van zijn komst. Ik vond het als elfjarige knaap een indrukwekkend schouwspel wanneer de zware stoomlocomotief al puffend en sissend het station binnenliep. Knarsend staal, een heftige fluitstoot en vooral veel opstijgende stoomwolken die medereizigers onherkenbaar hulden in een witte magische wolk. We zaten op houten banken, sober en sec. Luxe was er niet. Eenmaal iedereen was opgestapt, blies de conducteur op zijn dienstfluit. Machinist en stoker in blauwe overal met het aftekenend rode sjaaltje, de kepie naar achter geschoven, leunden met hun zwarte koppen, geblakerd door rook en steenkoolstof, door het raampje waar geen glas in zat. Ik zie ze nog altijd voor me. De fluittoon onder stoomdruk gaf het teken van vertrek aan. Het schelle geluid trok door merg en been terwijl het logge gevaarte zich in gang trok en elke spoornaad de wagon deed schudden. Op de brug over de Demer reed de trein zacht en behoedzaam alsof de constructie elk moment zou begeven. Was de brug niet stevig genoeg dacht ik dan? Iedere keer als de trein over de brug reed, hield ik mijn hart vast en ook mijn reisgezellen waren er nooit gerust in.”
Het station van Halen.
De stoomtram vertrekt op deze foto in het station van Herk-de-Stad naar Halen.
15
Bedrijvigheid in het vo oro orlo gse Halen
N
Links van de weg naar Herk-de-Stad we de gebouwen van brouwerij Wauters.
16
ieuwe bedrijvigheden zien het licht zoals de onderneming van Jean Saels. Hij start in 1898 op de markt een fabriek waar papieren zakjes worden gemaakt. Het bedrijf groeit en bloeit. Jean Saels vestigt zich na de Groote Oorlog in 1923 aan de Zwarte Duivelsstraat. Twee jaar later, in 1925, verbouwt hij het bedrijfsgebouw voor de installatie van nieuwe ma-
chines die de zakken mechanisch vervaardigen. Verder zijn er in het vooroorlogse Halen aan de vooravond van WOI drie brouwerijen: De Sluis, Wauters en Loosen. Deze bedrijven spelen een rol in het verhaal over de eerste oorlogshandelingen van 1914. Soldaten drinken er niet alleen bier, ze vinden in de brouwerijen stallingen en verzorging voor de paarden.
De ‘papeterie’ van Jean Saels op de markt werd opgericht in 1898.
In 1923 vestigde Saels zich in de Luikerstraat (nu Zwarte Duivelsstraat).
Oorlog !
17
Fata l e s c h o t e n i n S a r a j ew o
“
N
a drieëntachtig jaar van ononderbroken vrede en ongekende opbloei keert op 4 augustus 1914 de oorlog weer naar zijn geliefde België. Het wordt, vanaf de allereerste dag, een weerzien in felle brutaliteit”, schrijft historicus Rolf Falter in “België, een geschiedenis zonder land”. Door de dodelijke aanslag op de kroonprins Frans Ferdinand door de Servische student Gavrilo Princip op 28 juni in de straten van het door Oostenrijk gecontroleerde Sarajevo, kan het bijna niet anders dan leiden tot een internationale crisis, maar niet noodzakelijk tot een algemene oorlog. Echter de Duitse
legerleiding ziet hierin een mooi alibi om het conflict verder uit te spinnen. Met angst kijkt ze toe hoe Rusland economisch opveert en de militaire kracht van Sint-Petersburg zich gaandeweg versterkt. Duitsland moedigt de bondgenoot in Wenen aan het kleine Servië de oorlog te verklaren. Op 28 juli bombarderen Oostenrijkse schepen op de Donau Belgrado. Meteen is dit het startschot voor het bevestigen van de bondgenootschappen. Even aarzelt Berlijn wat het ontketend heeft, maar daarvoor is het te laat. Er is geen weg terug. Bovendien moet er militair snel beslist en georganiseerd worden.
De arrestatie van Gavrilo Princip, de moordenaar van Frans Ferdinand.
Schietoefening van de Duitse artillerie.
H e t S c h l i e ff e n p l a n
D
uitsland en Oostenrijk-Hongarije weten zich omsingeld door Frankrijk en Rusland die zich verzekerd voelen van de steun van het Britse wereldrijk, toen verreweg de machtigste natie. Als gevolg van de Frans-Russische samenwerking in het begin van de jaren negentig van de 19de eeuw, is de Duitse generale staf zich intensief gaan voorbereiden op een tweefrontenoorlog. Het Duitse opperbevel gaat ervan uit dat het Duitse leger niet sterk genoeg is om het Franse en het Russische leger tegelijkertijd te verslaan. Aanvankelijk is de doctrine defensief: men zou verdedigen in het westen en voorzichtig aanvallen in het oosten. Dit is een voorzichtige
en conservatieve strategie, waarbij men ervoor beducht is zich in het immense Russische achterland te laten lokken, zoals Napoleon een eeuw eerder had ondervonden. Alfred von Schlieffen (1833 -1913) bedenkt voor het westelijk front echter een gedurfder plan, dat een snelle uitschakeling van Frankrijk beoogt, waarna met Rusland zou worden afgerekend. Deze aanpak wordt in 1906 bepleit in een definitieve notitie, bekend als het Schlieffenplan. Dit plan voorziet dat Rusland tenminste zes weken nodig zou hebben om volledig te mobiliseren door het gebrek aan industrialisatie, infrastructuur en de enorme afmetingen van het land. In die weken moeten alle Duitse troepen, in een paar dagen aan
het front kunnen staan en via een gigantische en perfect getimede opmars dwars door België en Noord-Frankrijk, binnen de veertig dagen Parijs veroveren. Van een doortocht door Nederlands Limburg wordt op het laatste moment afgezien. België ontvangt in de tien jaar voor 1914 signalen dat het de verplichting van neutraliteit, in geval van een Duitse doortocht, best als afzijdig interpreteert. De gezagsdragers in Brussel zijn daar zelf verdeeld over. Ze beslissen het verzet beperkt te houden en snel terug te plooien op de nationale vesting Antwerpen die zijdelings van de Duitse doorgangsroute ligt. Kaart van Europa bij het uitbreken van de WO I.
18
19
F o rt e n e n f ru s t r at i e s
D
e forten langs de Maas en rond Antwerpen bleken bij de inval op 4 augustus 1914 een achterhaalde tactiek om een inval te pareren onder meer wegens de sterk toegenomen vuurkracht van de artillerie. Deze versterkingen zijn nog grotendeels opgetrokken in baksteen of van ongewapend beton, materialen die geen verweer hebben tegen de grote kalibers van de Duitse kanonnen. Er rest het Belgisch leger weinig meer dan vluchten richting Frankrijk.
Niettemin verliezen de Duitsers kostbare dagen bij de ontmanteling van de forten van Luik die ze in het oorspronkelijke plan bij verrassing in een dag willen innemen. De frustratie bij de Duitse legerleiding is dan ook groot. Elk teken van verzet vanwege de Belgen krijgt systematisch terreur
het Belgisch verzet in Halen lokt represailles uit als antwoord. Overmatig drankverbruik vanwege de augustushitte zou die ijver nog meer aanwakkeren. In Visé is de brug over de Maas opgeblazen en vuren Belgische soldaten vanaf de linkeroever enkele schoten af op de Duitsers. Daarop stuurt de legerleiding een speciale compagnie naar het dorp. In twee dagen steken soldaten maar liefst zeshonderd huizen van Visé in brand, 38 inwoners worden geëxecuteerd en 631 naar Duitsland gedeporteerd. Nog een voorbeeld. In Mélen, een dorp in de buurt van Luik, betaalt het beetje verzet vanuit de forten met ruim 72 doden. Burgers worden met de handen op de rug gebonden, in een wei bijeengedreven en ter plekke geëxecuteerd. Majoor Erich von Ludendorff (1865 -1937) kijkt sigaren rokend toe. Het reservebataljon van de cyclisten wacht op orders.
D
at in Halen op 12 augustus een eenheid van Belgische Karabiniers-Wielrijders aan de samenvloeiing van Demer en Gete een dag lang de Duitse opmars weten te stuiten, valt bij de Duitse legerleiding niet in goede aarde. De Pruisen die overmoedig de Belgen in de pan willen hakken, worden weggemaaid door geconcentreerd geweervuur en mitrailleurs. De Duitsers zijn compleet verrast.
In de daaropvolgende dagen organiseren ze wraakacties in heel de regio tussen Diest, Leuven en Mechelen, met vernielingen en slachtpartijen in Aarschot waar op 19 augustus 150 doden vallen en in Leuven op 25 en 26 augustus Von Emmichs stoottroepen in Stavelot bij Luik.
20
De Maasbrug bij Visé werd opgeblazen.
ruim 200 dodelijke slachtoffers. Ook in het gebied waar Samber en Maas samenvloeien zijn de represailles erg bloedig. In Andenne vallen er op 19 augustus 200 doden, in Tamines 350 doden en vooral Dinant moet het op 21 augustus ontgelden met 650 dodelijke slachtoffers. In totaal vermoorden de Duitsers in augustus en begin september tijdens hun opmars buiten de krijgsverrichtingen om, ongeveer zesduizend Belgen, deporteren ze er vele duizenden naar Duitsland en vernielen ze ruim vijftienduizend woningen en gebouwen. Elke sympathie die er in België vóór 1914 voor Duitsland bestaat, zeker in Vlaams-katholieke kringen, verdampt nu in een klap. Het mishandelde ‘tiny little Belgium’ kan rekenen op forse wereldwijde steun. Karabinier-Wielrijder met de vouwfiets op de rug.
21
