de held in je eigen verhaal

de held in je eigen verhaal

Van Mieke Bouma verscheen eerder: Storytelling in 12 stappen Waarom de heks in de oven verdween (i.s.m. Lisette Thooft)

Mieke Bouma

De held in je eigen verhaal

Het pad van persoonlijk leiderschap

Uitgeverij Warden Press Amsterdam

‘Het begin van weer een dood brengende kringloop van het sterfelijk geslacht. Niet willekeur beslist. U kiest uw eigen lot. Wie als eerste loot, mag als eerste kiezen, een leven waaraan hij noodzakelijk verbonden zal zijn.’ Uit Plato – De ideale staat. Het verhaal van Er. ‘You are the storyteller of your own life, you can create your own legend or not…’ – Isabelle Allende

© Mieke Bouma 1e druk 2012: Uitgeverij Business Contact, Amsterdam 2e druk 2015: Warden Press Amsterdam Omslagontwerp: Wim de Haas, Haasart.nl Foto auteur: Rens Plaschek Boekverzorging: LINE UP boek en media bv, Groningen isbn paperback 978 949 2004 277 isbn epub 978 949 2004 284 nur 808 www.wardenpress.com www.miekebouma.nl

Inhoud

Woord vooraf 7 Inleiding 9 Deel 1 Uitnodiging om het avontuur aan te gaan 13 Hoe word je een held? 17 Het navigatiesysteem instellen 26 Je schept je eigen werkelijkheid 31 Verhalen in bedrijf 38 De Reis van de Held in het kort 46 Deel 2 Het pad van persoonlijk leiderschap in twaalf stappen 51 Stap 1 De Proloog 54 Stap 2 De Oproep tot Avontuur 64 Stap 3 Weerstand en Weigering 75 Stap 4 De Mentor ontmoeten 86 Stap 5 De Selectiedrempel 96 Stap 6 De Nieuwe Wereld 105 Stap 7 De Inwijding 116 Stap 8 De Crisis 126 Stap 9 De Dolk 137 Stap 10 De Terugkeer naar het Licht 146 Stap 11 Dood en Wederopstanding 155 Stap 12 Het Elixer 163 Nawoord 173 Literatuur 175

Woord vooraf

Dit boek is, net als mijn boek Storytelling in 12 stappen – op reis met de held, voor een belangrijk deel gebaseerd op de Monomythe (Reis van de Held) van Joseph Campbell en The Writers Journey van Christopher Vogler. Niet alleen voor schrijvers vormt deze mythische verhaalstructuur een onuitputtelijke inspiratiebron, ook mensen met een ander beroep of een andere ambitie doen er hun voordeel mee. De Reis van de Held helpt ons te realiseren wat we ten diepste willen en wijst ons de weg naar een zinvolle bestemming. We zijn immers de schrijvers van ons leven en de levensreis die we allemaal maken is een verhaal dat we zelf schrijven. Maar wat voor verhaal is dat eigenlijk? Dit boek had ik niet kunnen schrijven zonder de mensen in mijn trainingen, workshops en coachingstrajecten, die mij een blik hebben gegund in hun levensverhalen en mij veel hebben geleerd over hun persoonlijke zoektocht naar geluk, vervulling en zinvol werk. Een andere belangrijke inspiratiebron voor dit boek is het werk van auteur, psychotherapeut en leiderschaptrainer Manfred van Doorn (auteur van onder meer Het wiel opnieuw uitvinden, 2009), die het gedachtegoed van Campbell heeft uitgebouwd tot een algemeen en inspirerend model voor menselijke ontwikkeling en leiderschap. Hij noemt dit model ‘Double Healix’. Verder zijn voor dit boek onontbeerlijk geweest: James Bonnet, Carl Gustav Jung, James Hillman, Clarissa Pinkola Estes, Jean Houston, Carol Pearson, Plato en Aristoteles. Omdat ze allemaal op hun manier over hetzelfde schrijven: hoe verhalen ons kunnen helpen ons potentieel te ontwikkelen. • 7

Het doel van de heldenreis is dat je, zoals Campbell dat noemt, ‘meester’ wordt over twee werelden. Binnen- en buitenkant zijn op elkaar afgestemd. Dat wat je doet, je werk, je dagelijkse praktijk, is afgestemd op wat je ‘in wezen’ – diep van binnen – wilt. Dit boek is bedoeld om je te helpen de noodzakelijke stappen te zetten zodat je de held kunt worden in je eigen verhaal. Bij het verschijnen van de tweede druk in augustus 2015: Dit boek verdient een tweede leven. Daarom ben ik blij dat het nu onderdak krijgt bij Warden Press, Amsterdam. Ik dank Pim van Tol van Business Contact, waar dit boek in 2012 uitkwam, voor zijn support en vertrouwen. En ik hoop dat het boek nog voor veel mensen een gids mag zijn op hun weg naar vervulling en inspiratie.

8 • De held in je eigen verhaal

Inleiding

Follow Your Bliss – Joseph Campbell Als scenarioschrijver en dramadocent heb ik vele levens bij elkaar gefantaseerd voor de personages in mijn scripts. En bij het schrijven van scenario’s en verhalen zijn altijd drie vragen van belang. De eerste is: wie is de held/hoofdpersoon in dit verhaal? De tweede is: wat wil hij? En de derde vraag is: wat is het grootste obstakel? Als je deze drie vragen goed kunt beantwoorden heb je de basis van je verhaal. Ik heb gemerkt dat deze vragen ook uiterst behulpzaam kunnen zijn bij kwesties rond persoonlijke ontwikkeling en leiderschap. Het leven is een zoektocht naar het verhaal van onze identiteit: wie we zijn en waar we naartoe op weg zijn. Ons zelfbewustzijn wordt voor een groot deel bepaald door het verhaal dat we erover vertellen. Zo componeren we ons eigen levensverhaal. We zijn de auteur, regisseur en hoofdrolspeler in ons eigen unieke script. We stellen het verhaal soms bij, schrijven er nieuwe karakters in, halen er andere uit, creëren nieuwe uitdagingen of conflicten. We veranderen van richting, verhuizen, nemen ontslag, stoppen met een studie of een relatie en beginnen aan iets nieuws. En daar vertellen we dan steeds een verhaal over. Ook als ons leven saai of voorspelbaar is of als zich een crisis voordoet, vertellen we daar een verhaal over en geven we er op die manier betekenis aan. Zo zijn we de optelsom van alle verhalen die we onszelf toe-eigenen, die we over onszelf, ons leven en ons werk vertellen, in-

• 9

clusief het pakket aan aannames en overtuigingen over hoe het leven werkt. Maar welke verhalen zijn de beste en de meest effectieve? Welk verhaal maakt ons sterker en welk maakt ons zwakker? Wat voor verhaal leidt ons dichter naar onze bestemming en wat voor verhalen houden ons gevangen in een beperkt bewustzijn? Een belemmerend verhaal is bijvoorbeeld: ‘Ik vind toch nooit de ideale baan’, of ‘ze moeten mij altijd hebben’. Zo’n verhaal kan je weerhouden of zelfs de verkeerde kant opsturen (‘die branche is niets voor mij’). Welke opvattingen of waarden zitten er in je verhaal verpakt? Wat is de rode draad? Is er een terugkerend thema? Wat vertelt het verhaal over je talenten en mogelijkheden? Net als in een goed verhaal (fictie, film, mythe) heeft je levensverhaal een hoofdpersoon en die ben je zelf; in scenariotermen noemen we dat een protagonist of een held. De held heeft – net als in een echt verhaal – te maken met tegenstanders, dilemma’s, conflicten en obstakels. De vraag is hoe de held daarop reageert. Doet hij wat er van hem verwacht wordt? Dwaalt de hoofdpersoon van het pad af of zit hij precies op de juiste weg? Wat gebeurt er als hij met een fiks dilemma opgezadeld wordt? Wat voor verhaal ontstaat er dan? Is het verhaal avontuurlijk, voorspelbaar, saai, tragisch of begint het te lijken op een derderangs komedie? Hoe wordt er geacteerd? Wordt het verhaal zo geschreven dat de held zijn doel bereikt en tot volle ontplooiing komt? Of wordt het een verhaal waarin voortdurend de eigen behoeften genegeerd worden en het leven ingericht wordt naar wat anderen van de held verwachten? Luistert hij naar zijn roeping of negeert hij die? Wat voor lessen zijn er te leren? Volgt de held zijn hart en durft hij tegen de stroom in te zwemmen? Kent hij zichzelf? Heeft hij zijn doel helder voor ogen? Is hij bereid bepaalde zaken te offeren voor zijn (hogere) doel? Welke angst moet hij recht aankijken? Waar hunkert hij naar? • Taalwetenschappers hebben zich vaak afgevraagd waarom mensen zo graag verhalen lezen, elkaar verhalen vertellen en naar films kijken. Waarom laven we ons aan de avonturen van iemand anders? Dat doen we omdat we ons identificeren met de personages in het verhaal of de film en hun dilemma’s herkennen. Verhalen van anderen 10 • De held in je eigen verhaal

– ook van fictieve karakters – helpen ons het leven te begrijpen, ordening aan te brengen in de chaotische spelingen van het lot, betekenis te geven en waarde te bepalen. Aristoteles zet in zijn Poëtica uiteen dat zodra toevallige gebeurtenissen een verhalende vorm krijgen, we ze kunnen herinneren en ze volledig in het bezit komen van onze geschiedenis. Door er een verhaal van te maken ontwikkelen we ons bewustzijn. De verhalen worden deel van onze geschiedenis. En films, literatuur, beeldende kunst, mythologie, de hele cultuur biedt materiaal om op die manier onze identiteit te ontwikkelen. Die menselijke ontwikkeling kent overeenkomstige en herkenbare fases. Campbell zegt: in essentie vertellen alle persoonlijke levensgeschiedenissen, alle mythes, sagen, legenden, sprookjes, dromen hetzelfde verhaal. En dat is de Reis van de Held. Die reis – Joseph Campbell noemt die ook wel de Monomythe – is een metafoor voor menselijke ontwikkeling en kent ups en downs. Na regen komt zonneschijn, we kennen momenten van grote vreugde, maar moeten af en toe ook door de symbolische hel om een en ander te leren of om iets te leren loslaten. De Reis van de Held laat ons zien dat de afdaling in de onderwereld soms een noodzakelijke passage is. De held of de heldin moet monsters verslaan en van tijd tot tijd een symbolische dood sterven om de noodzakelijke metamorfose te ondergaan. In plaats van naar buiten te treden moet hij of zij de weg naar binnen leren kennen. De reis is een initiatie, een inwijding, oftewel een rite de passage. En zo gaat het ook bij persoonlijke ontwikkeling en team- en organisatieontwikkeling. Veranderingen en transformaties gaan nooit zonder slag of stoot. Soms moet er iets sterven – een illusie, een gedachte of een verhaal – voordat er iets nieuws geboren kan worden. De Reis van de Held leert je dat het leven cyclisch is, dat alles voortdurend in beweging is en dat je de kans krijgt, bij alles wat zich voordoet of wat je creëert, een verhaal samen te stellen dat je verder op weg helpt en je in je kracht zet. In welke fase je je ook bevindt, je hoeft nooit het slachtoffer te worden van de omstandigheden. De Reis van de Held stelt je in staat je leven te beschouwen als een verhaal waarin je zelf de hoofdrolspeler bent, je medespelers kiest en je eigen obstakels creëert om van te leren. En helemaal wanneer je dat toepast op zaken als loopbaanplanning en de zoektocht naar zinvolle INLEIDING • 11

arbeid en persoonlijk leiderschap kom je dichter en dichter bij wat je ten diepste wilt en wat jouw meest zinvolle bestemming is. En dat is precies de betekenis van de gevleugelde uitspraak van Campbell: ‘Follow Your Bliss.’ Welk verhaal wil je schrijven? Ik hoop dat dit boek jouw gids kan zijn bij het schrijven van het beste en meest onweerstaanbare verhaal over jezelf dat je je kunt voorstellen.


Deel 1 Uitnodiging om het avontuur aan te gaan

‘Heb jij nooit het gevoel dat je leven ergens naartoe groeit?’ – Uit The Truman Show (2000) Laat ik beginnen met een verhaal. Het is echt gebeurd. Ik gaf een training Persoonlijk Leiderschap aan negen mensen uit verschillende organisaties. De cursisten waren van alle leeftijden. De eerste trainingsdag stelde ik de vraag die ik meestal stel: ‘Wie ben je en waar ben je naartoe op weg?’ Een vrouw van begin vijftig – laat ik haar Marieke noemen – vertelde haar verhaal. Ze legde uit dat ze zich stierlijk verveelde op haar werk. Ze had een baan van drie dagen bij een grote zorginstelling en vond daar totaal geen uitdaging meer in. Een andere baan zoeken was geen optie, want ze kwam nergens meer aan de bak (dat wist ze zeker!), maar binnen de organisatie was er ook geen ontwikkelingsruimte meer voor haar. Wat te doen? Ze hoopte dat ze in de training toch iets zou vinden, maar ze had er eigenlijk niet zoveel verwachtingen van. Als je mensen de vraag stelt: ‘Wie ben je en waar ben je naartoe op weg?’ krijg je een verhaal te horen en kun je ontdekken wie de hoofdpersoon in dat verhaal is, wat de karaktertrekken zijn, wat iemand wil en welke weg hij of zij kiest. En als je goed luistert naar de nuances, bijzinnen en subtekst hoor je ook waarin iemand zichzelf belemmert. Je hoort welk verhaal er in het hoofd wordt gecreëerd. • 13

Mariekes verhaal was er een waarin ze de moed had opgegeven en geen puf meer had om iets nieuws te beginnen. Ze vertelde zichzelf het verhaal dat ze (te) oud was en nog maar weinig perspectief had, dat er toch niets leuks meer voor haar in het verschiet lag. ‘Best een uitdaging’, was mijn reactie. ‘De training duurt vier dagen. In die tijd moet jij een ander verhaal voor jezelf creëren.’ Ze keek me niet begrijpend aan. ‘Je bent al een heel eind op weg met dat verhaal’, vervolgde ik. ‘Want je hebt ervoor gekozen vanmorgen je bed uit te komen en hier naartoe te komen. Dat betekent dat er iets in je is, dat graag iets nieuws wil. De basis is gelegd.’ Voor Marieke was er een lichtpuntje: ze was naar de training gekomen. En in het verloop van de training lukte het haar inderdaad om het verhaal dat haar gevangen hield te veranderen. In plaats van het verhaal ‘dit is zo ongeveer het einde van mijn loopbaan’, maakte ze ervan ‘dit is een overgangsfase naar een nieuwe uitdaging waarin ik…’ In plaats van zich te focussen op wat ze niet wilde, zag ze in dat ze zich beter kon gaan focussen op wat ze wel wilde en waar ze goed in was. En in de loop van de training vatte ze het plan op om een onlinereisbureau te beginnen (ze was een ervaren wereldreizigster en reizen was haar passie). Dat idee gaf haar zo veel energie dat ze er aan het einde van de training vol enthousiasme een presentatie over kon houden. De eerste stap was gezet. Hoeveel mensen zijn er niet die de moed hebben opgegeven, of doordraven in hetzelfde karrenspoor, depressief zijn, zoekend, twijfelend en zichzelf het verhaal vertellen dat wat je ook doet, hoezeer je je best ook doet, het toch niet gaat werken. Verlangen heeft plaatsgemaakt voor cynisme. En dat noemen ze dan ‘realisme’. Op die bewuste eerste trainingsdag zei ik tegen de groep: ‘Ik wil jullie uitnodigen mee op reis te gaan en een held te worden. Ik zal je laten ervaren hoe het is om een held te zijn in je eigen verhaal en dat van anderen en hoe je dat stap voor stap kunt aanpakken’. En die uitnodiging geldt nu voor jou als lezer.

Stay hungry, stay foolish Op YouTube en op Ted.com is de speech ‘How to live before you die…’ van Steve Jobs uit 2005 voor de afgestudeerden van de Stanford Uni14 • De held in je eigen verhaal

versity te zien. De oprichter en voormalig topman van Apple, die op 6 oktober 2011 overleed, weeft in zijn speech drie verhalen uit zijn eigen leven samen en destilleert daaruit een indrukwekkende en onvergetelijke boodschap. Zijn verhaal is in drie delen verdeeld. In het eerste verhaal legt hij uit dat hij nooit een studie heeft afgemaakt. Als jonge student aan een dure universiteit stopt hij met het volgen van de reguliere colleges; hij ziet er het nut niet van in. In plaats daarvan volgt hij kalligrafielessen. Hij sprokkelt wat geld bij elkaar door lege flessen in te leveren en eet gratis in de Hare Krishna-tempel. Bij nader inzien was het stoppen met zijn studie de beste beslissing die hij ooit heeft kunnen nemen: ‘Als ik niet gestopt was met mijn studie, had ik nooit die kalligrafielessen gevolgd. De inzichten die ik daar opdeed, kon ik later goed gebruiken bij de vormgeving van de Apple-typografie’. Zijn boodschap: je hart volgen brengt je altijd waar je wezen moet. Het tweede verhaal gaat over liefde en verlies en Jobs vertelt over hoe hij als oprichter van Apple ontslagen wordt. ‘Hoe kun je ontslagen worden bij een bedrijf dat je zelf hebt opgericht?’ Jobs vertelt over het succes en de groei van het concern. De nieuwe zakelijke leiding krijgt een conflict met Jobs en hij vliegt eruit. Zijn ontslag is pijnlijk en hij voelt zich er ellendig over. Maar Jobs realiseert zich ondanks alles dat hij nog steeds houdt van wat hij doet. Hij volgt zijn hart. Vervolgens richt hij twee nieuwe bedrijven op, Next en Pixar, en een tijd later worden deze bedrijven door Apple gekocht en is Jobs weer bij Apple terug. De technologie die Next en Pixar zo bijzonder maken, zijn nu ook beschikbaar voor Apple. Al met al een win-winsituatie. Je kunt van tevoren niet weten waar het allemaal goed voor is, besluit Jobs dit tweede verhaal. You cannot connect the dots looking forward, you can only connect the dots looking bakckwards. Op een of andere manier vallen de puzzelstukjes dan vanzelf in elkaar en wordt de rode draad zichtbaar. Belangrijk is dat je in alle omstandigheden je hart blijft volgen. Het derde verhaal gaat over de dood. Jobs wordt geconfronteerd met kanker in de alvleesklier. Het loopt ondanks de schrik goed af, maar Jobs vertelt dit verhaal om aan te geven dat je zou moeten leven alsof het je laatste dag is. Als dit de laatste dag van mijn leven zou zijn, zou ik dan doen wat ik van plan ben te doen vandaag? En als het antwoord UITNODIGING OM HET AVONTUUR AAN TE GAAN • 15

‘nee’ is, gedurende te veel dagen achter elkaar, dan weet je dat je iets moet veranderen. Je realiseren dat je binnenkort dood kunt zijn helpt je bij het maken van belangrijke keuzes in je leven. Je hebt niets te verliezen er is geen reden je hart niet te volgen. De dood is de belangrijkste change agent van het leven: het ruimt het oude op en maakt plaats voor het nieuwe. Zijn boodschap: je tijd is beperkt en verspil die dus niet. Laat je niet leiden door dogma’s of wat anderen van je willen. Heb de moed je hart en je intuïtie te volgen; die weten precies wat jij echt wilt worden. Hij besluit zijn speech met een citaat op een cover die hem zelf ooit heeft geïnspireerd en die alles wat hij vertelt, samenvat: ‘Stay hungry. Stay foolish.’ • Het verhaal van Steve Jobs vertoon ik bijna altijd in mijn trainingen en workshops en het raakt altijd weer diep. Het is Jobs variant van Campbells ‘Follow Your Bliss’. Het gaat over de vreemde spelingen van het lot, opgeroepen worden je hart te volgen, tegen de stroom ingaan, succesvol zijn en een diepe crisis meemaken, zien dat alles toch ergens goed voor is geweest, nederigheid leren, dicht bij jezelf blijven en oog sten. En niet onbelangrijk: steeds weer opnieuw beginnen. Dat is de Reis van de Held. En die reis maken we allemaal, steeds weer opnieuw, in het klein en in het groot.


Hoe word je een held?

Een held is iemand, die in staat is gebleken zijn eigen persoonlijke, door plaats en historie bepaalde beperkingen te overwinnen. – Joseph Campbell Hoe word je de held in je eigen verhaal? Dat is niet alleen weggelegd voor stoere, krijgszuchtige mannen in avonturenfilms of voor dappere vrouwen die bereid zijn hun leven te geven voor de grote zaak, ook niet alleen voor supergetalenteerde kunstenaars, topsporters of leiders van een land of een politieke beweging. Op de aardbol lopen honderdduizenden helden rond. Kleine en grote helden, mannen, vrouwen, kinderen. Mensen die hun hart volgen en geloven iets bij te kunnen dragen aan de wereld. Of ze nu een slaaf, een koning, een dief, een clown, verpleegster of tuinman zijn. Er is geen bijzonder beroep, veel geld of grote spierkracht voor nodig. Held zijn betekent mens zijn in alle facetten en toonaarden die je maar kunt bedenken, waarbij ‘je hart volgen’ misschien wel de meest cruciale factor is. Natuurlijk gaat het ook om goed kunnen luisteren, doorzetten, je gezonde verstand gebruiken, intuïtief zijn, vriendelijk en vredelievend, de confrontatie aangaan, impopulair durven zijn, knopen kunnen doorhakken, om hulp durven vragen, kwetsbaar zijn en nog veel meer, maar het is van groot belang dat je dicht bij jezelf blijft en je niet laat leven door wat anderen van je verlangen. Je kunt een held worden als je inziet dat je levensverhaal meer is dan een toevallige optelsom van genen, opvoeding en wat willekeurige sociologische omstandigheden; en ook meer dan een door de chronolo• 17

gie bepaalde opsomming van gebeurtenissen (en toen, en toen, en toen…). Je bent niet het slachtoffer van een willekeurig lot, maar de schepper van een betekenisvol plot. Je creëert je eigen mythe. Je kunt een held worden als je op zoek gaat naar de essentie van dat plot. Een held zijn houdt in dat je 100 procent verantwoordelijk bent voor je eigen welbevinden, voor een optimaal leven, een optimale baan, een optimaal team, een optimaal gezin en een optimale relatie. Die verantwoordelijkheid begint met het verhaal dat jij erover vertelt en hoe dat verhaal de situatie waar je je in bevindt, aantrekkelijker, spannender, uitdagender, opener en prettiger kan maken. • Vasthouden aan een belemmerend verhaal, een belemmerende emotie of gedachte kan bakken met energie kosten en je op een zijpad brengen. Er lopen veel mensen in de wereld rond die zeggen: ‘Ik weet het niet’, ‘Dat is niets voor mij, ‘Ik zit mijn tijd wel uit’ of: ‘Zo hoort het nu eenmaal.’ Zij twijfelen of wachten af wat het leven hen voorschotelt. Of ze zeggen: ‘Ik moet nu eenmaal doen wat er van me verwacht wordt’ en ‘Het leven is geen lolletje.’ Deze mensen worden – door het verhaal dat ze in stand houden – makkelijk slachtoffer van de omstandigheden of lopen vast. Held zijn of slachtoffer is hetzelfde verschil als onderwerp zijn of lijdend voorwerp. Als je lijdend voorwerp bent, baal je of ben je regelmatig boos en gefrustreerd. Je houdt je bezig met wat anderen van je zullen vinden of wat zij over je te vertellen hebben, wat de eisen van de maatschappij zijn; je vraagt je af of je wel voldoende presteert, verdient en of je voldoet in de ogen van anderen. Lijdend voorwerp zijn is afwachten wat er gebeurt, of je promotie krijgt of ontslag krijgt, of je een opdracht krijgt of niet. Het is jezelf waarderen naar de maatstaven van anderen of jezelf gevangen houden in de ratrace van commerciële doelstellingen, dogma’s of pragmatisme. Dit alles is vermoeiend en uitputtend. Onderwerp zijn (held dus) betekent je eigen welbevinden en dus je eigen diepere behoeften als uitgangspunt nemen (en dat is wat anders dan hebzucht en materiële wensen bevredigen). Het betekent de wereld bekijken vanuit je eigen ogen, verantwoordelijk zijn voor het effect op anderen en steeds weer bedenken: welk verhaal geeft me in deze omstandigheden het meest energie? 18 • De held in je eigen verhaal

• Ik geef soms pitch- en presentatietrainingen aan jonge mensen in de creatieve industrie die hun eigen bedrijf willen starten. Hun starthouding is meestal: hoe kom ik aan werk? Ze houden bij wijze van spreken hun hand op. Ze denken dat acquisitie doen hetzelfde is als om werk bedelen, voldoen aan de eisen van anderen en afwachten. Terwijl ze een vak hebben en iets unieks toevoegen. Het gaat om jonge modeontwerpers en grafisch ontwerpers met een bijzonder talent die met een mooi ontwerp iets kunnen betekenen voor de wereld. Ik probeer ze op het spoor te zetten hoe ze een held kunnen worden in het leven van anderen. Als dat lukt, gebeurt er iets bijzonders. Dan kunnen ze ineens makkelijker en met meer passie vertellen en hun product of dienst promoten. Want dan zien ze dat ze de wereld kunnen verrijken met hun talent en dat ze een unieke functie hebben en waarde kunnen toevoegen. Kennedy zei ooit: ‘Don’t ask what your country can do for you, but ask what you can do for your country.’ Maar op deze manier zijn wij niet opgevoed. Wij hebben geleerd ons te richten naar wat anderen van ons willen, ons afhankelijk op te stellen van de markt of ons daarnaar te richten. We hebben geleerd dat het gaat om het pleasen van anderen, dat het gaat om je best te doen en je in te spannen en dat het beter is af te zien van je eigen behoeften. Dat doen we omdat we bang zijn afgewezen te worden: de meest fundamentele angst die we als mensen hebben. Maar met dat pleasen doen we onszelf te kort. We vergeten we wie we zelf zijn en wat onze wezenlijke behoefte is. En vervolgens doen we niet meer wat we graag zouden willen doen, maar nemen we genoegen met minder. Een baan waar we eigenlijk niet van houden, teamgenoten die we tolereren omdat we geen conflict aan durven gaan, dagelijks in de file staan, omdat we nu eenmaal die hypotheek moeten betalen. Totdat we ergens halverwege ons leven een leeg gevoel ervaren en denken: ‘Is dit nu alles?’

Proactiviteit Stephen Covey heeft in zijn baanbrekend werk de term ‘proactiviteit’ geïntroduceerd. Hij legt uit dat deze term meer inhoudt dan initiatief nemen. Het betekent dat je verantwoordelijk bent voor je eigen leven en dat je gedrag afhankelijk is van je besluiten en niet van de omstanHOE WORD JE EEN HELD? • 19

digheden. Covey plaatst de term proactiviteit tegenover reactiviteit. Hij haakt in op wat Victor Frankl in zijn boek De zin van het bestaan heeft geschreven over menselijke vrijheid. Frankl was een joodse psychiater die als enige van zijn familie de kampen overleefde. Zijn hele familie werd vergast en zelf werd hij gemarteld en vernederd. Totdat hij op een dag inzag dat er ondanks alles iets was dat de beulen niet van hem konden afnemen: hij kon zelf bepalen in welke mate dat wat er gebeurde hem wezenlijk zou raken. Tussen datgene wat er met hem gebeurde – de stimulus – en zijn respons daarop stond zijn vrijheid om die respons te kiezen. Op dat moment had Frankl een helder beeld over de toekomst: hij zag zichzelf college geven over wat hij zojuist ontdekt had. Hij zag zichzelf voor een groep studenten in een collegezaal staan waar hij sprak over wat hij van de martelingen in de kampen had geleerd. Frankl leerde niet alleen zijn zelfbewustzijn maar tegelijk zijn voorstellingsvermogen te ontwikkelen, waarmee hij een nieuwe mogelijke wereld schiep. Daarmee veranderde hij het ‘script’ en groeide zijn vrijheid. • Dat is gelijk het antwoord op de vraag hoe je moet omgaan met dingen die je schijnbaar overkomen, zoals ontslag, een nare baas, een ziekte of een regenbui als je net je tent wilt opzetten. ‘Daar kan ik toch niets aan doen…’ zeggen de slachtoffers dan. Dat lijkt misschien zo. Maar een held kiest zelf het verhaal waarmee hij op bad luck reageert. Menselijke vrijheid zit in het moment tussen stimulus en respons, leert Frankl ons. Daar zit je keuzevrijheid en precies op dat punt kun je ook je voorstellingsvermogen inzetten. Niet de trauma’s zelf beschadigen ons, maar het verhaal dat we erover vertellen. Jean-Paul Sartre zei: ‘Vrijheid is wat je doet met wat je is aangedaan.’ Je kunt de wereld niet door jouw toedoen veranderen, maar je kunt jouw waarneming en denken erover veranderen en uitgerekend die verandering in gewaarwording kan alles veranderen. Verander het verhaal en alles verandert. Er zijn altijd twee mogelijkheden: of je bent slachtoffer en je bijt je vast in je belemmerende gedachte (gevolg: je voelt je slechter), of je verandert het verhaal en gaat iets nieuws doen (je voelt je beter). De beloning voor iets nieuws ondernemen is avontuur en de beloning 20 • De held in je eigen verhaal

voor afwachten is het in stand houden of het verergeren van de situatie. Aan jou de keuze. Zeg je ja of nee tegen het leven. Een held zegt ja, probeert steeds weer iets nieuws, geeft niet op, blijft altijd dicht bij zichzelf en is 100 procent verantwoordelijk voor het effect dat hij heeft op anderen en het effect dat anderen op hem hebben. Een slachtoffer wacht af, geeft anderen de schuld en wijt onvrede aan de omstandigheden. Een held begint op een lastig punt in zijn leven zichzelf een hoopvol en leuk verhaal met veel mogelijkheden te vertellen, een slachtoffer vertelt zichzelf een verhaal vol beperkingen. • Als je inderdaad een held wilt maken van jezelf als hoofdpersoon in je verhaal, betekent dat dat je afstand moet doen van verhalen die je zwak maken of vastzetten. Geen gemopper meer. Geen gezeur, niet meer zuchten en klagen en anderen de schuld geven, ook al gebeuren er vervelende dingen. Dat heeft ook nadelen, want als slachtoffer krijg je over het algemeen veel aandacht. Er zitten absoluut voordelen aan slachtofferschap. Als je zielig bent, hoef je namelijk een heleboel dingen niet die anderen mensen wel moeten. En mag je een heleboel dingen wel die anderen mensen niet mogen. Dit is ook de winst van ziek zijn in sommige gevallen. Dus als je echt een held wilt zijn, moet je je dit wel realiseren. Je zegt geen ‘ja, maar…’ meer. Je klaagt niet meer en je piept niet meer. Je onderzoekt het verhaal dat je gevangen houdt en gaat er wat aan doen. • Er zijn veel mensen die zichzelf voortdurend weggeven omdat ze denken dat ‘geven’ het hoogste goed is. Ze hebben geleerd zich op te offeren en te zorgen voor anderen, maar cijferen zichzelf weg. Het zijn meestal mensen die heel consciëntieus zijn, nauwkeurig, vol liefde en aandacht voor anderen, maar waarbij de innerlijke huishouding niet in orde is. Zij komen niet meer voor zichzelf op, hun eigen behoeften hebben ze onder het vloerkleed geschoven. Ze zeggen tegen zichzelf: ach, misschien komt mijn tijd nog wel een keer, totdat hun ziel in opstand komt. Ze krijgen lichamelijke klachten, slapen slecht, zijn depressief, somber of zoekend. En dan komen ze op een training of zoeken ze hulp in een coachtraject. Deze mensen moeten leren zich te herinneren wie ze in ‘wezen’ zijn en wat ze willen. Je zou kunnen zeggen: ze moeten zich ‘herbronnen’; leren nee zeggen en zichzelf opnieuw HOE WORD JE EEN HELD? • 21

gaan waarderen. Je kunt pas een held zijn in het verhaal van een ander als je eerst je eigen bron vult. • Maar er zijn ook mensen die vastlopen omdat ze maar doorgaan en doorgaan. Mensen die niets anders kunnen dan keihard werken omdat ze moeten presteren en moeten scoren van zichzelf, mensen die zichzelf geen rust of reflectie permitteren. Totdat het leven ingrijpt en ze met een burn-out of extreme stressklachten gedwongen stil moeten zitten. • Een held zijn is misschien wel in alle omstandigheden de juiste balans weten te vinden tussen de binnen- en buitenwereld, tussen hollen en stilstaan, tussen geven en nemen, tussen doorzetten en loslaten, tussen moeten en ont-moeten, tussen doen en laten.

Het hogere doel Laatst sprak ik een kennis die zelfstandig ondernemer is en die zei: ‘Ik moet even snel veel geld verdienen.’ ‘Waarom?’ vroeg ik? ‘Heb je te weinig geld?’ ‘Nee’, zei hij, ‘maar ik wil sparen.’ ‘Waarom wil je sparen?’ vroeg ik. ‘Dan heb ik een buffertje.’ ‘Waarom heb je een buffertje nodig?’ vroeg ik. ‘Nou dan zou ik het even zonder werk kunnen uitzingen.’ ‘Wat zou je dan doen, als je geen werk had?’ ‘Ik zou mijn muziek weer oppakken.’ ‘Wat zou jou dat brengen, als je meer met muziek zou kunnen doen?’ ‘Dan zou ik gelukkiger zijn’, zei hij. ‘Ik zou weer liedjes gaan schrijven en optreden in cafés zoals vroeger.’ ‘Dus je bent het liefst met muziek bezig?’ ‘Ja, dat vind ik te gek’, zei hij. ‘Kun je je voorstellen dat je met muziek je geld zou kunnen verdienen?’ Hij keek me even bevreemd aan. ‘Oh, dat zou heerlijk zijn, maar dat kan niet. Je kunt met muziek geen geld verdienen. Ik in ieder geval niet.’ 22 • De held in je eigen verhaal

• Dit soort vraaggesprekken is altijd boeiend. Vraag eens aan iemand wat hij of zij op dat moment voor zichzelf wenst en blijf dan doorvragen: Waarom…? Wat als…? Je komt dan op een behoefte die onder de oppervlakkige wens ligt en je stuit op een innerlijke overtuiging die je in de greep houdt. Je stuit op het verhaal dat iemand zichzelf vertelt en waarmee hij zijn werkelijkheid creëert. Waarom wil je meer geld? Is dat omdat je meer vrijheid wilt? Wat doe je met je vrijheid? Pak je dan je hobby op? Wat ga je doen als je geld genoeg zou hebben? Wat vervult je met vreugde? Mijn kennis vertelde een verhaal met beperkingen en onmogelijkheden. Maar toen ik hem de vraag stelde of hij zich zou kunnen voorstellen dat hij met zijn muziek (hij kon werkelijk goed liedjes schrijven en zingen) zijn geld zou kunnen verdienen, zag ik even iets in zijn ogen oplichten. Als dat toch eens mogelijk zou kunnen zijn. Waarom niet? Alles is mogelijk zolang je er maar in gelooft. Twijfel is de dood in de pot. Veel mensen ‘moeten’ te veel van zichzelf. Ze moeten scoren, succesvol zijn, hard werken, hun deadlines halen, winnen, records verbeteren. Dat moeten is een vrij dwingend verhaal geworden. Pas wanneer deze mensen leren zeggen: ‘Ik mag…’ of ‘Ik heb zin in…’ dan verandert er iets. Ontspanning is het gevolg. Begin eens een lijstje te maken met zaken waarvan je het leuk zou vinden als die zouden plaatsvinden. Zou het niet leuk zijn als… En betrap jezelf op twijfel, en ‘ja-maar-ik-moetverhalen’, want die doen er nu even niet toe. De menselijke soort heeft in de loop van haar evolutionaire ontwikkeling altijd naar méér gestreefd dan puur overleven of de soort voortplanten. Ieder mens streeft naar de vervolmaking van zichzelf. Dat zei Aristoteles al meer dan tweeduizend jaar geleden en deze drang vormt niet alleen de basis van persoonlijke ontwikkeling maar legt de basis onder onze totale menselijke beschaving en onze cultuur. We kunnen ons niet niet-ontwikkelen. En daar gaat de Reis van de Held over.

Flow Helden zijn mensen die dat Hogere Doel helder voor ogen hebben – of dat nou een wereldreis maken is, liedjes schrijven, baas van een grote HOE WORD JE EEN HELD? • 23

onderneming worden of Zuid-Afrika van de apartheid bevrijden. Helden hebben het diepe vertrouwen dat het hen op de een of andere manier gaat lukken te realiseren wat ze willen. Ook al duurt het nog even voor ze er zijn en moeten ze er nog veel voor doen om er te komen. Ze twijfelen niet. Althans niet aan dat wat ze willen. De Amerikaans-Hongaarse psycholoog Mihaly Csikszentmihalyi onderzocht de ervaringen van kunstenaars en sporters die voortdurend op zoek zijn naar die uitdaging waarin ze alles kunnen geven. Later paste hij dat ook toe op alledaagse werksituaties. Hij introduceerde het begrip flow. Flow – aldus Csikszentmihalyi – is de ervaring van geluk tijdens een scheppingsproces. Hij ontdekte bij flow de volgende aspecten belangrijk zijn: waar je mee bezig bent, fascineert je, je hebt alle vaardigheden en kennis in huis om het goed te doen, je doelen zijn helder, je beheerst de regels van het spel, je kunt je goed concentreren op je taak, durft knopen door te hakken en maakt je geen zorgen. Een ander kenmerk van flow is: je bent volledig in het hier en nu. Problemen worden moeiteloos opgelost en twijfel en onzekerheid zijn nauwelijks aanwezig. Het gaat niet om jou of je ego, maar je gaat helemaal op in wat je doet, je verdwijnt er als het ware in. Iets neemt het van je ego over. Je bevindt je in een eindeloze tijd. De ervaring van flow is zo fijn dat je er veel voor over hebt. Het geluk dat gepaard gaat met het volledig gebruik van al je talenten en vaardigheden die je hebt geeft je een gevoel van volledig vervuld leven. Hij ontdekte bepaalde kenmerken van mensen die regelmatig in flow zijn: ze hebben een complex of dialectisch karakter. Ze hebben bijvoorbeeld enorm veel lichamelijke energie maar zijn ook vaak stil en rustig. Ze kunnen hun energie richten als een laserstraal, maar slapen ook veel. Ze zijn slim, maar ook naïef. Ze kunnen twee tegengestelde denkwijzen combineren: het convergente (meer rationeel en analytisch) en het divergente denken (flexibel, verbanden leggend, associatief). Ze zijn zowel speels als gedisciplineerd. Ze bewegen heen en weer tussen verbeelding en fantasie enerzijds en realiteitszin anderzijds. Ze zijn zowel introvert als extravert, ze zijn bescheiden, soms zelfs verlegen maar ook trots op wat ze maken. Ze zijn zowel traditioneel als opstandig, ze zijn betrokken en gedreven maar ook objectief 24 • De held in je eigen verhaal

en afstandelijk. Tot slot: ze worden blootgesteld aan veel pijn en leed maar ook aan heel veel genot. Deze tegenstrijdige kenmerken gaan niet voor iedereen op, maar de paradoxen lijken nodig om vernieuwing tot stand te brengen. Iets wat werkelijk vernieuwend is, iets dat de tand des tijds doorstaat en overleeft is meestal het werk van iemand of van een groep die aan beide kanten van de polariteit kan functioneren. Een held dus. • Iedereen wil wel flow ervaren en de meeste mensen hebben wel een flow-ervaring. Het is het moment, de activiteit waarin je de tijd vergeet en volkomen samenvalt met wat je doet en daar ook nog een ongelooflijk plezier aan beleeft en energie van krijgt. Zo’n ervaring heeft alles met bliss te maken, het begrip dat Campbell introduceerde. En het is gelijk het startpunt om te ontdekken wat je ‘roeping’ is of je ‘Hogere Doel’. En dat gevoel volgen brengt je dichter bij je bestemming. Of je er nu van droomt een bloemenzaak te openen, een internationale doorbraak te maken als voetballer, met kinderen te werken, een boek te schrijven, een moestuin aan te leggen, een gezin te runnen of een kuuroord in Tsjechië te beginnen. Het gaat erom: wat wil je, wat past er bij je en waar ben je goed in? Heb je een droom? Wat is je passie? Kun je passie en talent combineren? Wanneer dat het geval is en je kunt er ook nog geld mee verdienen, dan heb je iets in handen. Dat is dan jouw Hogere Doel. Dan zit je precies op de juiste plek, dan heb je werk waar je gelukkig van wordt, werk waarbij je de tijd vergeet, werk waarmee je waarde toevoegt. Werk waarmee je in flow komt. Het pad van persoonlijk leiderschap – de reis van de held – helpt je je oorsprong of je talent te herinneren en bepalen wat je kunt doen om tot een grotere voldoening te komen; hoe je jezelf leuke en energieopwekkende verhalen kunt vertellen. Je bestemming ligt diep in jezelf verborgen, je hoeft het alleen maar te ont-wikkelen door goed naar jezelf te luisteren en op het juiste moment te handelen of juist niet te handelen. Je hoeft daar niet heel ver voor te reizen, hard voor te werken of veel opleidingen voor te volgen. Het enige wat je moet doen is bij alles wat je doet bepalen of iets je stress dan wel energie oplevert. Als iets je energie kost, maak dan een andere keuze. Levert je het energie op, krijg je er een kick van en gaat het stromen? Onmiddellijk doen! HOE WORD JE EEN HELD? • 25

Het navigatiesysteem instellen

We hoeven het avontuur niet alleen te wagen, want helden van alle tijden zijn ons voorgegaan. Het labyrint is terdege bekend. We hoeven slechts de draad van het heldenpad te volgen en we zullen een god vinden waar we een gruwel verwachten. En waar we verwachten een ander neer te slaan, zullen we onszelf neerslaan. We denken naar buiten te reizen, maar we zullen in het middelpunt komen van ons bestaan. En waar we denken alleen te staan, zullen we met de hele wereld verkeren. – Joseph Campbell Voor mijn werk kom ik op uiteenlopende plekken. Soms raak ik verstrikt in het doolhof van zo’n typisch Nederlandse nieuwbouwwijk, waar alle huizen op elkaar lijken, of in een grote stad waar alles eenrichtingsverkeer is en alle parkeergarages vol zijn, of ik beland via een zandweg in een buitengebied met slechts een afgelegen boerderij. Gelukkig heb ik sinds een paar jaar een navigatiesysteem en dat biedt rust en vertrouwen. Ik kom altijd op mijn bestemming. En gelukkig kan ik op de terugweg ook altijd het knopje ‘thuis’ intoetsen. Dat is een heerlijk gevoel. Ik kom niet alleen waar ik wezen moet, maar ook altijd weer thuis. Als je op reis bent naar het Hogere Doel, kun je wel eens op een zijweg belanden. Weten waar je moet zijn is één, weten hoe je er moet komen is twee. Het is fijn als je weet dat je op de juiste weg bent en zo nodig altijd weer naar huis kunt. Dus: waar stem je je op af? Naar welke stem luister je?

26 •

De Armeens-Griekse spirituele leraar en componist George Gurdjeff hanteert een mooie metafoor: je zou een mens kunnen vergelijken met een koets. De koets wordt bestuurd door een koetsier en in de koets zit een heer. De koets staat voor het menselijk lichaam, de koetsier is je ego en de heer in de koets is je ziel. Wanneer de koetsier geen contact onderhoudt met de heer in de koets – of maak er een dame van – dan kan hij verdwalen, op drift raken, van de weg af raken, doelloos rondrijden en de koets meesleuren door het bos. Maar als hij regelmatig met de heer overlegt, dan blijft hij op koers. De heer in de koets weet namelijk precies wat de bestemming is. De koetsier niet. Wat je van deze metafoor kunt leren is dat je waar je ook naartoe op weg bent, je altijd het contact met de heer (of de dame) in de koets moet onderhouden, ook al denkt de koetsier – het eigenwijze ikje – dat hij het zelf allemaal zelf wel weet. Luisteren naar de heer of dame in de koets is de hotline naar je ziel, naar je intuïtie, je hart. En dan dwaal je niet meer zo snel van je pad af.

May the force be with you Het centrale thema in Star Wars is de eeuwige en universele strijd tussen goed en kwaad. In die strijd wordt een mysterieuze kracht opgevoerd genaamd ‘The Force’. Sommige personen zijn in staat The Force te gebruiken voor eigen doeleinden, zoals het vergroten van hun persoonlijke vaardigheden en anderen zetten deze kracht in voor negatieve doelen. Je zou kunnen zeggen dat The Force staat voor het onbewuste zelf, de bron, het enorme creatieve potentieel dat ons altijd de weg zou kunnen wijzen als we er niet zo vaak van afgesneden zouden zijn. Van kunstenaars en creatieve mensen is bekend dat ze makkelijk kunnen tappen uit die bron, als ze zich openstellen. Maar dat is niet alleen weggelegd voor kunstenaars en creatieven. Iedereen kan die bron aanboren, ook in het gewone werkende leven. • Hoe dat proces werkt is niet zo heel mysterieus als het lijkt. Het is gewoon de werking van het brein. Om de rauwe energie die in ons creatieve onbewuste aanwezig is te begrijpen moet die worden vertaald in een vorm die onze bewuste geest kan begrijpen. De taal die ons crea-

HET NAVIGATIESYSTEEM INSTELLEN • 27

tieve onbewuste daarvoor gebruikt zijn gevoelens enerzijds en archetypische beelden anderzijds. Verhalen en mythes, oude Griekse tragedies, grote films, maar ook onze dromen en eigen fantasieën helpen ons te communiceren met deze bron omdat ze gebruikmaken van metaforen. De symbolische taal sluit haarfijn aan bij dat creatieve onbewuste. Nu is het zo dat we geregeld op ons pad – net als de koetsier – het contact verliezen en ons afgescheiden, eenzaam en zoekend voelen. Dan is het zaak het contact met de heer in de koets, het creatieve onbewuste dat alles weet, te herstellen. De vraag is: hoe doe je dat? Hoe onderhoud je het contact met die creatieve bron? Daar zijn uiteenlopende technieken en manieren voor. De een mediteert, de ander loopt uren door het bos, de derde schrijft. Ikzelf begin bijna iedere morgen met het schrijven van drie of vier bladzijden in een schrift. Dat heb ik geleerd van Julia Cameron. In haar bekende boek The Artist Way stelt zij dat de ‘ochtendpagina’s’ het voornaamste instrument vormen bij het herstellen van het contact met de creatieve bron. Hiermee ontmasker je de negatieve, kritische, weigerachtige, terughoudende, rationele criticus die jou influistert dat je het maar beter niet kunt doen, die jouw talenten in twijfel trekt, die je in je slachtofferrol houdt of die je woede in stand houdt. Het schrijven werkt uitstekend, het geeft me veel inspiratie en ideeën en ik het raad het altijd iedereen aan. Koop een dik schrift en schrijf iedere ochtend, voor of na het ontbijt drie pagina’s helemaal vol. Het maakt niet uit waarover. Begin met te beschrijven hoe je je voelt, waar je zit, waar je aan denkt, wat je dwars zit; spit een thema uit, schrijf je verlangens op. Het hoeft nergens aan te voldoen, het mag slecht geschreven zijn. Niemand zal het lezen, het is alleen een instrument. Stel vragen aan de heer of de dame in de koets en je krijgt geheid antwoord. Ook al ben je geen schrijver, deze techniek is heel behulpzaam als het gaat om het onderhouden van het contact met je ‘wezen’ en het bevorderen van de creativiteit. Stephen Covey schrijft: ‘Schrijven is een psychoneurale activiteit, waarmee je een brug kunt slaan tussen het bewuste en het onbewuste.’ Door schrijven wordt je gedachtewereld uitgekristalliseerd. Maar je kunt natuurlijk ook je eigen manier vinden. Zwemmen, hardlopen, pianospelen of mediteren.


De Draad van Ariadne Een van mijn lievelingsmythes is het verhaal over Theseus en Ariadne. Zo gaat het verhaal: Koning Minos van Kreta en koning Aegeus van Athene hebben een conflict. Aegus heeft de geliefde zoon van Minos vermoord en Minos valt uit wraak de stad Athene aan. De Atheners smeken om vrede en Minos gaat akkoord onder één voorwaarde: de stad Athene moet iedere negen jaar zeven jonge mannen en zeven jonge vrouwen naar Kreta sturen en met hun bloed voor de moord boeten. Deze jonge Atheners zullen aan het monster de Minotaurus worden geofferd. De Atheners aanvaarden het voorstel. Het enige wat zij nog kunnen bereiken is de belofte van de koning: als een van de jonge Atheners het onmogelijke zou kunnen volbrengen – de Minotaurus doden en zich vervolgens weer een weg naar buiten banen – zal niet alleen het leven van hem en zijn makkers gespaard worden, maar zal Athene ook voor altijd van de gruwelijke vloek worden bevrijd. Als voor de derde keer een schip met zeven jonge mannen en zeven jonge vrouwen naar Kreta moet worden gevoerd, treedt de held Theseus, de zoon van Aegeus, naar voren en verklaart zich bereid om zijn leven voor Athene te offeren. Eenmaal op Kreta laat Ariadne, de dochter van koning Minos, haar oog vallen op de mooie jonge Theseus en wil hem spreken. Ze wil Theseus helpen de Minotaurus te doden. Ze geeft hem een kluwen garen en legt hem uit dat hij het einde van de draad aan het begin van het labyrint moet vastmaken zodat de kluwen langzaam kan afwikkelen. Zo heeft Theseus een leidraad, waarmee hij de weg kan terugvinden. Ze geeft hem bovendien een gewijd magisch zwaard. Dan wordt Theseus naar het Labyrint gevoerd. Eenmaal zover dat er geen daglicht meer is, haalt hij de kluwen van Ariadne tevoorschijn, bevestigt het uiteinde van de draad aan de muur en laat de kluwen afrollen, terwijl hij door de gangen naar binnen loopt. Uiteindelijk staat hij tegenover de verschrikkelijke Minotaurus, half mens, half stier. Met een woedend gebrul komt het ondier op de jonge man af. Met het toverzwaard van de prinses weet hij het ondier te overwinnen. Daarna hoeft hij slechts de draad van Ariadne terug te volgen, en komt hij buiten de poort. Met de hulp van Ariadne heeft Theseus dus niet alleen zijn eigen leven en dat van zijn makkers gered, maar ook Athene van de vloek verlost. HET NAVIGATIESYSTEEM INSTELLEN • 29

• Het Hogere Doel voor Theseus is Athene bevrijden van de vloek. Dat is zijn roeping en zijn missie. En ook al is het gevaarlijk en zet hij er zijn eigen leven mee op het spel, iets in hem vertelt hem dat hij het moet doen. Iedereen wijst hem op het gevaar, maar hij weet het zeker. Gelukkig krijgt hij hulp van Ariadne. De kluwen garen die hij meekrijgt staat voor de verbinding met ‘thuis’, met zijn ziel. Grote kans dat hij zonder die kluwen garen de uitweg niet zou kunnen vinden. Verdwalen kan niet meer. Er is altijd het lijntje, er is een verbinding, er is vertrouwen en er is liefde; want Ariadne wacht op hem. De Minotaurus blijft net zo gevaarlijk, maar het is wellicht door dit ‘lijntje’ dat Theseus het verhaal van de overwinning makkelijker schrijft. De draad van Ariadne is het navigatiesysteem voor Theseus. De mythische TomTom. Zorg dus dat je op je reis altijd een hotline onderhoudt met je ziel. Zo kun je makkelijker de veilige haven achter je laten, het avontuur aangaan en zo nodig innerlijke monsters verslaan. • Beantwoord de volgende vragen maar eens. Kijk of er al een verhaal aanwezig is. • Wat is jouw Hogere Doel? Waar ‘ga je voor’ of: waar zou je voor willen gaan? Heb je dromen en verlangens? • Wat is jouw innerlijke monster? Waar ben je bang voor? • Wat staat er op het spel als je op pad gaat? • Welke instrumenten, overtuiging en hulp heb jij nodig om de uitdaging aan te gaan? • Is er iets wat jij zou willen of kunnen offeren? • Waar haal jij je vertrouwen vandaan? • Hoe onderhoud jij contact met ‘thuis’? Heb je een lijntje met je hart? Hoe onderhoud je dat contact? Vertrouw je erop? • Wat is de beloning als je zou slagen? • Wat is de oogst voor de wereld als jij je missie volbrengt?


Je schept je eigen werkelijkheid

Let op je gedachten, ze worden woorden. Let op je woorden, ze worden daden. Let op je daden, ze worden je karakter. Let op je karakter, het wordt je lot. – Uit de Talmoed Heb je dat ook wel eens, dat lichte gevoel van ontevredenheid over de fiets waar je op rijdt? De remmen zijn niet goed meer, de kettingkast rammelt en langzaam, heel geleidelijk, wordt de wens in je wakker een nieuwe fiets te bezitten. Je denkt na over de details van een nieuwe fiets. Je fantaseert erover, inspecteert je bankrekening, doet eens onderzoek naar nieuwe fietsen op internet en vervolgens, niet lang daarna, ben je de trotse bezitter van een nieuwe fiets. De oude is afgedankt. Eigenlijk is dit wat er in het groot, in je leven, ook steeds gebeurt. Je verandert van focus, krijgt een nieuw idee en de kiem voor een nieuwe situatie is geboren. Dat is de basis van het scheppen van je eigen werkelijkheid. • Er is een mooi oud Indiaas verhaal, dat daarop aansluit: Een reiziger verdwaalt en komt per ongeluk in het paradijs terecht. Er zijn daar wensbomen die al je wensen vervullen. Hij valt in slaap onder zo’n boom. Als hij wakker wordt, denkt hij: ik zou willen dat ik iets te eten had. En onmiddellijk verschijnt er het heerlijkste eten voor hem en eet hij naar hartenlust. • 31

Nu nog een beker wijn, denkt hij en hop, daar heeft hij al een beker wijn in zijn hand. Dan begint hij zich zorgen te maken. Wat is dit, denkt hij. Is dit een droom? Zijn hier spoken die een loopje met me nemen? En hup, onmiddellijk verschijnen er griezelige spoken die hem bang maken. O, help, denkt de man, nu maken ze me zeker dood. En ze maken hem dood. Dit verhaal legt uit dat je gedachten, je wensen, maar ook je angsten jouw werkelijkheid creëren. In je leven heb je een creërende rol. Je kunt dat niet vermijden. Denk maar aan het voorbeeld van de fiets. Met je voorstellingsvermogen en je intentie creëer je je eigen leven, richt je je huis in, kies je je kleding, vind je een baan en kook je de maaltijd die je in je hoofd had. Het leven is zelf een creatie, een voortdurend werk in uitvoering, waarbij een gedachte of een idee voorafgaat aan de realisatie. Goethe zei ooit: ‘Verlangens en dromen zijn voorbodes van wat je werkelijk in staat bent te realiseren.’ Dit creatieproces is essentieel en je zult zien dat alle keuzes en beslissingen alle gedachten en overtuigingen die je in je hoofd hebt, meewerken aan hoe je leven zich ontvouwt. Het moment en de plaats waar je je nu bevindt zijn het gevolg van een hele reeks gebeurtenissen die op hun beurt weer beïnvloed zijn door een heleboel gedachten, woorden en handelingen op een rij. Als je jezelf een belemmerend verhaal vertelt, als je steeds dezelfde gedachten maar blijft herhalen, kan het zijn dat je vastloopt en denkt: meer zit er voor mij niet in. Maar als je je gevoel over een situatie kunt veranderen, als je er andere gedachten over kunt ontwikkelen, dan kun je een nieuwe situatie voor jezelf creëren. Dit verloopt natuurlijk niet in een rechte lijn. Het gaat vaak om diepgaande cyclische veranderingen waarbij je soms eerst een cyclus moet afronden voor er een nieuwe kan beginnen. The cycle of life. Alles wat je aandacht geeft groeit en gaat leven. Dat is het creatieproces. Alles waar je je mee bezighoudt heeft de neiging zich te manifesteren. Als je ergens aan denkt en je kunt het niet uit je hoofd zetten, gaat het een steeds grotere plaats innemen. Dat kennen we op een eenvoudig niveau: je hebt net een rode Fiat Panda gekocht, geheid dat je voortdurend auto’s van hetzelfde merk ziet rondrijden. Zwangere vrouwen zien alleen maar andere zwangere vrouwen en als je verliefd 32 • De held in je eigen verhaal

bent, zie je je geliefde overal in weerspiegeld. Dat heet selectief bewustzijn, maar het is dan wel even jouw werkelijkheid. Het is maar waar je je op focust. Wanneer je heel erg bezig bent met het vervelende dominante gedrag van je baas of de laksheid van je collega of de blaffende hond van de buren, en je piekert erover, je windt je erover op, dan wordt het steeds groter en zul je het ook steeds meer gaan ervaren en je eraan gaan ergeren. Als je je alleen maar zorgen maakt over het gebrek aan geld, zal dat steeds grotere vormen aannemen. Verbeeldingskracht is cruciaal in het scheppingsproces. Zodra je je zaken kunt voorstellen en voor je zien, is het proces van creëren al in werking gezet. Pas dus op met wat je denkt en voor je ziet. Want het heeft de neiging werkelijkheid te worden. Bepaal daarom steeds wat je wél wilt en niet wat je niet wilt. • ‘Ja, maar dat is niet mogelijk, niet haalbaar, onrealistisch…’ Ik gaf een tijdje geleden een training aan een marketingteam dat meer eindverantwoordelijkheid wilde hebben. Ze waren het erover eens dat wanneer ze hun eigen budgetten konden beheren en een grotere beslissingsbevoegdheid zouden krijgen, ze als team effectiever en creatiever zouden kunnen werken. ‘Wat houdt jullie tegen om die eindverantwoordelijkheid te pakken?’ vroeg ik. ‘Zorg ervoor dat je daar werk van maakt, zorg dat je het voor elkaar krijgt.’ ‘De logheid van het systeem krijgen we nooit veranderd’, verzuchtten ze. Hier stuitte ik op een verhaal dat ze met elkaar in stand hielden. In dat verhaal zat een totaalpakket aan aannames, overtuigingen en perspectieven. Hiermee creëerde het team een alledaagse werkelijkheid vol met onmogelijkheden die tot tal van frustraties leidde. En we kennen het allemaal. In plaats van te bepalen wat we graag willen, hebben we het over wat realistisch of haalbaar is en houden ons daarbij vast in beperkende omstandigheden. In het licht van de gedachte dat we onze eigen werkelijkheid scheppen, moeten we het verhaal dat we onszelf vertellen dus goed onderzoeken. Verander het verhaal en je verandert de werkelijkheid.

JE SCHEPT JE EIGEN WERKELIJKHEID • 33

Stoppen en zwenken Ik heb iets met het thema ‘stoppen’. In mijn leven ben ik met grote regelmaat met iets gestopt. Ik stopte met mijn studie – en begon een andere. Ik maakte het uit met een vriendje – en genoot weer van mijn vrijheid. Ik stopte met een baan – en begon voor mezelf. Zo kan ik nog wel het een en ander noemen. Het stoppen zorgde altijd voor een nieuwe koers. Denk eens na over al die momenten in je leven en je werk dat je ergens mee gestopt bent. Stoppen is zwenken. Op het moment dat je ergens mee ophoudt, begint er iets nieuws. Stoppen is een keuze, een welbewuste beslissing, hoewel je niet precies weet hoe die keuze tot stand komt. Waarom is die drang zo groot? Waarom kun je niet anders dan stoppen? Iets in je zegt je dat je moet stoppen. En dat is lang niet altijd een rationele keuze. Net als Steve Jobs kan ik terugkijken op mijn leven en zeggen: als ik toen niet gestopt was met die studie was ik nooit met die andere studie begonnen, als ik niet gestopt was met die baan, was ik nooit gekomen waar ik nu was, als ik niet rechtsaf was geslagen, had ik die en die nooit ontmoet. Stoppen betekent dus meestal een keerpunt in je leven. Je kunt beter met iets stoppen dan er lang in blijven hangen en ongelukkig zijn (en erover zeuren). Behalve stopmomenten zijn er natuurlijk ook andere gebeurtenissen die een keerpunt of katalysator in je leven zijn. Ontmoetingen, momenten van inzicht, ogenschijnlijk toevallige gebeurtenissen, kansen en wegwijzers. Soms moet je tegen je zin van richting veranderen. Als je terugkijkt op die keerpunten, dan zie je hoe al deze zaken uiteindelijk een positief effect hebben gehad op de loop van je leven. Kennelijk moest het zo lopen. Waarmee kun je nu stoppen? Wat voor invloed zou die keuze hebben op het vervolg van je reis? Er is een parabel die het als volgt uitlegt. Bij het weven van kleden heb je te maken met schering en inslag. Het lijkt soms zo willekeurig, draad na draad wordt gebruikt. Allerlei kleuren, steeds weer moet de wever een andere draad afhechten of aanhechten. Maar dan uiteindelijk als hij terugkijkt, dan ziet hij een wonderschoon patroon ontstaan. Je kunt niet altijd de waarde of de betekenis van zaken die zich voordoen in je leven inschatten. Waarom gebeurt dit? Waarom wil ik 34 • De held in je eigen verhaal

dit? Waar komt die drang vandaan? Waarom ontmoet ik die nu juist? Terugkijkend kun je de rode draad ontdekken. ‘You cannot connect the dots looking forward, you can only connect the dots looking backwards’, om met Steve Jobs te spreken.

Wrijving geeft glans Heb je net alles goed geregeld, breek je je been, gaat je partner er vandoor of verlies je je baan. Voor veel mensen mag het leven van tijd tot tijd saai zijn, maar velen vragen zich af waarom ze voortdurend conflicten en crises moeten meemaken. Het heeft er veel van weg dat we het leven – en ons werk – slechts kunnen ervaren bij de gratie van het contrast. Er bestaat geen zwart zonder wit, geen nacht zonder dag, geen vrouw zonder man, geen hoogtepunt zonder dieptepunt, geen winter zonder zomer. Kennelijk moeten we op die manier leren de contrasten in onszelf te verenigen. Dus: stuit je op een weerstand, wil je bepaalde zaken niet meer, heb je te maken met innerlijke of uiterlijke conflicten, heb je een crisisachtig gevoel, moet je met iemand de confrontatie aan? Gefeliciteerd. Je leven is in beweging. Het biedt je de kans te bepalen wat je wél wilt. Grote kans dat je iets nieuws aan het realiseren bent en dat je onbekende aspecten in jezelf wakker maakt. Wees niet bang. De grootste geesten op aarde hebben allemaal diepe crises meegemaakt. Carl Gustav Jung zegt: ‘Het onbewuste streeft er telkens weer naar een onmogelijke situatie te creëren om het individu te dwingen het beste te geven dat hij heeft. Als die onmogelijke situatie er niet was, zou je je zelf tevreden stellen met minder, zou je niet volledig zijn, zou je jezelf niet verwezenlijken. Met andere woorden: je hebt een onmogelijke of moeilijke situatie nodig, waarin je je eigen wil en je eigen denkvermogen moet opgeven en niets anders kunt doen dan vertrouwen op de onpersoonlijke kracht van groei en ontwikkeling.’ Een man vroeg de Boeddha wat de waarheid nu eigenlijk inhield. Boeddha antwoordde: ‘Als je dat echt wilt weten moet je deze kom met wormen opeten.’ De man griezelde en liep kwaad weg. Waar het in dit verhaal om gaat, is dat je soms voor je gevoel een kom met wormen moet opeten om een diepere waarheid in jezelf te kunnen ontdekken. In eerste instantie levert dat een gevoel van verzet op. We willen dat liever niet. En toch zou het helpen. JE SCHEPT JE EIGEN WERKELIJKHEID • 35

Tekens Een speelfilm of een toneelstuk is – meestal – gebaseerd op een script en dat is zorgvuldig samengesteld en gecomponeerd. Er is over alles nagedacht en er gebeurt niets toevallig of onopzettelijk; alles wat er gezegd wordt is betekenisvol. Als de hoofdpersoon van zijn fiets valt op weg naar zijn sollicitatiegesprek, is dat er om een bepaalde reden in geschreven. Een passerende ziekenwagen, een ontmoeting, een terloopse opmerking, alles heeft zijn functie in het totaal van het verhaal. Als kijker neem je dit waar en gaan de tekens in samenhang iets betekenen. Je zou kunnen zeggen dat dat een symbolische manier van denken is. Wie op deze manier naar het echte leven kijkt, kan zo ook betekenis geven aan zaken die zich voordoen in het eigen levensverhaal. Alles wat er gebeurt, is speciaal voor jou geënsceneerd met een bepaalde bedoeling. Het zijn allemaal tekens. Probeer eens een tijdje met zo’n blik door je eigen leven te lopen. Vanuit de gedachte dat alles wat zich voordoet met een speciale reden is geënsceneerd en jou iets te vertellen heeft, jou uitdaagt de diepere betekenis ervan op te pikken en daar je reactie op te bepalen. Een paar voorbeelden: Je belandt in de file. Waarom doet de file zich nu voor? Om jou dwars te zitten of is het misschien tijd om even pas op de plaats te maken. Wind je je op en raak je gestrest of zet je een muziekje op en geef je je over aan het moment? De huisbaas zegt je de huur op. Waarom gebeurt dit? Is je huisbaas een gewetenloze ellendeling of wordt het tijd dat je in beweging komt en eindelijk eens op zoek gaat naar een huis met een tuin? Je printer loopt vast, je band is lek, de spoorbomen zijn dicht en de brug staat open, je valt van de trap, je vangt een bepaald gesprek op in de trein… Betekent het misschien iets? Het betekent allemaal niets totdat je er betekenis aan geeft. Rampen, crises, catastrofes, ze betekenen niets, ze hebben geen enkele zin totdat we er zin en betekenis aan gaan geven. Totdat we er lessen uit trekken en van onze fouten leren. • Verhalen leren ons symbolisch denken, we kunnen leren van de wijsheid van verhalen door de tekens symbolisch op te vatten. Lisette Thooft noemt zichzelf in haar boek De onverzadigbare vrouw en de 36 • De held in je eigen verhaal

afwezige man ‘mythosoof’. Mythosofie is: de wijsheid in verhalen vinden en daarmee betekenis leren geven aan dat wat zich in je leven en in de wereld voordoet. Van fouten leren. Dit helpt de menselijke beschaving vooruit. Omdat steeds meer mensen zich beginnen te interesseren voor de kracht en de symboliek van verhalen, gaat Thooft ervan uit dat mythosofie binnenkort een erkende discipline zal zijn. Helden zijn mythosofen. Ze geven betekenis aan dat wat zich voordoet, ze herkennen de tekens en laten zich niet uit het lood slaan. Ze leren van hun fouten en kunnen op die manier nooit echt ver van hun pad afdwalen.

JE SCHEPT JE EIGEN WERKELIJKHEID • 37

Verhalen in bedrijf

De mens is een wereld in het klein en de wereld is een mens in het groot. – Indiaas spreekwoord Wat maakt het levensverhaal van een persoon boeiend of onvergetelijk? Waarom kleeft er aan bepaalde bedrijven of bewegingen een bijzonder verhaal? En aan andere niet? Denk eens aan Nelson Mandela, de kraakbeweging, Martin Luther King, de maffia, Einstein, Starbucks, Apple, Al Quaida of de Lelijke Eend. Wat maakt hen bijzonder? Deze mensen, bedrijven, merken of bewegingen brachten ‘waarden’ in beweging of zetten ze op het spel. Dat doen of deden ze vanuit hun diepste overtuiging, van binnenuit. Het betreft iets eigenzinnigs, iets nieuws, en anders. En dat streven botst dan met de bestaande orde. Het gevecht voor het behoud of het verspreiden van andere waarden, de manier van volharden, van anders zijn, van genialiteit, van tegendraadsheid zorgt voor een verhaal. Of je het nu met het verhaal eens bent of niet. De held in een verhaal kan dus ook heel goed een groep, een team of een merk zijn. Hoe groot of hoe klein de entiteit ook is, wanneer het iets van waarde nastreeft (het Hogere Doel) en dat streven stuit op weerstand (publieke opinie, praktische bezwaren, conventies) ontstaat er een verhaal. • Steeds meer bedrijven, merken en organisaties begrijpen dat ze het, in de overvloedeconomie waarin we leven, moeten hebben van hun onderscheidende en toegevoegde waarde en dat die waarde het best tot 38 •

uitdrukking komt in een verhaal. Een verhaal is meer dan een droge verwoording van visie en missie, het appelleert aan emoties, is herkenbaar, prikkelt de verbeelding en geeft mogelijkheden tot identificatie. Want hoe onderscheid je je als aanbieder van producten en diensten op de beste manier, op een manier dat je gevonden wordt? Een kwaliteitsproduct opleveren of gewoon doen wat je doet is niet langer genoeg. Je moet op een of andere wijze meerwaarde creëren, zichtbaar worden, de held zijn in het leven van anderen en een goed verhaal helpt daarbij. Een verhaal helpt je te laten zien waar je voor staat. Een verhaal creëert betekenis en zorgt voor aanhangers, volgers en fans. Mythe- of legendevorming is helemaal mooi. Denk bijvoorbeeld eens aan het merk Nike. Nike verkoopt sportschoenen, maar is erin geslaagd een verhaal te creëren waarin het niet meer om de sportschoen zelf gaat, maar om de waarden ‘winnen en succes’. Het gaat veel meer om de emotionele beleving – om de betekenis – dan om de schoen zelf. Denk ook aan een merk als Starbucks: de emotionele beleving van koffie ‘on the road’, of The Body Shop: de retailketen die zich profileert met een grote sociale verantwoordelijkheid en zorg voor de planeet. Waardegedreven organisaties en teams denken net als proactieve mensen inside out en vertellen daarmee een verhaal. Ze hebben iets nieuws, iets bijzonders voor ogen. Ze voegen waarde toe aan de wereld. Hun merk betekent iets, is een symbool geworden, of soms zelfs een mythe of legende.

De onderneming als olifant Ik word als scenarioschrijver – samen met collega’s – steeds vaker ingeschakeld voor communicatietrajecten in organisaties. Men wil iets met ‘storytelling’. Als verhalenvertellers hebben we ervaring met het creëren van plotlijnen, karakters, helden en omslagpunten. We hebben jarenlang meters gemaakt op langlopende soaps, dramaseries, toneelstukken, filmscripts en columns. Wij weten hoe je een verhaal opbouwt, hoe je spanning creëert en emoties aanspreekt. We kunnen het belang van een crisis uitleggen. Dus wordt ons gevraagd: help ons alsjeblieft met een goed verhaal. Maar zo makkelijk gaat dat niet. Om een verhaal te hebben moet je het verhaal ‘zijn’. Een ‘Corporate Story’ maken is geen trucje, maar moet van binnenuit helemaal kloppen en dus authentiek zijn. VERHALEN IN BEDRIJF • 39

Een held worden als afdeling, team of organisatie begint dan ook met zelfonderzoek: wie zijn we en wat is onze rol en functie in de wereld? Wat is onze identiteit? Wat zijn de eigenschappen en talenten die ervoor zorgen dat we ons onderscheiden van de rest? Welke waarden vertegenwoordigen wij? Wat willen we betekenen? Hoe sterker die identiteit, hoe beter die eigenschappen en talenten op elkaar zijn afgestemd en van binnenuit gestuurd, hoe makkelijker het wordt keuzes te maken, zowel intern als extern. Een dergelijk traject biedt tegelijk de mogelijkheid je als bedrijf sterk te profileren. En ook om de uitingsvormen te kiezen die bij je passen. Een bedrijf is eigenlijk net een langlopende dramaserie: er zijn hoofdkarakters en bijkarakters, er zijn lange verhaallijnen en korte scènes, er zijn wetten en regels en er zijn bepaalde waarden die voorop staan. En niet te vergeten: er is een premisse, een grote belofte: dit beloven wij waar te maken. Onderzoek hiernaar, en het verzamelen van verhalen kan ervoor zorgen dat een bedrijf een langlopende successtory wordt. • Er is een oude soefieparabel die ik in dat kader wil vertellen. Er was eens een stad waar alle inwoners blind waren. Op een dag kwam er een koning met zijn hofhouding naar deze stad. Deze koning bezat een olifant, die hij gebruikte om ontzag af te dwingen bij de mensen. De blinden popelden om de olifant te zien en een paar renden vooruit om te ontdekken wat het was. Ze betastten de olifant. De blinde die het oor aanraakte riep: ‘Het is een groot, ruw ding, zo groot als een tapijt.’ De andere blinde die de slurf vasthad: ‘ Het is een rechte en holle pijp.’ Degene die een poot onderzocht, zei: ‘Het is krachtig en stevig, zoals een pilaar.’ Ieder van hen had op de tast een gedeelte van het lichaam van de olifant onderzocht. Maar geen van hen kon het geheel zien. Ieder vormde een eigen beeld van het geheel. Maar de optelsom van hun belevingen benaderde de werkelijkheid al een stuk beter. De olifant is de optelsom van alle verhalen over de olifant. Vertaald naar een team of een organisatie is de olifant de identiteit en de cultuur ineen. De olifant is de optelsom van alle verhalen die er verteld worden. Dat zijn niet alleen de verhalen die het management 40 • De held in je eigen verhaal

de wereld instuurt, maar ook de verhalen die bij het koffiezetapparaat en in de rokersruimte worden verteld, inclusief de klaagzang op verjaardagen bij familie thuis. Als je die verhalen verzamelt, stuit je soms op inconsequenties en incoherentie in het totaalplaatje. Er wordt bijvoorbeeld door het management een innovatie doorgevoerd en als je goed luistert hoor je: ‘Wat het management nu weer bedacht heeft…’ of: ‘Ik moet het nog zien die mooie plannen’, of: ‘Het zal mijn tijd wel duren.’ Het is van grote waarde om naar alle verhalen te luisteren en mensen in de organisatie het gevoel te geven dat er ook echt geluisterd wordt. En om vervolgens al die verhalen af te stemmen op elkaar om de hele olifant in beeld te krijgen. Het gaat dan om allerlei soorten verhalen: verhalen over hoe het ooit begonnen is, de verhalen van de oprichters, de pioniers, maar ook verhalen van nieuwkomers, van fiasco’s, van topmomenten, klantverhalen, toekomstdromen. Verhalen verzamelen uit het hart van een bedrijf of organisatie zorgt ervoor dat de mensen die in de organisatie werken het geheel beter gaan snappen, elkaars perspectieven zien, zich verbinden met de identiteit en de cultuur en gaan begrijpen wat de kracht en de unieke waarde van het bedrijf zijn. Als je alle verhalen onderzoekt en bij elkaar legt, komen er vanzelf thema’s, archetypes, oerdilemma’s naar boven drijven en die creëren samen de grote Corporate Story. Storytelling gaat niet over meningen, bewijzen, feiten of slimme, schreeuwerige commerciële boodschappen. Storytelling stimuleert leiders, werknemers, organisaties om met een open houding de identiteit (de essentie) en de cultuur te onderzoeken en op basis van al de verhalen tot inzicht te komen en daarmee zichzelf of het bedrijf op oorspronkelijke wijze te profileren. Want als je weet wie je bent en wat je wilt, weet je ook wat je moet doen, welke werknemers je moet aantrekken en van wie je afscheid moet nemen en wat de volgende stap is naar de gewenste toekomst. Ook dat is de Reis van de Held, een proces waar de binnenkant en de buitenkant goed op elkaar afgestemd moeten zijn. Iedereen die deel uitmaakt van de grote olifant moet een gezonde cel of een goed functionerend deel van het grote lichaam zijn. Ganzen vliegen in een V-formatie. Als elke vogel zijn vleugels wappert, creëert dat een opwaartse kracht voor de vogel daarachter. Door te vlieVERHALEN IN BEDRIJF • 41

gen in een V-formatie krijgt de hele groep een ten minste 71 procent groter vliegbereik dan wanneer een vogel in zijn eentje vliegt. Wanneer een gans buiten de formatie raakt, voelt hij plotseling de weerstand van wat het is om alleen te vliegen en komt hij snel terug in de formatie om te profiteren van de opwaartse kracht van de vogel aan de voorkant. Wanneer de kopgans vermoeid raakt, neemt hij gas terug en een andere gans vliegt dan op kop. Ganzen achteraan gakken om de voorsten aan te moedigen. Als een gans ziek wordt of gewond door een schotwond en uitvalt, vliegen twee andere ganzen met die gans naar beneden en bieden hulp en bescherming. Ze blijven bij de gevallen gans totdat hij weer in staat is om te vliegen of tot hij sterft, en dan vliegen ze weer verder. Samenwerken in een team of in een bedrijf is geen sinecure. Samenwerken zorgt altijd voor conflicterende waarden. Dat komt omdat wij allemaal anders in elkaar zitten en de wereld alleen maar vanuit ons persoonlijke perspectief kunnen bezien. Regels en procedures worden door iedereen anders ervaren, maar ook zaken als de relatie privé/ werk, en de omgang met succes of geld. We hebben gezien dat we allemaal ons eigen verhaal over dit soort zaken vertellen en ieder vindt daarin iets anders belangrijk. Onze waarden conflicteren en dat levert dan spanning en emoties op. Je bent bijvoorbeeld snel gestrest als je te weinig vrije tijd hebt, maar je collega werkt 60 uur per week zonder moe te worden. Je woont samen met een partner die vindt dat je meer aandacht aan je privéleven moet besteden, je wilt niet overwerken, maar je baas verwijt je dat, je houdt van opschieten, maar je collega’s leggen zout op iedere slak. Allemaal situaties die iets met je doen. En daar ga je dan een verhaal over vertellen. Ieder bedrijf, ieder gezin, ieder mens heeft een andere set aan waarden. En communicatie begint bij het uitwisselen van ieders verhalen en motieven, omdat daar de waarden in verpakt zitten. Contrasten en conflicten vormen kansen voor ontwikkeling en groei. En dat is precies het belang van een narratieve praktijk in organisaties.

Goede tijden, slechte tijden We leven in een tijdperk waarin veel aan het verschuiven is. Oude systemen functioneren niet meer, de ene na de andere crisis dient zich aan. In verhaaltermen is dat een teken dat de oude orde aan het ver42 • De held in je eigen verhaal

dwijnen is en plaats moet maken voor iets nieuws. Daarvoor moet er wel eerst iets sterven. Toneelschrijver en president van het toenmalige Tsjechoslowakije Vaclav Havel schrijft: ‘Ik denk dat er goede redenen zijn om aan te nemen dat het moderne tijdperk ten einde is. Veel dingen wijzen er vandaag de dag op dat we door een overgangsperiode heen gaan – het lijkt erop dat iets aan het verdwijnen is en dat iets anders een pijnlijke geboorte doormaakt. Het is alsof er iets aan het afbrokkelen is, in verval raakt door zichzelf uit te putten, terwijl iets anders – iets vooralsnog vaags – uit het puin oprijst. Het oude voldoet niet meer en het nieuwe is nog niet klaar.’ In een verhaal betekent een crisis een scheiding (zie hiervoor ook deel 2 over De Crisis) tussen het oude en het nieuwe. De oude orde gaat plaatsmaken voor een nieuwe, maar dat gaat niet zonder slag of stoot. Daarvoor moet de held door de metaforische hel en loslaten wat hem vasthoudt in een oud beperkt bewustzijn. In zo’n tijd passen verhalen zo goed omdat we in dat proces proberen betekenis te geven en aan iedereen in de organisatie dezelfde vraag stellen. Wat is jouw verhaal? Wat bezielt je? Wie ben je, wat zijn je talenten en wat wil je ermee? Als je daar antwoord op kunt geven, heb je een authentiek verhaal en creëer je strategieën en scenario’s voor de gewenste toekomst. • Alle crises op mondiaal, economisch, milieutechnisch en cultureel gebied bij elkaar genomen kunnen we spreken van een paradigmawisseling. De term paradigmawisseling werd geïntroduceerd door Thomas Kuhn in zijn boek De structuur van wetenschappelijke revoluties (1962). Hierin brengt hij het idee naar voren dat de samenleving en de wetenschap niet geleidelijk evolueren, maar sprongsgewijs door paradigmawisselingen veranderen. Het lijkt erop dat we ons momenteel in zo’n paradigmawisseling bevinden. Waar we in het begin van de 20ste eeuw als samenleving nog veelal vasthielden aan een hiërarchische machtsstructuur in organisaties, waarbij we vooral rekening hielden met hoe anderen het wilden hebben en waarbij veranderingen topdown werden aangestuurd, zien we de laatste paar decennia een verandering naar organisaties waar de persoonlijke ontplooiing en zelfsturing vooropstaat, waar verantwoorVERHALEN IN BEDRIJF • 43

delijkheid, proactiviteit, intuïtie en jezelf als uitgangspunt nemen voor waarneming, belangrijk aan het worden is. Waar traditionele organisaties nog steeds de structuur van een piramide hebben met een topdownmachtsverhouding, zien we in nieuwe bedrijven netwerkachtige structuren ontstaan, waarbinnen zich een krachtige kern bevindt die anderen aantrekt, en waar omheen zich units of freelancers bevinden die met elkaar en met de kern in verbinding staan. In zijn boek De zeven eigenschappen van effectief leiderschap noemt Stephen Covey dit de verandering van een Pragmatische naar een Principiële levenshouding. Hij schrijft: ‘Dit nieuwe niveau van denken is gebaseerd op fundamentele principes: van binnen naar buiten. Dit betekent dat je de kern van je identiteit als vertrekpunt neemt: je paradigma’s, je persoonlijkheid en je motieven.’ Het oude van-buiten-naar-binnenparadigma geeft mensen het gevoel dat ze slachtoffer zijn, dat ze een speelbal van een wispelturig lot zijn waar ze geen invloed op hebben; dat anderen hen dwars zitten, dat de wereld vol gevaren zit. Het is een benadering waarin wantrouwen vooropstaat, waarin de schuld bij anderen wordt gelegd. De van binnen-naar-buitenbenadering wijst mensen op hun eigen verantwoordelijkheid. Het gaat om het besef dat je bij jezelf moet beginnen, dat je jezelf en je oorsprong moet leren kennen om het in relaties met anderen ook goed te hebben. Maar ook dat je altijd de vrijheid hebt te kiezen hoe je reageert op een bepaalde situatie, dat je verbeeldingskracht hebt om je een andere toekomst voor te stellen, dat je altijd initiatieven kunt nemen. Met andere woorden: dat je in plaats van een willoos slachtoffer ook een held kunt zijn in je eigen verhaal. Deze van binnen-naar-buitenbenadering geldt niet alleen op individueel niveau, maar ook op organisatieniveau. Ook daar moeten we beginnen bij wie we zelf zijn, waar het om begonnen is. Veel organisaties zijn met deze kwestie aan het stoeien. Soms is het management al lang zover en moeten de medewerkers meegenomen worden in de nieuwe manier van denken. Soms is het ook andersom. Jonge mensen passen nauwelijks meer in oude topdown aangestuurde systemen. Zij willen werken waar en wanneer ze willen en met gebruikmaking van hun talenten en passie. Niet voor niets beleeft Het Nieuwe Werken zo’n opgang. 44 • De held in je eigen verhaal

Mijn eigen kinderen maken deel uit van een nieuwe generatie, die ook wel generatie Y wordt genoemd. Het zijn jonge mensen die na 1980 geboren zijn en de eerste generatie die met internet is grootgebracht. Ik ervaar ze als non-conformistisch, eigenzinnig, merkbewust en idealistisch. In hun wereldbeeld lijkt het te gaan om oorspronkelijkheid, inspiratie, flow en creativiteit. En minder om resultaat, geld, en status. Het zijn mensen die vooral voldoening en plezier willen hebben in hun werk. En ze stellen zich vragen als wie ben ik, wat wil ik en waar ben ik naartoe op weg. En vooral: klopt het wat ik doe? Ik vind dat een mooie ontwikkeling. Als iedereen zich deze vragen zou stellen zouden we al een heel eind in de goede richting komen.

Het punt op de horizon Als we moeten veranderen en het oude niet meer volstaat, waar gaan we dan naartoe? Wat is de gewenste toekomst? Wat brengt ons dit traject? Dat willen mensen in een organisatie wel graag weten. Als je het veranderingsproces (of het nu individueel, op teamniveau of op organisatieniveau is) als een verhaal beschouwt, merk je maar al te goed dat het in tijden van crisis, behalve op betekenisgeving en leren van fouten, ook aankomt op een perspectief op de toekomst. Wat is ons toekomstscenario? Wat is het Hogere Doel? Welke waarde voegen we toe? Een uitdagende en richtinggevende visie op waar we met zijn allen naartoe kunnen, is belangrijk. Want anders blijven we focussen op alles wat fout gaat en omvalt. We spreken als mensen graag onze verbeelding aan: wat komt ervoor in de plaats? Het punt op de horizon. Hier is een rol voor helden weggelegd. Of je nu werkt in een bedrijf, bij de overheid, in het onderwijs, in een non-profitorganisatie, in een buurthuis of bij een voetbalclub, je kunt een bijdrage leveren aan het fantaseren over of het vormgeven van de gewenste toekomst van het team of de club waar je werkt. Alle instituten, teams en organisaties worden in deze tijd uitgedaagd zichzelf te vernieuwen. Daarbij zijn de vragen die voor het samenstellen van een verhaal ook gelden, weer zeer goed toepasbaar: wie zijn we? Wat willen we samen in de wereld zetten? Wat is ons grootste obstakel? Wat willen we betekenen?

VERHALEN IN BEDRIJF • 45

De Reis van de Held in het kort

Net als in een verhaal bereiden alle gebeurtenissen in iedere fase van ons leven ons erop voor een belangrijke rol in de wereld te spelen. Het begint altijd met een staat van niet-authentiek zijn. We zitten ergens in vast. En dan worden we het proces in getrokken. Daarvoor zijn aansporingen, een oproep, fantasieën en illusies nodig. We moeten ons engageren en taken vervullen. Angst en weerstand moeten we overwinnen. Er moeten risico’s genomen worden en de realiteit moet aanschouwd worden. We moeten relaties opbouwen en allerlei verleidingen weerstaan. Gevoelens worden wakker en er moeten offers worden gebracht. En aan het einde moeten we, geconfronteerd met onze grootste angst, deze overwinnen. Ook als het succes ons naar de bol stijgt, moeten we kunnen omgaan met tegenslagen en afwijzing. En alles is bedoeld om ons in die bepaalde richting te sturen, zoals de aderen het bloed slechts één richting op stuwen. De aansporingen, de oproepen en het engagement sturen ons voorwaarts. Onvoorziene en onverwachte gebeurtenissen zorgen voor problemen en complicaties, maar de crisis brengt de oplossing voort. Aan het einde merken we dat we tegen de taak opgewassen zijn. – James Bonnet, Stealing Fire from the Gods Aristoteles schreef ruim tweeduizend jaar geleden: mensen zijn gelukzoekers. Dat verlangen naar geluk en vervulling zien we terug in verhalen en deze vormen zo de blauwdruk voor onze zoektocht. Ze vertellen ons hoe we de verloren schat kunnen terugvinden, op welke bezwaren en obstakels we stuiten, hoe we moeten volharden, welk gedrag gewenst is en welke verschijningsvormen onze vijand kan aannemen. 46 •

Het Hogere Doel (de schat, de oorsprong) waar we naar op zoek gaan krijgt in verhalen de vorm van een Heilige Graal, een gouden ei, een magische harp, een ring of een prinses. Deze zaken staan symbool voor dat verloren potentieel waar we naar op zoek zijn: de vervulling, de liefde, de creativiteit. Om die schat voor ogen te houden, te weten waar we naartoe op weg zijn, helpt onze fantasie. Verbeeldingskracht heeft een brugfunctie tussen de bewuste geest en de onbewuste wereld en verhalen triggeren de verbeelding. Ze helpen ons daarmee met het terugveroveren van dat verloren potentieel. Verhalen laten ons evenwel ook zien dat het terugveroveren van dat verloren potentieel risico’s met zich meebrengt. Er is moed voor nodig en bepaalde zaken moeten recht aangekeken worden, of vernietigd worden. Het monster dat we moeten overwinnen representeert de negatieve energie die de schat verborgen houdt zodat we er niet over kunnen beschikken. Wanneer we ons bewust worden van de wereld die verborgen is, gaan we beseffen dat er meer zaken zijn die ons echt gelukkig maken en dat zijn vaak andere zaken dan alleen geld verdienen of promotie maken. Daarvoor moeten we soms dingen doen die tegen de algemene opinie ingaan of ons niets aantrekken van wat de mensen vinden, we moeten bijvoorbeeld stoppen met school en een reis maken naar een ver land, of een baan opzeggen en weer gaan studeren, of met minder inkomen zien rond te komen. Dat lijkt allemaal in eerste instantie niet handig. Mensen zullen het afkeuren wat we doen, want zodra we iets doen wat niet gebruikelijk is, of algemeen geaccepteerd, krijgen we te maken met conflicten en weerstanden. Dit kan een gevoel van vervreemding en eenzaamheid opleveren. Misschien moet je een tijdje hongeren, maar onderweg komt altijd hulp. En dan… als we de moed hebben deze lastige reis toch voort te zetten, ondanks alle moeilijkheden, kunnen we de strijd aan met het innerlijke monster, we hervinden de schat en uiteindelijk zullen negatieve energieën getransformeerd worden en voelen we ons completer en gelukkiger. Dat is waar verhalen over gaan. • DE REIS VAN DE HELD IN HET KORT • 47

We kunnen dit allemaal herkennen in het oerverhaal van de Reis van de Held, zoals beschreven door Campbell. De held wordt opgeroepen om zijn vertrouwde leven achter zich te laten, wordt ingewijd in geheimen en mysteries, en pas nadat hij zijn lessen heeft geleerd keert hij terug naar zijn vertrouwde thuisbasis. En begint dan weer aan een nieuw avontuur. Joseph Campbell onderscheidde zo’n zeventien stappen in die reis. Manfred van Doorn heeft deze stappen – in navolging van Christopher Vogler – teruggebracht tot twaalf. Twaalf is een kosmisch getal. Odysseus vertrekt met twaalf schepen, ieder met twaalf mannen aan boord. In totaal 144 mannen. Er zijn twaalf discipelen, twaalf uren in de klok, twaalf maanden, twaalf sterrenbeelden enzovoort. Het getal twaalf wijst ons op een grote gebeurtenis die bezig is plaats te vinden. De held die het getal twaalf draagt is de zonneheld en is, net als de zon om 12 uur ’s middags, op het toppunt van zijn kracht. Het getal twaalf geeft meesterschap aan over het dagelijks leven. 5. De Selectiedrempel 4. De Ontmoeting met de Mentor

6. De Nieuwe Wereld

3. Weerstand en Weigering

7. De Inwijding

2. De Oproep tot Avontuur

8. De Crisis

9. De Dolk 1. De Proloog 12. Het Elixer

10. De Terugkeer 11. Dood en Wederopstanding

De twaalf stappen van de Reis van de Held


1. De Proloog: de held wordt geïntroduceerd in zijn leven van alledag. Er is een zekere mate van orde. Maar toch, je voelt dat er iets ontbreekt, dat het leven saai of voorspelbaar is, dat de held ergens van droomt of dat er op de achtergrond iets dreigt. 2. De Oproep tot Avontuur: de held wordt opgeroepen, wakker geschud, aangespoord om in beweging te komen. Hij wordt uit zijn comfortzone getrokken. 3. Weerstand en Weigering: de held (of zijn omgeving) wil aanvankelijk het avontuur niet aangaan; er is een dilemma, verzet of weigering, of het probleem wordt ontkend. 4. De Ontmoeting met de Mentor: de held ontmoet iemand of hij stuit op een bron van wijsheid die hem aanmoedigt of hem lessen of vaardigheden leert. Dat verandert zijn inzicht, waardoor hij het avontuur toch aangaat. 5. De Selectiedrempel: met de nieuw verworven vaardigheden of instrumenten lukt het hem de eerste drempel te overschrijden. De held heeft nu echt ‘ja’ gezegd tegen het avontuur en er is nu geen weg meer terug. 6. De Nieuwe Wereld: de held belandt in een nieuwe wereld, waar nieuwe wetten gelden. Hij krijgt bondgenoten, maar ontmoet ook vijanden en er zijn diverse testen die hij moet ondergaan. 7. De Inwijding: de held ontdekt een onvermoede kant in zichzelf. Met het oog op de naderende beproeving gaat het er nu om dat de held ten diepste gecommitteerd is, en daarvoor moet hij zijn geweten onderzoeken. 8. De Crisis: de held wordt geconfronteerd met zijn grootste angst. Er is een omslag en de held moet de dood onder ogen zien. Het donkerste moment van het avontuur. 9. De Dolk: het uur van de waarheid vereist een scherpe analyse. Verraad. Illusies worden doorgeprikt. Om het elixer (de metaforische schat) te veroveren, de beloning of het inzicht in de wacht te slepen moet de held soms een dolksteek uitdelen. Of krijgt hij zelf een mes in zijn rug. 10. De Terugkeer naar het licht: nu is het tijd dat de held met de veroverde schat naar huis terugkeert, maar de weg terug is nog gevaarlijk.

DE REIS VAN DE HELD IN HET KORT • 49

11. Dood en Wederopstanding: de tegenstander heeft nog een laatste aanval of test in petto. De held weerstaat deze aanval of doorstaat de test, waarmee hij laat zien dat hij zijn les geleerd heeft en bereid is desnoods een offer te brengen, ook al is dat zijn eigen leven. Hij moet zijn rug rechten en gaan staan voor zijn principes. 12. Het Elixer: het Elixer is de schat of het inzicht waarmee de gemeenschap (of het publiek) verrijkt wordt. Er is een beloning of men ervaart dankbaarheid. De cyclus is rond, de reis is ten einde en een nieuw avontuur ligt te wachten.


Deel 2 Het pad van persoonlijk leiderschap in twaalf stappen

Ledig jezelf van alles. Laat je geest vredig zijn. Terwijl tienduizend dingen opkomen en vallen, denkt het Zelf na over hun terugkeer. Elk van hen groeit en bloeit en keert dan terug naar de bron. Terugkeren naar de bron is stilte, dat is de manier van de natuur. – Lao Tze

Inleiding We gaan op pad. In dit tweede, praktische deel behandel ik twaalf universele stappen uit de Reis van de Held stuk voor stuk. Het zijn twaalf herkenbare stadia. Iedere fase wordt uitgelegd met behulp van voorbeelden uit de werkpraktijk van mensen, alledaagse voorvallen, maar ook met behulp van mythische verhalen of voorbeelden uit films. Je zult zien dat hoe meer je je de kenmerken van een fase eigen maakt, hoe meer je ze gaat herkennen in je eigen leven en werk en dat van de mensen om je heen. Dit is geen lineair proces maar een cyclische aangelegenheid, de noodzakelijke stadia in een ontwikkelingsproces. Deze stadia kunnen langer en korter duren, zich herhalen of je kunt hele stappen overslaan. Soms zit je privé in de ene fase en beroepsmatig in de andere. Het ontwikkelingsmodel is geen wet van Meden en Perzen. Eerder is het een bron met motieven en kleurschakeringen. • 51

Dao Een kernbegrip uit het taoïsme, de belangrijkste Chinese filosofische en religieuze stroming is ‘Dao’ of ‘Tao’ en het betekent de weg, het spoor, het pad of de stroom, maar ook ‘zinvolle oriëntering in het leven’ of ‘route die naar de bestemming leidt’. Treinen vertrekken in een Chinees station van een Dao. Dit schrijft Patricia de Martelaere in haar boek Taoïsme en ze legt uit dat de filosofie die hier achter zit, is dat het bij het volgen van je pad vooral aankomt op de juiste houding. Innerlijke training vereist datgene te volgen wat zich aandient en het pad te volgen zonder actief in te grijpen om uiteindelijk zo veel mogelijk samen te vallen met je oorspronkelijke natuur. Dit lijkt natuurlijk paradoxaal. Maar het niet-handelen betekent niet niets doen, passief afwachten of gemakzuchtig worden, maar dat wat zich aandient met rust te onthalen. Je zou kunnen zeggen: je kleine ikje (ego) kan door emoties en rampen geraakt worden en ervan in de war raken, maar de kijker naar de film, je Grotere Zelf – in het Taoïsme ‘de Hemelse Natuur’, kijkt er vanuit rust en kalmte naar en probeert ervan te leren. Het pad van persoonlijk leiderschap – de reis van de held – is een stroom die niet tegen te houden is. Het heeft geen zin je te verzetten, er tegenin te gaan, er boos over te worden of ontmoedigd te raken. Het pad nodigt je uit tot een ‘taoïstische’ houding. Hindernissen kun je het best met kalmte aanvaarden, inbeuken tegen het lot put je namelijk nodeloos uit. Crises kun je als kansen zien en als het tij meezit, kan alles in een stroomversnelling raken. De Dao leert je dat je je niet vast moet zetten in gevoelens en belemmerende verhalen. Deze kunnen je teisteren en je van je energie beroven. Weet dat alles weer voorbijgaat, maar dat het erop aan komt op het juiste moment het juiste te doen. Dat is de stroom der dingen. • Ik heb mijn best gedaan om per fase aan te geven wat de betekenis is voor de ontwikkeling van de held. Wat is het verhaal dat de held zichzelf het best kan voorhouden? Wat maakt hem sterker en wat maakt hem zwakker? Er volgt steeds een opsomming van kenmerkende uitspraken die de held in de betreffende fase bezigt. Iedere stap eindigt met praktische opdrachten en oefeningen. Niet alleen schrijfoefeningen, maar ook oefeningen die je kunnen aanzetten tot zelfonderzoek. Ook zijn er oefeningen die je in je team of met 52 • De held in je eigen verhaal

je afdeling kunt doen. Het uitwisselen van verhalen biedt stof tot verdieping. En ieder mens is een vat vol verhalen. Ik daag je uit zo veel mogelijk je eigen voorbeelden te zoeken en wens je een mooie reis op zoek naar je bestemming!

HET PAD VAN PERSOONLIJK LEIDERSCHAP IN TWAALF STAPPEN • 53

Stap 1 De Proloog

Als ik begrijp hoe het begonnen is, Dan begrijp ik ook hoe het verder gaat. Als ik tegelijkertijd het begin en het vervolg kan zien, dan raak ik verlost van mijn angst voor de dood – Lao Tze ‘Lang lang geleden, in een ver land, was er eens…’ Voordat de held het avontuur aangaat, treffen we hem in zijn gewone leventje, waar nog niet zoveel aan de hand is. We maken kennis met een nog onbekende wereld. De held of de heldin wordt geïntroduceerd terwijl alles nog redelijk gewoon zijn gangetje gaat. Alles is nog in betrekkelijke rust en dat kan al jarenlang het geval zijn. Het is de fase in het verhaal voordat de reis echt begint. Het vertelt ons over de status-quo, waar een zekere mate van orde heerst, maar die toch enigszins incompleet, saai of voorspelbaar is. Wellicht wordt er door het exposé tegelijkertijd een verlangen of gemis voelbaar. Het is de proloog van het verhaal.

Introductie In een van mijn trainingen over persoonlijk leiderschap trof ik een paar jaar geleden Bernadette, een jonge vrouw van halverwege de dertig. Ze zag er een beetje kleurloos en moe uit. Ze werkte al vijf jaar bij de belastingdienst en had van haar manager de opdracht gekregen iets te doen aan haar persoonlijke ontwikkeling. Een van de eerste opdrachten die ik de groep gaf, was het maken van een gewaagd verlang54 •

lijstje. Ik vroeg de deelnemers minstens tien en zo mogelijk vijftig dingen op te schrijven die ze wel zouden willen realiseren, beginnend met de zin: ‘Ik zou wel….’ Er zijn mensen voor wie deze opdracht een peulenschilletje is. Zij schrijven moeiteloos de meest waanzinnige wensen en dromen op, variërend van een reis naar Antarctica, een soepfabriek beginnen, een huis bouwen, ontslag nemen, in een opera zingen tot een restaurant in Italië beginnen. Maar voor veel mensen is dit toch een lastige opgave. Zo ook voor Bernadette. Er kwam niets op papier. Ze wist het echt niet en het was hoognodig dat we dromen en verlangens bij haar wakker zouden maken. Ieder verhaal begint immers met een – al is het vaag – verlangen of een herinnering aan hoe het ook zou kunnen. Het gevoel het niet te weten of een impasse is een typische proloogsituatie. Het is het metaforische dorre land. Er moet iets gebeuren, en de opgave is de juiste snaar te raken zodat er iets in beweging wordt gezet. • Iedereen kent de fase die voorafgaat aan iets nieuws. Dat begon al in de baarmoeder voordat we het levenslicht zagen. Alles wordt in gereedheid gebracht voor het grote avontuur. We dobberen een beetje doelloos, maar in veiligheid rond, we worden gedragen. In de kern is alles al aanwezig. Deze fase komt later in allerlei variaties terug. De periode vóór we naar school gaan, vóór we de grote liefde ontmoeten, vóór we het huis verlaten, vóór we een bedrijf beginnen, vóór we op wereldreis gaan. Soms bereiden we ons bewust voor, maar al te vaak is er sprake van een onbewuste voorbereiding. Sommige kunstenaars hebben maanden, zelfs jaren nodig van lanterfanteren, lummelen voor er weer een nieuw project gestart kan worden. Het is de fase in ons leven dat we ons een beetje vervelen; het leven is voorspelbaar en we hebben het gevoel dat er meer uit te halen is, alleen weten we niet hoe. Ook al ziet het leven – of het werk – er ogenschijnlijk comfortabel en prettig uit, dan nog kan er een knagend gevoel van onrust onder de oppervlakte aanwezig zijn. We zijn voor ons gevoel te lang in een baan blijven hangen of hebben het gevoel dat we de boot missen. Dit gevoel kan ons ineens aanzetten tot grote veran-

STAP 1 DE PROLOOG • 55

deringen in het leven. Het roer gaat dan om; we gaan op zoek naar een grotere vervulling. • In de training volgde een andere opdracht: ik vroeg de deelnemers te vertellen over een topmoment uit hun leven. En gelukkig: Bernadette herinnerde zich iets: ze had – in een grijs verleden – op de kunstacademie gezeten (we waren allemaal verrast en verbaasd) en had als eindexamenopdracht een mooie kleurige quilt gemaakt, waar ze veel lof voor geoogst had. Toen ze hierover sprak glansden haar ogen plotseling. Het leek wel of er iets ‘aangeraakt’ was. Na de pauze zei ze tegen me: ik heb toch nog snel even een wensenlijst gemaakt en ze las me voor: wonen in Griekenland, met kleurige lappen en stoffen werken, een eigen zaakje beginnen. Ze straalde. Aan het einde van de training, een paar weken later, had ze emigratiepapieren voor Griekenland aangevraagd en haar ontslag genomen bij de belastingdienst. Dit is natuurlijk een uitzonderlijk verhaal. Het gaat niet altijd zo snel, maar het is wel een mooi voorbeeld van hoe er beweging in een situatie kan komen doordat er een bepaald verlangen voelbaar wordt.

Verlangen Verlangen is de motor voor ieder verhaal en ook voor menselijke ontwikkeling. Diep in ons zit een verlangen naar geluk en vervulling en willen we allemaal een bijzondere rol spelen in het leven. Het is een innerlijke drang te putten uit een diepere bron, een unieke bijdrage te leveren; het is de droom over een bijzondere bestemming. We willen wel, maar er is van alles wat ons tegenhoudt. Wij twijfelen vaak aan onszelf en aan onze mogelijkheden. We hebben praktische bezwaren die vaak met tijd en geld te maken hebben. Toch voelen we ook dat we creatiever en tot meer in staat zijn dan we in onze dagelijkse praktijk laten zien. Onze dromen ontglippen ons. We leven een bescheiden en een ietwat vlak leven. We zouden wel meer willen: viool leren spelen, een eigen bedrijf beginnen, een nieuw product in de wereld zetten, een wereldreis maken, een roman schrijven, de wereld verbeteren, een unieke reportage maken, ziektes genezen of emigreren. Soms is het doel ook vager: ‘iets met kinderen’ of ‘iets met mijn handen doen’.


Je creatieve potentieel ontdekken en het in de wereld tot uitdrukking brengen is een groeiproces, te vergelijken met een reis, een avontuur. Deze reis is afwisselend opwindend, zwaar, moeizaam en fascinerend. Je moet bergen beklimmen, in het diepe springen, volharden, je intuïtie gebruiken en je doel voor ogen houden. Het is de reis van de held. Hoe weet je dat je in de proloog zit? Dat kun je merken aan het verlangen naar iets nieuws. Is dat sterk aanwezig, maar weet je alleen niet wat je moet doen, dan bevind je je waarschijnlijk in de vooravond van een nieuw verhaal in je leven of je werk.

De grote plotlijn Verhalen beginnen regelmatig met een voorspelling of een voorvoelen van wat er zou kunnen gebeuren. Ook in de oude mythe over Oedipus: Oedipus zal zijn vader vermoorden en zijn moeder trouwen. Om het lot te ontlopen wordt Oedipus meegegeven aan een dienaar die hem moet achterlaten op een berg. Waarna blijkt dat het lot zich toch voltrekt. Oedipus wordt gered door een herder en na veel omzwervingen vermoordt hij inderdaad zijn vader en huwt hij zijn moeder. Denk aan alle andere voorspellingen in sprookjes bijvoorbeeld: de fee aan het wiegje van Doornroosje: op haar vijftiende verjaardag zal ze zich prikken aan een spinnewiel. En denk aan de Engel Gabriël die Maria de geboorte van Jezus voorspelt. Deze voorspellingen impliceren dat de grote plotlijn al lang uitgestippeld is en dat de bestemming al vastligt, hoe hard iemand dat ook probeert te ontkennen. De grote lijn, het doel, is duidelijk, alleen hoe het precies gaat verlopen is de grote vraag. Het is aan de ene kant een vreemde gedachte als je dat betrekt op je eigen leven. Als het allemaal al vastligt, waarom zou ik me dan nog inspannen? Tegelijkertijd kan het ook een geruststellend idee zijn dat de bestemming – diep in jezelf – al bekend is, en dat je alleen goed moet opletten. Kansen dienen zich aan en er zijn tekenen genoeg die je de weg wijzen. Misschien voorvoel je al wat er gaat komen?

Kenmerkende uitspraken uit de Proloog • Ik zit vast, mijn leven is een sleur. • Er is niets aan de hand, ik doe gewoon wat ik moet doen. STAP 1 DE PROLOOG • 57

• • • • • • • • • •

Ik voel me leeg en uitgeblust. Ik zou wel iets nieuws willen maar weet niet wat. Ik voel dat er iets nieuws gaat komen. Mijn baas heeft geen idee wat ik in huis heb. Ik ben gefrustreerd en neerslachtig. Ik verlang naar iets nieuws. Wanneer ontdekken ze me nu eens? Ik zou nog wel eens iets heel anders met mijn leven willen doen. Ik weet niet wat ik moet doen. Ik weet niet zo goed wat ik wil.

Wat voor soort verhaal wordt het? Waar hunker je naar? Om de held te worden in je leven en je te realiseren dat je je verhaal zelf schrijft op basis van je eigen gedachten, intentie en overtuigingen, is het in deze fase tijd om te mijmeren over wat je zou willen, waar je precies naar verlangt, waar je gelukkig van zou worden, wat je dromen zijn. Dromen en verlangens zetten ieder verhaal in beweging, dus ook jouw verhaal. Focus je dus om te beginnen op je dromen. Dat wat je aandacht geeft groeit. Begin eens met het opschrijven van alles wat je gelukkig maakt. Een gevoel van welbevinden is de basis voor fantaseren over de toekomst. Wat voor soort verhaal ben je aan het schrijven? Is het grappig, hilarisch, tragisch of dramatisch? Hoe gaat dit verhaal aflopen? Welke belofte zit erin verpakt? Voelen we al iets van het aanwezige potentieel?

Onder de oppervlakte In het kleine Franse dorpje uit de film Chocolat (2000) zien we bij de opening onmiddellijk dat de passie en de levensenergie volkomen zijn onderdrukt door dogma en sleur. Genieten is hier verboden. En door dit exposé voelen we dat er iets moet veranderen of iets in gang moet worden gezet. Het avontuur waar we straks in getrokken worden heeft alleen maar als doel een transformatie van deze kleine gemeenschap te bewerkstelligen. Aan het einde, dat weten we allemaal, is niets meer zoals in het begin. Dan heeft het leven inderdaad kleur gekregen en is het dorp veranderd.


Vaak liggen de kern en de thematiek van het verhaal dus al in de proloog verstopt. Wat wil je niet aankijken? Wat houd je liever onder de oppervlakte? Kijk naar het beginbeeld en je kunt die thematiek er al uit halen door goed te kijken naar de getoonde details, de motieven of de patronen. In het begin van (film)verhalen is het leven soms saai, is de held arm of op zoek naar een geliefde of erkenning of is er sprake van sleur, onvruchtbaarheid, armoede, zelfgenoegzaamheid, blindheid of een ‘dromen van’. Soms wordt de held slapend geïntroduceerd. Het slapen staat dan symbool voor het onbewust zijn. Of er is sprake van een incomplete situatie. Zo woont Roodkapje alleen met haar moeder, de koningin is onvruchtbaar, de gewassen op het land willen niet groeien, de molenaar is arm en kan zijn kinderen niet te eten geven. Het is duidelijk: de held – en dat kan dus ook een gemeenschap, een club, een bedrijf, een dorp of een team zijn – heeft zich in deze omstandigheden nog niet in volle glorie ontwikkeld en is zich nog niet bewust van zijn volledige potentieel en bestemming. Hij kan al jaren genoegen nemen met wat het leven hem biedt. Het is het metaforische dorre land: er ontbreekt iets. Maar intussen zijn er krachten werkzaam die achter de schermen – of in het onbewuste – hun werk doen. Dit geldt ook voor teams en organisaties. Het begin van de film Chocolat staat symbool voor een situatie waarin de kleur, het elan en de spirit verdwenen zijn. Genoeg voorbeelden in teams en organisaties. Er moet weer een nieuw perspectief komen, de neuzen dezelfde kant op. Wie kust dat verlangen waker? • Ook rijkdom en weelde kunnen vervelend en onbevredigend zijn. Heb je alles wat je hartje begeert en dan wat? In het beroemde verhaal over Prins Siddharta Gautama – de Boeddha – gaat het als volgt: bij de geboorte van Siddharta, rond 560 voor Christus voorspelt een astroloog dat Siddharta niet zijn vader zal opvolgen en keizer zal worden, maar dat hij daarentegen de wereld de rug zal toekeren en een belangrijke spirituele leraar zal worden. Deze voorspelling baart de koning, Siddharta’s vader, zorgen. Daarom geeft hij hem alles wat hij begeert en zorgt hij ervoor dat Siddharta niet in aanraking komt met wat voor lijden dan ook. Siddharta krijgt alle STAP 1 DE PROLOOG • 59

macht in zijn paleis, iedereen dient hem, hij heeft een overvloed aan rijkdommen en luxe en kan iedere vrouw krijgen, kortom: alles waar je naar kunt verlangen. En toch ontbreekt er iets in zijn leven. De combinatie van de voorspelling van de astroloog en de uiteenzetting van de beginsituatie vertelt al genoeg: we vermoeden al dat dit niet lang meer kan voortduren en dat Siddharta toch op de een of andere wijze geconfronteerd zal worden met lijden. En inderdaad: als Siddharta op 29-jarige leeftijd in een koets het paleis verlaat en hij voor het eerst oude en zieke mensen ziet, veroorzaakt dat een grote schok. Hij ziet in dat alles en iedereen, ook hij, uiteindelijk zal vervallen tot een staat van gebrek en pijn en vraagt zich dan af wat de zin van het leven kan zijn. Aan een bedelmonnik die er arm en zwak uitziet, maar toch een zekere vrede om zich heen lijkt te hebben, vraagt Siddharta wat zijn geheim is. De bedelmonnik legt hem uit dat hij het geluk niet buiten zichzelf, maar in zichzelf heeft leren vinden. Dit was precies waar Siddharta nu behoefte aan had. Zonder te twijfelen laat hij zijn prinsenbestaan achter zich en trekt de bossen in. In het verhaal van Siddharta zien we dat het gewone leventje – ook al leef je in weelde – ook een leegte kan betekenen, een vaag gevoel van ‘Is dit nu alles?’ Er moet meer zijn wil het leven zin en betekenis krijgen. Voorbeeld hiervan is Jasper (45). Jasper heeft een prima baan als consultant in een mediabedrijf. Hij verdient een goed salaris, heeft een mooi huis en een leuk gezin, maar toch mist hij iets. Hij vertelt: ‘Het begint me te storen dat het alleen maar om geld verdienen gaat en niet over zaken die er werkelijk toe doen in het leven.’ Steeds vaker wordt hij gekweld door migraine, waardoor hij zijn werk moet verzuimen. Hij besluit een coach in te schakelen, die hem doorvraagt over zijn diepere drijfveren. Daarmee krijgt de carrière van Jasper een nieuwe wending. Hij begint voor zichzelf en gaat bedrijven adviseren hoe ze maatschappelijk verantwoord kunnen gaan ondernemen.

Betekenis van de proloog in de ontwikkeling van de held Incubatie Onder de oppervlakte is zich iets aan het vormen: een idee, een concept. Uiterlijk lijk je je misschien te vervelen of in een impasse te zitten,


maar intussen groeit en borrelt er iets, dat zomaar zichtbaar of voelbaar kan worden. Vooruitblikken en voorspellen Soms heb je zelf vage voorgevoelens, een droom, is er een innerlijk weten of zelfs een daadwerkelijke voorspelling: jij wordt nog eens een bekend schrijver, of: ik zie jou nog wel eens een wereldreis maken. Beginnen met het einde voor ogen In de kern is de bestemming al aanwezig. Weten waar je naartoe op weg bent kan ervoor zorgen dat je op koers blijft. Heb je een beeld van de gewenste toekomst? Hoe gaat dit verhaal eindigen? Hoe kan het verborgen potentieel ontwikkeld worden? Dromen en visioenen Waar droom je over? Onbewust weet je soms meer dan met je bewuste rationele geest. Intuïtie ontwikkelen Wat zegt je gevoel? Waar word je heen gedreven? Wat smaakt naar meer? Wat wil je vermijden? Ben je je bewust van het feit dat er een cyclus wordt afgesloten en dat het tijd is voor iets nieuws? Netwerken In deze fase is het van belang je netwerk goed te onderhouden, probeer mensen te ontmoeten om het toeval een kans te geven.

Samenvatting Je bent je in deze fase nog niet bewust van wat er komen gaat. Misschien droom je van iets of heb je vage voorgevoelens of ambities. Misschien ervaar je een impasse of broed je op een vaag idee. Het is allemaal nog onder de oppervlakte. Het kan zelfs zo zijn dat je het leven van alledag wel prima vindt. Jouw potentieel is in deze fase nog niet ten volle aangeboord. Het is een fase die incompleet aanvoelt, maar al zwanger is van een komende gebeurtenis. Het komende avontuur ligt als een slang opgerold te wachten totdat er iets gebeurt waardoor beweging in gang gezet wordt. Je zou meer met je talenten willen doen, STAP 1 DE PROLOOG • 61

je ervaart een verlangen naar meer creativiteit of zingeving, vruchtbaarheid, vervulling of je hebt een sluimerende ambitie om een eigen bedrijf te beginnen. Je kunt je nog in veiligheid en in de comfortzone voorbereiden op wat komen gaat. De geboorte heeft nog niet plaatsgevonden, maar alles is al in de kiem aanwezig. Belangrijkste les: leren op je intuïtie vertrouwen en voorvoelen wat je bestemming is.

Wat moet de held doen als hij zich in de proloog bevindt? Bewust dromen en fantaseren, zijn gevoel volgen, zijn intuïtie aanspreken, een dagboek bijhouden, gewaagde verlanglijstjes maken, het toeval een kans geven, mensen ontmoeten, een coach zoeken, op zoek naar inspiratie, de reis naar binnen maken. Zelfonderzoek, kwaliteiten op een rijtje zetten, het leven tot nu toe onderzoeken, de rode draad ontdekken. Wat hij vooral niet moet doen De zaken forceren, zich verzetten, vervallen in somberheid, te veel drinken of antidepressiva slikken, gefrustreerd of moedeloos worden of indutten. Opdrachten en oefeningen • Wie ben jij als held in dit verhaal, wat wil je en wat heb je nodig? Wat zijn jouw persoonskenmerken, kwaliteiten en valkuilen? Omschrijf jezelf, je team of je organisatie als was het een personage. • Wat drijft je? Welke zaken in het leven hebben jouw grote belangstelling? Wat mag er nooit ontbreken in jouw leven? • Maak een gewaagd verlanglijstje met tien tot vijftig zaken waar je heimelijk van droomt. • Wat mag er verdwijnen? Waar wil je van af? Noem minimaal tien zaken en omstandigheden. • Wat is de grotere versie van jezelf? Als alles lukt? Hoe zou je herinnerd willen worden? • Welke andere beroepen of vakgebieden zouden jou goed liggen? Noem er vijf.


• Wanneer in je leven heb je vaker het gevoel gehad dat het maar een beetje aansukkelde? • Vergeet niet te dagdromen en noteer je dromen. • Schrijf iedere dag in je dagboek.

STAP 1 DE PROLOOG • 63

Stap 2 De Oproep tot Avontuur

Ieder mens betreedt het wereldtoneel als een geroepene. – Plato In de vorige fase is duidelijk geworden wat het gewone leventje te bieden heeft. Dat lijkt nu enigszins voorspelbaar, saai of soms frustrerend. De Oproep tot Avontuur zet het verhaal in beweging. De Oproep kan komen door middel van een brief, een telefoontje, een afspraak, onverwacht bezoek of een schijnbaar toevallig ongeluk. Maar het kan ook een interne trigger zijn: een impuls, een sterke aandrang die de held ervaart. De Oproep tot Avontuur drijft de held zijn vertrouwde situatie uit. De Oproep zegt: het is tijd om in actie te komen, initiatieven te ontplooien en risico’s te nemen.

Introductie Na elf jaar docentschap op de Theaterschool zag ik op een dag mijn kans schoon gebruik te maken van een afvloeiingsregeling. De directie kondigde bezuinigingen aan: er moesten mensen uit. Hoewel ik er in principe niet voor in aanmerking kwam – ik werkte er al te lang – liet ik mij boven aan de lijst zetten. Ik verlangde naar iets nieuws, naar een nieuw avontuur, hoewel ik nog geen flauw benul had hoe dat avontuur eruit zou gaan zien. De oproep kwam van binnenuit, maar haakte aan bij de geboden gelegenheid. Veel van mijn vrienden verklaarden me voor gek. Je hebt een fantastische baan, een goed inkomen en dat gooi je nu allemaal te grabbel?! Het kon me niets schelen. Ik wist dat het tijd 64 •

was om verder te reizen. Ik ging weer studeren en daarna nam mijn loopbaan een volkomen nieuwe wending. De Oproep tot avontuur komt heel vaak van binnenuit. Je weet het diep van binnen: het is tijd voor iets nieuws. Dit betreft geen rationele kwestie, maar een hartszaak. De wending, de keuze die gemaakt wordt, ziet er soms onverantwoordelijk en onbesuisd uit. Maar er is een stem van binnen die zegt: je moet het doen. Je kunt niet anders. Je geeft gevolg aan een innerlijke roep en die gaat soms dwars tegen de mening van de gevestigde orde in.

Er komt beweging in de zaak Iedereen kent het wel: een telefoontje, een ontmoeting, een gesprek, een ontdekking waarmee alles in beweging komt en die voor de nodige verwarring, opwinding en vertwijfeling zorgt. Het projectvoorstel, het aangekondigde ontslag, het plan voor de wereldreis, de nieuwe liefde, of het geniale idee dat wordt geboren. Het is de vlam in de pan, de energie van een goed idee, maar soms ook een vreemde of intrigerende ontdekking, de kick van een nieuw initiatief of een onrustbarende boodschap. Probeer zoiets nog maar eens uit je hoofd te zetten. De Oproep kan positief of negatief zijn en is dermate dwingend en onontkoombaar dat je uit je comfortzone wordt geduwd, al of niet vrijwillig. Desoriëntatie is het gevolg: hoe gaan we dit aanpakken? In verhalen zie je dat de held de oude patronen en ingesleten gewoontes is ontgroeid; ze volstaan niet meer en de held verlangt naar iets nieuws. Er moet eindelijk weer beweging in de zaak komen. Een vaag verlangen, een stilzwijgend conflict, een gemis of een incompleet gevoel waren voelbaar. De held negeerde tot nu toe zijn behoeften of verstopte zijn pijn. Maar nu gaat de ziel zich roeren en dan gebeurt er zomaar (maar wat is toeval?) iets. Een boodschapper staat op de stoep met een oproep. En hoe die oproep er nu ook uitziet, of hij triviaal of verheven is, het is een teken dat het tijd is voor een nieuw (geestelijk) avontuur. De held zal zijn vertrouwde omgeving moeten verlaten. Tijdens onze levensreis krijgen we duizenden oproepen. De eerste is bij het moment van geboorte en dat is gelijk de meeste krachtige en duidelijke Oproep tot Avontuur. Maar dan volgen er nog vele oproepen die ons leven in beweging zetten, ons uit het veilige nest gooien en die ons laten ervaren dat er nog veel meer mogelijk is in het leven dan STAP 2 DE OPROEP TOT AVONTUUR • 65

dat we tot dusver dachten. De Oproep schudt de slapende, onbewuste held wakker. Het begrip ‘Wake up Call’ is niet voor niets een algemeen bekend begrip geworden voor die momenten dat het leven je een aangename of onaangename verrassing in de schoot werpt. In sommige verhalen zie je dat de Oproep tot Avontuur een gevoel van afkeer oproept bij de hoofdpersoon. Denk bijvoorbeeld aan het sprookje de Kikkerkoning: de jonge prinses wordt in het begin van het verhaal geholpen door een kikker op het moment dat ze haar gouden bal in de hofvijver heeft laten vallen. Ze belooft de kikker in ruil voor teruggave van haar bal dat ze met hem zal trouwen als ze groot is. Als de kikker zich dan later ook daadwerkelijk meldt, is ze vol afschuw dat ze haar belofte aan hem moet nakomen. Wat ze nog niet weet is dat als ze zich over haar weerstand en gruwel heen kan zetten er een prins zal opstaan. De Oproep zadelt de hoofdpersoon dus ook vaak met een fiks dilemma op: hoe gaan we dit aanpakken? Wat moet ik nu doen? Je hebt bijvoorbeeld net besloten een jaar op wereldreis te gaan en dan krijg je de baan van je leven aangeboden. Of je krijgt te horen dat je baan op de tocht staat, terwijl je net een huis hebt gekocht met een hoge hypotheek. Niet aan alle oproepen moeten of kunnen we gevolg geven. We moeten leren onderscheid te maken tussen kansen die ons geboden worden en die inspelen op een diep verlangen en anderzijds oproepen die ons meer van hetzelfde bieden (zekerheid, status) of ons zelfs in een negatieve spiraal naar beneden sleuren. Dit onderscheidend vermogen is cruciaal: dient deze Oproep mijn hogere doel? Leidt dit tot grotere vreugde en voldoening op langere termijn? Ga ik voor avontuur of voor zekerheid? Van sommige Oproepen weet je – als je eerlijk bent – dat je er geen gevolg aan moet geven omdat de uitvoering ervan je te veel energie kost in plaats van dat het je energie oplevert. In mijn bestaan als zzp’er is er regelmatig een periode dat de bodem van de schatkist in zicht is en dat er even hard gewerkt moet worden om de zomer door te komen of een belastingaanslag te kunnen betalen. Dan ga ik wel eens in op een aanvraag waarvan ik van tevoren weet dat het eigenlijk niet echt iets voor me is. Een training met een ver-van-mijn-bedonderwerp, een congres voorzitten of een groep on-


willige managers feedback leren geven. Ik stap dan soms over mijn bezwaren heen en doe het gewoon – met het oog op de financiën –, maar de uitvoering kost me veel energie en levert vaak ook nog problemen op: ik kom vast te zitten in de file op weg naar het congres (teken dat ik er eigenlijk niet naartoe moet), de factuur raakt zoek (teken dat ik het niet verdien), de techniek op de trainingslocatie is niet in orde of ik kan mijn filmpjes niet laten zien (het mag gewoon niet). Al met al kost het me meer dan dat het me oplevert. En dat opleveren zit hem niet alleen in geld. Dat heeft alles te maken met energie, voldoening, waardering, flow en creativiteit. Weet dus wanneer je nee moet zeggen tegen een Oproep; kost het je meer energie dan dat het je oplevert? Ga er niet op in.

Avontuur of zekerheid Joris is 27 als hij bij mij in een training zit. Hij heeft een dilemma. Hij heeft vier jaar gewerkt voor een groot bedrijf en is al opgeklommen tot manager van een ict-afdeling in een grote organisatie. Hij doet zijn werk goed en heeft een mooie promotie in het verschiet: meer inkomen, meer invloed, grotere slagkracht. Zijn baas investeert in hem en hij volgt leiderschapstrainingen. Dan belt op een goede dag een studievriend van hem. Deze vriend is een eigen bedrijf begonnen. Een slim en eigentijds internetbedrijf. Joris kan medeondernemer worden. Het is risicovol, maar Joris kan in die functie meer met zijn creativiteit doen en heeft meer speelruimte. Hij wil de uitdaging dolgraag aannemen, maar voelt zich schuldig naar zijn huidige baas nu er zo veel in hem is geïnvesteerd en bovendien biedt de nieuwe baan hem voorlopig niet de financiële zekerheid waar hij nu aan gewend is. Ook zal hij zijn mooie leaseauto moeten inleveren. Zijn vriendin vindt dat hij bij zijn huidige baas moet blijven, maar Joris verlangt naar iets nieuws, iets uitdagends. Hij hakt de knoop door en dient zijn ontslag in. Dezelfde maand begint hij in zijn nieuwe functie en is gelukkiger dan ooit. En gelukkig, zijn vriendin ziet niet veel later ook in dat het volgen van je hart belangrijker is dan het vasthouden aan zekerheden. Keith Johnstone, theatermaker en improvisatiedocent heeft ooit gezegd: ‘Mensen die ja zeggen worden met avontuur beloond en mensen die nee zeggen worden met zekerheid beloond.’ Zeg je ja of nee?

STAP 2 DE OPROEP TOT AVONTUUR • 67

Lichamelijke oproep Marjan is een zeer succesvolle interimmanager en achter in de veertig. Ze is in staat makkelijk veel geld te verdienen. Zij is vlot, sociaal vaardig, heeft enorm veel energie en werkt daarom altijd hard. Ze is single en heeft geen kinderen. Hoewel zij trots is op haar succes, is ze innerlijk onrustig. Haar creatieve talent – Marjan heeft een talent voor tekenen en schilderen – krijgt weinig kans. Marjan neemt zich voor nog een paar jaar heel hard te werken en dan lekker te gaan schilderen. ‘Vroeg stoppen met werken, en dan genieten’, is haar motto. Op een dag krijgt zij hartritmestoornissen. Ze moet naar het ziekenhuis en krijgt het advies rustig aan te doen. Deze ‘oproep’ brengt haar ertoe een coach in te huren die haar laat inzien dat je ‘straks’ wel eens dood kunt zijn en dat genieten ‘nu’ moet. Marjan neemt een sabattical, richt een atelier in en begint haar schilderkunst weer nieuw leven in te blazen. Ze geniet hier zo van dat ze haar werk als interimmanager afbouwt. Haar hart zorgde voor een Wake up Call. Zelf ben ik in een overspannen periode een keer van de trap gevallen met behoorlijke kneuzingen tot gevolg. Ik moest anderhalve week rust houden en in die periode realiseerde ik me dat het roer om moest. Mijn baan bezorgde me wel een vast inkomen, maar bood me te weinig ruimte voor mijn eigen creativiteit. Ik besloot mijn ontslag in dienen.

Kenmerkende uitspraken uit de fase van de Oproep • Yes, we can. • Ik ga ervoor! • Ik moet dit doen. • Heerlijk! Nieuwe energie! • Kicken! • Oeps, wat nu? • Wauw, wat een goed idee! • Nu weet ik precies wat ik moet doen. • Het valt als een puzzel in elkaar. • Zo moet het! • Het kan me niets schelen wat je ervan vindt. • Ik daag je uit! • Kom maar op! 68 • De held in je eigen verhaal

• Ik moet nu gaan! • Ik moet nu beslissen.

De roeping Mijn Roemeense vriend, Razvan Stoïca, is een getalenteerde violist. Hij is opgegroeid in een muzikale familie en zijn vader wilde graag dat hij piano leerde spelen. Maar op vierjarige leeftijd zag hij op de televisie iemand vioolspelen. Het was alsof de bliksem insloeg, en toen wist hij het. ‘Pappa, dat wil ik’, riep hij. Zijn vader probeerde hem van het plan af te houden en legde hem uit dat vioolspelen het allermoeilijkste is en dat hij beter piano of saxofoon kon kiezen. Maar hij hield voet bij stuk en kreeg zijn viool. Vanaf dat moment heeft hij zijn viool niet meer losgelaten. Hij oefent acht uur per dag en is een van de meest gedreven en begenadigde violisten die ik ken. • Wat is dat voor wonderlijks dat we soms al heel vroeg weten wat onze roeping is? Een ander verhaal dat ik laatst las is het verhaal van Ella Fitzgerald. Ella was nog maar een jong meisje van zestien jaar en deed mee met een talentenjacht. Ze werd aangekondigd als iemand die zou gaan dansen. Maar vlak voor ze begon gaf ze de presentator een teken. ‘Wat is het probleem? O, correctie, dames en heren. Ella Fitzgerald is van gedachten veranderd. Ze gaat niet dansen, maar ze gaat zingen.’ Ella gaf drie toegiften en won de eerste prijs. Toch was ze eerst van plan te gaan dansen. Wat maakte dat ze plotseling van idee veranderde? Herkende ze misschien haar roeping? In The Matrix zit een beroemde scene waarin Neo door Morpheus voor de keuze wordt gesteld. Morpheus toont Neo twee pillen, een rode en een blauwe pil. Morpheus legt uit dat Neo mag kiezen. Kiest hij voor de blauwe pil, dan wordt hij straks weer wakker in zijn oude, vertrouwde omgeving, maar kiest hij de rode pil, dan staat hem een groot avontuur te wachten. Een avontuur vol gevaren en onzekerheden. ‘All down into the rabbithole…’ Neo weet dat dit avontuur voor hem bestemd is en kiest de rode pil. Hij wordt innerlijk opgeroepen een belangrijke opdracht in het leven te vervullen. Het is zijn roeping. Zo’n roeping kan een impuls van binnenuit zijn, maar ook bestaan uit lichte duwtjes in de loop van je leven. Alsof je zonder het te weten STAP 2 DE OPROEP TOT AVONTUUR • 69

een bepaalde richting wordt opgestuurd. Als je terugkijkt, lijkt het alsof het lot hier de hand in heeft gehad. Soms blijft de essentie van de roeping in deze fase nog schimmig of onduidelijk. Die openbaart zich soms in intuïtie, ingefluisterde suggesties, toevallige spelingen van het lot, impulsen. Wat is jouw roeping? Dat klinkt misschien wat beladen en hoogdravend, maar als je goed luistert naar je innerlijke stem, naar je intuïtie, dan weet je heel goed wat er bij je past, waar je gelukkig van wordt en wat je daarom te doen staat. En wanneer je deze innerlijke stem te lang negeert, kan het zomaar gebeuren dat het leven je zelf een Oproep in de maag splitst: wie niet horen wil, moet voelen. Stel je drie cirkels voor die elkaar in het midden overlappen. De cirkel van ‘talent’, de cirkel van ‘passie’ en de cirkel van de ‘markt’. Daar waar deze drie domeinen elkaar overlappen daar ligt jouw roeping. Dus: wat is je passie, wat zijn je talenten en op welke gebied kun jij met deze zaken waarde toevoegen aan de markt/de wereld? Als je werk weet te vinden waar je je passie en je talenten kunt inzetten ben je een gelukkig mens en zul je door anderen als succesvol worden beschouwd. Het betekent dat je van waarde bent vanuit je unieke kern.

Wees creatief De mens is een scheppend wezen. Het ligt in onze natuur om handelend op te treden en daarmee onze eigen situatie te scheppen en te herscheppen. De vraag is: ben je bereid 100 procent verantwoordelijkheid te nemen voor je leven, je baan, je werkomgeving en daar dingen voor te ondernemen? ‘Ja, maar ik weet alleen niet hoe’, wordt dan vaak gezegd. Sommige mensen wachten af totdat ze op sleeptouw worden genomen door anderen. Ze nemen niet het initiatief en hopen dat er iets gebeurt. Maar mensen met leuke banen en bevredigend werk nemen zelf het initiatief, zijn inventief en creatief in het verzinnen van oplossingen voor hun problemen. Zij zijn de helden in hun eigen verhaal en maken er hoe dan ook iets van. Stephen Covey dringt erop aan verantwoordelijkheid te nemen en je in te spannen voor zaken waar je echt iets aan kunt doen, een positieve energie te tonen. Wanneer je dat doet, vergroot je je invloed, je wordt dan meer meester over de omstandigheden. Meer dan wanneer


je je alleen focust op wat er niet is, waar je geen invloed op kunt hebben (het weer of de overbevolking). De gedachte dat het probleem niet bij jezelf ligt is vaak het grootste probleem. Als je denkt dat je ergens niets aan kunt doen, ben je machteloos en verlies je de grip op je leven. We denken dat we pas kunnen veranderen als de omstandigheden veranderen. Het tegendeel is waar: je kunt de verandering zelf zijn. Het is een benadering die zegt: denk van binnenuit! En niet van buiten naar binnen. De Oproep tot avontuur komt dus – als je goed naar jezelf luistert – vaak van binnenuit.

Creatief proces Kunstenaars en creatieven herkennen de Oproep doordat op een helder moment alles als een puzzel in elkaar valt. Het is de fase van de illuminatie: het briljante idee. Kenmerkend van de geboorte van een creatief proces is dat er op een goed moment twee zaken verbinding met elkaar aangaan. Pure chemie. Door een krantenbericht heb je ineens de vorm of de plotstructuur voor je verhaal. De schrijver die met een vaag plan rondloopt, heeft een gesprek met een uitgever en in dat gesprek wordt het idee voor het boek geboren. Een scenarioschrijver vindt een regisseur die zijn script leven in wil blazen en daar een uitgesproken visie op heeft. Een schilder vindt een thema of een stijl waarmee hij uit de voeten kan. Het is een positieve energie. Het is de impuls die ‘Jaaaa!’ zegt. Dat ga ik doen! Dit wil ik.

Ja zeggen tegen het leven Een vriendin van mij, ook een zzp’er in de wereld van de training en coaching, zei laatst: ‘Ik kom erachter dat ik altijd “ja” tegen alles zeg wat me voorgesteld wordt. Daarom heb ik het altijd druk en zit ik propvol projecten en avonturen. Als iemand zegt: “Zullen we dat project samen oppakken?” zeg ik: “Ja!” Of: “Zullen we een training organiseren?” “…Ja!” “Zullen we samen een boekje schrijven?” “Ja!” “Mag ik bij jou een cursus in huis geven?” “Ja!”’ Mijn vriendin bruist van de energie en de goede ideeën. Je komt er altijd opgeladen en vol inspiratie vandaan. Zo anders is het soms in grote logge topdown aangestuurde organisaties, waar vaak een nee-cultuur heerst.


Het is voor mensen in zo’n grote gereglementeerde organisatie vaak verrassend en verhelderend om oefeningen en improvisaties te doen waarbij alleen maar met ‘ja’ mag worden gereageerd. Ieder aanbod wordt aangenomen. • Hier volgt een leuke teamoefening van Keith Johnstone. De oefening wordt met een heel team uitgevoerd. Er zijn geen leiders. De opdracht is ‘ja’ te zeggen op ieder voorstel en het dan uit te voeren. Wanneer je niet met enthousiasme het voorstel kunt volgen moet je uit de groep stappen. Wees oprecht en zeg alleen ‘ja’ als je het echt meent. Iemand begint bijvoorbeeld met: ‘Zullen we beginnen?’ ‘Ja!…’ antwoordt iedereen in koor. Iemand anders vervolgt: ‘Laten we gaan zitten…’ ‘Ja!’ En iedereen gaan zitten. ‘Laten we gaan springen…’ ‘Ja!’ En ze voeren het uit. ‘Laten we gaan zingen…’ ‘Ja!’ ‘Laten we gaan slapen.’ ‘Ja!’ ‘Laten we onze tenen bewegen.’ ‘Ja!’ Sommige mensen verlaten nu de groep. Het is leuk om na te bespreken waarom iemand niet meer wilde meedoen en ook of er mensen waren die bleven meedoen, ook als ze er geen zin meer in hadden. Waarom doe je tegen je zin mee?

Betekenis van de Oproep tot Avontuur in de ontwikkeling van de held Illuminatie Het licht gaat letterlijk of figuurlijk aan: de held krijgt een geniale inval, het idee vormt zich of gaat een verbinding aan met een vorm. Er ontstaat een visie, een beeld van wat het moet gaan worden, er komt energie vrij. Initiatief nemen De held wacht nu niet langer af, maar neemt een initiatief. Hij ziet kansen en wordt de schepper van zijn eigen omstandigheden. Dit vergroot zijn invloed en zelfvertrouwen. Ja zeggen De held zegt ja tegen het aanbod wat hem gedaan wordt en vertrouwt erop dat het goed is wat hij doet. Hiermee sluit hij een fase af in zijn leven en focust hij op de toekomst. 72 • De held in je eigen verhaal

Je hart volgen De held volgt zijn hart of zijn roeping en gaat daarmee dwars tegen de gevestigde opinie in. De held toont moed en durft eigenwijs te zijn. Kiezen De held wordt voor een dilemma geplaatst en maakt een keuze waarmee zijn leven een wending neemt. Of het nu leuk is of niet. Optimistisch zijn De held is in deze fase vaak nog optimistisch en vol vertrouwen. Het glas is halfvol en hij ziet vooral de mogelijkheden die zich aandienden.

Samenvatting De Oproep tot Avontuur zet de boel in beweging en betekent een nieuwe fase of richting in leven of werk. De Oproep kan opwindend zijn, maar ook angstaanjagend. Je moet nu ‘ja’ gaan zeggen tegen wat zich aandient. Het oude moet je loslaten, of je het leuk vindt of niet. Ook al heb je nog geen flauw benul hoe het allemaal gaat verlopen, je weet dat zich nieuwe kansen aandienen die nieuwe aspecten in je wakker maken. Soms ben je bang, maar je weet dat je die angst moet overwinnen. Ergens vermoed je een hoger doel. Belangrijkste les: de oproep of roeping herkennen en kansen zien. Wat moet de held doen bij de Oproep tot Avontuur? In actie komen, initiatief tonen, proactief zijn, besluitvaardig zijn, de confrontatie aangaan, moed tonen, risico’s nemen, het hogere doel voor ogen houden, in zichzelf geloven, zijn hart volgen. Wat hij vooral niet moet doen Terugdeinzen en te lang twijfelen, rationaliseren, bang zijn, besluiteloos zijn, anderen laten beslissen, piekeren, tegen zijn zin in dingen doen.


Opdrachten en oefeningen • Verzamel uit je eigen leven momenten waarop je uit je comfortzone werd verdreven. Vertel of beschrijf hoe dwingend ze waren en tot welke actie of realisatie ze je aanzetten. • Ken je uit je eigen leven het verschil tussen een roep van binnenuit en een oproep van buitenaf? Geef voorbeelden. • Vertel of beschrijf de Oproepen in jouw leven die ook daadwerkelijk tot een wending in je leven hebben geleid. • Welke Oproepen heb je in je leven geweigerd en waarom? • Ook al is jouw roeping nog schimmig en onduidelijk, maak eens een lijstje met woorden die ermee te maken hebben, bijvoorbeeld reizen, kinderen, koken, schrijven, de Franse taal, water, binnenhuisarchitectuur. • Wat zou de ideale Oproep op dit moment in je leven zijn? Beschrijf tot in details en laat je fantasie de vrije loop. • Loslaten: wat verlies je aan veiligheid en zekerheid als je de Oproep volgt? Wat ben je bereid los te laten? Welke aspecten uit je huidige bestaan zijn niet langer meer effectief? • Stel: aan het einde van je leven word je ter verantwoording geroepen. Wat heb je met je talenten gedaan?


Stap 3 Weerstand en Weigering

True character is revealed in choices a human being makes under pressure – the greater the pressure, the deeper the revelation, the truer the choice to the character’s essential nature. – Robert McKee De Oproep tot Avontuur heeft de held wakker geschud en heeft de energie van een nieuw idee of een komend avontuur voelbaar gemaakt. Maar nu volgt de fase van ontkenning, weerstand en weigering. De held is eigenlijk nog niet helemaal klaar voor het nieuwe avontuur. De vorige stap heeft hem een dilemma of een uitdaging in de schoot geworpen. Nu wordt hij bang: waar begin ik aan? Of hij krijgt te maken met tegenstand, waardoor hij het avontuur nog even voor zich uit kan schuiven. Soms is het prettig en veilig om nog even in de stabiliteit van het gewone leventje te verblijven, maar vaak ook frustrerend. De weerstand, de ontkenning of de weigering kan intern ervaren worden of er is een stem in de omgeving die de held afraadt het avontuur aan de gaan. De tegenwerking kan het wilsverlangen aanwakkeren en het doorzettingsvermogen beproeven.

Introductie Laura Dekker, het – toen – dertienjarige zeilmeisje waar we vanaf 2009 met regelmaat over in de krant hebben kunnen lezen, had een droom: ze wilde als jongste mens de wereld rond zeilen. Haar plan werd goed voorbereid, maar stuitte al snel op weerstand en weigering. Men vond • 75

Laura te jong, het was onverantwoord, te gevaarlijk en te risicovol. Iedereen ging zich ermee bemoeien en Laura werd op die manier gedwarsboomd in haar plannen. Maar haar ambitie en vastbeslotenheid werden hierdoor alleen maar sterker. Een jaar later had ze het alsnog voor elkaar en was ze beter voorbereid op het avontuur. • Weerstand ervaren is belangrijk als voorbereiding op het nieuwe avontuur. Het gaat om het opbouwen van kracht en overtuiging. De held leert omgaan met tegenstand. Doordat er ‘nee’ gezegd wordt (intern of extern), kan hij stilstaan bij wat er nu precies op het spel gezet wordt, maar ook nog eens goed overdenken wat hij precies wil. De held – of de omgeving waar de held zich in bevindt – beseft in deze fase waar hij ‘ja’ tegen wil gaan zeggen en welk risico er genomen wordt, en dat roept weerstand op. Dat kan een innerlijk verzet zijn, bijvoorbeeld in de vorm van angst voor het onbekende (‘Waar ben ik in godsnaam aan begonnen?’ of: ‘Kan ik er nog vanaf?’ ) of het kan het verzet zijn uit de externe omgeving: (‘We willen niet dat je gaat’ of: ‘Je lijkt wel gek’). Als de tegenwerking tot effect heeft dat je afziet van je plan, dan was het vast geen goed plan. Maar als het aanzet tot het versterken van wilskracht en overtuigingskracht, dan gaat het om iets wezenlijks. • Als er een griepepidemie aankomt, kunnen we ons wapenen door extra vitaminen te slikken, ons goed in te pakken bij kou en op tijd naar bed te gaan. Zo bouwen we onze weerstand op. Baby’s en kleine kinderen geven we de beste voeding, veiligheid, support en liefde zodat ze later sterk en evenwichtig in het leven kunnen staan. Sporters trainen hun spieren voordat ze aan de wedstrijd beginnen. Als we op een verre reis gaan, laten we ons vaccineren. Voor een grote trektocht zorgen we voor voldoende rantsoen. Allemaal bedoeld om sterk in de strijd te kunnen staan. Weerstand opbouwen en kracht verzamelen is dus nodig voor het grote avontuur. Het hangt van het soort avontuur af wat de aard van de voorbereidingen moet zijn. Argumenten verzamelen, voorstellen schrijven of de spieren trainen, het gaat erom dat we ertegen kunnen en opgewassen zijn tegen de gevaren en ontberingen op ons pad.


Omgaan met weigering Neem Dennis. Een jongeman van 29 die in mijn coachpraktijk komt. Hij heeft zijn hele leven de wind mee gehad. Moeiteloos is hij door zijn middelbareschooltijd heen gefietst, en na zijn studie psychologie rolt hij gelijk in een leuke baan. Op het moment dat de eerste baan hem niet meer bevalt, neemt hij uit eigen beweging ontslag en het lukt hem om binnen korte tijd weer een andere leuke baan te krijgen. Het leven lacht hem toe. En dan ineens keert het tij. Zijn tijdelijke contract wordt niet verlengd en hij staat op straat. Geen probleem: hij gaat vol vertrouwen solliciteren; hij heeft immers een prachtig cv. Maar dan volgt de ene afwijzing na de andere. Hij krijgt ofwel te horen dat hij overgekwalificeerd is, ofwel dat zijn ervaring niet toereikend is; er is steeds iets anders. Dennis moet voor het eerst in zijn leven omgaan met tegenslag, weerstand en weigering. Dat maakt hem onzeker. Maar er gebeurt ook iets moois: zijn wilskracht groeit. Hij ontwikkelt intussen een steeds duidelijker visie over wat hij in de toekomst wil realiseren. Wanneer hij dan toch de baan vindt die bij hem past, is Dennis steviger en meer in balans dan voorheen. Bovendien heeft hij iets van overmoed en arrogantie moeten laten varen en moeten inzien dat het leven niet altijd meezit.

Vertrouwen Als Theseus Koning Minos heeft beloofd dat hij de Minotaurus zal proberen te verslaan, zijn er mensen in de stad die hem dat afraden. Doe het niet, het is te gevaarlijk. Het monster heeft tot nu toe iedereen gedood. Waarom zou het jou wel lukken? Maar Theseus voelt klaarblijkelijk dat het zijn opgave is en is vastbesloten. Ook Ariadne is bang. Ze is bang dat hij ook door het monster zal worden verzwolgen. Ze waarschuwt hem en probeert hem van het onzalige plan af te brengen. Maar Theseus houdt vol. Dan verzint Ariadne een list. Ze geeft Theseus een kluwen garen mee. De draad van Ariadne staat voor vertrouwen en liefde. Als Theseus de draad niet had gehad, was hij waarschijnlijk nooit levend teruggekeerd. Als we iets nieuws willen beginnen, komt er altijd angst en twijfel om de hoek kijken. Het onderzoeken of de angst reëel is, hoe we ons kunnen wapenen en ook waar we een gevoel van veiligheid aan ontlenen is belangrijk in deze fase. STAP 3 WEERSTAND EN WEIGERING • 77

• Bob werkt al zes jaar op een klein reclamebureau en wil voor zichzelf beginnen. Hij heeft er schoon genoeg van dat hij altijd maar de opdrachten moet uitvoeren die hij zelf nooit binnengehaald zou hebben. Dus hij droomt van een eigen studio met klanten die hij zelf kan uitzoeken. Maar iets houdt hem tegen. Hij heeft geen idee of hij met zijn nieuwe onderneming genoeg geld in het laatje brengt om de hypotheek op te brengen en zijn jonge gezin te onderhouden. Veel mensen in zijn omgeving raden het hem daarom ook af. Hij vindt het zelf ook eng, maar hij kan zijn werk op het reclamebureau niet meer met plezier doen. Gelukkig heeft zijn vrouw veel vertrouwen in zijn plan (en in hem). Ze weet hoe gelukkig hij is als hij zijn eigen ding kan doen. Zonder het vertrouwen van zijn vrouw was Bob er nooit aan begonnen. Maar dankzij haar durft hij de stap te nemen en zijn eigen conceptenbureau te beginnen. Zorg altijd voor een platform van support als je een nieuw avontuur wilt aangaan. Onderzoek je angst en vraag om hulp en vertrouwen. Verzamel de troepen om je heen. Zorg dat je er niet alleen voor staat. Op het moment dat je je diepste verlangen hardop gaat uitspreken gebeurt er iets wonderlijks: mensen gaan je helpen.

Angst of verlangen Wat is angst? Angst werpt een schaduw vooruit van een slecht scenario. We zien het al helemaal voor ons: het vliegtuig stort neer, het weer zal de hele vakantie slecht blijven, ik ga te weinig verdienen, ik sta helemaal alleen, mensen gaan me uitlachen, ik overleef dat niet, dat huis verkopen we nooit, het is te ver, te lang te duur, te moeilijk. Kortom: begin er niet aan, stop je kop in het zand. Deze angst krijgt meestal een stem in de gedaante van iemand of meerdere personen in je omgeving, maar resoneert daarmee een innerlijke stem. Een klein bang stukje in jezelf met een enorm groot voorstellingsvermogen. Het gevaarlijke daarvan is dat die beelden heel sterk zijn en de potentie hebben werkelijkheid te worden. Weet je nog wel? Gedachte wordt aanname, aanname wordt overtuiging en overtuigingen scheppen de werkelijkheid. Met andere woorden: pas op dat je angst geen werkelijkheid wordt. Maak er niet een te groot verhaal van. 78 • De held in je eigen verhaal

Sta stil bij het gevoel van weerstand. Wat zegt de stem van de weerstand tegen je? Noteer de argumenten, ga er niet tegenin, maar onderzoek waar de stem van de weerstand je voor wil behoeden. Of laat de stem van de weerstand een dialoog voeren met de stem van je verlangen. De stem van verlangen vertelt je over de wereld die je zou willen creëren en schetst de beelden van de gewenste toekomst als je het avontuur aangaat. De stem van de angst vertelt over de beren en de tijgers. Welke van de twee kan de andere stem doen verstommen? Onderzoek het in alle openheid.

Kenmerkende uitspraken uit de fase van Weerstand en Weigering • Ik zou het niet doen. • Het is gevaarlijk. • Het is te veel werk. • Je zet alles op het spel. • Het lukt me nooit. • Ik zie er te veel tegenop. • Ik weet wat ik heb en niet wat ik krijg. • Mensen zullen je uitlachen. • Ik verlies mijn zekerheid. • Hoe denk je dat te regelen? • Wees blij met wat je hebt. • Ik vind het doodeng. • Je mag niet gaan. • Kan later ook nog. • Nee, nu houd ik voet bij stuk. • Het gaat wel weer over.

Ja maar… Laatst werd ik door het management van een grote organisatie ingehuurd met de vraag of ik de mensen op de werkvloer effectiever en communicatiever kon maken. Twee dagen vaardigheden oefenen, beetje rollenspel en creatieve opdrachten en klaar is kees, dacht men. Eenmaal in de training was het direct duidelijk. De meesten zaten met hun armen over elkaar achterovergeleund in de zaal. Sceptische blikken en bij navraag was het al snel duidelijk. Men ervoer het als een motie van wantrouwen dat zij door het management op deze training STAP 3 WEERSTAND EN WEIGERING • 79

werden gestuurd om te leren communiceren; men vond dat het management eigenlijk zo’n cursus nodig had. Aha. Hier had ik te maken met een cultuur waar enorm veel weerstand en wantrouwen aanwezig was. En het was duidelijk dat ik dat niet in twee dagen kon oplossen met wat feedbackoefeningen. Al in de eerste kennismakingsronde had ik diverse ‘ja-maars’ opgevangen. Ja maar… dat kan bij ons niet, ja maar… dat krijgen wij er nooit doorheen, ja maar… wij hebben geen eigen budget, ja maar… we hebben daar geen stem in. Of erger nog: iemand zei: ja maar… ik zeg dat niet, want dat kan weer tegen me gebruikt worden. Omgaan met weerstand is een kunst. Een ding is duidelijk: ertegenin gaan heeft geen zin. Dat is net zoiets als gas geven met een auto waarvan de wielen vastgelopen zijn in een modderpoel. Het wordt alleen maar erger. Ik voelde even de neiging heel hard te gaan werken en mijn best te doen ze voor me te winnen, maar wist tegelijk dat dat geen zin had. Dus ik legde de boel stil en begon een gesprek over de weerstand die ik ervoer. Dat was een openbaring, want nu konden de deelnemers ineens het verhaal kwijt waarmee ze in hun maag zaten.

Nee leren zeggen Soms moet je – als je de held wilt worden in je eigen leven – voor jezelf opkomen en ‘nee’ verkopen. In mijn trainingen krijg ik vaak te maken met mensen die dat willen leren. Ze hebben in de gaten dat altijd maar ingaan op de behoeften en eisen van anderen hen van hun pad of doel afhoudt en sterker nog: hen vasthoudt in een patroon dat hun persoonlijke ontwikkeling dwarsboomt. Ze laden extra werk op zich omdat ze bang zijn afgekeurd of afgewezen te worden. Ze zeggen ja tegen nog meer werk op hun bureau, terwijl het van binnen ‘nee’ schreeuwt. Ze negeren daarbij hun eigen behoefte en innerlijke stem. Ze zeggen: ‘Oké, ik zal het wel doen’, en dat zeggen ze om de ander, de leidinggevende, de partner te pleasen, om de harmonie te bewaren of uit enorm verantwoordelijkheidsgevoel. Maar als het inspelen op de behoeften van anderen ten koste gaat van wat ze zelf zouden willen, wordt het tijd nee te leren verkopen.


Met nee zeggen laat je jezelf zien. Je zegt daarmee: nu ben ik aan de beurt. Ho stop, dit gaat ten koste van mezelf. De weerstand om de bewuste taak op je te nemen voel je diep in jezelf. Je baalt ervan en je doet het toch. Waarom? Natuurlijk moeten we als we samenwerken met anderen onze eigen behoeften af en toe wegcijferen en dingen doen die minder leuk zijn, maar als het een patroon wordt en we niet meer toekomen aan wat we het liefst en het best kunnen, moeten we opstaan voor onszelf. Assertief leren zijn betekent jezelf bekrachtigen en bevestigen wie je bent en wat je wilt. Daarmee is een assertieve houding de meeste spirituele attitude die je kunt aannemen. Dat heeft niets met agressiviteit of egoïsme te maken, maar je grenzen aangeven en je herinneren wat de bedoeling is (het hogere doel). • Een voorbeeld. Sylvia is een harde toegewijde werker. Ze is nauwgezet, nauwkeurig en consciëntieus. Daarnaast kan ze ook organiseren. Ze ziet de grote lijn en houdt overzicht, ook als ze het druk heeft in haar functie als accountmanager. Ze krijgt door haar houding veel werk naar zich toegeschoven. Sylvia, wil je dit even afmaken, voorbereiden, ordenen, overzichtelijk maken? Sylvia werkt maar drie dagen, maar is voortdurend overbelast. Ze maakt zich zorgen over wat er op haar werk gebeurt, ook als ze vrij is. De laatste tijd is ze vrijwel voortdurend moe. Sylvia begrijpt dat ze nee moet leren zeggen, maar daarvoor moet ze eerst bij zichzelf te rade: wat wil ik eigenlijk? Wat is mijn masterplan? Als ze bij zichzelf te rade gaat, weet ze het wel. Ze wil graag projectleider worden. Daarvoor moet ze in onderhandeling met haar baas. En met dit grote doel voor ogen wordt het nu ineens makkelijker voor haar om nee te zeggen. Weten wat je wilt kan je een focus geven, waarmee je jezelf duidelijker neerzet en kunt profileren.

Ontkenningsfase De tuinman en de dood Een Perzisch edelman: Van morgen ijlt mijn tuinman, wit van schrik, Mijn woning in: ‘Heer, Heer, één ogenblik! STAP 3 WEERSTAND EN WEIGERING • 81

Ginds, in de rooshof, snoeide ik loot na loot, Toen keek ik achter mij. Daar stond de Dood. Ik schrok, en haastte mij langs de andere kant, Maar zag nog juist de dreiging van zijn hand. Meester, uw paard, en laat mij spoorslags gaan, Voor de avond nog bereik ik Ispahaan!’ – Van middag (lang reeds was hij heengespoed) Heb ik in ’t cederpark de Dood ontmoet. ‘Waarom,’ zo vraag ik, want hij wacht en zwijgt, ‘Hebt gij van morgen vroeg mijn knecht gedreigd?’ Glimlachend antwoordt hij: ‘Geen dreiging was ‘t, Waarvoor uw tuinman vlood. Ik was verrast, Toen ‘k ’s morgens hier nog stil aan ’t werk zag staan, Die ‘k ’s avonds halen moest in Ispahaan.’ P.N. van Eyck In dit gedicht van P.N. van Eyck probeert de tuinman zijn lot te ontlopen, en wat duidelijk wordt is dat dat helemaal niet kan. Je kunt niet vluchten voor wat zich aandient. Dat is je kop in het zand steken en in de ontkenning blijven hangen. Dat wat zich voordoet gaat er niet mee weg, het wordt er eerder sterker van. Het gedicht doet me denken aan een verhaal van een man die al tijden regelmatig kampte met hevige maagpijn. Er was van alles – privé en op het werk – dat hem letterlijk en figuurlijk veel te zwaar op de maag lag, maar hij deed er niets aan; hij slikte het allemaal. Regelmatig troffen zijn collega’s hem in een kramp achter zijn computer en drongen erop aan de dokter te bezoeken in plaats van alleen maar maagzuurtabletten te slikken. Hij weigerde. Hij bleef de signalen ontkennen. Uiteindelijk bezocht hij toch een huisarts die hem doorverwees naar een specialist. Daar werd beginnende maagkanker geconstateerd. De specialist wilde hem inroosteren voor een operatie, maar weer weigerde hij de oproep. Om zijn lot te ontvluchten boekte hij een vlucht naar Amerika. En daar, in een gehuurde auto, raakte hij betrokken bij een verkeersongeluk en belandde alsnog in het ziekenhuis. Het is echt gebeurd. Het lichaam is uiterst intelligent in het opvangen en vertalen van problemen, maar ook in het uitzenden van heldere signalen waar je 82 • De held in je eigen verhaal

maar beter naar kunt luisteren. Wat hebben die gespannen schouders of hoofdpijn je te vertellen? Waarom heb je rsi-klachten, buikklachten of branderige ogen? Wat betekent die hernia? Zijn de hartritmestoornissen een teken dat je beter naar je hart moet luisteren? Heb je wat op je lever? Of te veel op je schouders? Waarom ben je zo moe? Goed luisteren naar de tekens en de signalen die je lichaam afgeeft zorgt voor innerlijke balans en een gezond leven. Te vaak negeren we de tekens en de signalen omdat het even niet uitkomt. Of omdat we het niet willen weten. Al eerder noemde ik het geval van Marjan die hartritmestoornissen kreeg (omdat zij haar hart niet volgde). Er zijn overigens veel ‘tuinman en de dood’ verhalen. Een ander voorbeeld hoorde ik laatst nog. In een salesteam van een multinational wordt veel gereisd naar verre landen. Een van de salesmanagers heeft een vrouw die dit heel gevaarlijk vindt. Ze wil niet dat haar man naar het buitenland gaat. Hij krijgt het voor elkaar dat hij een functie binnen Nederland krijgt. Vrouw opgelucht. Tot de bewuste dag dat hij voor zijn eigen deur door een vrachtwagen wordt doodgereden. Tja.

Doorzetten Als scenarioschrijver heb ik wel eens twintig versies van een synopsis moeten schrijven voordat het voor iedereen (producent, regisseur) goed was. Steeds maar doorschrijven, steeds weer opnieuw, steeds weer een beetje anders. Net zo lang tot je het tot een coherent kloppend voorstel hebt gemaakt. In deze fase sneuvelt er altijd veel. Het is de fase waarin je mensen ontmoet die je plan, je projectvoorstel of je idee onmogelijk, niet haalbaar of utopisch of onrealistisch vinden. Eigenlijk dwingen die reacties je ertoe je huiswerk beter te doen en een grotere groep van helpers om je heen te verzamelen die het wel zien zitten.

Betekenis van weerstand en weigering in de ontwikkeling van de held Mentale en fysieke voorbereiding Door de berg op te trappen ontwikkel je je spierkracht en je doorzettingsvermogen. Het is even afzien, maar eenmaal bovenaan zal het makkelijker gaan.

STAP 3 WEERSTAND EN WEIGERING • 83

Wilskracht Je wordt nu getest op je wilskracht. Wil je dit echt? Hoe makkelijk ben je nog omver te praten? Hoe makkelijk zie je van je voornemen af en belandt jouw idee weer op de stapel ‘ooit nog eens te realiseren’? Argumenten verzamelen Wat zijn de argumenten om het avontuur nu juist wel aan te gaan? Kun je de bezwaren overtuigend wegwimpelen? Nee leren zeggen Bewaak je wel je persoonlijke ruimte en houd je vast aan je doel? Zo niet, dan breken de mensen in je omgeving in op je script en ben je nog verder van huis. Doorzetten Het is nu even doorzetten en buffelen, maar straks zal het makkelijker gaan. Je moet goed beslagen ten ijs komen en dat is even afzien. Niet tegen de stroom in zwemmen Ook al ervaar je angst en innerlijke weerstand, probeer niet tegen de stroom in te zwemmen en je vast te bijten in emoties of belemmerende gedachten.

Samenvatting In deze fase wordt meteen duidelijk dat er een nieuwe opgave is geboren: het verzamelen van krachten om het avontuur aan te gaan. Het verzet of de weerstand die je ervaart weerspiegelen je eigen innerlijke verzet. Het is goed om even pas op de plaats te maken en je goed te realiseren wat je op het spel zet als je het avontuur aangaat. Maar je ziet dat wanneer de weigering uiteindelijk opgegeven wordt, groei, ontwikkeling en verandering in gang gezet kunnen worden en dat het avontuur echt kan gaan beginnen. Belangrijkste les: kracht verzamelen, je doel voor ogen houden.


Wat moet de held doen in de fase van weerstand en weigering? Terughouden, volhouden, wilskracht vergroten, afzien, werken, verzamelen, rantsoeneren, bouwen, vasthouden, zelfvertrouwen en vastberadenheid tonen. Wat hij vooral niet moet doen Loslaten, de moed opgeven, angstig zijn, de weg van de minste weerstand kiezen, beïnvloedbaar zijn, zwakte tonen. Opdrachten en oefeningen • Wanneer heb jij in je leven het gevoel gehad dat je plan op een enorme weerstand stuitte? Hoe ging je daarmee om? • Omschrijf wat je eng vindt om los te laten. • Omschrijf waar jouw omgeving bang voor is. Wat wordt jou geweigerd? • Wat is jouw roeping (Masterplan) en hoezeer wil je daar voor vechten? • Wie uit je omgeving zijn de representanten van je innerlijke angst of twijfel? Schrijf een dialoog tussen de stem van de angst en de stem van verlangen. • Verzamel voorbeelden waarin jij eerder een Oproep geweigerd hebt omdat er te veel op het spel stond. • Verzamel voorbeelden waarin je een Oproep tot Avontuur hebt geaccepteerd, waarvan je achteraf weet dat je die beter had kunnen weigeren. • Verzamel voorbeelden van situaties waarin iemand zijn kop in het zand stak en bleef volharden in ontkenning of weigering. Waar leidde dat toe?

STAP 3 WEERSTAND EN WEIGERING • 85

Stap 4 De Mentor ontmoeten

Als je de Boeddha tegenkomt, vermoord hem dan. – bekend gezegde De vorige fase – het omgaan met weerstand en weigering – heeft de held sterker gemaakt. Er is nu voldoende mentale of fysieke kracht opgebouwd. Hij heeft innerlijke of uiterlijke weerstand overwonnen en zijn motivatie is nu sterk genoeg om de volgende stap te nemen. Nu heeft hij nog wel hulp nodig en moet hij nog de nodige lessen leren. In deze fase ontmoet de held een mentor, die hem een belangrijke les of cruciale vaardigheden leert of een moment van inzicht verschaft. De mentor bevestigt en laat zien wat de (verborgen) talenten zijn. De ontmoeting met de mentor versterkt daarom het zelfvertrouwen: ik kan het! De mentor kan allerlei gedaantes aannemen. Het kan een leraar, ouder zijn, een toevallige ontmoeting, een boek, een ‘role model’ of een andere bron van inzicht. Het resultaat van de ontmoeting is dat de held zich opgewassen voelt tegen het naderende avontuur en dat hij er zin in krijgt.

Introductie Een paar jaar geleden gaf ik een workshop aan een groep managers uit uiteenlopende bedrijven. Het ging erom dat ze hun eigen persoonlijke verhaal op authentieke wijze leerden vertellen, zonder PowerPoint of overheadsheets. Er waren diverse vertel- en presentatieopdrachten en Jenny, een jonge vrouw, accountmanager bij een reclamebureau, vertelde vol passie over haar Italiaanse kookclub. Dat deed ze met veel 86 •

‘esprit’ en enthousiasme en iedereen vermaakte zich kostelijk. In de pauze raakte ze aan de praat met een collega-cursist die haar grappend toesprak: ‘jij moet gewoon een Italiaans restaurant beginnen. Je bent niet alleen een goede kok, je bent ook charmant en gastvrij.’ Ze lachte het nerveus weg en we gingen weer over tot de orde van de dag. Aan het einde van de dag, bij de evaluatie, zei ze: ‘Sinds vanmorgen, na die opmerking van Ruud, klopt mijn hart in mijn keel. Als het toch eens mogelijk zou zijn, dat ik echt een eigen eettentje zou kunnen openen…’ ‘Waarom niet?’ zei Ruud. Ruud zat zelf in de ‘gastvrijheid’, zoals hij dat zelf noemde. De stap naar een eigen restaurant openen was voor hem makkelijk gezet. Hij had het zelf al een paar keer gedaan. Hij kon Jenny daarin de weg wijzen. Hij bracht haar na afloop van de training in contact met iemand die haar wilde coachen. Anderhalf jaar later opende ze inderdaad haar restaurant. • Eén opmerking kan zomaar het verschil maken. Het is het moment dat er nieuwe mogelijkheden worden geboren. Mogelijkheden waar jij heel blij van wordt. Het is een typisch ‘mentormoment’ omdat er iemand is die jouw talent ziet en je op basis daarvan een richting wijst. Er wordt een nieuw verhaal in je hoofd geboren en er is ook nog iemand die je wil helpen.

Wie is jouw mentor? Een mentor is een helper, raadgever, gids, trainer, coach of leraar, en in de Reis van de Held heeft deze figuur de functie om je te voorzien van wijze lessen, goede raad of benodigde vaardigheden die je tijdens jouw reis kunt gebruiken. Je ontmoet of vindt een mentor om te leren hoe je verder moet gaan, hoe je moet loslaten, hoe je je talenten inzet of hoe je het moet aanpakken. Meestal is dit iemand die de reis al eerder gemaakt heeft en die in bepaalde opzichten dus ‘verder’ is dan jijzelf. Het woord ‘mentor’ verwijst naar het Griekse woord voor het mentale: menos, en kan daarmee ‘intentie’, ‘kracht’, ‘doel’, ‘geest’ of ‘herinnering’ betekenen. De mentor zorgt voor een bewustzijnsverandering waardoor jouw intentie een nieuwe richting krijgt. Een goede mentor

STAP 4 DE MENTOR ONTMOETEN • 87

is in staat je zelfvertrouwen te versterken en je het gevoel te geven dat je tegen de opgave bent opgewassen. In je leven ontmoet je tal van mentoren. Te beginnen – als het goed is – bij je ouders, maar ook later op school of op de sportclub is er een kans dat er een leraar is die jouw kwaliteiten herkent en ze stimuleert. In mijn vertelworkshops is de vraag naar mentorverhalen altijd een van de onderdelen. Bij de meeste mensen borrelt er wel een mooi verhaal naar boven over een buurman, een meester op school, een oma of een role model. • Ik vertel vaak en graag het verhaal van mijn kleuterjuf die mijn talent voor toneelspelen en verhalen verzinnen herkende en me daarin stimuleerde. Ik kreeg van haar een verkleedkist met afgedankte baljurken en was zielsgelukkig. Met deze verkleedkleren kon ik de toneelclub op zolder beginnen. Later nam ze me ook nog mee naar een filmset waar ik mocht figureren in een van de eerste speelfilms van Paul Verhoeven. Zij opende voor mij een deur naar de wereld van spel en verbeelding. Ze herkende mijn talent, stimuleerde het en ik genoot ervan. Het is van grote waarde als er ergens in je leven iemand is die jouw talent ziet en jou dus ziet staan met al jouw unieke mogelijkheden. Wij worden als volstrekt originelen geboren, maar het gevaar bestaat dat we als kopieën (grijze muizen) sterven, als we dat unieke talent niet aanraken. Het is van groot belang dat je ergens, het liefst zo vroeg mogelijk in je leven, je unieke talent leert vastpakken. Dat is de functie van de mentor. En dus vooral van ouders, leraren en opvoeders. Maar ook van coaches en trainers. De mentor kan ook een hele terloopse vorm aannemen. Ik zat vele jaren geleden, ik was begin twintig, in de bus met een vriend. Mijn studie beviel me niet en ik mopperde daarover. Mijn vriend luisterde geduldig en reageerde toen met een simpele vraag. Die vraag veranderde mijn leven. Hij vroeg: ‘Waarom ga je niet een theateropleiding volgen?’ Het is net zo’n opmerking als: ‘Jij zou een Italiaans restaurant moeten beginnen.’ De opmerking hakte erin, raakte mij diep in mijn ziel en met kloppend hart vervolgde ik mijn rit in de bus. Als dat toch eens mogelijk zou zijn… Diezelfde week stopte ik met mijn studie, verkocht al mijn studieboeken aan de Slegte en gaf me op voor de se88 • De held in je eigen verhaal

lectie van de theaterschool. Door die ene zin veranderde de koers van mijn leven totaal. Door welke ontmoetingen, gesprekken, opmerkingen heb jij de koers van je levensloop verlegd?

Nieuwe vaardigheden In mijn werk als trainer en coach vervul ik uiteraard vaak de rol van mentor. Maar of mijn inbreng effect sorteert hangt van vele factoren af. Niet iedereen is er klaar voor. Het is een kwestie van vruchtbare bodem. Is de tijd rijp? Soms ontmoet ik mensen die zich nog totaal niet bewust zijn van hun talenten, maar onbewust snakken naar erkenning. Het benoemen of aanraken van hun unieke (verborgen) talenten kan een enorme flow teweegbrengen. Maar soms is de tijd klaarblijkelijk nog niet rijp. De weerstand of de ontkenning is nog te groot. Een vrouw van een jaar of vijftig meldde zich onlangs beschroomd bij mij. Of ik eens met haar kon praten over haar levensverhaal. Ik nam de tijd voor haar en ze begon te vertellen. Het betrof een persoonlijk, ingrijpend verhaal dat ze graag wilde opschrijven. Ze durfde het eigenlijk niet hardop uit te spreken, maar wilde er eigenlijk een boek over schrijven. Het hoge woord was er nog niet uit of onmiddellijk verontschuldigde ze zich voor haar hoogmoed. Ik moest vooral niet denken dat ze überhaupt iets te melden had. ‘Niemand zit op mijn verhaal te wachten’, was haar stellige overtuiging. Ik herkende de fase van weerstand en weigering. Het was duidelijk dat ze er nog niet helemaal klaar voor was en haar geest nog zweefde tussen hoop en vrees. Ik gaf haar een paar schrijfopdrachten. De uitwerking verraste zowel mij als haarzelf. Ze ontdekte niet alleen een schrijftalent, maar ook het plezier om te schrijven. De stem ‘ik kan het niet’ bleef nog een tijdje op de achtergrond meepraten, maar verloor langzaam terrein. Toen ze eenmaal voldoende vertrouwen had, kreeg ze de smaak te pakken en overlaadde ze me wekelijks met fragmenten en verhalen uit haar levensverhaal. We begonnen met het componeren van haar boekopzet en ze legde contact met een uitgever. De geest was uit de fles, ze kon niet meer stoppen. Iedereen kent het plezier van een nieuw verworven vaardigheid. Je hebt er zoveel lol in dat je niet kunt ophouden met jongleren, rondjes schaatsen, tekenen, gokken, schrijven, of welke vaardigheid dan ook. STAP 4 DE MENTOR ONTMOETEN • 89

Het gaat in deze fase nog niet om de details of de precisie. Het gaat om het plezier van het nieuwe. Kijk eens: ik kan het al bijna!

Leren is leuk De fase waarin je een mentor ontmoet en nieuwe dingen leert, is een vrolijke en leuke periode. De Mentor helpt je en leert je bepaalde vaardigheden, maar je kunt het nog niet helemaal, je mag nog blunderen en fouten maken. Dat maakt deze fase ook luchtig en soms humoristisch. Het kan zijn dat je nog niet begrijpt waar bepaalde oefeningen voor dienen en wanneer je het geleerde in de praktijk zult kunnen toepassen. Soms leer je de zaak eens helemaal anders te bekijken; het is ook het soms zo noodzakelijke stadium van ‘thinking out of the box’.

Oefenen en imiteren In The Matrix zit een scène waarin Neo (de nieuwgeborene) van zijn mentor Morpheus de eerste lessen krijgt in de kracht van de gedachten. Morpheus laat Neo zien: kijk, als je het echt wilt, dan kun je met een sprong zo op het dak van het andere gebouw springen, maar je moet er wel 100 procent van overtuigd zijn dat het je lukt. Morpheus doet het voor en springt moeiteloos naar de andere kant. Neo probeert het ook. Hij prent zich in: ‘Ik kan het, het lukt me…’ Maar ergens is er nog twijfel. En dat kleine beetje twijfel zorgt ervoor dat hij de overkant nog niet haalt en naar beneden valt. Gelukkig is de landing zachter dan gevreesd. Neo moet nog oefenen en veel leren. Oefenen en imiteren is het begin van je iets eigen maken. We kennen dat allemaal uit onze eigen jeugd en zien het terug bij kinderen. Iedereen heeft verhalen over rolmodellen, inspirerende voorbeelden uit zijn of haar jeugd. We imiteren ons popidool voor de spiegel of oefenen net zo lang met de bal tot we een beetje gaan lijken op die profvoetballer. We kleden ons net zoals ons idool, gebruiken dezelfde uitdrukkingen, of maken ons de levensovertuiging van onze leraar zo goed mogelijk eigen.

Vinden of gevonden worden Het kan zijn dat je zelf je Mentor vindt – na een lange zoektocht – maar soms word je zelf gevonden. Ongevraagd krijg je advies van ie90 • De held in je eigen verhaal

mand. Zelf heeft de Mentor de Reis al herhaalde malen gemaakt, of hij kent het klappen van de zweep. Ik gebruik zelf wel eens het woord ‘senioriteit’: de Mentor moet een klapje wijzer zijn en meer ervaring hebben dan jij. De Mentor heeft een hoger bewustzijnsniveau en verschaft je precies die adviezen, trucs, geheime wapens en inzichten die je op dat moment kunt gebruiken. Het kan ook zijn dat de Mentor je een spiegel voorhoudt: waar ben je eigenlijk mee bezig? De Mentor hoeft niet per se in een menselijke gestalte te verschijnen; soms lees je een boek of krantenartikel of krijg je een folder in handen, waardoor je kennismaakt met een bron van wijsheid of ervaring waar je tijdens je levensreis gebruik van kunt maken. Wat kan er gebeuren? Je krijgt een mailtje, met een link naar een website waarop een training wordt aangekondigd, waar je je in een impuls voor opgeeft en tijdens welke je inziet dat je van baan moet veranderen. Een radio-interview met een pianist dat je helpt herinneren hoeveel plezier je ooit hebt beleefd aan het pianospel en je doet besluiten weer lessen te gaan nemen.

Reflectie De gedachten en overtuigingen die je over jezelf hebt, zijn bepalend voor hoe je in het leven staat. Het zijn de verhalen die je jezelf en anderen over jezelf vertelt. Vaak zijn dit weer de bekende belemmerende overtuigingen: ‘Dat kan ik niet’, ‘Dat gaat nooit lukken’, ‘Ik ben nu eenmaal zo’, of ‘Dat is niet voor mij weggelegd.’ Meningen en uitspraken van ouders en opvoeders die je je hebt eigengemaakt spelen een grote rol. Je ouders hebben bijvoorbeeld altijd gezegd dat je geen hoogvlieger was, of dat je je maar niets moest inbeelden. Dat weerhoudt je soms die zaken aan te pakken die je eigenlijk gelukkig zouden maken. De Mentor houdt je een spiegel voor en stelt je in staat te reflecteren op je eigen gedrag, houding en situatie. De Mentor bevraagt, reflecteert en toont nieuwe mogelijkheden: ‘Het kan ook anders’ of: ‘Waarom doe je het zo? ‘De Mentor kan tegelijk een rolmodel zijn. Via het gedrag, de vragen, de uitspraken, de spiegel die hem wordt voorgehouden of de idealen kun je een ongekend reservoir aan mogelijkheden ontdekken en worden belemmerende gedachten en overtuigingen ontmanteld. STAP 4 DE MENTOR ONTMOETEN • 91

Misleiding Als je je hebt opengesteld voor nieuwe avonturen, ben je ook een makkelijke prooi voor misleiding en valse mentoren. Dus pas op. In sprookjes kennen we het gegeven van de hulpvaardige mentor die het meisje helpt bij het spinnen van vlas (‘Repelsteeltje’), die haar bal uit vijver vist (‘De Kikkerkoning’), of de appel der schoonheid aanbiedt (de stiefmoeder in ‘Sneeuwwitje’), maar die in een later stadium iets komt opeisen. De ‘onwetende’ Faust wordt door de duivel Mefistofeles op de proef gesteld en verleid. En de vraag die dan rijst is: lukt het de held goed van slecht advies te onderscheiden? In deze fase gaan mensen goeroes of idolen aanhangen of gaan dwepen met een bepaalde leer of theorie.

Negatieve mentor Ooit had ik een vrouw in een van mijn trainingen die zei: ‘Ik heb geen mentoren gehad. Nooit.’ Ze keek er boos bij, alsof ze zich realiseerde dat ze die maar al te graag had gehad. Ik vroeg door en het bleek dat ze vooral negatieve mentoren in haar leven had gehad. Haar ouders waren streng en saai en haar leraren voorspelbaar. Ze had weinig tot geen vrienden of vriendinnen omdat ze in een klein, christelijk dorp woonde waar weinig gelijkgestemden woonden. Het gevolg was dat ze zelf – in haar eentje – op zoek ging naar inspiratie, naar hoe het anders kon. Ze bezocht als kind de plaatselijke bibliotheek op zoek naar bewijzen dat het leven meer te bieden had dan haar ouders haar voorspiegelden. Ze las alle filosofen, verslond de wereldliteratuur en ontwikkelde zich tot een zeer belezen en inspirerende communicatiewetenschapster. Haar negatieve mentoren hadden haar laten zien hoe het niet moest en waren daarom de drijvende kracht achter haar eigen zoektocht. Toen ze dat inzag, glimlachte ze en begreep ze dat je ook negatieve mentoren dankbaar kunt zijn. De verhalen die ze over haar leraren en thuissituatie vertelde waren behalve schrijnend, ook hilarisch en inzichtgevend. Iedereen kent negatieve role models (Zo wil ik het in ieder geval niet!). Ik heb vaak mensen gezien die zich hierdoor juist heel sterk van binnenuit en vanuit authentieke kracht hebben ontwikkeld.


Vernieuwen De mentor helpt je om buiten de gebaande paden te treden en het allemaal eens even heel anders te bekijken. In organisaties is dit soms ook broodnodig. Vaste patronen, oude gewoontes, ingesleten cultuurkwesties staan vernieuwing en oorspronkelijkheid danig in de weg. Jezelf blijvend vernieuwen is niet alleen een individuele opgave, maar ook een opdracht voor iedere organisatie, ieder team. Hoe kunnen we onszelf vernieuwen? Hoe kunnen we een leeromgeving creëren? Hoe doorbreken we belemmerende patronen? Hoe gebruiken we de talenten van de medewerkers optimaal? Wie kan onze mentor zijn? Is dat een trainer van buiten? Wat reiken we onze medewerkers aan om hun horizon te verbreden en meer over zichzelf te leren? • De mentor kent overeenkomsten met het element ‘lucht’. Dat houdt in: thinking out of the box, brainstormen, het associatief en reflecterend vermogen stimuleren, verbinden, nieuwe dingen leren en experimenteren. Maar ook grapjes maken en de creativiteit stimuleren. Een leuke teamoefening is deze: de groep zit in een kring en er gaat een opgeblazen ballon (niet te groot) rond (een pen of een krant kunnen ook dienst doen). Wanneer je de ballon in handen krijgt, probeer je er op associatieve wijze een nieuwe betekenis aan te geven: de ballon wordt een ijsje, een spiegel, een pasgeboren kind, een sigaar of een glazen bol. De opdracht is om de invulling niet van tevoren te bedenken, maar te laten ontstaan.

Kenmerkende uitspraken van de held in de Mentorfase • Kijk eens wat ik kan. • Dit is een nieuw gezichtspunt. • Ik doe het nu zo. • Waarom ook eigenlijk niet? • Ik wil dit leren. • Ik kan het al een beetje. • Help me hierbij. • Wat is jouw advies? • Nog maar eens proberen. • Dit vind ik leuk. • Dit is volkomen nieuw voor mij. STAP 4 DE MENTOR ONTMOETEN • 93

• Zo had ik het nog nooit bekeken. • Dit werkt ook heel goed!

Betekenis van de mentor ontmoeten in de ontwikkeling van de held Iets nieuws leren Om verder te komen op je pad moet je nu nieuwe vaardigheden aanleren of nieuwe kennis opdoen. Het is een tijd waarin je vrijuit kunt spelen en oefenen. Je krijgt er hulp bij en iets of iemand wijst je hoe je het moet doen. Nieuwe inzichten en koersverandering Je verwerft nieuwe inzichten. Dat kan door studie, maar ook zomaar door een simpele opmerking gebeuren. Daarna weet je ineens wat je te doen staat. Bevestigd worden in wie je bent De mentor die je ontmoet, bevestigt je talenten en vertelt je waartoe je in staat bent, dat geeft een krachtig gevoel. Experimenteren Om straks zo goed mogelijk beslagen ten ijs te komen is het goed nog te experimenteren en in de breedte te denken. Er is veel mogelijk en misschien heb je nog niet alle mogelijkheden verkend.

Samenvatting Stap 4, de Ontmoeting met de Mentor, is de fase waarin je hulp krijgt, nieuwe vaardigheden leert of nieuwe bronnen van wijsheid aanboort. Je bent nu klaar voor het aanstaande avontuur. De Mentor kan in levende lijve verschijnen of in de vorm van een terloopse opmerking, flyer of boek. Je vindt hem zelf of je wordt gevonden. De Mentor verschaft je precies datgene waar je op dat moment behoefte aan hebt. Maar het is ook de fase dat je je de vaardigheden en lessen nog niet helemaal eigen hebt gemaakt; je bent nog enigszins onhandig of mist nog zelfvertrouwen, soms ben je een prooi voor misleiding. Maar meestal is dat wat er geleerd is precies voldoende om de eerste drempel 94 • De held in je eigen verhaal

van het avontuur te kunnen overschrijden. Het is de fase van spelend leren, van vallen en weer opstaan. Belangrijkste les: het is tijd om nieuwe dingen te leren en je horizon te verbreden.

Wat de held moet doen in deze fase Spelen en leren, luchtig experimenteren, adviezen krijgen, relativeren, van standpunt wisselen, creëren, toneelspelen, reflecteren, oefenen, imiteren. Wat hij niet moet doen Vasthouden aan zijn oude standpunt, zich te snel vastleggen aan een vorm, arrogant zijn, denken dat hij er al is, blijven steken in onwilligheid. Opdrachten en oefeningen • Bedenk wie jouw mentor of rolmodel ooit is geweest. Van wie heb jij lessen geleerd die jouw inzicht op de wereld hebben veranderd? • Omschrijf wat je moet leren voordat je de volgende stap van jouw levensreis kunt aanvaarden. Welke hulp heb je daarbij nodig? • Probeer je verschillende soorten mentoren en gidsen uit je levensverhaal te herinneren. Wat heb je van elk geleerd? • Bepaal welke vaardigheden je nodig hebt om verder te kunnen. Welke instrumenten, boeken, wijsheden of inzichten kun je goed gebruiken? • Wat is er nodig om alles in breder perspectief te zien? Kun je je eigen standpunt relativeren?

STAP 4 DE MENTOR ONTMOETEN • 95

Stap 5 De Selectiedrempel

‘Kom naar de rand,’ zei hij ‘We kunnen niet meester, we zijn bang’ ‘Kom naar de rand,’ zei hij ‘We kunnen niet meester, we zijn bang’ ‘Kom naar de rand,’ zei hij Ze kwamen Hij duwde hen Ze vlogen – Christopher Logue, ‘Come to the Edge’ (vaak toegeschreven aan Apollinaire) In de vorige fase heeft de held van de Mentor nieuwe inzichten gekregen, nieuwe vaardigheden of lessen geleerd; er zijn nieuwe mogelijkheden geboren. Hij heeft geoefend en is nu zover de volgende stap van het verhaal te construeren. Hij staat daarmee op de drempel van het avontuur. Nu moet er nog een test of een examen ondergaan worden, een belangrijk gesprek gevoerd, iemand overtuigd of een contract getekend. Als de held daar succes mee heeft, is er geen weg meer terug. Als er nog twijfels, ontkenning of angsten waren, moeten die nu worden overwonnen. In deze nieuwe fase van het avontuur wordt een point of no return bereikt. Het komt er nu echt op aan. Is de held vastbesloten genoeg?

96 •

Introductie Een selectieprocedure is altijd een slopend en inspannend proces voor alle partijen. In mijn rol als docent aan de Theaterschool heb ik veel selecties en beoordelingen moeten doen. Mensen die de wereld van theater, film of televisie in wilden en hun best deden de selectiecommissie te overtuigen van hun talenten en inzet. Soms was het gelijk duidelijk en waren we bereid de deur wijd open te zetten voor de kandidaat. Maar soms was het nog niet overtuigend genoeg. De motivatie was niet helder of we twijfelden aan de mogelijkheid de talenten binnen de gegeven tijd te kunnen ontwikkelen. Vaak boden we dan nog wel een tweede kans, maar als het resultaat dan nog niet aan de criteria voldeed volgde er altijd een lastig gesprek: de afwijzing. Deze gesprekken probeerde ik zo zorgvuldig mogelijk te voeren. Ik was me er terdege van bewust dat ik in de ogen van de kandidaat een representant van de heersende macht was en kon beslissen over de koers van iemands leven. Wel of niet die drempel over kunnen is zeer bepalend voor hoe je leven verder verloopt. Ik herinner me een kandidaat die zich bij zijn afwijzing niet neerlegde en met nieuwe argumenten en materiaal kwam dat ons uiteindelijk toch deed besluiten hem toe te laten. De aanhouder wint en hoe groter de vastbeslotenheid en innerlijke overtuiging, hoe groter de kans dat je toegelaten wordt in de nieuwe wereld. Zelf heb ik ook regelmatig in de rol van kandidaat gezeten en de vraag is wat het beste werkt om de wachters aan de poort te overtuigen dat je de drempel over kunt en opgewassen bent tegen het avontuur. Ik heb gemerkt dat hoe groter de innerlijke onzekerheid was, hoe groter de kans op afwijzing werd. En andersom: hoe sterker je innerlijke overtuiging dat je het avontuur aankunt, hoe makkelijker de deur voor je opengaat. • In films en verhalen zie je dat de held of heldin hier in het diepe springt, zich inscheept en niet meer terug kan. Theseus begeeft zich in het labyrint, Roodkapje loopt het bos in, Alice in Wonderland gaat het witte konijn achterna. De held zegt ‘ja’ tegen het avontuur, ondergaat een selectie, gaat een deur binnen, pantsert zich of voert een fysiek gevecht met een wachter aan de poort. Hiermee wordt de eerste belangrijke drempel overschreden. De grens tussen twee werelden – de gewone STAP 5 DE SELECTIEDREMPEL • 97

wereld en de nieuwe onbekende wereld – wordt vaak gesymboliseerd door echte drempels, muren, poorten, balies, rivieren of bruggen.

De drempels Als je voorbereiding goed is geweest en je bent innerlijk zeker van je zaak, als je nieuwe inzichten hebt gekregen en je opgewassen voelt tegen het nieuwe avontuur, vormen deze drempels en obstakels een gezonde uitdaging. Ze kunnen zich aandienen als uiterlijke drempels: je moet een examen doen, de paspoortcontrole door, een grens overschrijden, maar het kunnen ook innerlijke obstakels zijn: een innerlijke hobbel moet genomen worden, en de laatste angsten of twijfels moet je overwinnen. Je voelt dat de twijfel, angst en de onzekerheid nog niet helemaal verdwenen zijn. De vraag is hoe je met daarmee omgaat en welke vaardigheden je kunt inzetten om toch deze drempel te overschrijden. Soms is het goed om gewoon maar te springen.

Een proeve van bekwaamheid Het overschrijden van de Selectiedrempel vereist moed, soms daadkracht, en vaak draait het daarbij om een proeve van bekwaamheid. Het kan goed zijn dat het je nog behoorlijk lastig gemaakt wordt door mensen of instanties die je op een of andere wijze de weg versperren of iets van je willen. De wachters aan de poort zijn de representanten van de status-quo, de heersende macht. Het zijn de examinatoren, de bewakers, de wetten en de regels. Vijandigheid, afwijzing, kritiek, ondervragingen, moeilijke opgaven, puzzels – ze zijn allemaal bedoeld om je vaardigheden, je kennis en je engagement te testen. Deze fase leert je dat het aankomt op resultaat. Met de examens en overhoringen wordt jouw intellect, mate van creativiteit of je status bepaald, dus het is van groot belang het zo goed mogelijk te doen. Mag je door of moet je terug? De Selectiedrempel is de poort naar de vrijheid, naar de gedroomde nieuwe wereld. Veel eindexamenkandidaten van de middelbare school denken: ‘Als ik mijn examen haal, begint mijn nieuwe leven.’ • Van tijd tot tijd een test ondergaan of een examen houdt je bij de les, het houdt je scherp en het vergroot je zelfvertrouwen als je slaagt. Je 98 • De held in je eigen verhaal

moet even het beste uit jezelf halen. Dat is eng, maar als het lukt, is het zo’n kick. Dat zullen we in de volgende fase van de Reis zien. Het examen zelf veroorzaakt angst en beven, maar daarna is het feest. • Voor verschillende culturele projecten heb ik subsidieaanvragen in moeten dienen. Het al of niet verkrijgen van subsidie betekende een ‘go or no go’. Vele betrokkenen waren financieel afhankelijk van de al of niet toe te kennen subsidie. Het kwam daarom aan op zorgvuldige argumentatie, overtuigende beelden, een pakkende werkwijze, een heldere visie en meetbare resultaten onderbouwd met stevig cijfermateriaal. Soms moest het in negenvoud opgestuurd worden (voor elk commissielid een exemplaar) en vaak ging het om strikte deadlines. Vervolgens was het (soms maanden) wachten op de uitslag. ‘De testen en examens hebben vaak een verticaal karakter: er moet een hoogte worden overwonnen of een innerlijke afgrond’, schrijft Manfred van Doorn in Het wiel opnieuw uitvinden. En dat is ook zo. Je moet de macht zien te beïnvloeden en overtuigen. Vaak gaat het om testen die harde resultaten of cijfers opleveren.

Contract Hoe vaak in je leven heb jij een contract ondertekend? Denk aan de arbeidsovereenkomsten, huwelijksakten, koopovereenkomsten, huurcontracten, samenwerkingscontracten die in je leven voorbij zijn gekomen. Je handtekening zetten heeft altijd een officieel karakter en daarna is het serieus. En we kunnen niet meer terug. Een contract tekenen heeft met engagement te maken en je verbinden. Hiervoor moet je uiteraard innerlijk overtuigd zijn dat het de juiste stap is die je neemt. Je doet het niet zomaar voor de lol. In de Reis van de Held is het doel van de selectiedrempel het totale engagement van de hoofdpersoon tot stand te brengen. Alle twijfel moet nu verdwijnen en er moet een gevoel van urgentie ontstaan. Er is geen tijd meer voor overwegingen of bedenkingen. De Selectiedrempel is daarom de tweede echte ‘trigger’ van het avontuur. Waar de Oproep tot Avontuur je wakker schudde, is het nu serieus geworden. Je moet beslissen: het is nu of nooit. De overwegingen zijn: ‘Blijf ik in mijn gewone leventje of ga ik echt voor het avontuur, groei en ontwikkeling? Neem ik het risico? Durf ik het echt? Wil STAP 5 DE SELECTIEDREMPEL • 99

ik echt die vrijheid, die passie, die liefde…? Dan moet ik nú niet meer zeuren.’ In deze fase zet je je handtekening onder het avontuur.

Slim zijn Wie niet sterk is, moet slim zijn. Denk bijvoorbeeld aan Hamlet. In het toneelstuk wordt duidelijk dat Hamlet lang heeft getwijfeld over de vraag of de geestverschijning van zijn vader wel echt was. Hebben zijn moeder en stiefvader zijn vader echt vermoord? Op een goed moment neemt hij het besluit om zijn stiefvader en moeder te testen met een speciaal gearrangeerd toneelstuk. Hamlet wil het nu zeker weten en ensceneert zelf de test, maar wordt tegelijkertijd zelf ook getest. Het is een spel dat hij handig meespeelt. Ook Odysseus verzint een slimme list om Troje binnen te dringen. Hij verstopt zich met zijn bemanning in een houten paard, dat door de bevolking nietsvermoedend wordt binnengehaald. Op die manier wordt de Selectiedrempel met een handige list overschreden en wordt de poortwachter misleid. In de film Elizabeth (1998) zit een mooie scène waarin Elizabeth de conservatieve kerkvaders moet overtuigen van haar plan één Kerk van Engeland te creëren. Omdat ze weet dat er nog te veel tegenstanders zijn, laat ze met hulp van haar Mentor een paar kerkvaders een uurtje in de kelder opsluiten. Precies het aantal dat het verschil zou maken bij stemming. Zo loodst ze haar voorstel erdoor. Ga na of het in een bepaald geval handig is gebruik te maken van een slimme zet of een handige truc. En daar kan de Mentor nog een cruciale rol bij spelen. Hij kan je helpen met een aanbeveling, een brief, hij leert je een trucje of zorgt ervoor dat je voorrang krijgt. Het is zaak dat je in dit stadium de juiste tactiek hanteert, want alleen dan kom je de drempel over.

Wetten en regels De Selectiedrempel test de hoofdpersoon op het nakomen van afspraken die in een eerder stadium gemaakt zijn. De mentor heeft speciale instructies gegeven: ‘Kijk niet om’, ‘Niet van het pad afdwalen’, ‘Voor niemand de deur opendoen’, of: ‘Doe de ring niet om.’ Ook kan het gaan om het hanteren van een bepaalde formule of een specifieke instructie. De vraag is of je die instructie of vaardigheid nu voldoende beheerst. 100 • De held in je eigen verhaal

Maar ook kan het gaan om de vraag: pas je wel in de nieuwe wereld? Heb je een match met de normen en waarden die daar heersen? Kun je daar overleven? En sterker nog: hebben ze iets aan jou? In sollicitatiegesprekken is de ‘match’ soms net zo belangrijk als de functieomschrijving of de competenties. Je kunt goed zijn in je vak, maar pas je wel binnen de cultuur van ons bedrijf?

Bezieling en zakelijkheid Een tijdje geleden heb ik samen met een collega voor een jonge, creatieve multinational gewerkt. Het bedrijf produceert wereldwijd innovatieve modellen kinderwagens en is daarin zeer succesvol. Originaliteit, innovatie en creativiteit horen bij hun kernidentiteit en dat wordt weerspiegeld in de cultuur. Men gaat informeel en vriendschappelijk met elkaar om, veel beslissingen komen breed gedragen tot stand. Maar hoe groter het bedrijf wordt, hoe sterker ook regels en processen gaan tellen. De vraag was hoe ze de balans konden vinden tussen enerzijds de informele creatieve sfeer (spelen, originaliteit) van het begin en de broodnodige verzakelijking. Deze jeugdige onderneming zag zich genoodzaakt de drempel te overschrijden van jeugdig bezield enthousiasme naar een op winst gerichte onderneming. We organiseerden diverse sessies. We begonnen de kernidentiteit te bevestigen en te versterken, waardoor ze goed konden benoemen: dit zijn wij, dit is de vonk waarmee het begonnen is en hier zijn wij goed in (passie en missie). Daarnaast was de vraag: hoe nemen we mensen aan die bij de cultuur passen, die deze bezieling delen? Hoe voer je zo’n gesprek, hoe organiseer je zo’n assessment? En tot slot: kun je accepteren en trots zijn op het feit dat je als bedrijf een nieuwe levensfase ingaat? In de storytellingsessies die we organiseerden voor alle medewerkers kwam vooral dit dilemma (bezielde zakelijkheid) helder naar boven. Omdat iedereen er wel verhalen en dilemma’s over had, werd het benoemd en daardoor een hanteerbare kracht.

Kenmerkende uitspraken uit de fase van de Selectiedrempel • Ja, ik wil. • Geloof me, ik kan het. • Bewijs het maar. STAP 5 DE SELECTIEDREMPEL • 101

• • • • • • • • •

Zal ik het voordoen? Hier tekenen. Ik ben niet bang. We gaan ervoor. Ik weet precies wat ik wil. Laat maar zien wat je kunt. Ik ken een truc. Zo gaan we hier met elkaar om. Om deze resultaten gaat het.

De rol van leider In een leiderschapstraining die ik gaf zat Johanna. Zij was bezig een promotie maken van middenmanager naar manager van de hele unit. Ze moest leren het team aan te sturen, waar ze eerst deel van uitmaakte. Ze moest leren er nu voor of boven te gaan staan. Dat vond ze moeilijk. De teamleden gunden haar de positie niet, dacht ze, en daarom wilde ze vooral wel aardig gevonden worden. Johanna ging compenseren door in te zetten op de relationele sfeer. En dat werkte niet. Johanna moest leren om te gaan met de macht die haar positie met zich ging meebrengen. Ze moest het aandurven afgewezen te worden. Ze moest de leiding pakken in een situatie en dat was niet zonder risico. Hoe ga je om met macht en machtsverhoudingen? Hoe beïnvloed je de macht en waar ligt je eigen macht? Persoonlijk leiderschap gaat over het maximaliseren van je invloed. Dat betekent soms je formele macht gebruiken of de heersende macht bespelen. Vooral vrouwelijke leiders vinden het in het begin soms moeilijk om hun machtspositie op te eisen en in de rol van leider te gaan staan. Leiderschap is een kwestie van de positie pakken. Als je niet in je rol van leider gaat staan, zal het moeilijker worden je macht ook daadwerkelijk in te zetten. Daarvoor moet je de vertrouwde (veilige) wereld achter je laten en dat is lastig. Je weet wat je hebt en niet wat je krijgt. Het is een kwestie van lef en overtuiging. Dat doe je niet omdat je perse de baas wilt zijn, maar omdat er een hoger doel is waar je het voor doet.


Teamoefening Iedereen krijgt een flip-overvel en een paar stiften. De opdracht is een grote cirkel te tekenen op het vel en in die cirkel een persoonlijk symbool te tekenen voor ‘moed’, of ‘lef’ en het overwinnen van angst. Na het tekenen van de symbolen licht iedereen zijn of haar symbool toe. Dan gaat iedereen een voor een de stap wagen: de stap ín de cirkel. Er wordt nabesproken op de vraag wat iedereen ervaart als de stap gewaagd wordt.

Betekenis van de Selectiedrempel in de ontwikkeling van de held Testen Je wordt nu getest op je innerlijke overtuiging en je moed. Dat maakt je sterk. Je moet nu geloven in je missie en het beste van jezelf laten zien. Ook al ben je er voor je gevoel nog niet helemaal klaar voor, met een slimmigheidje hier of een trucje daar gaat het lukken. Risico’s nemen Durf nu risico’s te nemen. Ook al staat er een en ander op het spel en voelt het alsof je kop eraf gaat, laat jezelf zien. Toon wie je bent, ook al wordt je dat niet in dankbaarheid afgenomen. Omgaan met macht Durf de leiding te nemen, ga op het podium staan en overtuig jezelf dat dit de enige manier is om verder te komen. Overwin je angst. Bespeel de macht. Wees slim en manage je superieuren. Het gaat om het doel. Verzakelijken De tijd van spelen en creatieve ideeën is voorbij. Het gaat erom dat je gaat selecteren welke bruikbaar zijn en welke resultaat gaan opleveren. Engagement Ga ervoor. Geef jezelf en vertrouw op de goede afloop.

STAP 5 DE SELECTIEDREMPEL • 103

Samenvatting Stap 5, de Selectiedrempel, dwingt je tot engagement en test je bereidwilligheid om het avontuur werkelijk aan te gaan. Het is een point of no return en er wordt lef en overtuigingskracht gevraagd. Het gaat vaak om een test, een examen, een contract, een sollicitatie of beoordeling. De vraag is of je opgewassen bent en het spel kunt meespelen of dat je nog even terug in de leer bij de Mentor moet. Er wordt moed van je verwacht. Belangrijkste les: verzamel moed en spring in het diepe. Wat de held moet doen Overtuigen, ambitie tonen, aanpassen, spanning opbouwen, het beste uit zichzelf halen, het spel spelen, angsten overwinnen, keuzes maken, in het diepe springen, een beslissing nemen, onder tijdsdruk handelen, iets slims verzinnen. Wat hij niet moet doen Blijven freewheelen, geen keuzes maken, faalangstig zijn, laf zijn. Oefeningen en opdrachten • Bedenk welke selectiedrempels je uit je eigen leven en werk kent en wat je ooit hebt moeten bewijzen om verder te kunnen op je pad. • Bepaal of je nu helemaal klaar en goed uitgerust bent om het avontuur aan te gaan. Welke specifieke instructies of hulp heb je nu nog nodig? • Verzamel argumenten en acties die uit de kast moeten worden getrokken om de buitenwereld te overtuigen. Moet je gebruikmaken van trucjes of speciale hulpmiddelen? • Welke wachters staan er aan de poort? Waar dagen ze je toe uit? • Welke rol speelt de Mentor in deze fase ? Is hij fysiek aanwezig? Hoe verschaft hij hulp? • Kun je omschrijven wat de eerste les is die je held leert bij het overschrijden van de eerste drempel?


Stap 6 De Nieuwe Wereld

De gevaarlijke reis naar de duisternis is nu echt begonnen en de held ‘moet afdalen over de kronkelige paden van zijn eigen geestelijk labyrint’. – Joseph Campbell Als de held de selectiedrempel heeft overschreden, komt hij in een volkomen nieuwe wonderlijke, soms gevaarlijke en onvoorspelbare wereld waar nieuwe wetten en regels gelden. Hij komt bijvoorbeeld terecht in een landschap vol symbolische figuren (denk maar aan Alice in Wonderland), die hem makkelijk kunnen verslinden, aanvallen, bedriegen of verleiden, of hij komt op het terrein van de vijand. Al zijn naïeve veronderstellingen, maar ook zijn hoogmoed moeten nu worden opgeruimd en omgevormd. De held ontdekt wat de sleutel is waarmee hij zaken kan oplossen.

Introductie Het is half juni en in mijn straat wapperen diverse vlaggen met daaraan vrolijk bungelend oude, verfomfaaide schooltassen. De eindexamenkandidaten van de middelbare scholen hebben gehoord of ze geslaagd zijn of niet. Daar waar de vlag wappert is het feest. Daar wordt champagne gedronken en taart gegeten. De oude schooltas mag in de vuilnisbak. Familie en vrienden worden uitgenodigd om het feest mee te vieren. Ik denk terug aan de eindexamenfeestjes van mijn eigen kinderen, nog niet zo heel lang geleden, en aan die van mezelf. Ik herinner me het bevrijdende gevoel dat de wereld aan je voeten ligt en het • 105

leven je toelacht. Even lijken alle problemen en zorgen van de baan en je mag daar even van genieten. Maar je weet ook dat het genieten eindig is en dat het er al snel weer op aankomt keuzes te maken en nieuwe beproevingen te ondergaan. Er moet nu een kamer gezocht worden in die vreemde stad, je wordt uitgeloot voor een studie of je moet je rugzak pakken voor die geplande wereldreis. De nieuwe wereld kent vele verassingen, maar ook talloze onvoorspelbaarheden. Er wordt nog veel van je gevraagd.

Een nieuwe rol Als je zelf een belangrijke test hebt doorstaan, voor een examen bent geslaagd, of door een selectieprocedure heen bent, kom je in een wereld die je nog niet kende. Je mag je nieuwe kantoor inrichten, je geeft je eerste training, je leert je nieuwe team of collega’s kennen of je opereert voor het eerst vanuit je nieuwe rol of functie. Ik herinner me nog goed het moment dat na de geboorte van mijn oudste zoon de kraamverzorgster afscheid nam; ze had een paar dagen heel goed voor mij en mijn baby gezorgd en ik had veel van haar geleerd over voeding, badjes en luiers. Ik zwaaide haar uit en toen stond ik daar als kersverse moeder met mijn baby in mijn armen. Ik voelde me vrij, trots en gelukkig. Een volstrekt nieuw leven sterkte zich voor me uit. Ik kon doen wat ik wilde, maar ik had nog geen flauw benul van wat me allemaal nog te wachten stond. Vergelijk dit met het moment dat je voor het eerst de rol van teamleider op je moet nemen of een nieuwe onbekende functie moet vervullen. Het is hetzelfde gevoel als wanneer je in een vreemd land aankomt of in een nieuw bedrijf je weg moet zien te vinden. Je bent nog onbevangen open, ietwat naïef. Je weet nog niet wie je vrienden zijn en welke problemen er gaan komen. Er wordt in deze fase van je verhaal oplettendheid van je gevraagd en een onderzoekende en ondernemende geest. Ook hier is angst weer een slechte raadgever, want dan blijft deze nieuwe wereld te beperkt. Deze nieuwe wereld levert ongetwijfeld allerlei nieuwe onbekende situaties op. Gevaren liggen op de loer, maar er is ook heel veel mogelijk. En wat duidelijk wordt: de problemen die zich zullen aandienen, worden groter als je je vergist of fouten maakt.


Bereid je daarom in deze fase voor op aangename, maar ook onverwachte verrassingen, op testen die je in deze fase moet ondergaan die bedoeld zijn om eigenschappen als naïviteit, hoogmoed, slordigheid, eerzucht en egoïsme uit te bannen. Je kunt het vaak nog niet alleen, je hebt hulp nodig en de lessen van de Mentor heb je in deze fase nog broodnodig. Misschien ontdek je dat er nog een lange weg te gaan is voor je je doel hebt bereikt. Maar misschien ontdek je in deze fase ook met welke bijzondere eigenschappen (talenten, instrumenten, vaardigheden, kennis) je de uitdagingen aan kunt en moeilijkheden kunt overwinnen, waar je je mee kunt redden of indruk mee kunt maken. Waarin blink jij uit? Wat kun je goed?

Nieuwe wetten en regels In de Nieuwe Wereld gelden andere wetten en regels en valt de held vaak van de ene verbazing in de andere. In de film The Devil wears Prada heeft de hoofdpersoon Andy Sachs er moeite mee werk als journaliste te vinden en solliciteert (selectiedrempel) bij een modetijdschrift, waar ze tweede assistente wordt van de hoofdredactrice Miranda Priestly (Meryl Streep). Deze vrouw blijkt een ramp om voor te werken. Andy moet zich staande houden in wereld die volkomen nieuw voor haar is en moet zich voegen naar de grillen van haar bazin. De hoofdpersoon moet zich voegen naar de nieuwe situatie. Het is het moment dat de boot het ruime sop kiest, je van de vliegtuigtrap in een vreemd land afdaalt, de eerste stappen in een vreemde stad zet, bij het skydiven uit het vliegtuig springt of in de mallemolen van vervelende ziekenhuisonderzoeken terechtkomt. Een bedrijf waar ik werkte verhuisde van een oude bovenverdieping in de stad naar een gloednieuw kantoorpand buiten de ring van Amsterdam. Het pand rook nog naar verf en cement. Het juichende gevoel (wat een ruimte!) wisselde zich af met onaangename ontdekkingen (help, het raam kan niet open!). We kennen het allemaal als we ons in een nieuwe groep of in een wildvreemd team moeten zien te handhaven. Razendsnel tasten wij af hoe er met elkaar wordt gecommuniceerd, welke grapjes er gemaakt worden, welke normen er heersen. Wat moeten we doen en hoe blijven we in deze omstandigheden zoveel mogelijk onszelf? STAP 6 DE NIEUWE WERELD • 107

Vrienden, vijanden en rivalen In films ontmoet de hoofdpersoon in deze fase nieuwe mensen. Vriendschappen worden gesloten, vertrouwelijkheden worden uitgewisseld en men leert elkaar kennen. Soms dient zich in dit stadium ook een rivaal of een concurrent aan. Afhankelijk van waar de held zijn zinnen op heeft gezet, blijkt er plotseling iemand te zijn die hetzelfde nastreeft en ogenschijnlijk betere condities en papieren heeft. Het is de fase in je leven dat je ineens veel nieuwe mensen, zakenpartners en collega’s leert kennen. Je schudt handen en stelt jezelf voor in je nieuwe rol. Je probeert zo goed mogelijk over te komen. Niemand laat nog het achterste van zijn tong zien. Het is nog even de kat uit de boom kijken. Je weet nog niet wie je kunt vertrouwen, wie jou medestanders zijn en wie zich als tegenstanders zullen ontpoppen. Of je merkt dat er concurrenten zijn. Concurrentie is altijd goed om de vastbeslotenheid aan te wakkeren en tegelijk je hoogmoed (wat ben ik toch uniek en bijzonder) weer wat te temperen. In de wereld van film, theater en televisie zijn veel wisselende projectgroepen. En dit is zo’n fase in het proces dat de nieuwe projectgroep bij elkaar komt om de mooie plannen te bespreken. Je trekt een tijdje heel intensief met elkaar op, totdat het product gerealiseerd is en dan valt de groep weer uit elkaar. Maar in dit stadium is alles nog leuk en fris en is iedereen nog vol verwachting. Kennismakingsrondjes waarin de mooie kwaliteiten van iedereen worden geroemd. Sommige mensen vind je gelijk leuk en er is een klik, maar er zijn ook onmiddellijk vooroordelen en een mate van achterdocht. Mensen kunnen zich nog achter een masker verschuilen.

Ego’s en andere ongemakken Manfred van Doorn (Het wiel opnieuw uitvinden) noemt deze fase ‘ster van de dag’. Nadat de held de testen heeft doorstaan, begint het stralen en het genieten. Je ervaart een gevoel van trots en je zelfvertrouwen en ego groeien. Het is alsof er al een glimp van de beloning wordt opgevangen: ‘Kijk eens wat ik kan?!’ Bij verkiezingsoverwinningen of voetbal gaat het dak eraf. Men voelt zich onoverwinnelijk. Maar we weten allemaal dat na die euforie de echte problemen die samenhangen met het verwerven de macht zich zullen aandienen. Kun je het allemaal waarmaken? 108 • De held in je eigen verhaal

Je moet begrijpen dat je jezelf niet op de borst mag kloppen, want de echte zware beproevingen komen nog. In een later stadium van de reis zal er nog meer van je gevraagd worden. Hoogmoed komt voor de val. De bekende mythe over Daedalus en Icarus past in deze fase van de Reis. Daedalus, die door koning Minos op Kreta gevangen gehouden wordt samen met zijn zoon Icarus, bedenkt een manier om te ontsnappen: hij bouwt vleugels van een houten raamwerk, veren en was. Omdat de was niet mag smelten, waarschuwt Daedalus Icarus om niet te hoog en te dicht bij de zon te vliegen, maar ook niet te laag, omdat de vleugels te zwaar zouden worden van het zeewater. In zijn enthousiasme (kijk eens wat ik kan!) wordt Icarus echter roekeloos; hij vliegt te hoog zodat de was toch smelt en hij neerstort in de zee. Het verhaal van Icarus is typerend voor het thema van ‘hybris’ dat algemeen voorkomt in de Griekse mythologie en in de Griekse tragedies het centrale thema vormt. De hoofdpersoon wordt gestraft voor zijn eigen hoogmoed of overdreven zelfvertrouwen. Wanneer je het leven alleen maar op het ‘ik’ grondvest en denkt dat het leven maakbaar is, dat de sky the limit is, dan staat je nog wat te wachten. In het boek Het Drama Ahold beschrijft Jeroen Smit hoe op een zeker moment de salarissen van de topmanagers van het bedrijf explodeerden, terwijl hun prestaties omlaag gingen. Ook de bankencrisis van 2009 heeft te maken met deze zelfde overmoed. In het geval van hoogmoed en overmoed heeft de koetsier het contact met de heer of de dame in de koets verbroken en denkt hij dat hij het nu wel alleen kan. Een eenvoudiger verhaal uit mijn praktijk: Steven (26) werd de nieuwe officemanager bij een reclamebureau. In zijn sollicitatiegesprek was naar voren gekomen dat hij goed kon ordenen en archiveren, dat had hij tijdens zijn studie ook laten zien als voorzitter van een studentenclub. Dat was precies wat het stelletje wanordelijke creatieven nodig had. Dus Steven werd met trompetgeschal binnengehaald. Steven was trots en voelde zich bij voorbaat al een held. Hij kreeg een bureau en een archiefkast en begon de eerste dag alle documenten die hij in het kantoor aantrof uit te spreiden op de vloer om enige ordening aan te brengen. Hij beloofde de medewerkers dat het snel allemaal op orde zou zijn, maar hij vergiste zich in de complexiteit en de chaos. De eerSTAP 6 DE NIEUWE WERELD • 109

ste dagen nam men dat voor lief, maar toen de documenten na een dikke week nog ruimte in beslag lagen te nemen, begonnen de eerste ergernissen. Steven was zo overgestructureerd en perfectionistisch dat hij geen beslissingen kon nemen en op de details bleef vastzitten.

Nederigheid ontwikkelen In verhalen zie je dat de held het nog niet goed door heeft. De nieuwe regels hanteert hij niet op de juiste manier en de beproevingen dienen zich aan. Zo doorziet Roodkapje niet dat het de wolf is die in grootmoeders bed ligt, en de zeven kleine geitjes hebben het bij de derde keer ook niet door dat de wolf voor de deur staat en een trucje heeft bedacht om de suggestie te wekken dat hun moeder is teruggekeerd. In de speech van Steve Jobs is dit de fase voordat hij bij Apple ontslagen wordt. Alles lijkt nog rozengeur en maneschijn. Apple is succesvol, groei en werkt aan een sterke identiteit, maar de grote omslag moet nog plaatsvinden. De held is kennelijk nog niet volwassen, wijs of slim genoeg om de trucjes van de vijand te doorzien, en hij of zij trapt erin. Dat moment vormt ook de overgang naar de werkelijke crisis. De wolf eet zowel Roodkapje als de zeven geitjes op. Steve Jobs wordt ontslagen. We zien dat dit slechts de eerste stap was, het begin van een lange en gevaarlijke weg van inwijdingen waarop steeds weer draken moeten worden gedood en onverwachte hindernissen moeten worden genomen.

Ontmoeten en netwerken Christopher Vogler beschrijft in The Writer’s Journey waarom deze fase van de reis in verhalen en films zich vaak in bars, saloons (westerns) en cafés afspeelt. Hij legt uit dat dat de plaatsen zijn waar mensen samenkomen om iets te drinken, op krachten te komen (na het vermoeide eerste stuk van de reis en het overschrijden van de lastige eerste drempel). Zo’n plek is tevens heel geschikt om De Nieuwe Wereld eens goed te observeren, de gewoontes van de streek in je op te nemen, informatie in te winnen, roddels op te vangen, vrienden te maken en de vijand te ontmoeten. In bars en cafés kan van alles gebeuren: flirten, gokken, optreden, eten, slapen enzovoort. Een prima


arena om vrienden en vijanden te introduceren, en tegelijk de held te confronteren met regels en wetten die er heersen. Het gaat daarbij om het ont-moeten. Eerst heb je jezelf moeten bewijzen en nu hoef je even niet zoveel. Ja mag ont-moeten. Je kunt naar het theater gaan of de bioscoop of iets gaan drinken in een kroeg. Of je ontmoet mensen op een professionele netwerkbijeenkomst. Ontmoetingen zijn belangrijk. Vooral na een periode van inspanning. Bovendien kunnen ontmoetingen van groot belang zijn voor het vervolg van je reis. In de wereld van de nieuwe sociale media spelen onlinenetwerken als Facebook, LinkedIn en Twitter een belangrijke rol. Het grappige is dat je daar zelf kunt bepalen hoe je overkomt en wat je van jezelf laat zien. Je bouwt een virtuele identiteit en als je wilt kun je op die platforms alleen het mooie en bijzondere van jezelf tonen en mislukkingen en ellende verborgen houden. Kijk mij eens leuk, geestig, succesvol zijn en kijk eens hoeveel vrienden ik heb!

De identiteit versterken Als je je bewonderd en gewaardeerd voelt door een collega en jij die collega ook graag mag, kun je best wat van hem hebben. Dan mag die collega kritiek hebben en een keer chagrijnig zijn. Maar als je kritiek krijgt van een collega die je niet mag en jou het gevoel geeft dat hij je niet accepteert, zul je eerder in de verdediging schieten. Je weet het zeker: deze figuur snapt niets van jou en heeft het helemaal mis. In een team is waardering voor elkaars verscheidenheid belangrijk. Niemand is gelijk, we moeten elkaar leren waarderen op onze unieke bijdrage aan het geheel, elkaar accepteren en elkaar versterken. Zo maak je je team sterk en competent. Laatst trainde ik een team uit een groot bedrijf waar gemopperd werd en mensen reactief waren en wantrouwig. Ze hadden weinig vertrouwen in het management en hadden veel kritiek op elkaar. Ik begon de training met het uitgebreid benoemen en versterken van ieders persoonlijke kwaliteiten. Daar werd eerst wat lacherig over gedaan, maar na enige tijd besefte men dat het bevestigen van ieders kwaliteiten de basis is voor een goed team en dat het uitdelen van meer complimenten zou kunnen leiden tot versterken van de identiteit en een meer open sfeer. STAP 6 DE NIEUWE WERELD • 111

Waardering moet je leren geven. Daar worden je collega’s sterker van. We zijn eerder geneigd ons te focussen op wat er niet goed gaat, dan stil te staan bij wat er wel goed gaat. Dat trekt een grote wissel op ons uithoudingsvermogen. Als we met regelmaat iets op elkaars emotionele bankrekening storten, groeit de kracht. Dan bouwen we een platform van waardering. Wat doe je dat goed, wat heb je dat mooi gedaan enzovoort. Wanneer je collega defensief wordt, dan weet je dat hij onzeker is en een steuntje in de rug kan gebruiken. Als je vindt dat je kwaliteiten onvoldoende gewaardeerd worden – of gezien – uit dan de behoefte aan feedback en complimenten. Dat is een kwestie van assertiviteit. Assertiviteit komt van het Engelse woord ‘to assert’. Dat betekent ‘bevestigen wie je bent’. Dat heeft niets met egoïsme te maken, maar voor jezelf en je behoeften opkomen. De individuele kwaliteiten van mensen bevestigen maakt een team altijd sterker.

Trots zijn en topmomenten Een van de meest bekrachtigende oefeningen die ik ken is ‘het topmoment’. De groep zit in een open kring. De opdracht is: vertel over een topmoment van jezelf. Een moment waarop je jezelf hebt overtroffen en waarna je je sterk en in je element voelde. Dat mag een moment van lang geleden zijn of iets wat heel recent heeft plaatsgevonden. Degenen die het topmoment vertelt, gaat voor de groep staan. Na afloop krijgt hij of zij een daverend applaus.

Charisma en branding Waar sommige mensen doorschieten in hun overmoed, zijn er altijd nog te veel mensen die denken: wie ben ik nu helemaal? Dit is de fase om jezelf, je bedrijf, je team of je merk trots te tonen aan de wereld. Dat betekent dat je de unieke kenmerken en de mooie producten die je levert trots over het voetlicht mag brengen. Als ik presentatietrainingen geef, lees ik vaak eerst de bekende tekst van Marianne Williamson voor. Onze diepste angst is niet, dat we ontoereikend zijn. Onze diepste angst is dat we oneindig krachtig zijn. Het is ons licht, niet onze duisternis, waar we het meest bang voor zijn. 112 • De held in je eigen verhaal

We vragen ons af: wie ben ik dat ik briljant, buitengewoon aantrekkelijk, getalenteerd en geweldig zou zijn? Maar waarom eigenlijk niet? Je bent toch een kind van God? Dat je jezelf kleiner voordoet dan je bent, komt de wereld niet ten goede. Er is niets verheffends aan je kleiner voor te doen dan je bent opdat de mensen om je heen zich vooral niet onzeker gaan voelen. Wij zijn geboren om de luister van God uit te dragen die in ons woont. Niet slechts in enkelen van ons, maar in ons allemaal. Als wij ons licht laten schijnen, geven we anderen onbewust toestemming om dat ook te doen. Als wij bevrijd zijn van onze eigen angst, bevrijdt onze aanwezigheid automatisch anderen. Charisma is persoonlijke kracht en uitstraling. Het tegenovergestelde van charisma is dofheid; mensen die depressief, mat en lusteloos zijn. Om sterk en energiek over te komen is het belangrijk dat je eerst met jezelf bezig bent en dan pas met je publiek. Dus: zit ik lekker in mijn vel? Kan ik mezelf zijn? Geloof ik in mijn verhaal?

Samenvatting In de Nieuwe Wereld maak je vrienden en kom je vijanden tegen, je moet beproevingen doorstaan en boekt de eerste overwinningen. Het lijkt allemaal heel leuk en geweldig, maar de nieuwe hoopvolle situatie verandert makkelijk in een nachtmerrie. Je leert welke talenten je het best kunt inzetten en met welke eigenschappen er afgerekend wordt. Je zelfvertrouwen wordt versterkt, maar je wordt ook uitgedaagd tot nederigheid. De beproevingen zijn soms behoorlijk pittig, maar je weet dat het nog erger kan. De Mentor is in deze fase nog op de achtergrond beschikbaar. Kenmerkende uitspraken uit de fase van de Nieuwe Wereld • Wat geweldig. • Kijk eens wat ik kan. • Nu kan het nooit meer stuk. • Champagne! • Wat zijn wij goed. • Dit is hoe wij willen overkomen. STAP 6 DE NIEUWE WERELD • 113

• • • • • •

Ik ben trots op je. Wat een prachtige wereld. Het merk ‘ik’. Dit mag eeuwig duren. Mag ik me even voorstellen? Dit zijn mijn talenten.

Betekenis van de Nieuwe Wereld in de ontwikkeling van de held Vieren van succes Successen moeten gevierd. Er zijn echt momenten dat je trots op jezelf mag zijn en in bedrijven is het belangrijk dat je elkaar complimenteert en schouderklopjes geeft. Charisma en Branding Zorg dat je je zelf, je merk, je bedrijf of je product sterk en met trots presenteert. Nieuwe mensen leren kennen Belangrijk in deze fase is het ontmoeten en het netwerken. Je hebt een nieuwe identiteit en komt er graag mee voor de dag. Nederig blijven Realiseer je dat je er nog niet bent. Blijf dicht bij jezelf. Belangrijkste les: toon jezelf aan de wereld.

Wat de held moet doen in deze fase Opluchting voelen, slim zijn, trots en extase ervaren, nieuwe mensen ontmoeten, verleid worden, zich verwonderen en verbazen, talenten uittesten, feestvieren, charisma ontwikkelen, zichzelf aan de wereld tonen. Wat hij vooral niet moet doen Zichzelf te veel op de borst kloppen, naïef zijn, denken dat hij er al is.


Opdrachten en oefeningen • Probeer voorbeelden uit je eigen leven op te halen die te maken hadden met het aankomen in een Nieuwe Wereld. Wat heb je ervaren en wat deed je? • Vertel elkaar over topmomenten en succes. Wat heb je moeten doen om het succes te bereiken, hoe voelde het? • Met welke eigenschappen heb je ooit moeten afrekenen? Wat zijn jouw valkuilen? • Met welke talenten kun jij de wereld verrijken? • Wat is je ideale profiel waarmee je jezelf aan de wereld toont? • Zijn er concurrenten die je scherp houden? • Van welke overwinning mag je nu even genieten? Wie geef je complimenten? • Wat is een gedroomde ontmoeting? Welk contact kun je nu goed gebruiken?

STAP 6 DE NIEUWE WERELD • 115

Stap 7 De Inwijding

Wellicht zijn alle draken in ons leven uiteindelijk wel prinsessen die er in angst en beven slechts naar haken ons eenmaal dapper en schoon te zien ontwaken. Wellicht is alles wat er aan verschrikking leeft wel niets anders dan iets dat onze liefde nodig heeft. – Rainer Maria Rilke In de vorige fase heeft de held zijn zelfvertrouwen vergroot, en heeft hij geleerd zichzelf te tonen, zijn product of bedrijf te verkopen. Hij is in de running. Hij weet nu hoe hij zijn bijzondere talenten kan inzetten en hij is al redelijk vertrouwd geraakt met de nieuwe omstandigheden. Hij heeft nieuwe vrienden of collega’s gekregen en is al met de nodige onverwachte en onaangename verrassingen geconfronteerd. Hij kent het klappen van de zweep. Nu komt het aan op balans en details. Hoe beter hij in deze fase naar zichzelf luistert, hoe beter hij opgewassen is tegen crisis en strijd.

Introductie Geert is beeldend kunstenaar en heeft een atelier aan huis. Zijn vrouw werkt in het onderwijs en ze hebben twee kleine kinderen. Omdat Geert thuis werkt, neemt hij veel zorgtaken op zich. Tussen het beeldhouwen door haalt hij de kinderen van school, doet hij boodschappen en maakt hij het huis schoon. Zijn tijd om aan zijn kunstprojecten te 116 •

kunnen werken raakt hierdoor sterk versnipperd. Doorwerken als hij eenmaal in de flow zit, lukt niet en zijn creativiteit en productiviteit (en daarmee zijn inkomen) beginnen hier erg onder te leiden. Zijn innerlijke huishouding vraagt om aandacht. Hij heeft behoefte om in ongestoorde afzondering te kunnen doorwerken, maar vindt het moeilijk om dat op te eisen, ook omdat zijn vrouw het leeuwendeel van het inkomen binnenbrengt. Maar de balans is verstoord, hij doet zichzelf en zijn kunstenaarschap tekort en is het tijd om zowel de innerlijke als de praktische huishouding beter te regelen. Wanneer de balans tussen privé en werk niet in orde is, of als je te lang dingen tegen je zin in blijft doen en het gevoel hebt dat bepaalde zaken je te veel kosten in plaats van opleveren, kan het gaan knagen. Het is het moment dat mensen even een coach nodig hebben. In de gesprekken kunnen vragen aan de orde komen als: Doe je wat je het liefste doet? Ben je nog op koers? Welke confrontatie moet je aangaan? Is de balans privé/werk in orde? Sta je nog wel voldoende met je benen op de grond? Heb je genoeg support?

Urgentie Het gevoel van urgentie is in deze fase aan de orde. Het is belangrijk aandacht te besteden aan de innerlijke huishouding, aan gewetensvragen, aan details, maar de tijd dringt ook. Als je het nu niet goed regelt, gaat je kop eraf, gaat de deal niet door, lyncht de klas je, zal de bom ontploffen, ga je failliet, raak je overspannen, of zal het alarmsysteem in werking treden. Het is daarom een cruciaal moment in de reis: straks is het namelijk erop of eronder. Het komt nu aan op dicht bij jezelf blijven, de zaakjes goed regelen, van binnen en van buiten. Waar de vorige fase even een moment van ontspanning en opluchting liet zien, worden de touwtjes nu weer aangespannen. Want waar ging het nu ook al weer om? Wat was ook al weer jouw hogere doel?

Afrekenen met beperkt bewustzijn Veel ellende in de wereld komt voort uit onwetendheid. Daarom moeten we onszelf leren kennen en afrekenen met die aspecten in onszelf die ons vasthouden in een beperkt bewustzijn. Als je werkelijk een volgende stap wilt nemen, je wilt ontwikkelen, zul je recht moeten aankijken wat je liever niet ziet of wilt erkennen. STAP 7 DE INWIJDING • 117

Je moet in deze fase misschien iets onder ogen zien wat je liever niet wilt zien, maar wat er al die tijd wel geweest is: schuldgevoel, angst, eenzaamheid. ‘De hoofdpersoon ontdekt een glimp van de heerlijkheid,’ schrijft Campbell. En daarmee bedoelt hij dat je in deze fase de gelegenheid krijgt, als je je eenzaam, gefrustreerd, mismoedig, zoekend en onvolledig voelt, het contact met je hart te herstellen. Soms moet je daarvoor het monster recht aankijken: er is iets wat je niet wilt zien, of waar je bang voor bent. Als je ontdekt dat je het leven – tijdelijk – niet aankunt, is het van belang het verband te leggen tussen dat wat zich in de buitenwereld afspeelt en je eigen binnenwereld. • De mythische betekenis van deze fase in de Reis van de Held is dat hij ontdekt dat er tegendelen zijn, maar dat alles au fond een en hetzelfde is. Het monster (de angst) zit in hemzelf. De Minotaurus is de vleesgeworden angst van Theseus. Het is de waarheid, tijdloos en eeuwig aanwezig, de onvermoede kant in de held, waar hij bang voor is, waar hij niet aan wil, datgene wat hij in zichzelf ontkent. Het is het aspect dat in het duister verborgen is geweest, maar nu zichtbaar wordt. En nu wordt de held uitgedaagd deze tegenstelling in zich op te nemen en het recht aan te kijken, want anders wordt hij erdoor verzwolgen. Mannelijke helden in verhalen staan bijvoorbeeld oog in oog met de mooiste vrouw, naakt of slapend, als symbool van de volmaakte schoonheid, de vleesgeworden belofte van heelheid en versmelting. Campbell noemt dit de ontmoeting met de godin: de vrouw als gids die de held begeleidt naar het meest duistere stuk in hemzelf. De vrouw bevraagt hem, daagt hem uit of verleidt hem: ‘Durf je je over te geven? Is dit wat je wilt? Nu je A hebt gezegd, moet je ook B zeggen. Ben je daartoe bereid? Durf je los te laten? Ben je klaar voor het werkelijke avontuur? Ben je in staat lief te hebben zonder begeerte?’ In The Matrix zit een mooie scène wanneer Neo voor het eerst The Oracle ontmoet. The Oracle is een schijnbaar eenvoudige zwarte huisvrouw; ze zit op een stoel in een keuken en is koekjes aan het bakken. De innerlijke huishouding wordt hier letterlijk opgepakt. Ze kijkt op naar Neo en zegt: ‘Bijna klaar’, alsof ze het over de koekjes in de oven heeft, terwijl het eigenlijk gaat over Neo, die bijna klaar is voor de echte grote confrontatie. De vrouw vervult hier de rol van coach, gids of mentor naar de centrale crisis van het verhaal en spiegelt de held. 118 • De held in je eigen verhaal

In de tv-serie The Sopranos vertolkt psychiater Jennifer Melfi, als joodse psychoanalytica de innerlijke mentor van Tony Soprano. Ze wijdt hem in in de geheimen van het leven en stelt hem voor de keuze: als je echt geholpen wilt worden (lees: als je jezelf echt wilt ‘helen’), zul je de weg naar binnen moeten gaan en je geweten onderzoeken. Het gebrek aan zelfkennis van Tony wordt in deze serie stap voor stap gethematiseerd. Het innerlijk van de held en alle stadia van zijn reis komen in deze spreekkamer aan het licht in de vorm van dromen en hallucinaties. Tony moet dat wat hij niet in zichzelf wil erkennen (zwakheid, angst), leren aankijken en leren assimileren. En de vraag of dat lukt maakt de serie spannend. Geert, onze beeldend kunstenaar uit het begin van dit hoofdstuk, moet zijn behoefte aan ruimte en afzondering respecteren wil hij op koers blijven en zijn kunstenaarschap serieus nemen. Hij moet afrekenen met zijn schuldgevoel en het gesprek met zijn vrouw aangaan om een oplossing te vinden om de innerlijke en uiterlijke huishouding op orde te brengen.

Eén worden met het monster In de Griekse mythe wordt Psyche wanneer ze eenzaam hoog in de bergen vertoeft verleid door de god Eros. Ze bedrijven iedere nacht in het donker de liefde. De zusters van Psyche maken haar bang en zeggen haar dat het om een monster gaat. Ze raden haar aan een dolk onder haar bed te bewaren en een olielampje naast haar bed te zetten, zodat ze kan zien wie het monster is en het kan doden. Als Eros in slaap gevallen is, kijkt Psyche met haar lampje wie er naast haar ligt. Ze schrikt zo van al die schoonheid dat ze olie morst. Omdat Eros een god is, zit er niets anders op dan de sterfelijke Psyche weg te sturen. Maar Zeus krijgt medelijden en geeft Psyche de onsterfelijke godennectar waarmee ze voor eeuwig verenigd wordt met Eros in het paradijs. Durf je het licht aan te doen in het donker? Wat denk je te ontdekken? Durf je je schaduw aan te kijken? Durf je eerlijk te zijn? Misschien is dat waar je bang voor bent iets wat je dichter bij jezelf brengt en daarmee beter op koers.

STAP 7 DE INWIJDING • 119

De details op orde brengen In verhalen zie je dat in deze fase onze held het gevaar nadert. Het is Theseus op het moment dat hij de Minotaurus bijna genaderd is, het is Jonas die in de buik van de walvis is beland, Roodkapje die het huisje van de grootmoeder binnenkomt, waar de wolf op haar ligt te wachten. De held nadert het hol van de leeuw, en voorzichtigheid, oplettendheid en details zijn nu belangrijk. Waar in de vorige fase de held zich heeft kunnen aanpassen aan de nieuwe wereld, dringen we nu tot het hart ervan door. Vogler noemt deze fase ‘het naderen van de binnenste grot’, waar onze helden de grootste beproeving zullen doorstaan. Het is tijd voor de laatste voorbereidingen. Vlak voor onze helden de arena betreden is er tijd om de plannen nog één maal door te spreken, de afluisterapparatuur te verbergen, de wapens op scherp te stellen. Het kan een moment zijn dat de groep zich herformeert, versterkt of bewapent, of het kan zo zijn dat de held nu zijn medereizigers achter zich moet laten en alleen verder moet. Er kan nog een grap gemaakt worden, een aanmoediging worden uitgesproken of een laatste omhelzing plaatsvinden. Misschien moet onze held zich omkleden of vermommen voordat hij de stap waagt, of zich ontdoen van ballast. Wanneer ik iets belangrijks moet doen – een presentatie moet houden of moet optreden, een moeilijk gesprek moet voeren, dan kijk ik van tevoren altijd even in de spiegel. Hoe gaat het met me? Voel ik me sterk? Soms vraag ik even feedback aan iemand. Kan dit zo? Acteurs komen vlak voor de voorstelling even bij elkaar, ze kijken elkaar diep in de ogen en moedigen elkaar aan. Opperste concentratie, zit mijn kostuum goed? Is de techniek in orde? En dan is het zover. Het doek gaat op.

Overgangsrituelen In primitieve culturen worden jongemannen op de drempel van volwassenheid volgens bepaalde rituelen ingewijd. De jongen verlaat het rijk van de moeder en komt vanaf dit moment in de invloedssfeer van de vader. De vader helpt de jongen bij de inwijding en daarmee bij zijn overgang naar de volwassen wereld. En zo gaat ook de eerste huwelijksnacht van jonge vrouwen in veel culturen nog steeds met rituelen, gezang en dans gepaard. Dit zijn allemaal momenten van inwijding, 120 • De held in je eigen verhaal

waarop afscheid wordt genomen van de onvolwassen staat van de hoofdpersoon. In onze cultuur worden maiden en bachelor parties georganiseerd om de aanstaande bruid en bruidegom voor te bereiden op de grote beproeving – het huwelijk. Dat gaat met rituelen en feest gepaard. Studentenverenigingen hebben hun bekende ontgroeningsrituelen en ik hoorde laatst dat er een nieuw ritueel is geboren: aanstaande moeders geven tegenwoordig een paar weken voor de bevalling een feestje, waarbij cadeaus en wijsheden worden uitgewisseld (baby shower). De rituelen zijn bedoeld om personen van de ene toestand naar de andere te begeleiden. Ze bekrachtigen de betreffende persoon en geven hem het gevoel dat hij het aankan. Maar dat hij alweer een wereld achter zich moet laten. De onbezorgdheid, de vrijheid is voorbij. Nu komt het aan op werkelijke toewijding. De vraag is of je er werkelijk aan toe bent. Heb je alles geregeld en wil je oprecht de volgende drempel over? Welke angsten komen bij dat vooruitzicht naar boven?

Je verplaatsen in je opponent De vijand kan in jezelf zitten (innerlijke draak), maar ook daarbuiten (de vijand). Je moet dit monster, deze vijand, zien te doorgronden. Je moet hem de baas blijven. Maar hoe doe je dat het best? Daarvoor is het belangrijk ook goed te begrijpen wat de beweegredenen zijn van de opponent, je publiek, je concurrent, je collega of je vijand. Wat bezielt hen? Kruip in de huid van de ander, leef je in, verplaats je in zijn perspectief. In films gaat de held in sommige gevallen undercover, om niet op te vallen en tevens te begrijpen wat de tegenstanders beweegt en zo ongemerkt deel van hen te kunnen uitmaken. Als je werkelijk meester wilt blijven over de omstandigheden en het vijandelijke kamp in moet, verdiep je dan in je vermeende tegenstanders. Grote kans dat het helemaal geen tegenstanders blijken te zijn. Voor je een presentatie houdt, verbind je je met je publiek. Als je les moet geven aan een lastige klas, verdiep je je in hun leefwereld, als je als advocaat je cliënt moet verdedigen, verdiep je je in de argumenten van de tegenpartij. En als je in een team werkt en je hebt problemen met je collega, verplaats je je in zijn situatie en stel je vervolgens vragen over wat hem beweegt of drijft. STAP 7 DE INWIJDING • 121

Al deze zaken vergen een grondige, gedetailleerde voorbereiding.

Vragen stellen en spiegelen Een mooie teamoefening is het puur via vragen stellen de diepere beweegredenen en dilemma’s van een teamgenoot op te sporen. Iemand gaat voor de groep zitten met een kwestie op het werk waar hij of zij mee zit. De teamleden mogen alleen vragen stellen. Verder niets. Er mag niets ingevuld of geconcludeerd worden. De eerste paar vragen zijn open vragen (Wie, waar, waarom, wat, wanneer), daarna mag er doorgevraagd worden en mogen er ook gesloten vragen of controlevragen worden gesteld. Al heel snel ligt het dilemma of het probleem helder op tafel en is het zelfs zo dat de hoofdpersoon antwoorden heeft geformuleerd en weet wat hem of haar te doen staat.

Kenmerkende uitspraken of vragen in deze fase • Ben je bereid? • Durf je het aan? • Is het allemaal geregeld? • Wil je het echt? • Wat bezielt mij? • Doe ik wel wat ik het liefst doe? • Is de boekhouding wel op orde? • Is de balans in orde? • Durf ik de diepte in? • Durf ik intiem te zijn?

Orde en regels In mijn werkzame leven ben ik bij diverse nieuwe initiatieven betrokken geweest. Opleidingen en producties, bedrijven en initiatieven; ik hou van starten en opnieuw beginnen. De fases van het nieuwe begin, het buffelen en het improviseren, het leren in de fase van de Mentor, de eerste proeve van bekwaamheid afleggen, genieten van het eerste succes, dat is allemaal leuk, maar dan komt het er vervolgens op aan. Kunnen we na de enthousiaste start ook nog samenwerken? Welke regels spreken we met elkaar af? Hoe gaan we de administratie, de salarissen en de geldstroom regelen? Er moeten contracten worden opgesteld, de kleine lettertjes moeten goed gelezen worden, de boek122 • De held in je eigen verhaal

houding moet op orde gebracht worden. Willen we dit wel? Deze fase is soms ontnuchterend omdat het nu voorspelbaar en gereglementeerd wordt. Het wordt nu ‘echt’, je zult je moeten committeren en engageren en als je dat niet kunt opbrengen moet je goed bij jezelf te rade gaan. Hoe verhoud je je tot deze zaken? Ben je bereid de consequenties te dragen van het eerder geboren plan en nu werkelijk de diepte in te gaan? Of zaken aan te pakken die minder leuk zijn? Of meer van je vergen? De regels zorgen voor stabiliteit en transparantie. De tijd van freewheelen en vrijblijvendheid is voorbij.

Betekenis van de Inwijding in de ontwikkeling van de held Gewetensvragen stellen Ben je op koers? Is dit nu waar het je om te doen was? Deze vragen moet je jezelf stellen. En als je ze zelf niet stelt, kan het een goede vriend zijn, je partner of een coach die deze vragen aan je voorlegt. Het is tijd voor gewetensvragen. Zijn er blinde vlekken? De (innerlijke) huishouding op orde Is de balans in orde? Dit is een fase voor heldere afspraken en regels. Zo gaan we het doen. De regels en de orde zorgen voor stabiliteit en balans. Geen vrijblijvendheid meer. Het monster aankijken Durf je het aan? Wat is je angst? Wees bereid jezelf beter te leren kennen en af te rekenen met die aspecten in jezelf die je vasthouden in een beperkt bewustzijn. Als je werkelijk een volgende stap wilt nemen en je wilt ontwikkelen zul je recht moeten aankijken wat je liever niet ziet of waar je bang voor bent. Inlevingsvermogen Om te begrijpen wat je opponenten en vijanden bezielt, zul je je moeten inleven en je verplaatsen in hun standpunt. Wees elkaars coach en stel vragen; spiegel elkaar. Verdiep je in de ander en wees niet bang door te vragen naar diepere lagen.


Committment De tijd van spelen, improviseren en vrijblijvendheid is voorbij. Om verder te kunnen bouwen wordt nu toewijding en investering gevraagd. Belangrijkste les: kijk in de spiegel en stel jezelf gewetensvragen.

Samenvatting Stap 7 van het avontuur noemen we de Inwijding, omdat het gaat om de laatste voorbereidingen voor de grote beproeving. Heb je de innerlijke huishouding op orde, zie je niets over het hoofd? Maar vooral ook: ken je jezelf voldoende? Angsten en zwakheden moet je nu recht aankijken. Je moet opgewassen zijn tegen het echte avontuur. Het is een fase van spiegelen en gespiegeld worden. Tijd om de mentor nog eens te ontmoeten of een nieuwe (innerlijke) mentor aan te spreken. Ben je nog op koers? Wat de held moet doen in deze fase Eerlijk zijn naar zichzelf, oog voor details hebben, het innerlijke monster aankijken, de zaken ordenen, gewetensvragen stellen, zich verdiepen in de ander, zorgzaam, nauwkeurig en gedisciplineerd zijn. Wat hij vooral niet moet doen Vrijblijvend, slordig, oppervlakkig, nalatig of onachtzaam zijn, blijven steken in overmoed, zichzelf niet serieus nemen, bezwaren wegwimpelen. Opdrachten en oefeningen • Onderzoek je eigen leven: heb je zelf wel eens een soort inwijdingsof overgangsritueel meegemaakt? Beschrijf de kenmerken en de effecten. • Beschrijf welke voorbereidingen er moeten worden getroffen om de naderende beproeving aan te kunnen. • Bepaal of er zaken zijn die je liever niet wilt zien of erkennen. Is er iemand die jou hierbij kan helpen?


• Wat zegt jouw innerlijke mentor? Of heb je een echte coach nodig? Wat spiegelt hij of zij je voor? In welk opzicht is dat iets wat je niet wilt zien? • Ga na of je volledig gecommitteerd bent en bereid bent om alles te geven. Welke zetjes heb je nog nodig? • Welke regels en afspraken zijn er nu nodig? • Maak een huishoudelijk reglement voor je team, je afdeling of je projectgroep en bespreek die met elkaar.


Stap 8 De Crisis

Life is what happens to you while you are making other plans. – John Lennon Sometimes life hits you in the face with a brick, don’t loose faith. – Steve Jobs In de vorige fase ging het om het verkrijgen of herstellen van control en balans, maar in deze fase krijgt de held te maken met de ervaring die het initiatief uit zijn handen slaat en ervoor zorgt dat hij niets kan doen. Alles blijkt ineens anders dan dat hij dacht of kon vermoeden. Het is een onverwachte wending en de held kan niets anders dan stil zijn, luisteren en erop vertrouwen dat de storm voorbijtrekt.

Introductie Saskia werkte als jonge journalist bij een populaire commerciële televisiezender in Londen. Het was een droombaan en Londen was the place to be. Saskia was enthousiast, gemotiveerd en werkte keihard. Maar haar salaris was ver onder de maat. Gesprekken die ze erover wilde voeren om dit aan te kaarten liepen op niets uit, maar ze nam het voor lief omdat haar een gouden toekomst werd voorspeld (roem en rijkdom!). Na twee jaar van keihard werken, geen cent op de bank en een burn-out op de loer werd ze van de ene dag op de andere op straat gezet. Omdat er nooit valide contracten waren gemaakt, had ze geen poot om op te staan. Alle zekerheden waar ze op in had gezet werden weggevaagd, ze voelde zich machteloos en verlaten. 126 •

Iedereen kent wel van dit soort ontslagverhalen. Als het niet een verhaal van jezelf is, dan ken je wel mensen uit je omgeving die op straat kwamen te staan met de wanhoop nabij. Ontslag lijkt je te overkomen en het voelt meestal als onrechtvaardig. Er lijkt niets anders op te zitten dan omzien in wrok. Ten tijde van de economische crisis verschenen er vele foto’s in de krant van werknemers die verslagen op de stoep van hun bedrijf zaten omdat ze net te horen hadden gekregen dat ze eruit lagen. Wat nu? Dit gevoel ‘wat nu?’ en ‘shit, dat dit mij nu overkomt’ hoort bij de fase van de Crisis. De vraag is: hoe ga je om met zo’n crisisgevoel? • De Crisis wordt in verhaaltermen en bij schrijvers ook wel de Omslag of de Beproeving genoemd; het is de fase waarin het noodlot toeslaat en de wereld van de held instort, of waarin hij letterlijk of figuurlijk door de hel moet. Hij verliest de macht over het stuur. De vijandelijke troepen hebben zich slim verzameld en vallen aan. Dit is de ultieme Crisis, de hoofdcrisis. De Crisis appelleert aan de meest wezenlijke drijfveer van de held en vormt de sleutel tot diens magische kracht en werkelijke inzicht en is daarmee tegelijk de kans van zijn leven. In ons dagelijks leven betekent het soms dat we onze grootste angst recht moeten aankijken en de consequenties van ons eerder gedrag onder ogen moeten zien. Als je in de vorige fase niet goed hebt opgelet, is je beproeving in deze fase nog groter en moeilijker. Voor de ontwikkeling van mensen, teams en organisaties, maar ook landen, is een crisis niet te vermijden. Je moet er hoe dan ook doorheen.

Crisis als kans In het Chinees is het begrip ‘crisis’ opgebouwd uit de karakters voor ‘bedreiging’ en ‘kans’. Chinezen gaan ervan uit dat er een samenhang bestaat tussen deze schijnbare tegenstellingen en dat een crisis dus ook een kans is. Alles en iedereen moet af en toe door een crisis om weer verder te kunnen. Je kunt het beschouwen als ziek worden, ziek zijn en weer beter worden. Een ziekte kan een lichaam ontdoen van oud vuil en weer sterk en schoon maken. Een crisis zet vaak in op het hoogtepunt van succes. Hoogmoed, overmoed, ijdeltuiterij, het over het hoofd zien van essentiële details, STAP 8 DE CRISIS • 127

de symptomen negeren… dat leidt uiteindelijk tot rampspoed. Hoe groter de onachtzaamheid in de vorige fase, hoe heviger de crisis. Het probleem dient zich aan en veroorzaakt verwarring en machteloosheid. En vervolgens (maar dat komt in fase 9 en 10 aan de orde) moeten minder populaire, maar wel noodzakelijke ingrepen verricht worden en moet er de wil zijn om weer beter te worden. Wanneer je een organisatie of een team ziet als een lichaam is een crisis soms noodzakelijk om het lichaam te reinigen en beter uit de strijd te laten verrijzen. Er is geen volk, geen land, geen organisatie, geen team en geen mens ter wereld zonder crises. Wat telt is het vermogen om met een crisis om te gaan. Op basis van vertrouwen, moed, visie en doorzettingsvermogen. Dat bepaalt het delicate evenwicht tussen kansen en bedreigingen. Een bekende uitspraak is: daar waar je struikelt ligt de schat. Je kunt midden in de crisis nooit goed bepalen waar het uiteindelijk goed voor is geweest. Als we nog even het verhaal van Steve Jobs erbij halen: Jobs werd zomaar, net toen het heel goed ging met Apple, ontslagen. Hij lag er uit en dat voelde afschuwelijk. Hij had even de neiging om er helemaal maar mee te kappen, maar hij realiseerde zich dat hij ondanks alles nog steeds deed wat hij het liefste deed. Een paar jaar later had hij twee nieuwe bedrijven opgericht (Next en Pixar) die door een toevallige wending van het lot gekocht werden door Apple, waardoor Jobs weer terug was bij Apple. En de geavanceerde technologie van die nieuwe bedrijven werd gebruikt voor de nieuwe generatie Apple-computers. Met andere woorden: je weet soms niet waar het goed voor is.

Het noodlot Een verhaal zonder crisis is als een lichaam zonder kloppend hart. Het woord ‘crisis’ komt uit het Grieks en betekent ‘scheiding’. Een crisis is een gebeurtenis die het verhaal in tweeën deelt: na de crisis zal niets meer hetzelfde zijn. Laten we nog even het verhaal over Oedipus erbij halen. Dit begint al bij de voorspelling van het orakel (Oedipus zal zijn vader vermoorden en met zijn moeder trouwen). De ouders van Oedipus proberen het lot slimmer af te zijn en geven een dienaar de opdracht het kind te doden. Door omstandigheden blijft Oedipus echter leven en voltrekt het lot zich zoals is voorspeld. De omslag (crisis, ultieme Crisis) is het 128 • De held in je eigen verhaal

moment dat Oedipus dit alles ontdekt. Wanneer de held uit alle macht probeert het lot te ontlopen, leidt dat in veel verhalen rechtstreeks tot de catastrofe. Vaak wordt de Crisis dus veroorzaakt door het eigen handelen – het over het hoofd zien van feiten – van de hoofdpersonages, maar soms zie je ook dat de held plotseling een speelbal wordt van het lot. Er is een Chinese parabel die ik in dit verband wil vertellen: Een arme Chinese boer had zijn oog laten vallen op de mooie dochter van de koopman in het dorp. Maar hij kon als arme boer de bruidschat niet betalen en er zat niets anders op dan heel hard te werken op de rijstakker in de hoop dat hij toch nog wat zou kunnen sparen. Het was een toegewijde boer, maar de oogsten mislukten en hij wanhoopte. Op een avond werd er aangeklopt. Er stond een oude zwerver voor de deur (een engel, maar dat wist de boer niet) die de boer om onderdak vroeg. De boer bood hem zijn eigen bed aan en zijn laatste kom rijst. Zelf sliep hij op een matje in de keuken en ging de volgende morgen weer vroeg naar zijn akkertje. Toen hij ’s avonds thuiskwam, trof hij zijn huisje in de smeulende as aan. De wanhoop van de boer was enorm. ‘Waar heb ik dit aan te danken?’ schreeuwde hij. ‘Ik heb hem mijn laatste kom rijst gegeven en hij mocht in mijn bed slapen! Het is onrechtvaardig!’ Terwijl hij woedend over de rokende puinhopen heen en weer liep en tegen de brokstukken aantrapte, stuitte hij ineens op een luik. Onder de planken vloer van zijn huis had kennelijk een kelder gezeten, waar hij geen weet van had. Hij opende de kelder en trof een grote zak met geld en goudstukken. En je begrijpt: hiermee kon de boer de bruidschat betalen, de dochter van de koopman huwen en een mooie nieuwe boerderij bouwen. Zo zie je maar: een ramp kan een blessing in disguise zijn. Of sterker nog: een ramp kan nodig zijn om de schat die verborgen is te onthullen.

Ingewijd worden in onmacht De Crisis is de fase in het verhaal waarin de hoofdpersoon zich afvraagt in wat voor film hij of zij in vredesnaam is beland. Het betreft een omslag in het verhaal die het effect heeft van een persoonlijke

STAP 8 DE CRISIS • 129

aardbeving die de held letterlijk of figuurlijk naar de onderwereld sleurt. Je wordt beroofd, ontslagen of de pleuris breekt uit. In de film Festen gebeurt dit wanneer de zoon op de zestigste verjaardag van zijn vader publiekelijk onthult dat zijn vader hem en zijn zus in hun jeugd herhaaldelijk heeft misbruikt. Met zijn ‘speech’ laat hij een bom ontploffen op wat een feestelijke familiebijeenkomst had moeten zijn. Na deze verpletterende mededeling is niets meer zoals het was. Voor het Amerikaanse volk brak het moment van crisis aan toen op 11 september 2001 de zelfmoordterroristen van van Al Qaida met vliegtuigen de Twin Towers in vlogen. De beelden van instortende torens lijken opmerkelijk veel op de tarotkaart De Toren, die de betekenis heeft dat oude systemen afgebroken moeten worden om plaats te maken voor het nieuwe. Dat maakt het beeld van de instortende Twin Towers tot een archetypisch beeld van een crisis.

Een beetje sterven Het voelt alsof je oog in oog staat met de dood. Dat kan een letterlijke of figuurlijke dood zijn. Ieder mens kent dit soort momenten. Je krijgt de diagnose kanker, krijgt een auto-ongeluk, verliest een geliefde, doet een nare ontdekking, krijgt ontslag of gaat failliet. Het is de dood die op de stoep staat. Tijdens de Reis van de Held is de Crisis een tweede, maar vooral fundamentelere oproep. Waar de Oproep tot Avontuur in het begin de hoofdpersoon opriep in actie te komen, is dit een oproep om de reis door de onderwereld, door de duisternis te maken en stil te zijn. Om te ontdekken waar het ‘in wezen’ om gaat. Het gaat in veel gevallen om de dood van het ego en het afscheid van een te beperkte visie op het leven. De hoofdpersoon kan op verschillende manieren geconfronteerd worden met de dood. Misschien lijkt het of hijzelf doodgaat of daar bang voor is. De vijand slaat toe en verwondt hem. Het kan ook zijn dat de held getuige is van de dood van een ander; denk bijvoorbeeld aan het plotselinge verlies van een geliefde of het verlies van een bedrijf.


Ook al zit er misschien een kans in verstopt en kun je later zeggen dat het ergens goed voor was. Midden in de crisis is het vaak onmogelijk om de zin of de betekenis ervan te begrijpen. Doe geen moeite om mensen die in een crisis zitten te vertellen hoeveel de crisis ze misschien gaat opleveren. Laat hen in hun verdriet. Midden in de crisis is er nog geen betekenis. Die komt pas in een later stadium.

De mentor sterft In verhalen en films zie je in deze fase soms dat de Mentor sterft. In In de Ban van de Ring vecht Gandalf voor zijn leven op het moment dat Frodo Mordor binnengaat, en in Old Shatterhand van Karl May sterft Winnetou in deel 12 van de dertien delen. De hoofdpersoon moet nu op eigen kracht verder. De mentor sterft of neemt afscheid. Een andere mogelijke confrontatie kan zijn dat de held zelf de dood veroorzaakt. In de Griekse mythe over Theseus en de Minotaurus is de held de dood te slim af. Met behulp van de draad van Ariadne (symbool voor liefde en vertrouwen) is Theseus in staat het monster te verslaan en de vloek daarmee op te heffen. Sprookjes laten in deze fase vaak een gevecht met reuzen, heksen en wolven zien. Die staan symbool voor de tirannieke schaduwkant waar de hoofdpersoon zichzelf of de gemeenschap van moet zien te bevrijden. Wanneer David de reus Goliath verslaat, overwint hij een tirannieke structuur in zichzelf die hem belet te groeien. De reden dat dit in deze fase van het verhaal gebeurt, is dat de held er nu alleen voor komt te staan. Alle vrijblijvendheid is voorbij. In de vorige fase is al volledig commitment gevraagd, maar nu moet de held alleen door de poort. Hij moet alleen het monster verslaan, de vrouw moet alleen haar kind krijgen, je staat alleen op dat podium, je moet alleen die operatiekamer in, het zijn particuliere opponenten waar je mee moet dealen. En de mensen die je tot nu toe geholpen en gewaarschuwd hebben, moet je nu achterlaten.

Een gruwelijke ontdekking doen De Crisis en de vorige fase, de Inwijding, vallen soms ook naadloos samen of volgen heel direct op elkaar; bijvoorbeeld als het gaat om vervelende ontdekkingen. STAP 8 DE CRISIS • 131

Stel: je hebt een leuk feestje gehad, komt vrolijk thuis en ontdekt dat er bij je ingebroken is en dat alles van waarde weg is. Dit was waar je altijd al bang voor was en je vraagt je af: had ik de deur wel goed op slot? Heb ik overal aan gedacht? Ben ik hier tegen verzekerd? Of: je ontdekt dat je collega fraudeert, je partner je bedriegt, je kind aan de drugs is, je banksaldo niet toereikend is, je je crediteuren niet meer kunt betalen en ga zo maar door. Kleine en grote crisismomenten. Nog niet zo lang geleden, toen ik nog geen goed back-upsysteem voor mijn computer had, was ik op een dag mijn gehele manuscript voor een boek kwijt. Per ongeluk de verkeerde map gedeletet. Ik weet nog goed dat ik in bewegingloze, stille ontzetting wel tien minuten niets heb gedaan behalve naar mijn computerscherm staren. Dagenlange intensieve arbeid waren door het putje. De deadline was de volgende dag en er was geen sprake van dat ik het hele werk opnieuw zou kunnen afronden. Ik kon niemand de schuld geven, behalve mijzelf. Ik had geen oplossing. Nare en ontluisterende ontdekkingen doen hoort erg bij deze fase. Had ik maar beter moeten opletten. Denk in dit kader ook aan de gruwelijke ontdekking die Hamlet doet, als hij inziet dat zijn moeder een verleidster en een moordenares is. De moederfiguur die vertrouwen en liefde zou moeten betekenen, staat nu voor dood en verderf. Het beeld van de moeder moet ineens drastisch worden bijgesteld. Hamlets moeder, Gertrude, heeft samen met haar nieuwe man, zijn oom, Hamlets vader vermoord. Hamlet moet erkennen dat zijn ideeën over hoe het leven zou moeten zijn niet overeenkomen met de werkelijkheid. Het resultaat is dat Hamlet uiteindelijk sadder and wiser is geworden. Oedipus komt erachter dat de vrouw die hij getrouwd heeft zijn eigen moeder is. Zijn wereldbeeld kantelt en hij steekt zichzelf de ogen uit om in zichzelf in de diepste duisternis naar werkelijk ‘in-zicht’ op zoek te gaan. De weerzin die een gruwelijke ontdekking teweegbrengt, schudt de held voor de tweede keer tijdens de reis wakker. De eerste keer was bij stap 2, de Oproep tot Avontuur, die hem aanspoorde in beweging te komen. Deze stap schudt hem wederom wakker, maar op een wezenlijker niveau. En er komt veel meer schrik en ontluistering bij kijken.


Als we dit op ons eigen leven betrekken zou je kunnen zeggen dat het gaat om al die momenten dat je je wereldbeeld of je mensbeeld moet bijstellen en dus door elkaar wordt geschud om je perspectief te wijzigen. Daarom wordt de fase van de Crisis ook wel de Poort naar de Hel genoemd, je moet de confrontatie aangaan met de overweldigende krachten van de diepste duisternis waarin het aankomt op ware innerlijk kracht. Anders dan bij stap 2 wordt nu geen actie van je gevraagd, maar eerder stilte, inzicht, bezinning of volledige overgave. De weg naar binnen.

Afscheid nemen van het oude ik Zolang je deze wijsheid niet bezit Sterf om te worden Ben je slechts een trieste gast Op de donkere aarde – Goethe Er moet altijd eerst iets sterven om iets nieuws geboren te laten worden. Dat is een universele wet, waar we ons ook in ons normale leventje mee moeten zien te verhouden; een grote Crisis. Je kunt pas openstaan voor een nieuwe richting in je leven, een nieuwe relatie of een nieuwe functie als je afscheid hebt genomen van het oude. En soms moeten zekerheden met harde hand weggeslagen worden, omdat we als mensen geneigd zijn vast te houden aan wat we hebben. We houden niet van verandering. Deze fase confronteert je met een letterlijke of figuurlijke dood. Je wordt geconfronteerd met het einde van een relatie, de mislukking van een onderneming, het einde van je baan, de dood van je oude persoonlijkheid. Vraag je daarom af: wat moet er sterven? Waar moet ik afscheid van nemen? Is dit ontslag misschien een kans voor mij om een nieuwe richting in te slaan?

Stil zijn Een paar jaar geleden had ik een opdrachtgever wiens aanvankelijk zo succesvolle internetbedrijf failliet ging. Het was net na de internetSTAP 8 DE CRISIS • 133

hype. The sky was the limit. De zogenaamde dot.com bubble duurde van 1997 tot 2001. Hij ging gepaard met een razendsnelle oprichting en snelle onverwachte ondergang van vele internetbedrijfjes. De man, ik noem hem even Peter de Boer, had in een paar jaar tijd een groot pand betrokken in het hartje van de stad, het pand helemaal design laten inrichten, hij had twintig mensen in dienst die hij allemaal bij mij in training stuurde, reed in een grote leasebak en de feestjes rond de jaarwisseling waren hip en geliefd. Toen hij op een bewuste dag de verschrikkelijke ontdekking deed dat hij zijn crediteuren niet meer kon betalen (er werd niet meer gekeken naar nettowinsten, maar alleen gedacht in marktaandeel), pakte hij zijn auto en is hij naar de boulevard in Katwijk gereden. Daar heeft hij (in zijn leasebak) drie uur naar de golven zitten staren. Pas daarna begreep hij dat er actie van hem werd verlangd (zie volgende fase). Nadat de ramp heeft plaatsgevonden, zit er niets anders op dan even stil te zijn. Het stof daalt neer. Wat is er gebeurd? Hoe nu verder? Wie zijn er dood en wie leven er nog? Het is nodig om stil te staan bij de feiten en om naar jezelf en je hartslag te luisteren, om op adem te komen en te beseffen wat er gebeurd is. Na een verpletterende mededeling is niemand in staat direct weer in actie komen. Even pas op de plaats maken dus. In de oog van een orkaan is het stil. Het kan zijn dat alles op zijn kop staat en dat je je toch heel rustig voelt. Je kunt toch even niets doen.

Kenmerkende uitspraken of vragen in deze fase • Waarom? • Wat nu? • Mijn god, waarom hebt gij mij verlaten? • Dit is het noodlot. • Waarom overkomt mij dit? • Dit is niet eerlijk. • De duivel schijt altijd op een grote hoop. • Waar is dit goed voor? • Dit is het einde. • Ik weet het niet meer.


Betekenis van de Crisis in de ontwikkeling van de held Leren omgaan met onmacht Je leert mensen pas goed kennen in tijden van crisis. Gaan ze schreeuwen, blijven ze rustig? Raken ze in paniek? Als de macht uit je handen valt, wat doe je dan? Ken je jezelf op zo’n moment? Herken je gedrag van anderen? Wat is het meest wijze wat je kunt doen? Stil zijn in het oog van de orkaan Kun je stil zijn en luisteren? Kun je aanvaarden dat de crisis een gevolg is van eigen handelen of niet-handelen? Zonder jezelf de schuld te geven kun je evenwel de hand in eigen boezem steken. Bewuste stilte stelt je in staat je te verbinden met je diepste bron. Zingeven Hoewel dat in tijden van crisis moeilijk is, heeft het geven van betekenis een helende werking op de wond die nu is ontstaan. Kun je op enigerlei wijze aannemen dat dit een betekenis in zich draagt en dat dit een hoger doelt dient? Belangrijkste les: blijf kalm en vertrouw erop dat ook dit weer voorbijgaat.

Samenvatting In stap 8, de Crisis, leer je omgaan met onmacht. Het initiatief wordt je op een of andere manier uit handen geslagen. De omstandigheden zijn bijzonder ongunstig en je moet de confrontatie aangaan met interne of externe duistere krachten. Dat geeft het gevoel van controleverlies; bepaalde zekerheden, het leven of een geliefde moet je loslaten. Deze fase is een keerpunt en tegelijk een kans. Hierna is niets meer zoals het hiervoor was. Wat de held moet doen in deze fase Stil zijn, afwachten, naar zijn hart luisteren, een helpende hand uitsteken, zoeken naar de schat, de weg naar binnen bewandelen.

STAP 8 DE CRISIS • 135

Wat hij vooral niet moet doen De schuldvraag stellen, met een vinger wijzen, in paniek raken, ontkennen, weglopen, vluchten, zich slachtoffer voelen. Opdrachten en oefeningen • Ga na welke plotselinge omslagpunten en Crises je kent uit je eigen leven en dat van je naasten. Probeer te beschrijven wat deze keerpunten uiteindelijk hebben opgeleverd. • Wat is op dit moment je grootste angst? • Van welke beperkte inzichten moet afscheid genomen worden? Wie heeft daar de meeste moeite mee? • Bepaal in hoeverre je tegenstanders een donker of onbekend aspect van jou als held vertegenwoordigen. Staat de tegenstander symbool voor iets wat je in jezelf moet verslaan? • Ben je in staat stil te zijn en goed te luisteren naar jezelf? • Beschrijf hoe je oog in oog met de dood reageert. Wat staat er op het spel?


Stap 9 De Dolk

Wreed wil ik zijn, niet monsterlijk. Ik wil haar dolken laten horen, en niet voelen. -William Shakespeare, Hamlet De vorige fase heeft een diepe crisis veroorzaakt. De held heeft oog in oog gestaan met de dood en zijn diepste angst onder ogen gezien. Niets is nu meer zoals het was. De ramp heeft zich voltrokken en de consequenties dringen nu door. Nu komt het aan op drastische maatregelen of pijnlijke oplossingen. De naakte waarheid moet op tafel.

Introductie Het mes erin! Dit hoor je veel in tijden van crisis. Er moet bezuinigd worden, er vallen ontslagen; snoeiharde acties en confrontaties tussen demonstranten en politie zijn het gevolg. Er heerst alom verontwaardiging en de mensen die eruit liggen voelen zich verraden. Degenen die moeten snijden (de politici), moeten bikkelhard zijn en vasthouden aan hun uitgangspunten. Dit is de fase van pijnlijk, genadeloos, scherp en diep. Het is de metaforische dolk die wordt uitgedeeld. De operatie moet plaatsvinden, want anders woekert het gezwel voort. • Peter de Boer die we hebben leren kennen in de vorige fase, de man die zijn goedlopende internetbedrijf failliet moest verklaren, moest, nadat hij de vreselijke waarheid tot zich door had laten dringen op het strand • 137

in Katwijk, nu de lastige gesprekken gaan voeren met zijn medewerkers. De mensen die hem vertrouwden, waar hij in geïnvesteerd heeft, moest hij nu de pijnlijke boodschap gaan vertellen. Hij moest uitleggen dat er geen werk meer was en dat ook de salarissen niet meer betaald konden worden, dat de leaseauto’s, evenals de inboedel door de bank in beslag waren genomen. Hij moest zich voorbereiden op veel verdriet en pijn. En hij moest zichzelf wapenen tegen de woedeaanvallen van zijn medewerkers. Toen ik Peter een paar maanden later toevallig op een terras trof en vroeg hoe het met hem ging, sprongen de tranen in zijn ogen. Mensen ontslaan was het moeilijkste wat hij ooit had moeten doen, zei hij. ‘Ik ben niet gewend zo te moeten opereren; het is iets wat ik verschrikkelijk vind. Ik heb ze altijd als mijn vrienden beschouwd. Bovendien realiseerde ik me dat ik zwaar in de schulden zat. Ik heb mijn huis moeten verkopen, mijn vriendin is weggelopen; ik was alles kwijt. Nu huur ik driehoog een etage en werk vanuit huis. Ik begin weer opnieuw.’

Tot de kern doordringen De keiharde waarheid moet nu doordringen. Het is de fase van het ontluisterende inzicht of het akelige besef. En dat is een pijnlijke, maar tegelijkertijd inzichtgevende aangelegenheid. Manfred van Doorn noemt deze fase ‘de Dolk’ omdat de dolk kan verwijzen naar zowel de fysieke dolk waarmee de schat wordt veroverd, naar de metaforische dolk in de rug op het moment van verraad of ontmaskering, maar vooral ook naar het scherpe inzicht, de eye-opener op basis waarvan onze held nu een keuze maakt. De held moet door de hel en moet een symbolische dood sterven, en pas dan kan hij een echte beslissing nemen. Hij komt tot inzicht en realiseert zich welke leugens of onwaarheden hem tot nu toe gevangen hebben gehouden en hem angst hebben ingeboezemd. Dat vereist scherpte en diepte. Hij moet tot de kern doordringen. Vandaar de Dolk. Hij verwerft een belangrijk inzicht en maakt op basis daarvan een keuze. Daarmee neemt het verhaal een definitieve wending.


Tot inzicht komen In de mythe van Oedipus is dit de fase vlak nadat de gruwelijke waarheid over zijn levenslot tot Oedipus is doorgedrongen. Hij vervloekt zichzelf en steekt zich de ogen uit. Hiermee verliest hij zijn gezichtsvermogen, maar verwerft hij een diep inzicht. Na de ramp moet het inzicht volgen. En dat inzicht kan pijnlijk zijn, maar ook waardevol. Deze fase van de reis kent daarom verschillende benamingen. Vogler noemt het ‘de Beloning’ en Campbell ‘het uiteindelijke geschenk’. Tijdens deze fase verovert de held de schat, die hij in de laatste fase van de reis mee naar huis neemt. Die schat kan een fysieke schat zijn, maar ook de schat van inzicht betekenen, en dan betreft het een figuurlijke schat, ook wel het Elixer genoemd. Dit diepe inzicht in zichzelf komt tot stand door de confrontatie uit de vorige fase. En deze confrontatie doet pijn en snijdt als een mes door de ziel, omdat het een scherpe zelfanalyse betreft of de held laat zien in welke leugens hij geloofd heeft. De dolkfase is de fase van het ‘realiseren’. Steve Jobs realiseert zich, nadat hij bij Apple ontslagen is, dat – ondanks de pijn en de ontluistering – hij toch nog steeds doet wat hij het liefste doet.

Een pijnlijke keuze maken Soms gaat het ook om een lastige en uiterst pijnlijke keuze. Stel je voor je moet in de diepste duisternis, met het pistool op je slaap, kiezen. Voor jezelf of voor de ander. Voor zekerheid of vrijheid. Ik moet nog vaak denken aan het verhaal van Marian, een jonge vrouw die op jonge leeftijd, begin twintig, snel na elkaar twee kinderen kreeg. Ik leerde haar kennen omdat ze bij mij in de buurt woonde en haar kinderen op dezelfde peuterspeelzaal zaten als de mijne. Het leek of Marian nooit echt blij was in haar rol als moeder. Natuurlijk hield ze van haar kinderen, maar ze wilde diep van binnen iets anders. Gelukkig vond ze een leuke baan en nam haar man een groot deel van de zorgtaken op zich. Marian was zo goed op haar vakgebied dat ze een razendsnelle carrière maakte en al snel internationaal ging werken. Ze maakte de ene reis na de ander en was veel van huis. Ze werd verliefd op haar zakenpartner, iemand die op het punt stond te emigreren naar Amerika. En toen moest ze kiezen. Het was de moeilijkste en meest pijnlijke keuze die je je kunt voorstellen, maar ze koos voor Amerika. STAP 9 DE DOLK • 139

Heel veel mensen in haar omgeving veroordeelden dat: ‘Een moeder die haar kinderen verlaat, is een ontaarde moeder.’ Maar Marian kon niet anders. Ze volgde haar roeping, ook al voelde ze zich er schuldig over. Het is een enigszins vergelijkbaar verhaal als in de film The Godfather (1972) waarin Al Pacino na de moord op zijn broer uiteindelijk toch voor de maffia kiest om zijn familie te redden. Het is een beslissing waarmee hij zijn eigen huwelijk offert. Hij realiseert zich dat het zijn bestemming is gangster te zijn. Pijnlijk en keihard maar voor hem onvermijdelijk. Met de keuze offer je iets op, iets wat je wel na aan het hart staat. De keuze bezorgt je pijn in je buik, of die doet anderen pijn, maar met het oog op de schat of de beloning – of in het licht van wat er anders op het spel staat, zit er niets anders op.

Messcherpe confrontaties Een oude vriend van mij heeft me ooit geleerd dat je soms met mensen de confrontatie moet aangaan omdat je jezelf anders beschadigt. Soms moet je iets keihard aanpakken, of iets doorprikken, iemand keihard de waarheid vertellen of voor je gevoel iets akeligs doen. Je legt de feiten op tafel en komt voor jezelf op, ongeacht de gevolgen. De feiten zijn voor de ander genadeloos. Een typische dolkscène volgt op het moment dat Hamlet zeker weet dat zijn moeder en zijn oom zijn vader hebben vermoord. Er volgt een messcherpe confrontatie tussen Hamlet en zijn moeder. ‘U zult pas gaan wanneer u in mijn spiegel uw ware, diepste wezen hebt gezien.’ Zijn moeder wordt bang en roept om hulp, en dan beweegt Polonius achter het gordijn. Hamlet stoot met zijn degen in het gordijn en vermoordt Polonius daarmee. Hamlet maakt daarmee voor het eerst zelf vuile handen. Wij gaan in onze werksituatie maar mondjesmaat de confrontatie met elkaar aan. Over het algemeen vinden we dat eng en zijn we bang dat we ons daarmee ongeliefd maken. Zoals al eerder duidelijk is geworden, zijn wij geneigd anderen te pleasen. Daarvoor schuiven we onze eigen behoeften aan de kant. Maar dit is nu echt de fase waarin je nog een kans hebt om voor jezelf op te komen. Wanneer je nu niet


zelf de dolk hanteert, krijg je zelf een dolksteek in de rug en ben je nog verder van huis. De dolkfase voelt dan ook altijd scherp, confronterend en onomkeerbaar. Het zijn die momenten dat je gedwongen wordt een politiek spel te spelen of daar zelf mee wordt geconfronteerd. En natuurlijk is dit het directe gevolg van de vorige fase, de Crisis. Er moét nu een keuze gemaakt worden, iets moet letterlijk of figuurlijk worden weggesneden of er moet afscheid van genomen worden. Dat kan een baan zijn, een huis, een relatie, een vriend. Maar je moet dit doen omdat je anders zelf ten onder gaat. Het is puur lijfsbehoud. Voorbeeld: Jennifer, mede-eigenaar van een communicatiebureau, zat tegen een burn-out aan toen het na een jaar of vijf steeds slechter ging met het bedrijf. Er werd geen winst meer gemaakt en de omzet daalde. Ze maakte zich grote zorgen en voelde zich verantwoordelijk voor het voortbestaan van het bedrijf. Er ontstond een conflict tussen haar en de mede-eigenaar, die er andere ideeën op na hield, en Jennifer meldde zich ziek. Nu ze afwezig was, was het makkelijk haar tot zondebok te maken. Onder de medewerkers, aangevuurd door de andere eigenaar, ging al snel het verhaal dat zij geen enkel zakelijk inzicht had en geld over de balk had gesmeten. Jennifer voelde zich verraden toen ze deze verhalen hoorde en ging zelfs geloven dat er een deel van waar was. In de gesprekken die ik met haar voerde werd duidelijk dat ze, voordat ze er zelf aan ten gronde zou gaan, de confrontatie met haar voormalige zakenpartner moest aangaan. Dat heeft ze gedaan en in hetzelfde gesprek heeft ze haar vertrek aangekondigd en een uitkoopregeling bedongen. • Soms moet je jezelf ook dwingen tot een scherpe zelfanalyse: hoe heeft het zover kunnen komen? Ben ik te aardig geweest? Heb ik zaken over het hoofd gezien? Ben ik voldoende opgekomen voor mijn eigen behoeften? Ben ik niet te optimistisch geweest? Was dit eigenlijk wel wat ik wilde? Hoe eerder je jezelf op een gezonde manier centraal stelt en de vorige fases zo goed mogelijk hebt doorlopen, hoe makkelijker jij nu zelf ook de dolk kunt hanteren en zaken kunt wegsnijden uit je leven die je gevangen houden in een beperkt bewustzijn. Hak de knoop nu eindelijk door.

STAP 9 DE DOLK • 141

De schat veroveren Vogler heeft het in dit verband over ‘het zwaard trekken’, omdat het in sommige verhalen een moment is waarop de held op agressieve wijze bezit neemt van datgene waar hij naar op zoek was: de ring, de graal, de schat, de prinses, een roos, een kroonjuweel of het elixer. Maar soms moet hiervoor wel bloed vloeien en moet het zwaard getrokken worden. Zo moet Theseus de Minotaurus doden en Sint-Joris de Draak. De prins uit het sprookje van Doornroosje moet zich door de doornhaag heen werken om de betovering te doorbreken. Het zwaard staat daarom symbool voor focus, wilskracht, gehardheid, scherpte en diepte. Dus kan het ook een pistool, een mes, een pijl of een dodelijke injectie zijn. Campbell noemt de stap waarin de dolk gehanteerd wordt of het zwaard getrokken ook wel ‘het stelen van het Elixer of het Vuur’. Het Elixer is het medicijn waarmee de held de gemeenschap zal verrijken of genezen, waarmee hij onsterfelijkheid probeert te verwerven en waarmee hij in stap 12 terug naar huis zal keren. Dit Elixer kan letterlijk een medicijn betreffen, maar meestal is het iets overdrachtelijks, en gaat het om het vermogen de fysieke dood te overwinnen of universele kennis te verwerven. Met de dolk of het zwaard wordt deze schat toegeëigend. In oude volksverhalen, mythen en sprookjes zie je vaak het motief van het stiekem toe-eigenen, waarmee de held of heldin inzicht verwerft in het geheim van het leven. Eva neemt een hap van de appel van de boom der kennis, Prometheus steelt vuur van de goden en Gilgamesj trekt erop uit om de waterkers van de onsterfelijkheid te bemachtigen. In deze fase slaagt de held erin zich de schat toe te eigenen, maar moet deze dan nog wel mee naar huis nemen (zie stap 10, de Terugkeer naar het Licht).

De laatste illusies doorprikken Je zou kunnen zeggen dat in het verhaal waar je nu in verstrikt bent het uur van de waarheid is aangebroken. Een oud idee, een gedachte, een illusie of een oude zekerheid kan nu worden doorgeprikt. Het kan ook een ontmaskering betreffen. De identiteit waarmee je je tot nu toe gered hebt, voldoet niet meer. Je oude wapen wordt vernietigd en de


magische kracht is opeens verdwenen. Vrienden of geliefden die je steunden keren zich nu van je af. Je staat er alleen voor. Ga daarom eens na in welke beperkende gedachte jij jezelf gevangen hebt gezet en tot welk inzicht je moet komen. Kun jij de waarheid recht aankijken en je eigen oorspronkelijke motieven grondig analyseren? Kun je afscheid nemen van je oude identiteit? Zodra je daartoe in staat bent liggen er weer een heleboel nieuwe kansen voor het oprapen.

Kenmerkende uitspraken van de held in deze fase • Ik moet je dit zeggen. • Het is hard maar waar. • Het is een pijnlijke conclusie. • Ik heb gekozen en dat ga je niet leuk vinden. • Ik voel me verraden. • En nu gaat het om mijn belang. • Nu realiseer ik me. • Ik ben tot een diep inzicht gekomen. • Ik bevrijd mezelf. • Ik sta er nu alleen voor. • Ik neem afscheid van dit stuk in mij. Betekenis van de Dolk in de ontwikkeling van de held Kiezen Het gaat er nu om een lastige keuze te maken. De keuze zal je wellicht een schuldgevoel bezorgen, maar je hebt nu zicht op de schat of de beloning. Doorprikken Hoogste tijd om illusies door te prikken en je te ontdoen van verwarrende en belemmerende constructies, relaties en omstandigheden. Hak nu de knoop door. Realiseren Dit is een fase waarin je de gelegenheid hebt dieper inzicht te verwerven in jezelf en wat er geleid heeft tot deze omstandigheden en je te


realiseren waar het allemaal om begonnen was. Dat is tegelijkertijd de schat van inzicht die je verwerft. Confronteren Ga de confrontatie aan. Ook al is dat doodeng en maak je jezelf er niet populair mee. Het is nodig om scherp te zijn naar anderen, omdat je anders jezelf onrecht aandoet.

Samenvatting Stap 9, de Dolk, is de fase van het ‘realiseren’ en tot inzicht komen. Dit gaat met de nodige pijn gepaard, omdat tegelijkertijd oude banden worden doorgesneden, zekerheiden en illusies worden doorgeprikt. Dit inzicht is het logische gevolg van de crisis en tegelijkertijd de beloning voor het doorstaan van die crisis. Je ziet nu in welke leugens en illusies jou gevangen hebben gehouden. Er worden een scherpe analyse, helder inzicht en vastberadenheid geëist om knopen door te hakken. Tegelijkertijd verwerf je daarmee de grootste schat, namelijk de schat van inzicht in de werking van de wetten van leven en dood. Door de keuze die je in deze fase maakt, verandert jouw verhaal van richting. Wat de held moet doen in deze fase Helderheid scheppen, de naakte waarheid aankijken, de confrontatie aangaan, scherpzinnig zijn, tot de kern doordringen, illusies doorbreken, vastberadenheid tonen, agressief zijn, de lucht klaren, impopulair durven zijn, knopen doorhakken, ontmaskeren.

Wat hij vooral niet moet doen Laf zijn, de confrontatie uit de weg gaan, blind zijn voor de feiten, zachte heelmeester zijn (stinkende wonden), aardig gevonden willen worden, de zaken op zijn beloop laten, slachtoffer zijn. Belangrijkste les: durf scherp te zijn en illusies door te prikken. Opdrachten en oefeningen • Tot welk diep besef ben jij ooit gekomen? Wat was daarvoor nodig? 144 • De held in je eigen verhaal

• Welke messcherpe confrontatie zou je moeten aangaan in de huidige omstandigheden? Wat is beloning die daarop zou kunnen volgen? • Bepaal welke banden er moeten worden doorgesneden en welke illusies moeten worden doorgeprikt. • Zijn er mensen of situaties waar je je beter van kunt ontdoen? • Moet je misschien vuile handen maken, hard zijn of anderszins impopulaire maatregelen treffen om op koers te blijven? Welke zijn dat? • Van welke oude identiteit moet je nu afscheid nemen? • Bepaal wat de schat is die je dan vindt. Wat verover je na deze fase? Is dat vrijheid? Liefde? Creativiteit? Sluit de schat aan bij je Hogere Doel?


Stap 10 De Terugkeer naar het Licht

Our thoughts create our reality, where we put our focus is the direction we tend to go. – Peter Mac Williams Tijdens de vorige stap heeft de held in de diepste duisternis de schat van inzicht veroverd, zich ten diepste iets gerealiseerd, de situatie geanalyseerd, vuile handen gemaakt, of heeft hij met verraad en bedrog te maken gehad. Nu moet hij een uitweg zien te vinden uit de duisternis en zijn doel opnieuw formuleren. Focus herwinnen is belangrijk en zet de held weer in beweging na alle verwarring uit de vorige fases.

Introductie Ik haal nog even het verhaal van Peter de Boer terug. Na de akelige ontdekking dat hij zijn crediteuren en werknemers niet meer kon betalen en zijn aanvankelijk zo goed lopende ict-bedrijf failliet moest laten verklaren en nadat hij de pijnlijke boodschap aan zijn medewerkers had gedaan en zijn huis in de verkoop moest doen, (crisis, crisis, crisis) liet zijn vriendin hem weten nu niet meer met hem verder te willen (dolk). Peter ging de fase in van saneren en snijden en verwijderde noodgedwongen alles uit zijn leven wat hem nog gevangen hield in de oude situatie. Dat deed pijn, zorgde voor verdriet, maar was onvermijdelijk. Hij betrok met een laptop, een bed en een paar boeken een bovenetage in Amsterdam en vertelde mij later: ‘Gek genoeg was het ook een opluchting. Al die zorgen vielen van me af, ik voelde me 146 •

vrij en ging voor het eerst in tijden weer eens lekker in mijn eentje naar de film.’ Peter begon met het bouwen van een paar websites en verdiende daar weer wat geld mee. Hij ondervond plezier bij dit werk en vanaf die tijd voert hij een eenmanszaak voor het bouwen van slimme websites. Maar één ding was duidelijk voor hem; nooit zou hij meer geld uitgeven dat hij niet had. En… geen personeel meer. Nooit meer. • Dit is de fase dat de storm is gaan liggen, de schade is berekend en noodzakelijke operaties en herstelwerkzaamheden achter de rug zijn. Nu volgt een periode waarin je weer licht aan het einde van de tunnel moet gaan zien. Dat wat je geleerd en ervaren hebt moet je nu gaan delen met de wereld. Denk eens even terug… waar was het avontuur ook al weer om begonnen? Misschien krijg je nu wel een helder beeld van waar je naartoe wilt, krijg je een visioen of herinner je je weer de lessen van de mentor. Er is weer een punt aan de horizon waar je je op kunt richten.

Accelereren In veel actiefilms volgt nu de beroemde achtervolgingsscène: met de vijand op de hielen moet de held nu rennen voor zijn leven. Hij moet nu zijn focus – zijn Hogere Doel – voor ogen houden en vaart maken. Er volgt een doelgerichte actie. Groepen hergroeperen zich. In romantische komedies zie je hier de hoofdpersoon zich haasten om de verloren gewaande geliefde die op het punt staat op de trein te stappen, of al op de vliegtuigtrap staat, alsnog de liefde te verklaren. De vlucht is een terugkerend en herkenbaar motief in veel verhalen. Campbell beschrijft de zogenoemde ‘magische vlucht’, waarbij magische voorwerpen worden achtergelaten om de achtervolger op te houden en te misleiden. Een beroemd voorbeeld is de Griekse mythe van Jason en het Gouden Vlies, waarin Jason en Medea uiteindelijk op een boot vluchten voor de wraak van Medea’s vader. Medea offert haar broer Apsyrtos op. Ze laat hem in stukken snijden en werpt die overboord, waardoor haar vader genoodzaakt is zijn zoon eerst fatsoenlijk te begraven. Jason en Medea weten hierdoor te ontsnappen. Het ‘overboord gooien’ staat symbool voor het offeren van mogelijk zaken van waarde. • STAP 10 DE TERUGKEER NAAR HET LICHT • 147

Om verder te kunnen moet ook jij je van ballast ontdoen. Dat wat je vasthoudt of belemmert moet nu weg, als je dat al niet in de vorige fase (dolk) hebt gedaan. In verhalen zie je dat de held daar dan vaak al helemaal niet zo’n moeite meer mee heeft. Het voelt eerder als bevrijding. Jouw verhaal kan in deze fase letterlijk en figuurlijk van richting en tempo veranderen. Wanneer je eenmaal de belemmerende omstandigheden hebt geëlimineerd volgt vanzelf versnelling en actie. Na alle verwarring, verstilling, pijn en chaos kan nu de boel weer in beweging gezet worden en kan het geluk of het succes terugkeren.

Transformatie En er is nog iets wat we kunnen leren uit verhalen: bij de achtervolgingen of vluchten die plaatsvinden is transformatie een terugkerend motief. In oude mythen en sprookjes zie je voorwerpen veranderen, of mensen die in bomen of dieren veranderen om de achtervolgers te misleiden. In films zijn dat vermommingen of bewuste gedragsaanpassingen, maar het kan ook gaan om innerlijke vormen van transformatie. Om innerlijke demonen of verslavingen de baas te zijn moet de held nu zijn gedrag veranderen. Hij heeft weer een helder doel voor ogen. In The Lord of the Rings (The Return of the King) zit een mooie scène waarin de elfenprinses Arwen tijdens haar vlucht naar een oord waar ze onsterfelijk kan blijven een licht op haar af ziet komen. Dan krijgt ze een visioen van de zoon die ze met haar geliefde zou kunnen krijgen als ze niét vlucht. Ze ziet het ineens en spoort haar paard aan om terug te keren, om te leven, lief te hebben en uiteindelijk gewoon te sterven. In de film Notting Hill (1999) realiseert William (Hugh Grant) zich uiteindelijk dankzij zijn vrienden dat hij een grote fout heeft begaan door Anna Scott (Julia Roberts) zomaar weg te laten lopen uit zijn leven. In een auto scheuren ze door London op zoek naar Anna, en ze vinden haar net op tijd bij een persconferentie. William weet haar op de valreep te overtuigen van zijn liefde. Hij moet de zaken niet langer op zijn beloop laten – en afwachten – maar zijn best voor zijn geliefde gaan doen. De vraag is dus nu: wat moet jij in je gedrag aanpassen of veranderen om dat doel weer voor ogen te kunnen krijgen? Waar gaat het om?


Welk gedrag kun je nu beter niet meer vertonen? Van welke zwaktes moet je afscheid nemen? In sommige gevallen is de transformatie echt te zien: na de crisis en de ellende is er vaak een diep gevoelde behoefte aan een andere outfit, een nieuw kapsel, een nieuwe inrichting van het huis. In teamverband kun je je afvragen: welke oud gedrag kunnen we nu ritueel verbranden? Wat gaan we nooit meer doen? Wat gooien we weg aan papieren rompslomp, overbodige vergaderingen, omwegen in de communicatie? Vanaf nu doen we het anders. We hebben geleerd van onze fouten en trappen nu niet meer in diezelfde valkuil… (hoewel…).

Niet meer talmen en twijfelen Natuurlijk kan er wel weer een moment van innerlijk verzet of weerstand ervaren worden. Nu je zo diep bent gegaan en er net weer aan het uitkruipen bent en je je queeste bijna tot een goed einde hebt gebracht, besef je misschien dat je nu iets moet gaan verzinnen. Je moet de wereld vertellen over je ervaringen, je moet naar huis met je inzichten. Maar hoe ga je dat doen? Hoe krijgt het gestalte? In mythen en sprookjes zie je soms dat de held de gemeenschap waar hij in het begin uit vertrokken is moeten verrijken met het levensbrengend elixer – de schat van inzicht. Die opgave is niet altijd fijn of makkelijk. ‘We zijn er nog lang niet.’ De terugreis kan nog lang en moeilijk zijn, en daarom ervaart de held soms weerstand tegen de terugreis. Of hij twijfelt. Waarom kan hij hier niet blijven? Dit is vergelijkbaar met het gevoel dat we kennen als we van een fijne vakantie naar huis terug moeten om het leven van alledag weer te aanvaarden. Of het gevoel dat je na een ziekte gewoon weer aan de slag moet, dat je na je faillissement toch ook weer geld moet gaan verdienen. Dat je dóór moet. Het leven houdt niet op. Het verblijf in de ‘speciale wereld’ kan immers gelukzalige, diepdroevige en ongekende gevoelens teweeg hebben gebracht. Er zijn fascinerende diepten verkend. In verhalen heeft de held zich losgemaakt van de gewone wereld, en soms heeft hij zijn geliefde gevonden. Waarom zou hij weer naar die oude wereld terug moeten keren? Zelfs de Boeddha twijfelde of hij zijn verlichte inzichten wel kon overbrengen aan de gewone mensen. STAP 10 DE TERUGKEER NAAR HET LICHT • 149

Je hebt daarom soms nog hulp van buitenaf nodig bij de terugkeer. Dat kan zijn omdat je er eigenlijk nog niet aan toe bent. Let goed op welke hulp je kunt gebruiken. En wacht niet te lang.

Focus herwinnen De Terugkeer naar het Licht kan in gang gezet worden door een innerlijk besef of door iets wat van buiten komt. Theseus herinnert zich nadat hij de Minotaurus heeft vermoord, dat hij het labyrint uit kan met behulp van de draad van Ariadne, die buiten op hem wacht. Het kan zijn dat je ineens weer perspectief ziet, je hebt een visioen van hoe het zou kunnen worden, je realiseert je hoeveel een ander, of je werk, of je team voor je betekent of hoe belangrijk het is om weer een doel te hebben. Als het een team of een afdeling betreft, zijn hier peptalks van teamleiders uiterst behulpzaam. De neuzen moeten dezelfde kant op. Het is de stap van het herpakken, het doel weer voor ogen stellen en focussen. En soms is daar haast bij. Als we het nu niet doen, lukt het niet meer. • Een tijdje geleden gaf ik een training aan een marketing- en communicatieteam van een zorgverzekeraar die in een grote transitie zat: ze stonden aan de vooravond van een grote fusie. Het team zou in de nieuwe koepel nog even kunnen blijven bestaan en het eigen merk blijven voeren, maar op termijn zouden ze onderdeel worden van een heel nieuwe afdeling. Doel van de training was het vormen van een sterk team. Maar het team voelde zich allesbehalve sterk. Er was wantrouwen en een gevoel van afwachten en berusten. Logisch, want ze wisten eigenlijk niet waar ze het precies voor deden en waar ze met zijn allen naartoe op weg waren. Al snel werd duidelijk dat hier de focus ontbrak. Niemand wist precies wat Het Grote Doel was. Het werd heel duidelijk wat er nodig was na alle tumult en berichten over de komende fusie: men wilde een heldere visie op de toekomst, men had behoefte aan een leider, aan iemand die voor de troepen uitliep en die de verbeelding kon aanspreken en naar een punt op de horizon wees. Soms helpt het een team in beweging te krijgen door in te spelen op het gevoel dat het gevaar nog niet geweken is. We moeten nu alles op alles zetten, anders gaan we alsnog ten onder. Hoe sneller we ons nu 150 • De held in je eigen verhaal

profileren, hoe groter de oogst. De vijandelijke troepen kunnen opnieuw een aanval voorbereiden. Of: we hebben het nu gered, maar de volgende keer moeten we sterker zijn. Het team moet ervaren dat het gevaar ten onder te gaan nog niet geweken is. Op individueel niveau kan het hierbij ook gaan om innerlijke vijanden, zoals neuroses, verslavingen of andere valkuilen. Je dacht ze de baas te zijn, maar ze kunnen zo de kop weer opsteken. Zorg ervoor dat je dan geconcentreerd en gefocust blijft op wat je je had voorgenomen, op dat wat je wilt. Focussen is ongelooflijk behulpzaam bij het creëren van je eigen werkelijkheid en het gewenste scenario en is misschien wel het geheim van alles. Wanneer je je focust op wat je wilt, komt het direct dichterbij. Focus je je op de onmacht of het gevaar: onmiddellijk is dat dichter in je vizier en groter en gevaarlijker.

Alert zijn Je kent het wel uit films. Net als je denkt dat het ergste geweest is, als je de boel weer een beetje op de rit hebt, ligt het gevaar weer op de loer. Hannibal Lector in de film The Silence of the Lambs (1991) weet op dit moment van het verhaal te ontsnappen en zet de zaken daarmee op scherp. Heb je net je besluit genomen (zo gaan we het doen), is stiekem de partij waarmee je afgerekend dacht te hebben, zich weer aan het herpakken. Het kan zomaar zo zijn dat jouw inzicht of ervaring nu gevaar loopt. Je moet nu rennen voor je leven, je inzichten veiligstellen en nog even je uiterste best doen om je opponent de fatale klap uit te delen. Dus pas op. Als je een draak hebt verslagen en je dacht dat je hem gedood had, kan het zijn dat de draak zich heeft hersteld of dat er nog een veel grotere en sterkere draak aanwezig is die je eerder over het hoofd hebt gezien. Kortom: de vijand zint misschien wel op wraak en heeft zich wellicht bewapend en versterkt. Als je niet oppast komt hij het elixer terugstelen of de bevrijde prinses kidnappen. Wees alert, snel en wendbaar.

Verbeeldingskracht In de film La Vita e Bella (2000) wordt Guido in 1939 met zijn vijfjarige zoon naar een kamp gedeporteerd. Hij slaagt erin zijn angst te STAP 10 DE TERUGKEER NAAR HET LICHT • 151

overwinnen en zijn gevoel voor humor te laten zegevieren en beschermt zo zijn zoontje. Guido is erg vindingrijk in manieren zijn zoontje te overtuigen dat de oorlog een spel is, waarmee je een tank kunt winnen. In feite triggert hij voortdurend de verbeeldingskracht van zijn zoon. Door de beloning – de tank – steeds weer helder voor ogen te houden, wordt zelfs de diepste ellende draaglijk. Dat is wat de film eigenlijk vertelt. Vergelijk ook het verhaal van Victor Frankl die – en dit is waar gebeurd – zichzelf staande hield in de kampen door zichzelf voortdurend het beeld voor ogen te houden dat hij over zijn ervaringen colleges zou kunnen gaan geven. Het doel voor ogen en dit zo helder mogelijk voor je zien geeft een enorme kracht. ‘Als we nu even doorzetten is dat onze beloning.’ Zodra het beeld er is, begint het creatieproces. En hoe scherper en aantrekkelijker het beeld van de gewenste toekomst is, hoe makkelijker het ook te realiseren is.

Kenmerkende uitspraken van de held in deze fase • En nu opschieten. • Als je nu even doorzet, is dat de beloning. • Ik weet waar ik het voor doe. • Natuurlijk, daar gaat het om. • Ik richt mijn aandacht op dat ene doel. • Geen getreuzel meer. • Voor de troepen uit, nu. • Daar is het licht aan het einde van de tunnel. • Ik zie weer perspectief, eindelijk. Betekenis van de Terugkeer naar het Licht in de ontwikkeling van de held Focus herwinnen Na alle verwarring en chaos gaat het er nu om weer focus te herwinnen. Als je weet wat het punt aan de horizon is geeft dat een enorme doelgerichtheid en actiebereidheid.


Visie ontwikkelen Nu komt het aan om een toekomstgerichte visie. Wat is de hoogst mogelijke toekomst? Waar was het ons allemaal om begonnen? Peptalks, motivatie. Ballast overboord Gooi belemmerende overtuigingen en beperkend gedrag overboord. Alles wat overbodig is, weg ermee. Je moet nu snel en wendbaar zijn en van scratch af aan kunnen beginnen. Versnellen en van richting veranderen In deze fase kun je door je doel helder te bepalen ineens je leven van richting laten veranderen. Dit kan ineens vaart en snelheid veroorzaken. Alles kan in een stroomversnelling terechtkomen. Weg met de twijfel Hou nu op met dralen en twijfelen, maar kom in actie en beweeg voorwaarts. Bij twijfel vooral wel inhalen nu. Natuurlijk had de vorige fase voordelen: aandacht, bijzondere gevoelens, maar nu gaan we weer over tot de orde van de dag. Verbeeldingskracht Stel het je voor en visualiseer. Schets beelden van de toekomst en de beloning aan het einde. Hoe gedetailleerder, hoe beter. Het beeld zet je in beweging; het maakt je duidelijk waar je het voor doet. Verbeelding zet het creatieproces in gang. Belangrijkste les: bepaal wat het punt aan de horizon is.

Samenvatting In stap 10, de Terugkeer, herwin je weer focus. Als je tot de kern van de zaak bent doorgedrongen en het inzicht hebt veroverd, is het nu zaak daar wat mee te gaan doen. Je moet nu de wereld verrijken met de inzichten van jouw ervaringen. Daarvoor moet je ontsnappen uit de wereld die je gevangen hield; je zult zien dat je daarbij soms onverwachte en mysterieuze hulp van buitenaf krijgt. Deze fase brengt versnelling, actie en doelgerichtheid in je verhaal teweeg. STAP 10 DE TERUGKEER NAAR HET LICHT • 153

Wat de held moet doen in deze fase Snelle actie ondernemen, haast hebben, accelereren, achtervolgen of achtervolgd worden, vluchten, een peptalk houden, doelgericht handelen, vergelden. Wat hij vooral niet moet doen Dralen, de moed opgeven, twijfelen, niet kiezen, van alles willen bediscussiëren. Opdrachten en oefeningen • Ken je uit je eigen leven momenten dat je werd aangemoedigd tot gefocuste actie? • Waar verheug je je op als alles achter de rug is? • Hoe kun jij er zelf voor zorgen dat jij of je team focus herwint? • Bepaal wat de Terugkeer is in het verhaal wat je met je bedrijf of team schrijft. Wat is de bestemming? Wat is ook alweer het Grote Doel? • Maak een heldere voorstelling van de beloning die je wacht aan het einde van deze rit. • Wat heb je geleerd of gewonnen aan inzichten? Welke waarden moet je veiligstellen? • Bepaal welke vijanden of verleidingen nog op de loer liggen. • Van welke ballast moet je je nu ontdoen om snel en wendbaar te zijn? • Is er een nieuwe identiteit zichtbaar? • Wat is de verandering van richting die nu aan de orde is?


Stap 11 Dood en Wederopstanding

Neo, I’m not afraid anymore… – Trinity in The Matrix De held is in de vorige stap aangespoord tot gefocuste actie. Hij heeft haast gekregen en het verhaal is weer in de versnelling gekomen. Nu komt het erop aan de held te testen of hij de les echt geleerd heeft. De stap die nu aan de orde is heet Dood en Wederopstanding, en toont het dubbeltje op zijn kant. Deze fase in het verhaal bepaalt of de held gaat slagen in zijn streven. Het komt er nu op aan of het ook echt gaat lukken wat hij wilde. Zal het onze held lukken voor zijn zaak te gaan staan? Komt hij op tijd thuis met zijn medicijn? Of het nu goed of slecht afloopt, de vraag is of de held bereid is een offer te brengen voor het Hogere Doel. Hij ondergaat zijn finale test. De held in het verhaal moet daarom tijdens deze voorlaatste stap in het avontuur zijn doodsangst overwinnen of zijn rug rechten.

Introductie Een alledaags voorbeeld hoorde ik laatst van een deelnemer in een training. Laat ik hem Dirk noemen. Naast zijn werk bij een plaatselijke overheid was Dirk jeugdtrainer bij een voetbalclub. Eigenlijk lag daar zijn ziel en zaligheid. Hij deed dat vrijwilligerswerk al ruim twintig jaar en uit zijn verhalen kwam naar voren hoe groot zijn pedagogisch inzicht was en wat hij voor die jongens betekende. Nu was er een nieuw bestuur geïnstalleerd en Dirk had grote bezwaren tegen de aanpak van • 155

dit bestuur, met name waar het ging om het jeugdbeleid. Alles ging op de schop en dat ging ten koste van alles waar hij jarenlang voor had gewerkt. Dirk had zijn afkeuring niet onder stoelen of banken gestoken en dat was de bestuursvoorzitter ter ore gekomen. De voorzitter was naar hem toegekomen met de mededeling dat hij per direct ontheven werd van zijn functie. ‘Geroddel in de wandelgangen, daar zijn wij niet van gediend.’ Dirk was er kapot van. Even leek hem de slachtofferrol wel te passen – hij was boos en verontwaardigd en gaf de schuld aan het nieuwe bestuur – maar hij begreep dat als hij een held wilde zijn in zijn eigen leven en in dat van ‘zijn’ jongens, hij nu iets moest ondernemen. Hij arrangeerde een gesprek met het bestuur en hield een emotioneel pleidooi. Het bestuur was onder de indruk. Hij kon blijven en ze pasten het jeugdbeleid aan. Deze stap in een verhaal laat zien dat je iets moet doen waarbij je denkt: het is erop of eronder. Als ik me nu niet voor de volle 100 procent in de strijd gooi, is alles verloren. Een treffend beeld voor deze stap is de beroemde foto van de Chinese student die voor de tank gaat staan ten tijde van de studentenopstand in Peking op het Plein van de Hemelse Vrede, in juni 1989. Dit beeld heeft de wereld tot diep in de ziel geraakt. We zien iemand die bereid is zijn persoonlijke leven te geven voor de grote zaak. En dat is precies wat stap 11 inhoudt. Zelf heb ik jaren geleden in een conflict met een werkgever datzelfde gevoel ervaren. Er was een pittig verschil van mening ontstaan over een uit te voeren programma. Ik wist: dit is een dubbeltje op zijn kant. Ik moet nu standvastig zijn. Hoe het ook afloopt, wat de beslissing ook zal zijn, ik sta voor mezelf en mijn eigen waarden. Daar zal ik voor vechten. Desnoods dan maar mijn kop eraf. Hier sta ik, ik kan niet anders. • Deze voorlaatste stap in het verhaal brengt de essentie van het Hogere Doel weer even scherp naar voren. Wat was ook alweer de gekozen richting; is dit waar we met zijn allen voor gaan? Nee toch? Of wel? Als held moet je daarvoor bereid zijn een stap te nemen die gevaarlijk is, je moet jezelf bij elkaar rapen, moed verzamelen en eventueel bereid zijn een offer te brengen. Wat je eventueel moet offeren is je


veiligheid, je zekerheid, je baan, de erkenning, de goedkeuring. Je hangt je kop in de strop. Durf jij in de tram op te staan als er iemand door een stel vijandige jongeren wordt belaagd of beroofd? Durf jij je kop boven het maaiveld uit te steken en te roepen dat je het niet eens bent met de machthebbers? Hier komt de doodsangst om de hoek kijken. Wij willen liever niet uit de groep gestoten worden. Angst maakt ons daarom vaak laf en slap. Het komt er nu op aan je doodsangst te overwinnen. Wat is een echte held ook al weer? Een echte held is bereid de waarheid recht aan te kijken, voor een Hoger Doel te gaan en 100 procent verantwoordelijkheid te nemen voor iedere situatie; en in die situatie te streven naar het hoogst haalbare. Dat betekent geen concessies, niets door de vingers zien, geen genoegen nemen met minder en de waarden die je hebt vastgesteld hoog in het vaandel houden. En het is afhankelijk van het verhaal wat dat hogere doel is: de liefde, de vrijheid, de wetenschap of een ideaal. Een terrorist overwint zijn angst voor de dood en sterft voor het terrorisme. Jezus stierf aan het kruis voor de mensheid, prins Siddharta in de film Little Buddha (1993) verdraagt de aanvallen van het leger aan demonen dat vlammende pijlen op hem afvuurt; hij blijft bij zichzelf en doorziet de illusie. In Dancer in the Dark (2000) van Lars von Trier zien we aan het einde van de film hoe Selma (Björk) voorbereid wordt op haar ophanging. Er wordt een touw om haar nek gelegd. Ze moet boven een luik gaan staan. En dan begint ze te zingen. Een hartverscheurend lied, waarmee ze zichzelf krachtig en moedig maakt. Oog in oog met de dood is ze nu bereid haar leven te geven. Hamlet zegt aan het einde van het stuk, wanneer hij erachter komt hoe het verraad zijn werk heeft gedaan, tegen zijn vriend Horatio: ‘Ik ben dood, Horatio, jij leeft. Leg uit wat ik was en waarvoor ik stond, aan hen die het nog niet weten.’ • Dit offeren kan ook iets kleins en alledaags betreffen. Wanneer je opstaat tegen onrecht, of wanneer je voor een ander opkomt tegen de heersende opvattingen in, kan het zijn dat er om je gelachen wordt. Je offert daarmee het algemeen geaccepteerd-zijn op. Met het gevaar dat je kop eraf gaat.

STAP 11 DOOD EN WEDEROPSTANDING • 157

Om overtuigingen of idealen zijn mensen in de wereldgeschiedenis met grote regelmaat gemarteld en mishandeld. Wat is de kracht die deze mensen voet bij stuk liet houden? Dat is de kracht die in deze fase van de heldenreis aan de orde is. Het gaat om de innerlijke kracht waarmee je zelfs in de meest beroerde omstandigheden meester kunt blijven over je eigen gedrag en ruggengraat kunt tonen. • Deze stap vraagt dus aan je: ‘Ben je werkelijk in staat je diepste angst te overwinnen, aan de wereld uit te leggen waar jij voor staat en te laten zien wat je geleerd hebt?’ Door angsten te overwinnen ontwikkelen we moed en zelfvertrouwen. We leren onszelf ten diepste kennen. Je zou kunnen zeggen dat opstaan voor iets je tegelijk een (bijna-) doodervaring verschaft. Vandaar ook de benaming: Dood en Wederopstanding. Het gaat om het offer dat je brengt voor de wereld, je bedrijf, de moraal, je team of voor je ideaal. Misschien kost het je de kop en ga je ten onder. Maar misschien overleef je het (wederopstanding) en wordt er uit deze situatie een nieuwe situatie geboren. In de film The Matrix wordt Neo getraind in de kracht van gedachten. De film laat zien dat pas op het moment dat Neo zijn angst werkelijk heeft overwonnen, hij in staat is de Matrix als illusionaire wereld te doorzien. De kogels die dan op hem worden afgevuurd weigert hij als echt te accepteren en ze vallen daardoor voor hem neer op de grond. Hiermee doorstaat hij de finale test. Als hij nu nog een spoor van twijfel had gehad, hadden de kogels hem doorzeefd. • Gevaarlijk zijn nu de mensen die je geruststellend of bevoogdend toespreken en je uitleggen dat je het bij het foute einde hebt. Ingepalmd worden betekent eigenlijk bakzeil halen nu. Dat onderscheid moet je goed maken en dat is niet altijd makkelijk. Want waarom niet een compromis sluiten, zegt een klein stemmetje in je hoofd. Dan zijn we overal van af.

Laatste test Heb je het nu begrepen? Dat is wat deze stap aan je vraagt. Het gaat om een finale test in deze verhaalronde. En die test kan ook een emotionele of morele zijn. Denk even aan neuroses, valkuilen, slechte gewoontes of verslavingen die je dacht overwonnen te hebben. Ik rook, 158 • De held in je eigen verhaal

snoep, drink niet meer. Hoewel… één sigaretje, één taartje, één glas wijn? De verleiding steekt even heel onschuldig de kop op om een laatste klap uit te delen, smeekt, vergoelijkt en maakt je zwak. Gaan we voor de bijl of niet? Kunnen we hiermee thuiskomen? Hebben we onze les nu echt geleerd of niet? Dat zijn de vragen die deze fase oproept. Je was er bijna, maar op de drempel kun je nog een misstap maken of struikelen. Of toch gaan twijfelen of bezwijken voor de verleiding. Wanneer je nu voet bij stuk houdt en zegt: ‘Ik hou ermee op en begin een nieuw leven’, getuigt dat van moed en inzicht. Je moet bewijzen dat je de les begrepen hebt en dat je het vanaf nu anders aanpakt. Dat is de kern van deze stap. Pas als je echt kunt laten zien wat voor les je geleerd hebt, mag je thuiskomen. Hoe concreet en zichtbaar zijn die inzichten? Kun je ze verwoorden? Kun je ze hardmaken? Kinderen tonen ons hun kunsten op het gebied van sport, dans of andere vaardigheden als ze nieuwe lessen hebben geleerd. We nemen van verre reizen souvenirs voor het thuisfront mee om te laten zien waar we geweest zijn en hoe bijzonder het was. Dus wat voor fysieke tastbare bewijzen kun je bedenken, waarmee kun je bewijzen dat je je lesje geleerd hebt? Wat kun je nu wel, wat je voorheen niet kon of durfde?

Transformatie De belangrijkste functie van deze fase is te laten zien dat jij of je team werkelijk veranderd bent. Het oude gedrag is verdwenen en de nieuwe identiteit is nu zichtbaar. Makkelijk om terug te vallen in oude gewoontes. Maar nu komt het erop aan. Het is het ‘eindexamen’ waarin je kunt laten zien wat je nu werkelijk geleerd hebt. Dat voelt bepaald niet comfortabel. Je kunt je daarin bijzonder eenzaam voelen, en onbegrepen of geridiculiseerd. Maar als je volhoudt staat hier de echte held op: dan is er iets nieuws in de wereld gezet: een nieuw inzicht, een nieuw team, nieuw gedrag, een nieuwe waarde. Uiteindelijk win je daar respect en ontzag mee. Waaruit blijkt dat jij echt een ander mens geworden bent, en je oude, bange, beperkte ikje hebt afgelegd? In leiderschapsontwikkeling komt het nu aan op het loslaten van het ego en dienstbaarheid. Het gaat niet meer om jou persoonlijk maar om een hogere waarde, om een allesoverstijgend principe. Dienstbaar leiderschap. STAP 11 DOOD EN WEDEROPSTANDING • 159

Sterk of zwak? Er zijn tal van films en verhalen waarin de held niet slaagt voor het eindexamen. In sommige verhalen legt de held hier het loodje en blijkt hij niet sterk genoeg te zijn of de verleidingen niet te kunnen weerstaan. Een zwakke held of heldin pleegt dan bijvoorbeeld zelfmoord. In de film The Hours (2002), naar het boek van Michael Cunningham, blijkt Virginia Woolf niet opgewassen tegen haar depressies en stemmingen. Ze verzwaart haar kleding met stenen en loopt de rivier in. Tolstoi laat zijn personage Anna Karenina eveneens zelfmoord plegen. Icarus slaat de waarschuwingen van zijn vader in de wind en vliegt hoger en hoger… tot hij naar beneden stort. Het terugvallen in oud gedrag kan in dit stadium de kop op steken. Je krijgt nu de kans om je ware en nieuwe zelf te tonen, maar als je die kans niet pakt, val je terug en zul je de hele reis opnieuw moeten maken, telkens weer. Zo kennen we uit ons eigen leven ook situaties die we zouden moeten aangaan, maar waarbij we kiezen voor de makkelijke weg. Uit gemakzucht of omdat een klein stemmetje van binnen zegt: doe nou maar gewoon wat er van je verwacht wordt. De tijd voor grootse daden komt nog wel. Aristoteles beschrijft in zijn Poëtica het fenomeen ‘catharsis’ als de loutering van de ziel. Bij het aanschouwen van de tragedie ervaren wij een fysieke, emotionele, religieuze en mentale reiniging. Door het beleven van eleos en phobos (beklag en angst) hebben wij ten diepste ervaren wat de consequenties zijn van bepaald handelen. De fase van Dood en Wederopstanding kunnen we hieraan relateren. Als de held de dood (al of niet metaforisch) overwint en voor zijn zaak gaat staan, zijn we blij met dit heldhaftige voorbeeld; maar als de held zwak is of ten onder gaat, kunnen we deze angst invoelen en wordt gedrag voor ons inzichtelijk en begrijpelijk. We leren ervan en zullen daardoor zelf de zaken net zo of juist anders aanpakken.

Kenmerkende uitspraken van de held in deze fase • Het is nu of nooit. • Ik ben niet bang meer. • Ik sta ervoor. • Ik laat al mijn angst varen. • Het gaat om het principe. 160 • De held in je eigen verhaal

• • • • • •

Dat doe je niet. Het is afgelopen. Ik moet het nu zeggen. Dan kost het me maar mijn kop. Ik gooi alles in de strijd. Erop of eronder.

Betekenis van Dood en Wederopstanding in de ontwikkeling van de held Staan voor je zaak In deze fase moet je gaan staan voor je zaak. Geen halve maatregelen meer, maar je doel heel helder voor ogen houden. Principieel zijn Het gaat nu niet meer om pragmatisch en praktisch of handig of aardig zijn, maar om hogere principes. Dat betekent dat je je waarden kenbaar moet maken, ook al maak je je daar onbemind mee of zullen mensen je uitlachen. Moed tonen Angst voor afwijzing of verlies van positie, zekerheid of status moet je overwinnen. Daar gaat het nu niet langer om. Het gaat nu om moed tonen en stevig in je schoenen staan. Offerbereidheid Ook al kost het je de kop of vlieg je eruit, je weet dat dit gezegd of gedaan moet worden. Misschien wordt het je in eerste instantie niet in dank afgenomen, maar je zult erom herinnerd worden.

Samenvatting Stap 11 noemen we Dood en Wederopstanding. Het gaat hier om een finale test. Het is het uur van de waarheid. De tegenstander, de vijand of de oppositie stelt je op de proef en als je een held bent, weersta je deze aanval of doorsta je de test, waarmee je laat zien dat je waarden en principes hebt waarvoor je durft te staan en waarvoor je bereid bent desnoods een offer te brengen, ook al is dat je zekerheid, je veiligheid, STAP 11 DOOD EN WEDEROPSTANDING • 161

je reputatie of je positie. Je toont dat je in staat bent angsten of begeerten te laten varen ten dienste van een hoger principe, ook al kost je dit veel. Belangrijkste les: sta voor je zaak.

Wat de held moet doen in deze fase Staan voor zijn zaak, de rug rechten, vechten voor zijn principes, opstaan, sterven, offeren, angst laten varen, begeerte opgeven. Wat hij vooral niet moet doen Inbinden, compromissen sluiten, zich laten inpakken, laf zijn, zwakte tonen, concessies doen, toegeven aan zwakte en verslaving. Opdrachten en oefeningen • Verzamel momenten uit je eigen leven of werk of uit het leven van je naasten waarin je angst opzij gezet werd om bepaalde principes duidelijk te maken. • Zoek naar voorbeelden waarin het overwinnen van angst tot bijzondere ervaringen heeft geleid. • Bepaal wat het ‘dubbeltje op zijn kant’ is op dit moment in je verhaal. • Welke misstappen heb jij wel eens gemaakt? Op welke punt ben je letterlijk of figuurlijk zwak? • Welke ‘aanvallen’ op jouw integriteit kun je je herinneren. In hoeverre moest je de rug rechten en hield je vast aan principes? Was dit een lastige opgave? • Onderzoek of jij werkelijk bereid bent offers te brengen voor het Hogere Doel. En welke offers zijn dat? • Om welke waarden en principes gaat het in jouw leven en werk? Maak eens (al of niet met je team) een lijstje en vertel wanneer die waarden op het spel staan.


Stap 12 Het Elixer

Dankbaarheid is een vaccin, een antigif en een ontsmettingsmiddel. – John Henry Jowett Dat wat de held aan het begin van het verhaal nog niet kon, is nu gelukt of achter de rug. De finale test is geweest, de doodsangst overwonnen en de held heeft het beste in zichzelf naar boven gehaald. In sommige gevallen heeft hij zijn leven gegeven, maar daarmee heeft hij laten zien wat hij waard is. Nu mag hij zijn rijkdom en verworvenheden tonen en kan hij, of de gemeenschap waaruit hij vertrokken is, genieten van de oogst of de beloning. De oude cyclus is hiermee ten einde en er begint al bijna weer een nieuw verhaal. Er wordt ten diepste ervaren wat er veranderd is en welke lessen er geleerd zijn. Compassie en dankbaarheid voor het offer dat de held gebracht heeft worden ervaren. Tranen van dankbaarheid vloeien en dat heeft een helende werking.

Introductie Laatst was ik betrokken bij de herpositionering van een bedrijf. Een grote club op het gebied van accountancy had een kleiner bedrijf gekocht en dat was niet bij iedereen – vooral niet bij de medewerkers van het kleine bedrijf – in goede aarde gevallen. Nu moest de identiteit opnieuw worden gedefinieerd, want twee bedrijven samenvoegen gaat zomaar niet. Na een heel traject (echt de hele heldenreis!) waarin kernwaarden en dna opnieuw werden bepaald, visie en missie werden opgesteld, werd er een nieuw logo ontwikkeld en een nieuwe naam. Dat • 163

was niet makkelijk, want iedereen zou zich hierin moeten herkennen. Het kleine bedrijf moest iets offeren van de oude identiteit, maar ook het grotere bedrijf moest iets inleveren, anders zou het te veel op een overname lijken. De nieuwe identiteit werd met zorg en in nauw overleg met iedereen gecreëerd en iedereen werd daarbij betrokken. De lancering van ‘de nieuwe identiteit’ vond plaats op een mooie locatie met hapjes en drankjes. Het management was gespannen. Alle medewerkers zaten in de zaal. Na een kort maar mooi en ontroerend verhaal waarin de fusie werd vergeleken met een huwelijk, verscheen het nieuwe logo op een groot scherm. Even was er stilte, toen volgde er een daverend applaus. De medewerkers vonden het prachtig en herkenden zich erin. Iedereen kreeg een mooi doosje met visitekaartjes en de champagne vloeide. Operatie geslaagd, dankbaarheid alom, omhelzingen en applaus. Dit is de fase van het Elixer. • Het woord ‘Elixer’ komt uit het Arabisch en verwijst naar een drankje met magische of geneeskrachtige eigenschappen. In de alchemie verwijst de term ook naar de Steen der Wijzen, die levensverlengende en verjongende eigenschappen zou bezitten. Het gaat erom dat de fase van het Elixer in het verhaal van de held een geneeskrachtig en vernieuwend effect heeft op de held zelf, maar ook op de gemeenschap waar hij deel van uitmaakt. Bij toneelpremières volgt na de première een typisch Elixermoment. Na de intensieve fase van zoeken, repeteren, herhalen en oefenen, van strijd en overgave is de première hét Dood en Wederopstanding-moment in het proces (zie vorige fase). Er is geen weg meer terug en als acteur, regisseur, schrijver leg je je kop op het hakblok van de critici en het publiek. Maar als dat allemaal goed verloopt, is daarna dat heerlijke Elixer: de waardering, de bloemen, de champagne, de tranen van opluchting en de dankbaarheid. Het Elixer staat voor de bereidheid iets van bijzondere waarde te delen, elkaar iets te schenken (beker) en vruchtbaarheid: er is iets nieuws in de wereld gezet. Het is zowel de afronding van een oude cyclus als het begin van een nieuwe. De beker of de graal waarin het elixer zich bevindt, staat van oudsher symbool voor het lichaam waarin de essentie van de mens zich bevindt. De essentie (bloed, ziel) is het levenselixer. Uit mythen en 164 • De held in je eigen verhaal

legenden kennen we de graalbeker waarin het bloed van Jezus werd opgevangen toen er met een lans in zijn zij werd gestoken. Bij de oude Kelten stond de beker, ook wel uitgebeeld als heksenketel of kookpot, symbool voor de baarmoeder en dus voor vruchtbaarheid. De queeste van de Heilige Graal, vooral bekend door de verhalen over koning Arthur en de held Parcival gaat psychologisch gezien over de zoektocht naar die essentie. In sommige verhalen verschijnt de Heilige Graal in dromen en visioenen als wondermiddel om zieken te genezen en een lang leven te schenken aan degenen die hem hebben aanschouwd. In oude mythische verhalen is het Elixer vaak een echt geneesmiddel waar de gemeenschap mee kan worden verrijkt; in hedendaagse verhalen gaat het om de eenwording met de geliefde, of anderszins heling, inzicht of beloning. In ons gewone werkende leven moet het Elixer metaforisch opgevat worden: het betreft een inzicht, een ervaring, een les die geleerd wordt, een vernieuwing, de beoogde zelfverwerkelijking en daarmee de beloning voor de inspanning. Het is een belangrijke fase waarin geoogst en gevierd wordt. Het kan ons diep raken en heeft daarmee een helende en verbindende werking.

Beloning en symbolen Het creëren van iets nieuws, iets beters, zit als drijfveer in ieder mens gebakken. Het is naast het in stand houden van de soort een natuurwet. Wij blijven ijveren voor het Hogere Doel, we willen onszelf op een hoger plan brengen. Deze drijfveer wakkert onze creativiteit aan. En als we bereiken wat we willen, grijpen we, om vorm te geven aan onze dankbaarheid of om een overwinning te vieren, naar bloemen, overwinningsbekers, drank, oorkondes, medailles en vlaggen. Ze staan symbool voor de waarde die we eraan toekennen. Ze betekenen iets. Het woord ‘symbool’ heeft zijn oorsprong in het Griekse zelfstandige naamwoord ‘symbolon’ of ‘sumbolon’, dat teken, kenteken of herkenningsteken betekent, en het werkwoord ‘symballoo’, dat ontmoeten, bijeenbrengen of vergelijken betekent. Een symbool – denk ook aan een vlag of logo – kan ons het gevoel geven dat we bij elkaar horen. Denk aan de beker die de winnende voetbalclub mee naar huis neemt. De beker symboliseert de prijs die men wint als beloning voor een uitzonderlijke prestatie waaraan een reeks van beproevingen vooraf is STAP 12 HET ELIXER • 165

gegaan. De prijs genereert nieuwe levensenergie en nieuwe emoties. Tranen van vreugde of medeleven om het offer dat gebracht is hebben een bevrijdende en helende werking op de gemeenschap. Diploma’s en oorkondes worden vaak in grote plechtigheid ondertekend en vervolgens ingelijst. Ze zijn een herkenningsteken. Net zoals ridderorden en strepen op een uniform. We hebben een teken van waardering gekregen en we geven ergens betekenis aan. Een cultuur is, of het nu een landscultuur is of een bedrijfscultuur of de cultuur van een sportclub of familie, doordrenkt van symbolen. We verrichten handelingen, creëren situaties, schenken voorwerpen en vertonen afbeeldingen die een betekenisvolle ervaring veroorzaken. We laven ons aan symbolen omdat ze iets vertellen over onze unieke waarden, onze uitzonderlijke moed, de volharding en de offers die we ons getroost hebben en ze staan symbool voor de verbinding. We leren ervan en ze bieden ons troost. De ontroering ontstaat niet door de reële betekenis van de beker, het logo of de bloemen, maar door datgene wat het in ons onbewuste oproept. Om iets te ervaren van de grootsheid en het vermogen tot verbinding waartoe wij als mensen in staat zijn, en om uit te drukken zijn symbolen zeer geschikt. En vooral in de fase van het Elixer is symboliek aan de orde. • In jouw verhaal als held heb je je angst overwonnen, je hart geopend, je egoïsme laten varen, dienstbaarheid en uithoudingsvermogen getoond, ben je wijzer geworden, heb je weerstand geboden aan zwakte en verleiding. Hoe krijgt dit vorm in je leven en werk? Wat is die oogst of de beloning? Misschien merk je dat je nu letterlijk of figuurlijk meer verdient. De oogst kan zich ook manifesteren door grotere effectiviteit, dankbaarheid van klanten of collega’s. Of alles gaat makkelijker. Je hebt gekregen waar je naar verlangde: de baan, de vrijheid, de vervulling. En nu moet je zelf ook leren je dankbaarheid en waardering te tonen. In verhalen zie je dat de held zijn geliefde heeft gevonden of is herenigd met zijn familie. Of hij heeft zich met zijn lot verzoend of zich verenigd met zijn tegenpool. En dat kan vorm krijgen in een kus, een huwelijk, een medicijn, een beker, een ring, een feest of een nieuw verworven vaardigheid. Dat staat allemaal symbool voor dat wat aan 166 • De held in je eigen verhaal

het begin nog niet kon, of waar het nu precies aan ontbrak bij de start van het verhaal, dat lukt nu wel. In een team of organisatie kan er vreugde zijn over het nieuwe systeem, de nieuwe vaardigheid die echt werkt en vruchten afwerpt. Na alle ellende, al het gedoe en stress, zien we eindelijk waar we het voor hebben gedaan. Het uiten van de waardering hiervoor, de dankbaarheid moeten geuit worden en vorm krijgen.

Vruchtbaarheid en hereniging Veel sprookjes, verhalen en bijna alle romantische komedies eindigen met een huwelijk of een zoen. Behalve simpelweg een happy end is het huwelijk ook een beeld voor de eenwording en de heelheid waar de held naar op zoek was. Het perfecte evenwicht tussen het vrouwelijke en het mannelijke, tussen zwart en wit, yin en yang. De tegenstellingen die aan het begin van het verhaal zo voelbaar waren hebben zich opgelost, het gevoel van incompleet-zijn of afgescheiden-zijn bestaat niet meer. Het huwelijk is een nieuw begin en staat net als een zwangerschap symbool voor de oogst die de cyclus heeft opgeleverd: het nieuwe leven ligt opgerold te wachten. De lessen zijn geleerd en we zijn klaar voor een nieuwe ronde. De vraag is of je in deze fase ook werkelijk het gevoel hebt dat je dichter bij jezelf bent gekomen. Dat je weer een stukje van de ui hebt afgepeld en dichter bij je bestemming bent gekomen. Als het goed is wel.

Probleem opgelost Het probleem is opgelost. Waar je in het begin van het verhaal nog met een dilemma of een probleem in je maag zat: hoe combineer ik dit, hoe ga ik dit aanpakken…, is in deze fase helemaal duidelijk of je erin geslaagd bent of niet. En als je er niet in geslaagd bent, dan heb je je op een of andere wijze wel van het probleem ontdaan. Het probleem bestaat eenvoudig niet meer en daar ben je opgelucht over. In verhalen hebben we het over de ‘ontknoping’ en dat verwijst naar het moment dat alles ingelost en opgelost is. Alle losse eindje komen bij elkaar of worden ontward. Alle vragen die gedurende het verhaal zijn opgeworpen zijn beantwoord. Het verhaal maakt de cirkel weer rond. STAP 12 HET ELIXER • 167

Kijk eens terug naar het probleem van het begin, zodat duidelijk wordt wat het ook al weer was en wat er op het spel stond. Wat was dat ook alweer voor dilemma? Het is er niet meer en je mag nu weer op adem komen en uitrusten. Deze stap in je heldenverhaal kan bevredigend zijn of ook juist heel verrassend. Er kan zich een volkomen onverwachte wending aandienen, waar je totaal niet aan gedacht had en die het hele verhaal in een ander daglicht stelt.

Cyclus De cirkel is rond. De cirkel symboliseert de eeuwige terugkeer en de eenheid van alles. De cirkel is de oervorm van alles wat zich in de natuur voordoet. Hij draagt de belofte in zich dat alles weer terugkeert. Na de winter volgt altijd weer het voorjaar, in iedere dood ligt nieuw leven verborgen. In veel kunstvormen zien we de cyclische structuur terugkomen: in muziekcomposities, in verhalen die wij elkaar vertellen. We zijn terug bij waar het ooit begon, maar wel op een ander bewustzijnsniveau en met een rijkere ervaring. Het verhaal gaat verder, alleen weten we niet hoe.

Een bescheiden gloriemoment tonen In de film Dead Poets Society (1989) speelt Robin Williams de docent Keating op een traditionele en ouderwetse universiteit. Hij daagt zijn leerlingen uit vrijdenkers te worden en hanteert nieuwe lesmethodes. Een van zijn leerlingen pleegt zelfmoord en Keatings lesmethode wordt verantwoordelijk geacht. Keating wordt ontslagen. Maar de meerderheid van de klas gaat uit protest op de tafel staan als Keating zijn spullen uit het lokaal ophaalt. De klas laat hem én de directeur zien dat hij hun held is. Keaton glimlacht en vertrekt. Nu kunnen ze het verder zelf af. We zien een held die de dood (ontslag) niet vreest en nu intense waardering oogst van de gemeenschap waaruit hij is vertrokken. Het is duidelijk is dat hij het hier niet meer van hoeft te hebben. Hij is nederiger en bescheiden geworden. Het verhaal heeft zijn werk gedaan.


Water en tranenvocht Ik was laatst weer eens op een begrafenis. Het was geen triest of dramatisch afscheid, want de overledene had een respectabele leeftijd bereikt en een mooi leven achter de rug. Toch werd er gehuild. Mede door de verhalen die werden verteld en het leven dat werd geschetst. De tranen die vloeien kunnen ook tranen van dankbaarheid zijn. Niet alleen van verdriet, maar ook van een diepe realisatie: dit heeft hij of zij nagelaten. Dat kan diep raken. De fase van het Elixer daagt niet zozeer uit tot handelen, maar vooral tot emotioneel besef. Dat kan zich uiten in ontroering. Waarom huilen ouders op het huwelijk of eindexamen van hun kinderen? Omdat ze een diepe beloning ervaren. Het elixer is daarom een medicijn, want tranen kunnen een genezende en helende werking hebben. Tranen van compassie, ontroering of geluk kunnen nu vloeien.

Kenmerkende uitspraken van de held in deze fase: • Ik ben intens dankbaar. • Ik ben zo opgelucht. • Hè, hè… Gelukt! • Wat een geschenk. • Ik had het niet willen missen. • En nu gaan we oogsten. • Dit gaat vruchten afwerpen. • Wij zijn nu één.

Dienend leiderschap We hebben het al het hele boek over persoonlijk leiderschap gehad. Maar wat houdt dat nu in voor de teamleider of de manager? Het woord leiderschap wordt meestal ingezet als term in het licht van geslaagde managers en puike bedrijfsresultaten. Maar echt leiderschap is natuurlijk meer dan dat. Het betreft persoonlijk leiderschap zoals we dat in alle fases hebben gezien en het is uiteindelijk dienend van karakter. Dienend wil zeggen dat het niet om eigen succes gaat, noch om puur de bedrijfsresultaten, maar dienend leiderschap heeft als doel de omgeving tot bloei te laten komen. Dienend leiderschap is leiding geven vanuit een hoger bewustzijn. Een dienend leider heeft de ontwikkeling en het welbevinden van de ander, van de gemeenschap, STAP 12 HET ELIXER • 169

van de planeet vooropstaan. Het ego is afgelegd en het Hogere Doel staat centraal. Je herkent een dienend leider aan de mensen om hem heen: die kunnen groeien en bloeien. Vergelijk het met een heel goede basisschooljuf. Zij heeft de ontwikkeling en het leerproces van de kinderen uit haar klas vooropstaan. Het gaat niet om haar, maar om de kinderen. Zij zet de kinderen op het podium en doet zelf een stapje terug. Managers en bedrijfsleiders kunnen veel van zo’n attitude opsteken. Het gaat primair om het tot stand brengen van een vruchtbare en stimulerende leeromgeving voor de mensen met wie je werkt, een omgeving waardoor de ander kan groeien en bloeien. Het pad van persoonlijk leiderschap eindigt misschien wel hier. Bij het punt dat je je eigen belang en je eigen succes opzij kunt schuiven en je kunt blijven inzetten voor het Hogere Doel: het welbevinden van alle mensen op deze planeet in de breedste zin van het woord.

Epiloog Een verhaal kan beginnen met een proloog die weer opgepakt wordt in de slotfase. Een epiloog kan het verhaal afronden, op een hoger plan tillen of uiteenzetten hoe het verder gaat met de personages. Soms volgt er een epiloog die het verhaal jaren na de afloop van het verhaal nog even oppakt. Het kind is inmiddels geboren, het bedrijf groeide uit tot een succesvolle onderneming, de volgende generatie vindt een koffer met liefdesbrieven, of de kinderen vervallen in dezelfde fouten als hun ouders. De epiloog kan helpen de moraal of de les van het verhaal duidelijk te maken. Kijk eens wat we ervan geleerd hebben, kijk eens hoe we ons ontwikkeld hebben, kijk eens hoe we de zaak tot bloei hebben gebracht. En ja, na afloop verzuchten we: Life goes on…

Betekenis van het Elixer voor de ontwikkeling van de held Dankbaarheid De inspanningen zijn getroost en je mag nu dankbaarheid en waardering tonen of in ontvangst nemen. Geef de opluchting de ruimte en geniet van het delen in de vreugde.


Oogsten Het is tijd voor de oogst in welke vorm die zich ook aandient. Pluk nu de vruchten en deel ze uit. Dienen Het gaat nu niet meer om jou, maar om het groeien en bloeien van de mensen in je omgeving. Een worden en verbinden De tegenstellingen zijn opgelost, het probleem is uit de wereld. Ervaar de eenwording, het gevoel van verbondenheid.

Samenvatting In stap 12, het Elixer, is de cirkel weer rond. Je kunt oogsten op basis van de verworven lessen en inzichten en moet nu leren diepe waardering te ervaren. Ook al heb je zaken moeten offeren of opgeven, je hebt ervaren wat er veranderd is en wat je dat heeft opgeleverd. Geniet van de beloning, deel de vruchten en ervaar compassie en dankbaarheid voor het offer dat er is gebracht en de inspanningen die zijn getroost. De cirkel is rond en een nieuw avontuur ligt te wachten. Belangrijkste les: toon dankbaarheid en waardering. Wat de held moet doen in deze fase Op adem komen, verenigd worden, opluchting ervaren, oogsten, troosten, feesten, emotioneel bevrijd worden, overwinnen, dankbaarheid en vreugde delen, compassie voelen, huilen van geluk, genieten, de betekenis snappen. Wat hij vooral niet moet doen De betekenis niet laten doordringen, alles voor zichzelf houden, geen dankbaarheid uiten, geen vorm vinden om gevoel te uiten. Opdrachten en oefeningen • Verzamel ‘oogstmomenten’ uit je eigen leven. Van welke oogst droom je wel eens en welk gevoel levert dat op?

STAP 12 HET ELIXER • 171

• Bedenk wat het Elixer in jouw verhaal is. Welke lessen zijn er geleerd? Tot welke inzichten komt de lezer of kijker na afloop? • Bepaal of het probleem of dilemma, opgeroepen in stap 2 van je verhaal, nu is opgelost. • Ga na of je verhaal de moeite waard is om verteld te worden. Welke lessen zijn er geleerd? Wat is de boodschap? • Doe een dankbaarheidsrondje en vertel aan iedereen uit je team waar je hem of haar dankbaar voor bent. • Kun je een gevoel van opluchting ervaren nu alles achter de rug is? • Deel met elkaar voorbeelden van Elixermomenten uit ieders eigen levensverhaal. • Ga op zoek naar voorbeelden van dienend leiderschap.

172 •

Nawoord

Het mag duidelijk zijn: het pad van persoonlijk leiderschap is een never ending story. Steeds weer creëer je uitdagingen, lastige situaties en onmogelijke dilemma’s voor jezelf. Maar ik hoop dat je door dit boek begrijpt dat al deze zaken door jou zelf in je script zijn geschreven om ervan te leren en om je diepste wezen tot expressie te brengen. Als je je hart volgt en je angsten tegemoet durft te treden, dan ben je op weg een held te worden. De binnen- en de buitenwereld zijn in balans, je bent krachtig en innerlijk zeker en je durft net even iets verder te reiken omdat je weet dat je de schepper bent van je eigen plot. Het pad van persoonlijke leiderschap wordt zo een opwindend avontuur. Mieke Bouma, oktober 2011

• 173

Literatuur

Aristoteles (1988), Poëtica. Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam. Booker, Christopher (2004), The Seven Basic Plots. Continuum, New York. Bonnet, James (1999), Stealing Fire from the Gods. Michael Wiese Productions, Studio City, ca. Bromberger, Ghislaine (2004), De kracht van beelddenken. Een creatieve manier om koers te bepalen voor individu, team en organisatie. Nelissen, Soest. Cameron, Julia (1998), Je leven schrijven. Een meditatieve weg tot zelfkennis. Ankh-Hermes, Deventer. Campbell, Joseph (1990), De held met de duizend gezichten. OlympusContact, Amsterdam. Campbell, Joseph & Bill Moyers (1990), Mythen en bewustzijn. De Haan, Houten. Covey, Stephen R. (2001), De zeven eigenschappen van effectief leiderschap. Business Contact, Amsterdam. Csikszentmihalyi, Mihaly (1999), Creativiteit. Over Flow, schepping en ontdekking. Boom, Amsterdam. Dethlefsen, Thorwald (1991), Oedipus, Uitgeverij Ankh-Hermes bv, Deventer. Doorn, Manfred van (2010), Het wiel opnieuw uitvinden. Double Healix Educational Media bv, Haarlem. Dros, Imme (1994), Odysseus. Querido, Amsterdam.

174 •

Gunster, Berthold (2008), Huh?!. De techniek van het omdenken. Bruna Uitgevers B.V., Utrecht. Hillman, James (1997), De code van de Ziel. Hoe je levenslot te bepalen. Bert Bakker, Amsterdam. Houston, Jean (1992), The Hero and the Goddess. Aquarian/Thorsons, Londen. Houston, Jean (1996), A Mythic Life. HarperCollins Publishers, New York. Johnstone, Keith (1990), Impro. Improvisatie en theater. International Theatre & Film Books, Amsterdam. Johnstone, Keith (1999), Impro for Storytellers: Theatre Sports and the art of making Things happen. Faber and Faber Limited, London. Kearney, Richard (2003), Vertellingen, Routlegde filosofie. Uitgeverij Routledge. Koss, Johann Olav, Heide & Bente Marie Ihlen (1997), Effect. Over communicatie en teambuilding. Elmar, Rijswijk. Martelaere, Patricia de (2006), Taoïsme. De weg om niet te volgen. Ambo, Amsterdam. McKee, Robert (1998), Story. Methuen, Londen. Nietzsche, Friedrich (1987), De geboorte van de tragedie. International Theatre Bookshop, Amsterdam. Pearson, Carol S. (1996), The Hero Within. Six Archetypes We Live By. HarperCollins Publishers, New York. Plato (2010), De ideale staat. Politeia. Atheneum – Polak & Van Gennep, Amsterdam. Shakespeare, William (1989), Hamlet. Vert. Gerrit Komrij, Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam. Simmons, Annette (2007), Whoever Tells the Best Story wins… Amacom, New York. Sophocles (1987), Koning Oedipus, Oedipus te Colonus. Uitgeverij Pelckmans, Kapellen, International Theatre Bookshop Amsterdam. Thooft, Lisette (2011), De onverzadigbare vrouw en de afwezige man. Een nieuwe visie op de verhouding tussen mannen en vrouwen. Uitgeverij Balans, Amsterdam. Troyes, Chrétien de (2006), De Graal. Athaeneum-Polak & Van Gennep, Amsterdam. Vogler, Christopher (2007), The Writers Journey. 3rd edition, Michael Wiese Productions Studio City, ca.

de held in je eigen verhaal

Recommend Documents