De erkenningspolitiek van Nederland

De erkenningspolitiek van Nederland

De vergaderzaal van de Tweede Kamer

I

n februari 2008 waren alle ogen in Europa, en wellicht ook in de rest van de wereld, gericht op het kleine Kosovo. Het land sprak na een referendum zijn onafhankelijkheid uit. Maar er is meer nodig dan alleen de aankondiging onafhankelijk te zijn. De rest van de wereld moet een land erkennen, anders is de onafhankelijkheid niet officieel. Dit erkennen van de onafhankelijkheid van een land, of het erkennen van een land als zodanig is natuurlijk geen nieuw fenomeen dat zich uitsluitend afspeelt in de 21 e eeuw. Ook in de vorige eeuw viel er genoeg te erkennen. In 1948 werd bijvoorbeeld de staat Israël uitgeroepen. Een jaar later werd de volksrepubliek China gesticht en in 1917 herrees er een nieuw Rusland na de Russische Revolutie. In dit werkstuk zal ik me concentreren op de twee laatst genoemde gebeurtenissen: de stichting van de Volksrepubliek China en het communistische Rusland. Deze twee landen hadden beide een communistische grondslag. Nederland was één van de eerste landen die het nieuwe Rusland niet aanvaardde en hield dat als enige land vol tot 1942. Daarentegen erkende Nederland het communistische China zonder problemen. Waar kwam dit opmerkelijke verschil vandaan en welke factoren speelden hierbij een rol? In dit werkstuk staat daarom de vraag centraal: waarom erkende Nederland Rusland niet na de Russische Revolutie, maar erkende Nederland de Volksrepubliek China bij oprichting wel? In de eerste paragraaf zal ik de internationale verhoudingen tussen 1917 en 1949 schetsen. De tweede paragraaf behandelt de achtergrond van het verbreken van de diplomatieke banden tussen Nederland en Rusland, het niet erkennen van het nieuwe Rusland door Nederland en het herstel van de diplomatieke banden. In de derde paragraaf zal China aan de orde komen. De laatste paragraaf zal gewijd zijn aan de vergelijking tussen de erkenningpolitiek met betrekking tot Rusland en China. I. De internationale verhoudingen, 1914 – 1949

De Eerste Wereldoorlog Aan het begin van de 20 e eeuw waren de Europese grootmachten op hun retour en was Duitsland bezig zijn macht in de wereld ten koste van Engeland en Frankrijk uit te breiden. Het kleine Nederland probeerde in deze roerige tijden zowel Groot-Brittannië als Duitsland te vriend te houden. Historicus Duco Hellema verwoordt de positie van Nederland als volgt: 1

© 2008 Eva Schoobaar

“Nederland streefde naar goede betrekkingen met alle mogendheden, zonder een nauwe verstandhouding met een van hen aan te gaan”. 1 Ondertussen liepen de spanningen in Europa verder op, totdat een gewapend conflict onvermijdelijk werd: de Eerste Wereldoorlog was een feit. Zelfs voor het kleine neutrale Nederland had de oorlog grote gevolgen: er kwamen veel vluchtelingen, voedsel werd duurder en er heerste onzekerheid. Bovendien moest de neutraliteitspositie van Nederland worden verdedigd. Dat was niet altijd even gemakkelijk omdat Nederland zowel militair als economisch belangrijk was.2 De oorlog verliep desastreus voor zowel de Geallieerden (Frankrijk, Rusland, GrootBrittannië en later ook Italië) als de Centralen (Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Bulgarije en het Ottomaanse Rijk). Bovendien voltrok zich in Rusland ondertussen een revolutie. De tsaar was afgetreden en de Voorlopige Regering werd afgezet door de bolsjewistische leider Lenin. In maart 1918 sloten de Russen een vredesverdrag met de Duitsers, dat bekend staat als het Brest-Litovsk verdrag.3 De Geallieerden kregen de overhand in Europa en Duitsland kon worden teruggedrongen. Op 11 november 1918 volgde een wapenstilstand en was het einde van de Eerste Wereldoorlog een feit. In 1919 werd in Parijs een vredesverdrag opgesteld tussen de overwinnaars en de verliezende mogendheden; het verdrag van Versailles. De ontevredenheid over dit verdrag zou in de loop van de komende decennia Europa in zijn greep houden. De Volkenbond De Volkenbond was het paradepaardje van de Amerikaanse president Wilson, die na de Eerste Wereldoorlog wilde dat er een organisatie werd opgericht om de internationale verhoudingen te bewaken en om de vrede te garanderen. 4 De Volkenbond moest deze functie vervullen, maar dat kwam niet geheel van de grond. De VS zelf trad niet toe en grote landen als Duitsland en Rusland werden pas laat lid (in 1926 en 1934). De bond had de reputatie een werktuig te zijn van Frankrijk en Engeland om de status quo en het Verdrag van Versailles te handhaven. Nederland werd in 1920 schoorvoetend lid van de bond. De toetreding was niet in lijn met de lange traditie van neutraliteit, maar Nederland wilde niet in een isolement terecht komen door buiten de Volkenbond te blijven.5 Ook in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog bleef Nederland vasthouden aan het principe van neutraliteit. De handelsbetrekkingen met Duitsland moesten behouden blijven, ondanks het feit dat Hitler aan de macht was gekomen. Met andere woorden: neutraliteit bleef een grote factor in het buitenlandbeleid van Nederland. De Tweede Wereldoorlog De Sovjet-Unie was aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog bereid samen te werken met het Westen, maar dat aanbod werd door het Westen afgeslagen. Het wantrouwen van het Westen tegenover de Sovjet-Unie was te groot, ondanks het feit dat de Russen waren toegetreden tot de Volkenbond in 1934. Het Westen twijfelde aan de motieven van de Sovjet-Unie dat in de jaren ’30 geteisterd werd door zuiveringen en processen. 6

1

Duco Hellema, Buitenlandse politiek van Nederland. De Nederlandse rol in de wereldpolitiek (2006) 68. Hellema, 71 3 R.R. Palmer, Joel Colton, Lloyd Kramer, A History of the Modern World (2007) 697. 4 Palmer e.a., 711-714. 5 Hellema, 81. 6 Palmer e.a., 829. 2

2


Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden er vredesconferenties gehouden, om herhaling van het vredesverdrag van 1919 te voorkomen. De Geallieerden ontmoetten elkaar in Casablanca, Cairo, Teheran, Yalta en Potsdam. Tijdens deze bijeenkomsten werden de toekomst en de verhoudingen in vooral Europa besproken. De grenzen van Europa werden ingrijpend gewijzigd en Duitsland werd verdeeld onder de Geallieerden, dat het begin van een nieuw tijdperk inluidde.7 Veranderende Verhoudingen Na de Tweede Wereldoorlog veranderden de machtsverhoudingen in de wereld definitief. Europa was op zijn retour; Frankrijk en Groot-Brittannië waren niet langer wereldleiders. De VS en de Sovjet-Unie beheersten voortaan de internationale verhoudingen. Ook Nederland veranderde na de Tweede Wereldoorlog geleidelijk van houding. Men kreeg in de gaten dat Nederland niet langer een grote mogendheid was en dat men zich meer op Europa moest richten. De Nederlandse neutraliteitspolitiek verdween, maar niet zonder slag of stoot. 8 Het duurde een tijdje voordat Nederland besefte wat zijn nieuwe plek in de wereld was. Vanaf 1948 waren de verhoudingen in Europa en de wereld definitief veranderd: er werd samengewerkt in Europees en Atlantisch verband, de kaart van Europa was gewijzigd en de macht lag bij de VS en de Sovjet-Unie. Nu de internationale verhoudingen kenbaar zijn gemaakt, gaan we kijken naar de verhouding tussen Nederland en Rusland. II. Rusland Officieel eindigde de relatie tussen Nederland en Rusland op 9 november 1918. Volgens auteur Bram Hahn eindigde de diplomatieke band al op 27 maart 1918 toen Loudon, de minister van Buitenlandse Zaken, Wilhelmina op de hoogte bracht van het feit dat de Russische regering was veranderd.9 De Raad van Volkscommissarissen was voortaan de regering en Rusland werd vanaf dat moment de Sovjet-Unie. Het verbreken van de diplomatieke betrekkingen was zeker niet uniek voor Nederland. Er waren meer landen die niet gecharmeerd waren van het nieuwe Russische regime. Maar verschillende West-Europese landen gingen in 1924 over tot erkenning van Rusland, toen bleek dat Westerse bemoeienis niet had weten te voorkomen dat de communisten definitief de macht grepen.10 Nederland bleef tot 1942 koppig vasthouden aan zijn standpunt om Rusland niet te erkennen. Was het verbreken van de diplomatieke banden een principiële gelegenheid of speelden andere motieven een rol? Zeker, principiële motieven speelden mee. Er heerste in Nederland een anti-communistische stemming omdat het communisme bekend stond om zijn afkeer van religie. Maar ook het feit dat het communistische Rusland de bezittingen van Nederlandse handelaren in beslag had genomen en weigerde schulden te betalen, speelden een rol.11

Het einde van de betrekkingen

7

Palmer e.a., 859-864. Hellema, 139, 140. 9 Bram Hahn, “De kikvors en de os. Het herstel van de diplomatieke betrekkingen tussen Nederland en de Sovjet-Unie in 1942”, Aanzet, vol. 13, afl. 3, 98. 10 Hellema, 83, 84. 11 Hahn, 199. 8

3


De jaren van de burgeroorlog in Rusland, die was ontstaan naar aanleiding van de Russische Revolutie, zorgden voor verwarring voor de buitenlandse waarnemers. Er waren veel groeperingen die onderling de strijd met elkaar aangingen en men kon gemakkelijk het overzicht verliezen.12 Ook het bedrijfsleven had het moeilijk tijdens de Russische Revolutie. Het nieuwe regime zorgde ervoor dat alle handel en industrie in het beheer van de overheid kwam. Dat betekende dat ook buitenlandse bedrijven onder het beheer van de staat geplaatst werden.13 Daar waren buitenlandse bedrijven, waaronder Nederlandse bedrijven, niet van gediend. Een grote rol in het verbreken van de diplomatieke verhoudingen tussen de Sovjet-Unie en Nederland is weggelegd voor Willem Jacob Oudendijk, de waarnemend gezant in Petrograd van 1917 tot 1918. Oudendijk had bewondering voor het oude, tsaristische Rusland en zag het nieuwe regime met lede ogen aan.14 Hij behartigde de Nederlandse belangen tegenover de Sovjetregering door elke keer wanneer bezittingen van Nederlanders door de Russen in beslag werden genomen, een proces-verbaal op te maken en schadevergoeding te eisen.15 Oudendijk was in opdracht van het ministerie van Buitenlandse Zaken in Rusland, maar hij werkte zelfstandig en niet uit naam van de Nederlandse regering. Dat blijkt uit het feit dat hij als enige vertegenwoordiger van een neutraal land een oproep van Trotski niet beantwoordde.16 Maar dat was niet het enige wat Oudendijk deed. Hij was ook voor een groot deel betrokken bij de handelsbetrekkingen tussen Rusland en Nederland. Nederland had al sinds 1846 een handelsverdrag met Rusland. Dit handelsverdrag bepaalde onder andere de vrijhandel tussen de beide landen en bescherming van particuliere goederen. In 1918 was dit verdrag toe aan verlenging. Dit was een routinehandeling, maar werd door Oudendijk aangegrepen om het bolsjewistische regime aan de kaak te stellen. Een notawisseling zou betekenen dat de Nederlandse regering de wandaden van het Sovjetregime goedkeurde. Oudendijk was tegen de notawisseling en kreeg uiteindelijk zijn zin.17 Minister Loudon van Buitenlandse zaken besloot met de notawisseling te wachten “totdat de bolsjewistische regering door haar daden toont hiervoor in aanmerking te komen.”18 Toen Oudendijk zijn standplaats op 9 november 1918 verliet, eindigden officieel alle betrekkingen met Rusland. Oudendijk was niet de enige die een rol speelde bij het verbreken van de diplomatieke banden met Rusland. Ook koningin Wilhelmina had haar aandeel. Haar gevoelens ten opzichte van het tsaarloze Rusland hadden invloed op het verbreken (en het trage herstel) van de diplomatieke banden met Rusland. De koningin was zeer begaan met het lot van de tsaristische familie. Haar grootvader, Willem II, was getrouwd met een lid van de tsaristische familie: Anna Pavlovna Romanova.19 Wilhelmina kon niet zomaar opzij zetten dat de bolsjewieken de Romanovs hadden vermoord. Ze lag daarom regelmatig dwars als er pogingen werden gedaan Rusland alsnog te erkennen. Pogingen tot verzoening De twee decennia die Nederland nodig had om Rusland te erkennen verliepen niet zonder verzoeningspoging. Het initiatief om de handelsbetrekkingen tussen Nederland en Rusland te herstellen door middel van een handelsverdrag werd genomen door het bedrijfsleven in de jaren '20. Er werd een enquête gehouden onder de leden van de Kamers van Koophandel, door minister Aalberse van Landbouw, Handel en Nijverheid. Aanleiding voor de enquête was een brief die de voorzitter van de Kamer van Koophandel naar de leden had gestuurd. Het Nederlandse bedrijfsleven wilde maar al te graag handelsbetrekkingen met Rusland 12

Ben Knapen, De lange weg naar Moskou : Nederlandse relaties tot de Sovjet-Unie, 1917-1942 (1985) 35. Ibidem. Ibidem, 41. 15 Ibidem, 42. 16 Ibidem, 43. 17 Ibidem, 43, 44. 18 Ibidem, 44. 19 Hahn, 201 13 14

4


opbouwen. Reders en bankiers drongen aan op een akkoord met de Sovjetregering.20 Er werd een missie voorbereid om de mogelijkheden tot een akkoord in Rusland te onderzoeken, maar deze ging op het laatste moment niet door, omdat er spanningen ontstonden tussen Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie.21 In 1924 werd in Berlijn een hernieuwde poging gedaan de handelsbetrekkingen te herstellen. De Russen stelden als voorwaarde dat Nederland de Sovjet-Unie op juridische gronden zou erkennen. De onderhandelingen draaiden uiteindelijk op niets uit. Minister Van Karnebeek van Buitenlandse Zaken kon niet akkoord gaan met de erkenning, omdat de Sovjet-Unie Nederland geen zekerheden met betrekking tot vrijhandel bood. 22 De kwestie van het erkennen van Rusland dook weer op in 1934 toen Rusland wilde toetreden tot de Volkenbond. Nederland stemde tegen de toetreding van Rusland, onder meer omdat koningin Wilhelmina sterk tegen Russische toetreding was.23 Bovendien was Nederland nog steeds zeer tegen het communistische regime in de Sovjet-Unie en was de minister De Graeff van Buitenlandse Zaken van mening dat er in Rusland niet genoeg was veranderd om erkenning te verantwoorden.24 Erkenning van Rusland Nederland bleef star in zijn houding ten opzichte van Rusland, zelfs toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Inmiddels hadden landen als de Verenigde Staten, België en TsjechoSlowakije Rusland al erkend en had Frankrijk de band met Rusland aangehaald. 25 De oorlog gaf Nederland uiteindelijk wel een flinke duw in de rug met betrekking tot de erkenning van Rusland. Engeland had Rusland al als bondgenoot erkend toen de Duitsers op 22 juni 1941 de Sovjet-Unie binnen vielen. Churchill riep alle bondgenoten op de SovjetUnie als nieuwe bondgenoot te helpen.26 Het begon voor Nederland lastig te worden deze nieuwe geallieerde bondgenoot niet te erkennen. Engeland was van mening dat Nederland een economisch of moreel gebaar naar de Russen moest maken, maar dat lag vanuit de visie van de Nederlanders niet voor de hand. Nederland had al 22 jaar lang de diplomatieke verhoudingen met Rusland verbroken en dat was in de ogen van Nederland niet zonder reden. De starre houding van Nederland begon langzamerhand onhoudbaar te worden. Er kwam een discussie op gang in de ministerraad over of Nederland Rusland toch moest erkennen. De minister van Buitenlandse Zaken Van Kleffens bleef tegenstander, maar minister Albarda van Waterstaat onderstreepte het belang van de erkenning van Rusland: “Sovjet-Rusland is onze medestrijder en de bondgenoot van onze bondgenoten. Wij zijn de enige der geallieerde regeringen, die geen diplomatieke verbinden met dat Rijk heeft. Eén blik op de kaart en ik moet lachen.”27 De doorbraak in het erkennen van de Sovjet-Unie kwam toen de Japanners een aanval deden op het Amerikaanse Pearl Harbor en de oorlog zich ook ging verspreiden naar het Verre Oosten, waar Nederland zijn grootste kolonie had: Nederlands-Indië. De Sovjet-Unie was nodig om Japan te verslaan, dat in 1942 Nederlands-Indië had bezet.28 De ministerraad veranderde haar standpunt en besloot de betrekkingen met Moskou aan te knopen. De publieke opinie was inmiddels verschoven naar erkenning van Rusland. De enige die niet van standpunt was veranderd, was koningin Wilhelmina die dwars bleef liggen. Nadat de Times had gepubliceerd dat er op grote schaal Nederlanders naar door de Duitsers bezette

20

Knapen, 101. Ibidem, 108-109. 22 Ibidem, 116-127. 23 Hellema, 90. 24 Knapen, 200. 25 Ibidem, 197. 26 Ibidem, 225. 27 Knapen, 235. 28 Ibidem, 236. 21

5


Russische gebieden werden vervoerd, ging Wilhelmina overstag. Op 10 juli 1942 werden de diplomatieke betrekkingen tussen de Sovjet-Unie en Nederland formeel hersteld.29 III. China De erkenning van China ging veel gemakkelijk dan de erkenning van Rusland. Nederland had er alle belang bij om China te erkennen toen in 1949 de Volksrepubliek China werd uitgeroepen door Moa Zedong. Vanaf dat moment was China een communistische natie. Nederland had net de verwikkelingen rond de onafhankelijkheidsstrijd van Indonesië achter de rug en wilde ook na het verlies van Nederlands-Indië een rol blijven spelen in ZuidoostAzië.30 De erkenning van China lag dus voor de hand. Bovendien had Nederland al eeuwenlang betrekkingen met China. Deze betrekkingen waren vooral gericht op handel, maar kregen vanaf de jaren ’60 van de 19e eeuw ook een diplomatiek karakter.31 Nederland was één van de eerste Westerse landen die het nieuwe China erkende. Op 27 maart 1950 werd de Volksrepubliek China door Nederland in juridische zin erkend. De diplomatieke relatie tussen Nederland en China verliep niet altijd even soepel. Het duurde een tijdje voordat er een Nederlandse ambassadeur in China was en er een Chinese ambassadeur in Nederland was. De Koreaanse oorlog begin jaren ’50 zorgde voor wereldwijde spanningen tussen het communisme en het kapitalisme. Nederland had het communistische China wel erkend, maar dat gold niet voor de Verenigde Staten. Daardoor konden de ambassadeurs van beide landen pas benoemd worden in 1954, toen de Koreaoorlog ten einde was. Vanaf het einde van de oorlog had Nederland een wisselend contact met China. Het dieptepunt in de relatie tussen beide landen werd bereikt tijdens de Culturele Revolutie van de jaren '60 en ’70 van de 20e eeuw. Er ontstond een conflict toen een Chinese ingenieur overleed die meedeed aan een congres van lastechnici. De afhandeling van deze kwestie ging moeizaam waardoor de Nederlandse diplomatieke vertegenwoordiger in Peking een beperkte bewegingsvrijheid werd opgelegd. Na 1972 herstelde de relatie weer toen de diplomatieke vertegenwoordig in beide landen weer tot ambassadeursniveau werden opgetrokken.32

IV. Overeenkomsten en verschillen tussen het erkennen van Rusland en China Het erkenningsbeleid van Nederland ten opzichte van Rusland en China is zeer verschillend. Op het eerste gezicht lijkt dit opmerkelijk omdat beide landen op gewelddadige wijze overgingen op een communistisch regime. Een andere overeenkomst is dat de kwestie van erkenning zich bij beide landen afspeelde tijdens of vlak na een wereldoorlog. Maar daarmee houdt de vergelijking op. Het grootste verschil tussen het erkennen van Rusland en het erkennen van China is de tijd die het erkennen in beslag nam. Nederland deed er bijna een kwart eeuw over Rusland te erkennen, maar had voor het erkennen van China nog geen half jaar nodig. De Nederlandse regering keurde de wandaden van het communistische Sovjet-Unie sterk af en bleef volhouden dat het communisme een voorname reden was Rusland niet te erkennen. Bij de oprichting van de Volksrepubliek China was het communisme geen enkel struikelblok om tot erkenning over te gaan. Hoe kwam dat? Ik denk dat het antwoord op deze vraag gezocht moet worden in de handelsbetrekkingen die Nederland met beide landen had. Hoewel Nederland ook tijdens het niet erkennen van Rusland handel met de Sovjets dreef, stelde 29

Knapen, 242, 243. Hellema, 158. Leonard Blussé, Tribuurt aan China: vier eeuwen Nederlands-Chinese betrekkingen (1989) 139-144. 32 Blussé, 176, 177. 30 31

6


deze handel niet zo heel veel voor. De handel met de Chinezen was veel belangrijker voor Nederland, omdat er een lange geschiedenis aan vooraf was gegaan. De Chinezen hadden een traditie van geslotenheid ten opzichte van buitenlandse handel, maar Nederland had een plekje op de Chinese markt veroverd. Bovendien waren de internationale verhoudingen rond 1949, 1950 heel anders dan de verhoudingen in de jaren '20. Nederland kwam na de Tweede Wereldoorlog langzaam tot het besef dat het een klein land was en zocht aansluiting bij de Verenigde Staten en Europa. In de jaren ’20 voerde Nederland nog een strikt neutraliteitsbeleid en was hij van mening dat het op internationaal gebied het een en ander te zeggen had en zag hij zichzelf als (middel)grote mogendheid, omdat men met Nederlands-Indië een grote kolonie in bezit had. Conclusie Nederland erkende Rusland na de Revolutie niet, omdat het formeel niets te maken wilde hebben met het communistische regime. Omdat de Nederlandse handelsbelangen in Rusland niet erg groot waren, kon Nederland zijn starre positie ten opzichte van Rusland volhouden. Die luxe had Nederland niet wat betreft China. De Nederlandse handelsbetrekkingen met China bestonden al eeuwen en Nederland kon het zich vlak na de Tweede Wereldoorlog en het verlies van Nederlands-Indië niet permitteren de handelsbetrekkingen met China te verliezen. Ook de internationale verhoudingen waren ten tijde dat de erkenning van Rusland speelde anders ten opzichte van de verhoudingen ten tijde van de erkenning van China. Simpel gezegd: de tijden waren veranderd, Nederland was veranderd. Nederland was geen grote wereldspeler meer. Dat heeft zeker meegespeeld in de erkenningspolitiek. Mede daardoor erkende Nederland Rusland pas na 22 jaar en China vrijwel direct.

Bron afbeelding: http://www.flickr.com/photos/-jvl

7


De erkenningspolitiek van Nederland

Recommend Documents