De fundi-factor van Nederland
De fundi-factor van Nederland Op zoek naar hedendaags fundamentalisme Onder redactie van Pauline Weseman
Uitgeverij Meinema
www.uitgeverijmeinema.nl www.trouw.nl
Boekverzorging: Mulder van Meurs, Amsterdam Illustratie omslag: Pieter Geenen
ISBN 978 90 211 4297 5 NUR 700
© 2011 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Uitgegeven in samenwerking met het dagblad Trouw
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud
11
Inleiding Pauline Weseman
21
Lofzang op het fundamentalisme Rik Torfs
Fundamentalisme 31
Fundamentalisme, een introductie Wij, en de rest van de wereld Pauline Weseman
37
Fundamentalisme en het christendom 1 Het ‘ik’ als Gods ultieme slagveld Pauline Weseman
41
Fundamentalisme en het christendom 2 Strijders voor Jezus’ revolutie Pauline Weseman
45
Fundamentalisme en de islam 1 De beeldtaal van het extremisme Eildert Mulder
49
Fundamentalisme en de islam 2 Van heilige oorlog en verketteraars Eildert Mulder
54
Fundamentalisme en de islam 3 De djihad bevrijdt iedereen Eildert Mulder
59
Fundamentalisme en de islam 4 Moslimradicalisme, hoe kom je ervan af? Pauline Weseman
64
Fundamentalisme en het jodendom Een tasje van Escada, een pruik en koosjere sushi Pauline Weseman
68
Fundamentalisme en oosterse religies 1 Ook boeddhist kan een heilige oorlog voeren Pauline Weseman
73
Fundamentalisme en oosterse religies 2 Hoeder van de hindoecultuur Pauline Weseman
78
Fundamentalisme en spiritualiteit 1 ‘De doctrine is dat er geen doctrines mogen zijn’ Pauline Weseman
83
Fundamentalisme en spiritualiteit 2 ‘Ik ben. God is. Iedereen is één met God’ Pauline Weseman
De fundi-factor 91
Funditest: uitslag en analyse Modern fundamentalisme: de mythe en de werkelijkheid Joke van Saane
107
Atheïst Herman Philipse: ‘Twijfel is de permanente toestand van een intellectueel’ Pauline Weseman
109
Rabbijn Awraham Soetendorp: ‘Ik knok mijn hele leven voor nuanceringen’ Pauline Weseman
111
Feministe en politica Hedy d’Ancona: ‘Onrechtvaardigheid windt me nu meer op dan toen ik 25 was’ Pauline Weseman
113
Schrijfster Franca Treur: ‘Kunst tast de waarheid van de fundamentalist aan’ Gerrit-Jan KleinJan
115
Scriba van de PKN Arjan Plaisier: ‘Ik heb zo allemachtig veel vragen waarop ik geen antwoord heb’ Gerrit-Jan KleinJan
118
Publicist Paul Scheffer: ‘Ik ben een verstokte ongelovige’ Gerrit-Jan KleinJan
120
Oxfam-Novibdirecteur Farah Karimi: ‘Ik zag in Iran de gevolgen van vrijheidsbeperking’ Gerrit-Jan KleinJan
123
Internetprovocateur Bert Brussen: ‘We hebben veel te veel respect voor religie’ Gerrit-Jan KleinJan
127
Personalia van de auteurs
Inleiding Pauline Weseman
‘Help, ik ben een fundamentalist!’ Als er een veelgehoorde reactie is op de Funditest van Trouw, dan is het deze wel. Want je zal maar hoog gescoord hebben in deze test. ‘Spelers’ van de Funditest voelden zich vaak te kijk gezet als arrogant, betweterig, met een rigide kijk op de wereld en zonder talent voor zelfreflectie. Een religieuze fanatiekeling die anderen voortdurend de mond snoert met onbetwistbare antwoorden op werkelijk alle levensvragen. Iemand die nietsontziend de strijd aangaat en kritiek alleen maar ziet als bevestiging van een uitverkoren status. Fundamentalisten wonen het liefst ver weg. In Pakistan bijvoorbeeld, waar vrouwen hun christelijke dorpsgenote Aasia beschuldigden van belediging van de profeet Mohammed. Aasia werd in 2010 als eerste vrouw in Pakistan wegens godslastering ter dood veroordeeld. Soms komen ‘fundi’s’ akelig dichtbij en weerklinkt hun mogelijke aanwezigheid in een terrorismealarm voor kerstmarkten in Duitsland, een protestmars tegen abortus in Nederland of in een tv-debat over schepping en evolutie. Tegelijk is fundamentalisme woest aantrekkelijk, vooral als het doorslaat naar terrorisme en extremisme. Nieuwsberichten met de trefwoorden religie, macht en geweld – bij voorkeur in die combinatie – zijn een garantie voor hoge verkoop- en kijkcijfers. Fundamentalisten zijn een attractie die ons doen huiveren. Het zijn wel de ánderen. Wíj zullen het nooit (meer) worden. Al gaat er ook een vreemde bekoring van uit. Want, zegt godsdienstsocioloog Hijme Stoffels in dit boek: ‘Bij andere christenen herinnert fundamentalisme aan vroeger, aan iets waarvan zij zich denken bevrijd te hebben. Tegelijk knaagt er bij hen iets: stel dat het toch waar is... Ze voelen zich geïmponeerd door de zekerheid van fundamentalisten. Bij de seculieren is de weerzin voor fundamentalisme de angst voor religie. Bij religie denken ze vaak aan de fundamen-
11
talistische variant. Dat een gelovige net zo zou kunnen zijn als jij, past niet goed in hun plaatje. Beide groepen hebben dus ergens het idee dat fundamentalisme de echte uitoefening van het christelijk geloof is.’ Wat niet-fundamentalisten dus steekt bij fundamentalisten is de met bravoure gebrachte zekerheid, die zo tergend eenvoudig kan klinken, te eenvoudig om waar te zijn. Maar omdat die waarheid met zoveel vanzelfsprekend wordt gebracht, brengt dat de eigen zoekende geest aan het wankelen. Het maakt onzeker. In zijn roman Het vergeten dat ons wacht beschrijft Héctor Abad zijn vader, een hoogleraar die leed onder de scherpslijpers aan zijn Colombiaanse universiteit. Professor Abad kreeg het er aan de stok met de conservatief-katholieke drijvers ter rechterzijde en de al even onverdraagzame linkerflank vol communisten. ‘Fundamentalisme vond hij altijd schadelijk, en niet alleen dat van de gelovigen, maar ook van de ongelovigen.’ Uiteindelijk, in 1986, kwam de kogel van rechts, maar hij had ook van links kunnen komen, want alle fanatici stoorden zich enorm aan Abads geweldloze strijd voor rechten van armen in Colombia. De ene groepering vanwege die strijd, de andere vanwege het geweldloze. Voor zichzelf muntte professor Abad een nieuwe term: hij was aanhanger van het ‘filosofisch mesoïsme’, iemand van de gulden middenweg. In modern Nederlands: Abad senior was een polderaar. Een gedreven idealist met relativeringsvermogen. Maar zeker geen relativist. Abad zou het socioloog Anton Zijderveld zeker nazeggen: relativisme is een gevaar. Misschien wel groter dan fundamentalisme, zoals de emeritus hoogleraar in het NCRV-programma Schepper & Co stelde. Met een relativist kun je geen gesprek meer voeren, zei Zijderveld. Waar zich onder fundamentalisten zowel godsdienstige als fanatiek atheïstische lieden kunnen bevinden, zijn relativisten volgens Zijderveld doorgaans ‘sciëntistisch’, waarbij de (natuur)wetenschap een antireligieus geloof vertegenwoordigt. ‘Niet geloof en godsdienst, maar onderzoek en wetenschap bieden ons waarheid en zekerheid’, schreef hij in de essaybijlage Letter & Geest van Trouw. In zijn zoektocht naar ‘hoe je overtuigingen kunt vasthouden zonder fanatiek te worden’ vond Zijderveld de twijfel als het ideale midden tussen fundamentalisme en postmodernistisch relativisme. Twijfel is volgens hem steeds open blijven staan
12
