technische universiteit eindhoven
De bouwput van techniek en maatschappij Uitgangspunten van een nieuwe contextualistische techniekgeschiedenis lntreerede prof.cir. Johan W. Schot
lntreerede Uitgesproken op 3 november 2000 aan de Technische Universiteit Eindhoven prof.dr. Johan W. Schot
1
Het elevatorlied 1 Vroeger loste men het graan Zonder elevators; Dat is altijd goed gegaan Zonder elevators; Meters, wegers, altegaar Lossen lustig met elkaar, Een, twee, drie de boot is klaar, Zonder elevators Toen kwam er een maatschappij Met een elevator, Die zei aan de koopvaardij Neem mijn elevator Zonder maat en zonder schop Lossen, lossen in galop, Zuigen wij de centen op Door de elevators Meters, wegers in den nood Door de elevators, Wij verliezen straks ons brood Door de elevators. Zetten toen den arbeid stop, Danken voor zo'n reuzenstrop, Riepen daarom: donder op Met je elevators.
I
Voor
2
Mijnheer de Rector Magnificus,
zuigbuis, in een ontvanger kwam, vandaar
Dames en heren,
op een weegschaal werd gestort en vervolgens via een stortgoot in een binnenschip werd gelost. Zette men twee elevatoren
Het waren spannende tijden in 1905 in de 2
Rotterdamse haven. Op 4 november van
bemand met slechts 14 personen in voor
dat jaar brak een staking uit met als inzet
dezelfde graanboot van 6.ooo ton, dan was
het gebruik van twee graanelevatoren. Waar
het werk in twee dagen gedaan.3 Dit kwam
ging het om in deze staking? Om het
neer op een arbeidsbesparing van 94%.
behoud van het dagelijkse brood, ofwel
Maar er stand meer op het spel dan werk.
werk. Graanlossen was in 1905 handen-
Het ging ook over de vraag wie nu eigenlijk
arbeid. Met een graanboot van 6.ooo ton
de baas was in de haven. Daarbij waren niet
waren
alleen de belangen van de arbeiders in het
126
bootwerkers, wegers en zakop-
houders zeven
a acht dagen bezig.
geding, maar oak die van de graanhande-
Deze
handenarbeid werd vrijwel compleet over-
laren. De Rotterdamse graanhandelaren
bodig door het gebruik van de pneumatische
stonden allerminst te springen om de
graanelevatoren (zie afbeeldingen 1 en 2).
komst van de elevatoren. Na het uitbreken
Dit waren overslagapparaten waarmee het
van de staking schreven zij in een advies:
graan zonder veel tussenkomst van arbeiders
"Ons belang brengt het overladen met de
uit het zeeschip werd gezogen door een
Elevators niet mede ... "4. De snelle overslag
2
Met dank aan Dick van Lente, Harry Lintsen, Arie Rip en Geert Verbong voor hun commentaar op de eerste opzet van deze tekst. Dit commentaar was essentieel voor het aanscherpen van mijn gedachten en leidde ertoe
4 ArchiefKoninklijke Vereniging Het Comite van Graanhandelaren (ACG) Notulenboek-5. Vergadering 9 februari 1906.
Deze archiefgegevens zijn verzameld door Hugo van Driel in het kader van zijn door NWO gefinancierde
post-doc project. Verder is gebruik gemaakt van archiefaantekeningen van Dick van Lente. Samen met Van Driel (en Ferry de Goey en Paul van de Laar) heb ik een onderzoek opgezet naar de technische ontwikl<eling in de Rotterdamse haven waaronder de graanoverslag. Resultaten zijn onder meer verwerkt in: Hugo van Driel en Johan Schot, Regime transformaties in de Rotterdamse graanoverslag, ingediend bij het NEHA-Jaarboek voor de economische, bedrijfs-
en techniekgeschiedenis. In deel V van J.W. Schot e.a. (red.), Techniek in Nederland in de Twintigste Eeuw (Zutphen: Walburg Pers, te verschijnen in
2001)
zal een apart hoofdstuk worden gewijd aan de Rotterdamse haventechniek.
3
Afbeelding r. Graanelevatoren aan het werk in de Maashaven in 19 26. Bron: Gemeentearchief Rotterdam.
Afbeelding
2.
Havenarbeiders op een vrachtschip omstreeks 1900. Op de voorgrond zijn de wegers zicht-
baar. Bron: Gemeenarchief Rotterdam.
4
door de elevator zou namelijk in hun optiek
over de vraag of de komst van de elevator
alleen maar de tijd die er beschikbaar was
kon en mocht worden tegengehouden. Was
voor het verhandelen van het graan ver-
het staken niet een vorm van irrationeel
kleinen. Het schip kon niet langer als
verzet tegen de komst van een nieuwe
pakhuis worden gebruikt. Ook zou de
techniek? Had de geschiedenis niet geleerd
machinale overslag het apart verhandelen
dat verzet tegen nieuwe techniek zinloos is?
van kleinere opgezakte partijen graan moei-
Het antwoord dat bijna door iedereen,
lijker maken en zou minder gemakkelijk
socialisten, rooms-katholieken, protestanten,
onderhandeld kunnen worden over de
liberalen, ondernemers en vakbondsleiders,
gewichten en hoeveelheden. Kortom, de
werd gegeven was: verzet is zinloos.5 Daar-
graanhandelaren zouden een deel van hun
mee werd de kwestie echter versmald tot de
onderhandelingsruimte en controle moeten
vraag wel of geen elevator. Mogelijke com-
gaan delegeren aan machines, die ook nog
promissen werden onzichtbaar gemaakt. 6
eens werd ingezet door een nieuwe actor,
Ondanks de negatieve pers hadden de
een graanelevatormaatschappij, die als
arbeiders aanvankelijk succes. De elevato-
monopolist de overslag zou kunnen gaan
ren werden stilgelegd in een hoek van de
domineren.
haven. In 1907 werden de elevatoren echter opnieuw ingezet door de Graanelevator-
Ten slotte ging het conflict, naast werk en
Maatschappij, nadat ze al haar opties, in-
de vraag wie de baas was over het werk,
clusief verkoop van de elevatoren, had over-
Voor een uitgebreide analyse van dit debat verwijs ik naar Dick van Lente, 'Machines and the Order of the Harbour: The Debate About the Introduction of Grain Unloaders in Rotterdam 1905-1907', International
Review of Social History 43 (1998) 79-109. 6 Er zijn verschillende type compromissen mogelijk. Een compromis was om de elevator in te bedden in het bestaande handmatige overslagregime door de ploegsterkte ondanks de mechanisatie minder te reduceren dan mogelijk was en een loonsverhoging te geven. Dit compromis vyas in 1896 met succes uitgeprobeerd in de haven door de Holland Amerika Lijn bij de introductie van bekerelevatoren. In het conflict rand de pneumatische elevator werd niet verwezen naar deze ervaring. Ook kon de elevator op diverse manieren warden gebouwd, bijvoorbeeld zonder en met automatische weging, zonder en met automatische zuivering en zonder en met de optie van opzakken. Zie hiervoor Hugo van Driel en Johan Schot, 'Regime-transformaties in de Rotterdamse graanoverslag'.
5
wogen. Er brak weer een staking uit, maar
een van Well's fantastische verhalen de
die kon nu worden gebroken. Vervolgens
Aarde komen veroveren en zich met hun
werd in zeer korte tijd de hele graanover-
slangen en buizen als even zoovele grijp-
slag gemechaniseerd. In 1913 verzorgde een
armen aan de schepen vastgeklampt heb-
vloot van drijvende pneumatische elevatoren
ben om hen leeg te zuigen" (zie ook af-
95% van de graanoverslag in Rotterdam.
beelding 3).7
Daarvoor was wel veel nodig geweest. De graanhandelaren waren van positie gewis-
De elevatorcase laat zien
seld. Zij hadden zich grotendeels geschaard
wikkeling een zaak is van keuzes. Daarbij
in het pro-elevatorkamp. Nieuwe arbeiders
gaat het niet alleen om de keuze wel of
waren in korte tijd gerekruteerd en de
geen elevator, maar ook om de keuze wat
marine, infanterie en cavalerie van het
voor soort elevator en hoe de elevator moet
Nederlandse leger moesten in de haven de
worden ingebed in de haven. Verder laat de
orde komen handhaven.
elevatorcase zien
Het effect van de succesvolle introductie
scala aan actoren betrokken zijn die de
was groot. Een transformatie van de Rotter-
elevator de moeite waard vinden van een
damse graanhandel, de arbeidsorganisatie
felle strijd. Het gaat ergens om. Het gaat
en het havenlandschap. Een bezoeker van
om werk, macht in de haven en de vraag of
de Rotterdamse Maashaven (J. Everts in
techniek wel of niet kan worden tegenge-
zijn Wandelvaart) schreef in 1930 hierover:
houden. Uiteindelijk gaat het om de vraag
"Maar uw attentie wordt weldra afgeleid
met wat voor soort technieken in wat voor
door de vele drijvende graan-elevators, die
soort haven de actoren willen werken.
ge hier in volle werking kunt zien. Deze
Techniekgeschiedenis heeft zich altijd bezig
wonderlijke, torenhooge wrochtsels der
gehouden met het begrijpen en verklaren
techniek maken den indruk van dreigende
van
oorlogsgevaarten of ontzaglijke grauwe
vooral vanuit een internalistisch perspectief,
monsters van een andere planeet, die als in
maar sinds de jaren zeventig van de vorige
7 Jan Oudenaarden, Pakt Aan! 23-24.
6
Afbeelding 3. Maashaven uit het Oosten gezien. Ets door
J.
H. Mastenbroek, 1915. Bron: Gemeente-
archief Rotterdam.
eeuw in toenemende mate vanuit een con-
elektriciteitsnetwerk. In 1992 werd op deze
textualistisch perspectief. 8 Oat wil zeggen
plek door Harry Lintsen in zijn intreerede
dat wordt geprobeerd techniekkeuzes te ver-
dit type contextualistische techniekgeschie-
klaren vanuit de onderlinge wisselwerking
denis beschreven aan de hand van het voor-
tussen technische en maatschappelijke fac-
beeld van de we.
toren. Als analyse-eenheid kan dan dienen
Ik denk dat ik rustig kan constateren dat de
een individuele techniek zoals de elevator,
idee dat techniek in een maatschappelijk
maar ook een technisch systeem, zoals het
proces wordt geconstrueerd breder ver-
8 Voor een overzicht van de Amerikaanse techniekgeschiedenis verwijs ik naar het inmiddels klassieke boek van John M. Staudenmaier, S.J. Technology's Storytellers. Reweaving the Human Fabric (Cambridge Mass. MIT Press 1985). Harry Lintsen gaf in zijn intreerede fraai de stand van zaken over hoe contextualistische techniekgeschiedenis te maken, gei:llustreerd aan de hand van de we; Wat is techniek? Een geschiedenis van menselijke secreten en discrete technieken (Eindhoven, 1992). Voor een overzicht van de Nederlandse ontwikkelingen verwijs ik naar H.W. Lintsen en E. Homburg, 'Techniekgeschiedenis in Nederland', in: H.W. Lintsen e.a. (red.) Techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890 Deel VI (Zutphen, Walburg pers 1995) 255-266.
7
spreid is geraakt, zowel bij de overheid, het
veroorzaakt' en 'de pil de seksuele revolutie'.
bedrijfsleven, als in de opleidingen aan de
Voor veel techniekhistorici is het ergste
technische universiteiten en bij historici.
verwijt
Dit is mede een gevolg van de vele fraaie
logisch determinist te warden genoemd.
techniekhistorische case-studies die de af-
Als techniekhistoricus deel ik de angst voor
lopen jaren zijn geproduceerd. Daarom is
wat ook wel wordt genoemd whig history en
het nu ook tijd om eens te kijken naar de
ik waardeer een zekere mate van politieke
andere kant van de medaille, naar de tech-
correctheid op dit punt. Tegelijkertijd denk
nologische constructie van de maatschappij.
ik
Hoe kunnen we de effecten van de techniek
tieke correctheid ook een vorm van con-
eigenlijk bestuderen en daarover vertellen?
formisme is. We vermijden daarmee te
Welke methode is daarvoor geschikt?
gemakkelijk het stellen van een belangrijke
Studies die kijken naar effecten van tech-
vraag, namelijk die naar de effecten van
niek zijn binnen de techniekgeschiedenis al
technische ontwikkeling. We kunnen het
snel verdacht, omdat ze rieken naar techno-
doen van effectstudies niet overlaten aan
logisch determinisme. Oat wil zeggen dat
andere disciplines. Juist techniekgeschiede-
technische ontwikkeling wordt gezien als
nis, met haar gevoeligheden op het punt
een onafhankelijke factor (ontstaan door
van technologisch determinisme en met
vooruitgang in wetenschap en technisch
haar bagage aan case-studies over de maat-
onderzoek) die invloed heeft op de samen-
schappelijke constructie van de techniek,
leving. De samenleving moet zich aan de
moet, denk ik, proberen de technologische
techniek aanpassen. Technologisch deter-
constructie van de maatschappij te onder-
minisme spreekt bijvoorbeeld uit uitspraken
zoeken.9 Maar hoe clan? Op die vraag is
als : 'de drukpers heeft de Reformatie moge-
geen gemakkelijk antwoord te geven.
lijk gemaakt', 'de auto heeft suburbanisatie
Studies waarin wordt geprobeerd effecten te
9 Het meest recente overzicht over technologisch determinisme is te vinden in: Merrit Roe Smith and Leo Marx (eds.) Does Technology Drive History. The Dilemma of Technological Determinism (Cambridge Mass. MIT Press 1994)· Zie ook Donald MacKenzie and Judy Wajcman (eds.) The Social Shaping of Technology (Buckingham/Philadelphia, Open University Press, 1999, 2e editie), met name openingsessay.
8
onderzoeken op een niet-deterministische
wikkeling - zijn gerelateerd aan technische
manier zijn ook nog zeldzaam, maar ze
ontwikkeling. Daarom valt men toch vaak
bestaan wel zoals we zullen zien. ro
terug op een technologisch deterministi-
Niet alleen vanuit een historiografisch en
sche positie, een lineair techniekdenken,
wetenschappelijk perspectief wordt het tijd
waarin de nadruk ligt op het creeren van
dat meer niet-technologisch deterministi-
een nieuw aanbod van producten. rr
sche effectstudies beschikbaar komen. Ook
Techniekgeschiedenis kan een substantiele
vanuit een maatschappelijk perspectief is
bijdrage leveren aan de ontwikkeling van
dit gewenst. Wat opvalt wanneer over tech-
zo'n vocabulaire. Maar haar bijdrage kan
niek en haar effecten wordt gesproken door
verder gaan.
beleidsmakers bij de overheid en in het be-
De manier waarop in een samenleving
drijfsleven is dat het bewustzijn aanwezig is
wordt omgegaan met techniek is ingebed in
dat technische ontwikkeling mensenwerk is
een historisch besef over de rol die techniek
en dat technology push haar problemen kent.
heeft gespeeld in het verleden. Dit historisch
Tegelijkertijd heeft men geen vocabulaire
besef helpt een samenleving met het zich
en geen idee over hoe de brede maatschap-
rekenschap geven van het verleden omwille
pelijke effecten waar men zich druk over
van de toekomst. 12 Historici voeden
maakt en die men wil bereiken - bijvoor-
historisch besef. Geschiedenis levert zin-
beeld productiviteitsgroei, duurzame ont-
gevende en inspirerende voorbeelden. Ze
IO
Zie ook werk van Erik van der Vleuten naar de maatschappelijke implicaties van de ontwikkeling van grate technische systemen, dat wordt uitgevoerd in het TIN-20 project. Bijvoorbeeld: 'Researching the Societal Importance of the Development of Large Technical Systems: Exploring a Pluralist Approach', submitted to Flux.
II
Een goed voorbeeld hiervan is het overheidsprogramma Duurzame Technologische Ontwikkeling, waarin enerzijds veel aandacht was voor de sociale context van techniek, maar anderzijds de meeste projecten toch werden ingevuld met het verzinnen van nieuw technische oplossingen, d.w.z hardware. Voor een analyse van dit programma, zie
J. Schot, 'Towards New Forms of Participatory Technology Develop-
ment', Technology Analysis and Strategic Management, forthcoming. 12 Historici zullen in het credo 'zich rekenschap geven van', de echo herkennen van de definitie die
J.
Huizinga
gaf aan de geschiedenis. Van der Woude voegde daaraan toe het 'omwille van de toekomst' Ad van der Woude,
Hoezo Geschiedenis? Afscheidsrede Wageningen Universiteit, 18 mei 2000, 20.
9
maakt het mogelijk veelvuldig gebruikte
grootschalige dan wel kleinschalige be-
historische beelden, die dienen als legiti-
drijfsvoering en de rol van Research and
matie van keuzes die nu worden gemaakt,
Development voor productiviteitsont-
te bevragen zodat historische verhalen niet
wikkeling.
kritiekloos kunnen worden ingezet voor
Terug naar de centrale vraag van mijn rede:
hedendaagse doelen. Geschiedenis biedt
hoe kan een nieuwe vorm van contextualis-
tenslotte een perspectief op de lange termijn.
tische techniekgeschiedenis worden be-
Ze laat zien hoe ons heden en onze toe-
dreven waarmee techniekkeuzes en maat-
komst mede worden bepaald door sporen
schappelijke effecten tegelijkertijd kunnen
uit het verleden. Wat opvalt in geschiede-
worden geanalyseerd. Op een andere manier
nisboeken over Nederland in de twintigste
gesteld: hoe kan een contextualistische
eeuw is dat techniek enerzijds zeer zicht-
techniekgeschiedenis worden ontwikkeld
baar is, ze wordt genoemd als grote aan-
waarin tegelijkertijd ruimte is voor het
jager van vele veranderingen, maar ander-
zichtbaar maken van de maatschappelijke
zijds ook onzichtbaar wordt in de histori-
constructie van techniek als voor de techno-
sche analyse zelf, die meestal betrekking
logische constructie van de maatschappij.
heeft op de politiek of de economie.
Om zo'n techniekgeschiedenis te ontwikke-
1
3
Techniek vormt in feite het decor. Hier ligt
len zal nog veel moeten worden geexperi-
een belangrijke uitdaging voor de techniek-
menteerd. Daarvoor is een bouwput nodig.
geschiedenis, zij kan techniek de rol van
Gelukkig bestaat die bouwput in de vorm
actor teruggeven. Zij kan analyseren welke
van het project Techniek in Nederland in de
rol de technische ontwikkeling bijvoorbeeld
twintigste eeuw, in de wandelgangen TIN-
heeft gespeeld in de opkomst van de
20
consumptiesamenleving, de ontwikkeling
Ik verwacht niet dat er simpele recepten
van de interventiestaat, het ontstaan van
beschikbaar zullen komen voor onderzoek
een nieuw type risico's, de keuze voor
naar techniekkeuzes en haar effecten. Dat
genoemd.
13 Zie bijvoorbeeld Jan Luiten van Zanden, Een klein land in de 20e eeuw (Utrecht, Het Spectrum 1997); Remieg Aerts e.a. Land van kleine gebaren. Een politieke geschiedenis van Nederland, 1780-1990 (Nijmegen, SUN 1999).
10
is wellicht ook niet wenselijk. Simpele
kunnen worden gezien als het beste wat
recepten leiden zelden tot goede geschie-
de Amerikaanse techniekgeschiedenis te
denis . Toch zijn er al een aantal hand-
bieden heeft.
reikingen te doen die inzicht geven in de problematiek en het mogelijk zullen maken
De elevatorgeschiedenis1 4
productief onderzoek te verrichten. In mijn rede wil ik daartoe een eerste aanzet geven. Ik zal daarbij gebruik maken van werk in
In
uitvoering
de Verein Deutscher Handelsmwler de
20.
Dit betreft enerzijds onderzoek naar
1901
bezochten vertegenwoordigers van
Rotterdamse haven om de introductie van
haventechniek, hier toegespitst op elevato-
pneumatische elevatoren te bepleiten.
ren. Dit onderzoek voer ik uit samen met
Waarschijnlijk waren de Duitse graanmole-
Hugo van Driel, Ferry de Goey en Paul van
naars vooral naar Nederland gekomen om
de Laar. Anderzijds historiografisch onder-
de belangen van de toonaangevende eleva-
zoek,
tor-firma Luther te dienen. Delegatieleider
verricht, naar de ontwikkeling van contex-
Meyer was namelijk niet alleen voorzitter
tualistische techniekgeschiedenis in Neder-
van de Verein, maar tevens commissaris bij
land, de Verenigde Staten en Duitsland. De
Luther. Het was niet makkelijk geinteres-
presentatie van resultaten van het historio-
seerden te vinden. Uiteindelijk vonden ze
grafisch onderzoek spits ik toe op een
een gewillig oor bij
analyse van enkele boeken die de Dexter
commissaris van de N.V. "Het Nederland-
Prize van de Society for the History of
sche Veem". Smalt werd de drijvende
Technology hebben gewonnen. Deze boeken
kracht achter de invoering van elevatoren in
J.C.
Smalt, gedelegeerd
14 Dit wordt een zeer beknopte beschrijving van het proces van invoering van de graanzuigers in Rotterdam waarbij aan veel details wordt voorbij gegaan. Voor een meer uitvoeriger beschrijving verwijs ik naar Dick van Lente, 'Machines' en naar Hugo van Oriel en Johan Schot, 'Regime transformaties '. Een oudere publicatie die veel informatie bevat is Ch. A. Cocheret, Het elevator-bedrijf in de Rotterdamsche haven 1908-1933 (Rotterdam 1933). Mijn notenapparaat zal beknopt zijn, en vooral gericht op verantwoorden van citaten. Voor een betere verantwoording verwijs ik ook naar het artikel van Van Oriel en Schot.
11
de Rotterdamse haven. Het Nederlandsche
niet het enige probleem voor Smalt. Het
Veem had geen geld, dus moest Smalt naar
andere probleem was de keuze voor de
partners zoeken om een elevatormaat-
juiste elevator. Smalt orienteerde zich
schappij van de grond te krijgen. Dit bleek
breed.16 Hij stelde zich op de hoogte van de
niet zo gemakkelijk te gaan. De graan-
constructie van elevatoren bij verschillende
handelaren waren geen voorstanders van de
fabrikanten. Uiteindelijk ging Smalt in zee
invoering van elevatoren. In een advies aan
met Luther. Tussen 1901 en 1904 onder-
de Kamer van Koophandel werd over de
ging de elevator verschillende wijzigingen
graanhandelaren gesteld: "Veel liever
die ervoor zorgde
zouden zij wat meer tijd hebben om hunne
cienter konden worden gelost. Het is zeer
maatregelen te nemen tot ontvangst en het
waarschijnlijk
aannemen van scheepsgelegenheid. De
deze wijzigingen hebben gediscussieerd,
expeditiehandel verlangt evenmin naar nog
maar de aard van de discussies hebben de
snellere verlading."
archieven nog niet prijsgegeven. De eleva-
1
5 Zelfs
de Rotterdamse
cargadoors, wier opdrachtgevers de reders
toren die uiteindelijk werden geleverd in
het meest van de snelle lessing zouden
1905 hadden een aantal karakteristieke
profiteren omdat de schepen dan meer
eigenschappen. Het waren hoge en grote
rondreizen per jaar konden maken, reageer-
elevatoren die het meest geschikt waren
den nogal verdeeld op de inspanningen van
voor grote zeeschepen. In de elevatoren
Smalt, maar uiteindelijk kreeg Smalt de
werd het graan eerst van het stof gereinigd,
meeste grote Rotterdamse cargadoors aan
maar daarna weer bij elkaar gebracht zodat
zijn zijde. Hij was echter niet in staat om
de exporteur het gewicht met stof kon ver-
de beoogde vier elevatoren te bestellen. Hij
kopen. Deze op het eerste gezicht vreemde
moest voor het moment volstaan met twee.
gang van zaken was nodig om conflicten
Het vinden van steun en financiering was
tussen verkopers en kopers over geleverde
15 Gemeentearchief Rotterdam, Archief Kamer van Koophandel, inv. 113, nr. 165, Advies commissie d.d. 29 oktober 19or. 16 Voor Smalts activiteiten en onderzoekingen zie de correspondentie in Gemeentearchief Rotterdam, archief Graanelevatormaatschappij, doos 508 en Cocheret, Elevatorbedriff.
12
hoeveelheid te vermijden. Hier werd de
de bascules te plaatsen en in de tussentijd
techniek dus zeer direct aangepast aan de
konden de tegenkrachten zich organiseren.
handelspraktijk. Ten slotte bezat de elevator
Het krachtigste verzet kwam uiteindelijk
een automatische weegschaal, een niet
van degenen die het duidelijkst in hun be-
onbelangrijk detail zoals nog zal blijken.
staan werden bedreigd, de wegers. Alle 450
In juli 1905 lagen de elevatoren gebruiks-
wegers gingen op de bewuste 4 november
klaar in de Rotterdamse haven en werd
1905 in staking. Deze staking trof in het bij-
begonnen met een eerste lossing. Er trad
zonder de Duitse importeurs. In maart
echter gelijk een ernstig defect op. Door de
1906 zouden de invoerrechten op graan
klap waarmee het graan in de weegschaal
verhoogd worden, zodat zij voor die tijd nog
viel, sloeg deze door en gaf derhalve een te
een flinke hoeveelheid wilden invoeren.
hoog gewicht aan. Smalt besloot daarop de
Deze invoer liep nu gevaar, want de winter
automatische wegers te vervangen door
stond voor de deur en dan was de Rijn door
handmatig te bedienen decimaal-weeg-
ijsvorming moeilijk of niet bevaarbaar. De
schalen. De bascules van deze apparaten
Duitse importeurs sloten daarop een pact
hadden overigens een capaciteit van 2.500
met de wegers om hen weer aan het werk
ton, waardoor geen vertraging zou op-
te krijgen; zij beloofden tot mei 1906 geen
treden.17 De Maatschappij besloot tot deze
graan van de elevatoren te accepteren. De
radicale stap omdat ze bang was voor
Elevator-Maatschappij kreeg geen werk
verdere processen over onjuiste weging
meer en was eind 1905 gedwongen de
en, wellicht nog belangrijker, ze wilde de
elevatoren te parkeren in de Maashaven.
geloofwaardigheid tegenover de handel
Smalt en zijn Elevator-Maatschappij be-
herstellen.
seften dat om het verzet te overwinnen ze
Het falen van de automatische weging had
de graanoverslag in een keer in handen
grate gevolgen voor het verloop van de in-
moesten nemen. Om
voering. Luther had zeven weken nodig om
medewerking van de graanhandelaren
17 Gemeentearchief Rotterdam, Archief Graanelevatormaatschappij, doos 501, Notulen RvC ElevatorMaatschappij d.d. 5 oktober 1905.
13
nodig. Negen, met name grate Nederlandse
oorspronkeli jke tegenstanders ui tgelopen
handelaren, werden via aantrekkelijke
op een machtstrijd met de wegers en
tarieven en garanties voor het werken met
andere havenarbeiders. Op 7 mei r907 liet
elevatoren gewonnen. De Maatschappij
Van Eyk, een genuanceerde stem onder de
koos vervolgens voor de frontale aanval en
graanhandelaren, de volgende woorden
began weer schepen te lossen, met eigen
optekenen: "...voor de elevator is niemand
personeel. Als (Duitse) importeurs de aan-
geporteerd, doch de bedoeling is baas te
levering van graan via elevatoren niet
blijven in eigen huis." 18 In juli r907 lieten
accepteerden, dan werd het graan, in veel
de Duitse importeurs blijken tot een verge-
gevallen domweg ongewogen, in een
lijk met de Elevator-Maatschappij te willen
binnenschip gestort; op kosten van de
komen. Hiermee was de algemene staking
importeurs. De bootwerkers en wegers
van de bootwerkers, die op 23 september
begonnen als tegenzet terreur-acties tegen
startte, moeilijk te winnen. De dag na het
de nieuw gerekruteerde arbeiders , in hun
begin van de staking besloot de Elevator-
ogen onderkruipers, van de Maatschappij.
Maatschappij acht extra elevatoren te bestel-
Onderkruipers konden rekenen op een pak
len en dit keer was er bepaald geen gebrek
slag, zodat ze alleen onder politie-toezicht
aan belangstelling voor het bijeenbrengen
konden werken. Het leger kwam in actie,
van (aandelen)kapitaal. De staking verliep
Rotterdam raakte in staat van beleg.
na twee maanden zonder enig resultaat.
Daarmee verschoof de inzet van het conflict. In mei r907 stand het effect van de elevatortechniek op de wijze van lossing niet meer
De technologische constructie
voorop. De controle over de arbeid was
van de Rotterdamse haven
centraal komen te staan. Het geweld van arbeiderskant bracht de verschillende
De elevator was in r905 zeker niet de op-
groepen ondernemers dichter bij elkaar: de
timale techniek. De snelle lossing werd niet
invoering van de elevator was oak voor de
door iedereen gewenst, ze leidde tot een
r8 Zie noot 4.
14
groot verlies aan werkgelegenheid en de
en het macro-niveau van het sociotechni-
haven floreerde ook zonder elevatoren.
sche landschap. r9
Ondanks het feit dater geen bekereleva-
Het niveau van het sociotechnische land-
toren of andere machines werden gebruikt
schap betreft die ontwikkelingen op macro-
was de graanoverslag in Rotterdam tussen
niveau die zonder tussenkomst van de bij
1881en1895 veel sneller gestegen dan in
de technische ontwikkelingen betrokken
Antwerpen, de grootste concurrent, waar-
groepen en individuen ontstaan, maar die
door beide havens ongeveer op gelijke
wel invloed uitoefenen op hun handelen
hoogte waren gekomen. In de meeste
omdat er nieuwe mogelijkheden en be-
navolgende jaren sloeg Rotterdam zelfs
dreigingen ontstaan. De ontwikkelingen
enige procenten meer graan over dan
tezamen kunnen warden opgevat als een
Antwerpen. Waarom dan toch innoveren?
landschap dat bepaald gedrag van actoren
Om dat te verklaren moeten techniek-
vergemakkelijkt en ander gedrag moeilijker
historici laten zien hoe factoren die op een
maakt. In het geval van de elevator bestond
verschillend niveau spelen bij elkaar komen,
het landschap bijvoorbeeld uit de ontwikl<e-
elkaar versterken en zo voor een omslag
ling van de elevatortechniek, een sterke
zorgen. Ik doel hier op de drie niveaus die
groei van de graanaanvoer, de opkomst van
ook binnen het onderzoeksprogramma
het los gestort aanvoeren van graan en de
TIN-20 dienen als heuristiek voor het doen
schaalvergroting van de stoomschepen.
van onderzoek en vooral zijn ge1nspireerd
Deze veranderingen creeerden de voorwaar-
door het werk dat is gedaan aan de univer-
den voor mechanisering van graanlossing.
siteit van Twente onder leiding van Arie
Ze vormden echter zeker geen voldoende
Rip: het micro-niveau van het innoveren,
verklaring voor de ontwikkelingen in
het meso-niveau van het technisch regime
Rotterdam. Om te begrijpen waarom in de
19 Zie A. Rip en R. Kemp, 'Technological Change', in: S. Rayner and E.L. Majone (eds.), Human Choice and Climate Change, Volume II (Washington D.C., Batelle Press 1998) 329-401; zie verder J.W. Schot, H.W. Lintsen
en A. Rip, 'Methode en opzet van het onderzoek', in: J.W.Schot e.a. (red.) Techniek in Nederland in de Twintigste Eeuw. Deel I (Zutphen, Walburg Pers 1998) 37-51, aldaar 37-39. Frank Geels bereidt aan de Universiteit van
Twente op dit moment een proefschrift voor waarin deze drieslag een centrale rol inneemt.
15
Rotterdamse haven tussen 1905 en r9r3
Anthony Giddens. 20 Het zijn regels, wetten
zo'n snelle overgang plaats vond naar een
en gewoonten die technische ontwikkeling
vrijwel volledige mechanisering, moeten
sturen en mogelijk maken. Actoren zijn
we kijken naar het micro-niveau, naar het
zich hiervan niet altijd bewust; de regels
introductieproces van de elevatoren en de
kunnen aanwezig zijn als routines.
geschiedenis van interacties en onder-
In het geval van de elevator kwam door de
handelingen tussen de diverse betrokken
staking het bestaande regime expliciet op
partijen, zoals
de agenda. Zichtbaar werd hoezeer binnen
Die geschiedenis laat zien dat elevatoren
het handmatige regime van graanoverslag
aanvankelijk niet werden geaccepteerd.
de graanhandel afhankelijk was van de
Hier is de conservatieve werking zichtbaar
arbeiders. Hierdoor kwamen de mogelijk-
van wat in TIN-20 en elders het technisch
heden van het opkomende elevatorregime
regime is genoemd. Een regime is een set
in een nieuw daglicht te staan. En er moest
van preferenties die deels zijn verankerd in
warden gekozen. De zaak stond op scherp.
vaardigheden, standaards, producteigen-
De graanhandelaren gingen om en kozen
schappen en artefacten. Actoren hebben
alsnog voor de elevator, maar nu ook volle-
vaak een voorkeur voor technische ontwik-
dig, een tussenweg van een gemengd hand-
keling binnen het regime. Dat zien ze niet
matig en elevatortoepassing behoorde niet
alleen als hun belang, maar ook als een
langer tot de mogelijkheden. Het nieuwe
superieure route. Ze verwachten juist op
elevatorregime vestigde een nieuwe routine
die manier slagvaardig te kunnen opereren.
in de haven. Een routine gebaseerd op een
Een regime kan worden gezien als een
volledige mechanisering en de aanwezig-
institutie in de zin van Douglas North en
heid van een nieuwe actor, de graanelevator-
20Zie D.C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Peiformance (Cambridge 1973) . Voor Giddens wordt het gedrag gestructureerd door instituties, dat wil zeggen structuren/instituties staan niet los van de activiteiten van actoren. Daarmee blijft menselijk gedrag centraal staan in de analyse, maar de relatie met stmcturen wordt verhelderd. Hetzelfde geldt voor technische regimes. Voor de stmcturatietheorie zie Anthony Giddens, The Constitution of Society (Berkeley and Los Angeles, University of California Press 1984). Zie verder artikel van Schuurman in TvSG.
I \
maatschappij, die bijna als monopolist de
Deze serie van regime-veranderingen zijn
graanoverslag ging beheersen. De graan-
van cruciaal belang voor het begrijpen en
overslag kreeg daarmee na 1907 een geheel
verklaren van het ontstaan van Rotterdam
nieuw gezicht. Deze regime-transformatie
als transitohaven. Ze versterken ook achter-
in de graanoverslag droeg bij aan een grote-
liggende trends op macro-niveau die aan-
re transformatie van de Rotterdamse haven
leiding gaven voor de regime-transforma-
die door Paul van de Laar treffend beschre-
ties . Bij de graanoverslag gaat het dan om
ven is als de overgang van een stapelmarkt
de groei van de graanhandel, een optima-
en koopmanshaven naar een transitohaven
lisering en verbetering van de elevator, het
waar schepen op stroom worden gelost en
los storten van graan en de komst van
geladen in dienst van de doorvoer naar
grotere en snellere stoomschepen. Uit-
vooral het Duitse achterland. 2 1 Voor die
eindelijk leidt het ontstaan van een transito-
overgang was een mozai:ek van regime-
haven in Rotterdam ertoe dat ze in 1962 de
tr1nsformaties verantwoordelijk. Bijvoor-
grootste haven van de wereld wordt.
beeld de regime-verandering in de aanleg van de haven. In plaats van insteekhavens
haven, de Maashaven en de Waalhaven zijn
Uitgangspunten voor een nieuwe contextualistische
hiervan goede voorbeelden. Niet alleen voor
techniekgeschiedenis
kwamen er brede havenbekkens. De Rijn-
de graanoverslag ontstond een nieuw regime, hetzelfde gold voor de overslag van
Wat kan deze elevatorcase ons leren voor
olie, kolen en erts. Ook hier trad mechani-
het bedrijven van een contextualistische
satie op met de introductie van oliepompen,
techniekgeschiedenis die zowel de maat-
laadbruggen, kranen en kolentippen, zij het
schappelijke constructie van techniek als-
niet in alle sectoren in dezelfde mate. 22
ook de technologische constructie van de
21
Paul van de Laar, Stad van. formaat . Geschieden.is van. Rotterdam in. de n.egen.tien.de en. twin.tigste eeuw (Zwolle, Waanders Uitgevers
22
2 000) .
Zie met name de inleiding en hoofdstuk 3.
Voor een overzicht zie Hugo van Driel en Ferry de Goey, Rotterdam. Cargo Handling Technology, 1890-2000 (Zutphen, Walburg Pers
2000) .
17
maatschappij wil analyseren? Met welke
wordt besteed aan zowel innovatieprocessen
uitgangspunten, heuristieken, kan een
op micro-niveau, ontwikkelingen op het
dergelijke geschiedenis aan de slag gaan?
regime-niveau zelf en veranderingen in het
In mijn optiek zou de techniekgeschiedenis
sociotechnische landschap. Regime-trans-
drie uitgangspunten moeten hanteren. In de
formaties komen tot stand, omdat ontwikke-
eerste plaats is het noodzakelijk verschillende
lingen op die niveaus in elkaar gaan grijpen
niveaus in de analyse te betrekken. Daarbij
en elkaar gaan versterken. Dit is geen proces
neemt het middenniveau van het regime
dat zich voltrekt volgens automatismen of
een cruciale plaats in. Door processen van
wetmatigheden, zoals de elevatorcase fraai
regime-transformaties raken implicaties
laat zien. Er zijn vele toevalligheden in het
van nieuwe technieken gei:ntroduceerd op
spel: het doorslaan van een automatische
micro-niveau, verankerd in preferenties en
weegschaal, Duitse importeurs voor wie
routines van technici, producenten, ge-
juist in 1905 een staking desastreuze ge-
bruikers en derde partijen en ontstaat er
volgen had en een conflict
een nieuwe materiele cultuur (artefacten,
liep waardoor de afhankelijkheid van de
infrastructuren, vaardigheden, R&D heuris-
arbeiders ineens als een groot probleem
tieken). Het regime vormt dus het draai-
werd ervaren. Regime-transformaties zijn
punt
moeilijk te voorspellen, vanwege de contin-
globalere effecten krijgen.
2
3
Processen van
genties, maar ook omdat de ontwikkelingen
regime-transformatie zijn echter alleen te
vaak op diverse manieren in elkaar kunnen
begrijpen en te verklaren wanneer aandacht
grijpen. 2 4
23 Voor een analyse van hoe uit locale regels globale regimes kunnen ontstaan zie A Nelis, DNA-diagnostiek in
Nederland. Een regime-analyse van de ontwikkeling van de klinische genetica en DNA-diagnostische tests, 1970-1997 (Enschede, Twente University Press, r998). 24 Dat voorspellingen moeilijk zijn, wil overigens niet zeggen dat pogingen daartoe achterwege moeten worden
gelaten. Er kan we! degelijk geprobeerd worden om bijvoorbeeld scenario's te ontwikkelen waarin rekening wordt gehouden met verschillende ontwikkelingsroutes. Het is belangrijk dat techniekhistorici zich daarmee bezig houden al is het maar omdat in bestaande scenario's zowel techniek als het verleden schitteren door afWezigheid. Aan de Universiteit van Twente loopt een project waarin samen met Frank Geels, Peter Hofman, Boelie Elzen en Rene Kemp wordt geprobeerd zulke scenario's te construeren.
18
Het belang van een analyse op diverse
van de consumptiemaatschappij. Deze ver-
niveaus voor het schrijven van een techniek-
anderingsprocessen werden volgens Misa
geschiedenis waarin zowel de maatschappe-
mede aangestuurd en vormgegeven in de
lijke constructie van de techniek alsook de
staalfabriek door keuzes die daar werden
technologische constructie van de maat-
gemaakt bij het ontwikkelen van nieuwe
schappij aan bod komt is oak onderzocht
staalsoorten. Zo was de snelle ontwikkeling
door Tom Misa. 2 5 Zijn conclusie was
van een uitgebreid spoorwegnet in de
het nodig is een middle-level methodiek te
Verenigde Staten onmogelijk geweest
ontwikkelen. Wat bedoelt hij daarmee?
zonder de ontwikkeling van het Bessemer
Volgens hem moet het onderzoek zich
staal en was de wolkenkrabber ondenkbaar
richten op actoren, instituties en processen
zonder het zogenaamde open haard staal.
die het micro- en macro-niveau bij elkaar
Met nieuwe relaties tussen de overheid en
brengen. Dit kunnen specifieke netwerken
de staalbedrijven werd eerst geexperimen-
of bijvoorbeeld standaards zijn. In zijn boek
teerd om de ontwikkeling van pantser voor
A Nation of Steel wordt duidelijk wat hij
oorlogsschepen mogelijk te maken en de
hiermee voor ogen heeft. 26 Hij analyseert
ontwikkeling van nieuwe staallegeringen
daarin hoe een nieuwe Amerikaanse natie
maakte het mogelijk voor de auto-industrie
ontstond door: r) de komst van een gei:nte-
om nieuwe modellen te introduceren. In al
greerd spoorwegnet; 2) het ontstaan van
deze gevallen kregen de keuzes in de staal-
een nieuw soort steden met wolken-
fabriek een bredere werking via netwerken
krabbers; 3) de ontwikkeling van nieuwe
en de ontwikkeling van standaards. Door
relaties tussen de overheid en het bedrijfs-
die netwerken en de werking van standaards
leven; 4) de ontwikkeling van het Taylorisme;
te volgen, kan de historicus laten zien hoe
en 5) de introductie van de jaarlijkse model-
een nieuw Amerika ontstond.
wisseling in de auto-industrie, die een
De analyse van Misa verschilt op drie
belangrijke bijdrage leverde aan de opkomst
niveaus met mijn uitgangspunt van een
25 Thomas J. Misa, 'Retrieving Sociotechnical Change from Technological Determinism', in: Smith and Marx, Does Technology Drive History, n5-142.
26Thomas J. Misa, A Nation of Steel (Baltimore and London, John Hopkins University Press 1995).
19
Afbeelding 4. De innovatieve gebruiker. Illustratie uit A.M. Nachenius-Roegholt, Lot speelt in de levensloterij 1937, overgenomen uit 0. de Wit, Telefonie in Nederland 1877-1940 (Amsterdam1988) p.
22+
20
analyse. Zijn midden-niveau van netwerken
technieken vanuit een gebruikersperspec-
en standaards vormt een onderdeel van een
tief, ofwel vanuit wat Ruth Schwarz Cowan
technisch regime, maar dit begrip omvat
de consumption junction heeft genoemd. 2 7
meer. Hij legt minder nadruk op effecten
Tijdens het gebruik worden cruciale keuzes
die worden geproduceerd doordat onaf-
gemaakt waardoor het ontwerp en de
hankelijke ontwikkelingen op verschillende
productie van technieken vaak warden aan-
niveaus in elkaar grijpen, maar benadrukt
gepast. Maar ook wordt tijdens het gebruik
vooral het volgen van bepaald type actoren
bepaald hoe de nieuwe technieken worden
die grote netwerken spannen. Zijn werk
ingepast in het dagelijkse leven, in de
staat hiermee in de traditie van de actor-
fabriek of elders. Zo worden hun uiteinde-
netwerk benadering. De verbanden tussen
lijke bestemming en effect geproduceerd.
staalproductie en de transformatie van de
In mijn elevatorcase gaat het niet om het
stad, managementtechnieken en consump-
gebruik door consumenten in het dagelijkse
tiemaatschappij zijn soms wat ver gezocht
leven zoals bij Schwarz Cowan, maar om
ep dus niet altijd overtuigend in het boek
het gebruik in de haven door arbeiders en
van Misa. Toch laat zijn boek wel de poten-
graanhandelaren. Dit maakt voor het punt
ties zien van analyses waarin wordt gevolgd
dat ik hier aan de orde wil stellen echter
hoe keuzes op micro-niveau verankerd
weinig uit. Schwarz Cowan stond niet lang
raken in, wat ik noem, regimes en zo
alleen in haar roep om meer aandacht voor
bredere transformaties uitlokken.
gebruik van techniek. Onderzoek naar
In de tweede plaats laten de elevatorcase en
consumptie en gebruik werd de belang-
ook de analyse van Misa zien dat er nog
rijkste trend in het techniekgeschiedenis-
een ander uitgangspunt belangrijk is om te
onderzoek van de laatste jaren. Ook in
laten zien hoe effecten worden geprodu-
TIN-20 is dit accent op gebruik duidelijk
ceerd. Namelijk het bestuderen van nieuwe
herkenbaar.
27 Ruth Schwarz Cowan, 'The Consumption Junction: A Proposal for Research Strategies in the Sociology of Technology', in: Wiebe E. Bijker, Thomas P. Hughes, and Trevor J. Pinch (eds.), The Social Construction of Technological Systems. New Directions in the Sociology and History of Technology (Cambridge, MIT Press 1987)
261-280.
21
Twee veel geciteerde voorbeeldstudies in
transport in steden. Nye legt veel nadruk op
verband zijn die van David Nye, Electrifying
de betekenis die deze techniek kreeg door
America en Claude Fischer, America
het werk dat verzet werd door gebruikers.
Calling.
Een betekenis die niet economisch moet
2
8
Hoe wordt door deze auteurs de
productie van effecten geanalyseerd? Nye
worden geduid, maar cultureel. Dat wil
en Fischer tonen aan dat gebruikers op een
zeggen dat bijvoorbeeld gebruikers met de
specifieke manier, soms anders dan ge-
komst van de elektrische tram de stad
anticipeerd door de ontwerpers, de telefoon
nieuwe betekenis gaven als een toeristisch
en elektriciteit gebruikten. Telefoonge-
pretpark. Toerisme kan dus worden gezien
bruikers gingen zeer tegen de zin in van
als een effect van het ontstaan van nieuwe
de ontwerpers en producenten de telefoon
gebruikerspraktijken.
inzetten voor wat in het Engels zo mooi
Deze studies laten goed zien wat de op-
small talk wordt genoemd en in het Neder-
brengst kan zijn van een analyse van de
lands kletsen. Louis Couperus noemde de
maatschappelijke inbedding van nieuwe
telefoon een kletsbel.29 Volgens Fischer
techniek. Zo kan zichtbaar gemaakt worden
had de telefoon als effect een intensieve
hoe er langzamerhand onder de handen
sociale omgang tussen mensen en niet ver-
van gebruikers een nieuwe wereld ontstaat.
vreemding zoals door velen was voorspeld
Beide studies laten ook goed zien wat de
(zie afbeelding 4). Nye laat zien hoe het
beperkingen zijn van zo'n sterk accent op
gebruik van elektriciteit leidde tot een
gebruik van techniek. In beide gevallen
nieuwe inrichting van de fabriek waarbij
gaat het om successtories van individuele
machines individueel konden worden aan-
technieken. Alternatieven die het niet
gedreven. Elektriciteit veranderde verder
gehaald hebben, komen weinig aan bod.
het huishouden compleet, alsmede het
Het ontwerp, de constructie van techniek,
28 David E. Nye, Electrifying America. Social Meanings of a New Technology (Cambridge Mass., MIT Press 1990); Claude S. Fischer, America Calling. A Social History of the Telephone to 1940 (Berkeley, University of California Press 1992). 29 Voor een analyse van de manier waarop de telefoon in Nederlandse romans aan de orde wordt gesteld zie Onno de Wit, Telefonie in Nederland 1977-1940 (Delft 1998) 219-230.
22
wordt ook vrijwel geheel veronachtzaamd
Huisvrouwen al in de jaren twintig en
en daarmee kunnen beide studies wellicht
dertig nieuwe praktijken vormgaven die van
ook beter als externalistisch dan als contex-
cruciaal belang waren voor zowel het ont-
tualistisch worden gedefinieerd.3° Wat
werp als het gebruik van nieuwe producten
betekent dit voor de door mij beoogde
in de twintigste eeuw. Door een recon-
handreiking voor het schrijven van een
structie van de biografie van een aantal
nieuwe contextualistische techniekge-
goed gekozen producten zou het mogelijk
schiedenis waarin ruimte is voor zowel de
moeten zijn de geschiedenis van de
maatschappelijke constructie van techniek
consumptiesamenleving te herschrijven,
als de technologische constructie van de
zo is het idee.
maatschappij? Dat gebruik en ontwerp op
In de derde plaats vraagt een nieuwe contex-
elkaar moeten warden betrokken, niet
tualistische techniekgeschiedenis om de
tegen elkaar moeten warden uitgespeeld en
analyse van meerdere technieken. Dever-
dat met name oak de intermediaire actoren
anderingen in de communicatie, het trans-
u.ssen gebruik en ontwerp aandacht zouden
port, het huishouden en de fabriek kunnen
moeten krijgen. In een door NWO gesub-
alleen warden begrepen wanneer de ver-
sidieerd programma 'nieuwe producten en
schillende technieken die tegelijkertijd een
nieuwe consumenten' proberen met mij
rol spelen in het verhaal warden geanaly-
Adri Albert de la Bruheze, Marja Berendsen,
seerd. Voor mijn voorbeeld van de Rotter-
Liesbeth Bervoets, Gijs Mom, Ruth
damse haven is bij voorbaat duidelijk
Oldenziel, Anneke van Otterloo, Anton
transformatie tot transito-haven alleen ver-
Schuurman, Peter Staal en Onno de Wit de
klaard kan warden door zowel de infra-
opkomst van de consumptiesamenleving
structuur-ontwikkeling, alsook de ontwikke-
vanuit dit gezichtspunt te bestuderen. Het
ling in de overslag van kolen, erts, graan,
idee is dat intermediaire actoren zoals de
olie en het stukgoed te analyseren. Binnen
ANWB en de Nederlandse Vereniging voor
de techniekgeschiedenis is dit nog een
30 Externalisme is die vorm van techniekgeschiedenis waarin het ontwerp als gegeven wordt beschouwd, zie
J.
Staudenmaier, Technology Storytellers.
23
Afbeelding 5. Kantoor als innovatieknooppunt. Hoofdkantoor RABO-bank 1962.. Bron: Het Utrecht Archie[
24
ongebruikelijke manier van werken. In
daarbij is dat locale actoren een innovatieve
bijna alle studies wordt het onderzoek ge-
ral spelen, nieuwe technieken mee helpen
richt op een specifieke techniek. Een uit-
ontwerpen die ook buiten de locatie van
zondering is de studie van Francesca Bray
grate invloed zijn. Vandaar dat wordt ge-
over de praductie van genderverschillen in
spraken over innovatieknooppunten.3 2
China tussen 1200-1800. Zij laat zien hoe
Een werkprogramma
drie soorten technieken te bestuderen. De techniek van het bouwen en inrichten van huizen, de techniek van het weven en
Techniekgeschiedenis in Nederland is een
spinnen, en de repraductieve technieken.
bloeiend en dynamisch bedrijf. Er staan
Juist het gecombineerde effect van die
grate prajecten op stapel. Er wordt samen-
technieken maakt haar verklaring voor de
gewerkt door vele onderzoekers en er wordt
continulteit van de Chinese sociale orde
een overzichtswerk over de geschiedenis
overtuigendY Ook in TIN-20 wordt veel
van de techniek in Nederland gepradu-
belang gehecht aan het bestuderen van het
ceerd. De delen over de negentiende eeuw
gebruik van diverse technieken in bijvoor-
staan al weer een tijdje in de boekenkast,
beeld het onderzoek van Adrienne van den
terwijl de praductie van de delen over de
Bogaard, Hans Buiter en Nil Disco. Ge-
twintigste eeuw nu in volle gang is.
prabeerd wordt te achterhalen hoe bepaalde
Techniekgeschiedenis vormt in Nederland
plekken, zoals het huishouden, de lucht-
een aparte discipline die met name wordt
haven, het kantoor of het ziekenhuis
beoefend aan de technische universiteiten.
warden getransformeerd en vormgegeven
Tegelijkertijd is duidelijk dat techniek-
door de intraductie van diverse technieken
historici samenwerken met andere historici
tegelijkertijd (zie afbeelding 5). Hypothese
en sociale wetenschappers en dat ze zijn
31 Francesca Bray, Technology and Gender. Fabrics of Power in Late Imperial China (Berkeley, University of California Press 1997). 32 Zie ook Onno de Wit, Jan van de Ende, Johan Schot en Ellen van Oost, 'Innovation Junctions. The Case of the Office', submitted to Technology and Culture.
25
opgenomen in allerlei bredere professionele
wordt gericht op de maatschappelijke con-
verbanden, waaronder twee onderzoeks-
structie van technische verbanden tussen
scholen, het N.W. Posthumus Instituut en
Europese landen, regio's en steden. Die
de onderzoeksschool Wetenschap, Techno-
verbanden betreffen kennisuitwisseling, het
logie en Moderne Cultuur. Wanneer tech-
koppelen van infrastructuur en de circulatie
niekgeschiedenis effect wil hebben, moet
van artefacten. Door dit constructieproces te
dit vooral zo blijven, ja, is zelfs uitbreiding
volgen, kan de technologische constructie
van het netwerk geboden. De komende
van Europa worden geanalyseerd, zo is de
jaren wordt die uitbreiding ook gezocht in
gedachte. In de tweede plaats zal door de
twee richtingen. In de eerste plaats inter-
SHT worden geprobeerd techniekgeschie-
nationaal. Vanuit de Stichting Historie der
denis beter in het universitaire onderwijs in
Techniek wordt geprobeerd een groot inter-
te bedden. Met Colinda Dautzenberg en Jan
nationaal project over de geschiedenis van
Karsten onderzoek ik verder wat de moge-
de techniek in Europa van de grond te
lijkheden zijn in het voortgezet onderwijs.
tillen. Er is door een internationale groep
De klacht dat techniek niet populair is
van onderzoekers onder leiding van Ruth
onder jongeren klinkt luid. Om daar iets
Oldenziel en mijzelf besloten een start te
aan te doen is het nodig om te laten zien
maken met een driejarig project waarin via
dat ingenieurs en technici niet alleen
vooral workshops zal worden geprobeerd
werkzaam zijn in het laboratorium en de
een netwerk te vormen en een onderzoeks-
fabriek maar ook in het ziekenhuis, het
agenda te ontwikkelen. Het project, dat de
huishouden, de stad en de supermarkt. Dat
titel meekreeg Tensions of Europe, Twentieth
maakt techniek zo fascinerend, het vormt
Century European History of Technology, is
de bouwput van waaruit techniek en maat-
gericht op het analyseren van de technolo-
schappij worden vormgegeven, materieel
gische constructie van Europa. De aandacht
en cultureel.
kunnen uitbouwen. Mijn huidige kijk op de
Dankwoord
bouwput van techniek en maatschappij is Mijn werk is ingebed in vele projecten,
op beslissende wijze door deze samen-
zodat ik onmogelijk iedereen afzonderlijk
werking gevormd. In 1999 volgde mijn
kan bedanken. Daarom wil ik beginnen met
aanstelling als hoogleraar 'Geschiedenis
iedereen te bedanken die met mij samen-
van de Techniek, in het bijzonder van de
werkt of samengewerkt heeft. Het was me
Twintigste Eeuw' aan de Technische
vaak een genoegen. Toch wil ik een aantal
Universiteit Eindhoven en werd ik tevens
mensen en organisaties apart noemen, die
benoemd tot wetenschappelijk directeur
richtinggevend zijn geweest voor mijn
van de Stichting Historie der Techniek.
ontwikkeling en het effect hebben gepro-
Graag wil ik vanaf deze plaats het College
duceerd dat ik hier nu voor u sta om deze
van Bestuur, het bestuur van de Faculteit
rede uit te spreken.
Technologie Management en het bestuur
Tijdens mijn studie maatschappijgeschiede-
van de Stichting Historie der Techniek
nis is mijn belangstelling voor techniek-
bedanken voor het vertrouwen dat ze in mij
geschiedenis ontstaan, gevoed door de
gesteld hebben. Het werken aan de TU /e
inspirerende samenwerking met Dick van
bevalt me zeer goed. Het is steeds voelbaar
Lente en Ernst Homburg. Na mijn studie
dat techniekgeschiedenis een koestergebied
kwam ik in dienst bij het TNO Studie-
is aan deze universiteit en faculteit. Het is
centrum voor Technologie en Beleid, een
een groot plezier te werken bij de capaci-
broedplaats van innovatieve ideeen. Hier
teitsgroep Algemene Wetenschappen. Het
heb ik geleerd inhoudelijk interessante
is een plek waar hard wordt gewerkt, ruimte
vragen in een projectmatige omgeving
is voor wetenschappelijk stimulerend debat
vorm te geven. In 1991 deed zich de moge-
en een goede sfeer vanzelfsprekend is. Met
lijkheid voor om te gaan werken aan de
name wil ik in dit verband natuurlijk ook
Universiteit van Twente, bij de vakgroep
Harry Lintsen noemen. Voor zijn inzet om
Filosofie van Wetenschap en Techniek.
deze leerstoel te realiseren, zijn vertrouwen
Mijn al eerder begonnen samenwerking
in mijn kwaliteiten en zijn bereidheid tot
met Arie Rip en anderen zou ik daar verder
samenwerking ben ik hem zeer erkentelijk.
27
Ik zie uit naar de komende jaren: naar het
Dames en heren, dat ik vandaag op deze
werken aan de Technische Universiteit
plaats sta heb ik mede te danken aan mijn
Eindhoven, naar de voortgaande samen-
ouders, die mij altijd met groat vertrouwen
werking met mijn collega's aan de Univer-
de ruimte gaven mijn eigen pad te gaan.
siteit Twente, naar de discussies met mijn
Mijn veel te vroeg overleden moeder kan dit
promovendi en allen die betrokken zijn bij
moment helaas niet meemaken, maar ze
de vele lopende projecten.
zou hebben genoten; mede daarom ben ik
Ik ben iemand die graag werkt aan projec-
me zo bewust hoe belangrijk de aanwezig-
ten die ambitieus van opzet zijn. Oat kan
heid van mijn vader is. Techniekgeschiede-
alleen binnen een professionele organisatie,
nis bedrijven is een fascinerend vak waar-
zoals de Stichting Historie der Techniek.
door ik soms het gevaar loop opgesloten te
Zander de steun van het SHT-bestuur zou
raken in mijn eigen wereld en gedachten.
het onmogelijk zijn geweest projecten zoals
Daarom prijs ik me gelukkig samen te
TIN-20 op te zetten en uit te voeren. Het-
kunnen leven met Jeannette, Vincent en
zelfde geldt voor het SHT-bureau, en dan
Ivo, die mij elke keer weer de discipline
bedoel ik natuurlijk Tabitha van Assem,
bijbrengen dat er andere dingen belangrijk
Marjet Dekkers, Jan Karsten, Roeslan
zijn dan de techniekgeschiedenis. Hun
Leontjevas en Leonieke Sibbes. Zander
aanwezigheid en liefde zijn voor mij onont-
hen zou de uitvoering van TIN-20 zelfs
beerlijk, juist ook voor het voluit kunnen
een ramp zijn geworden.
beoefenen van mijn vak.
Ik dank u voor uw aandacht!
28
gedaan naar constructive technology assessment, milieutechnologie en geschiedenis van de techniek Hij is
een van de
oprichters van het nu wereldwijd opererend Greening of Industry Network. In 1996 werd hij programmaleider van het nationale onderzoeksprogramma Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. In 1999 werd Johan W. Schot (1961) studeerde maat-
hij benoemd tot hoogleraar Geschiedenis
schappijgeschiedenis aan de Erasmus
van de Techniek, in het bijzonder van de
Universiteit in Rotterdam en behaalde in
twintigste eeuw, aan de faculteit Techno-
1985 zijn doctoraal diploma. Hij deed daar-
logie Management van de Technische
na zes jaar onderzoek bij het TNO Studie-
Universiteit Eindhoven voor drie dagen per
centrum voor Technologie en Beleid naar
week en tot wetenschappelijk directeur van
mogelijkheden voor maatschappelijke
de Stichting Historie der Techniek. In
sturing van techniek. In 1991 promoveerde
2000
hij op dat onderwerp aan de Universiteit
hoogleraar Maatschappijgeschiedenis van
Twente waar hij in hetzelfde jaar werd
de Techniek aan de faculteit Wijsbegeerte
benoemd tot universitair docent. In 1998
en Maatschappijwetenschappen van de
werd hij daar benoemd tot universitair
Universiteit Twente voor
hoofddocent. In Twente heeft hij onderzoek
week.
32
werd hij daarnaast benoemd tot
2
dagen per
I
J
technische universiteit eindhoven
IJU-'-1-e' - - - - - - - - - ------lnformatie: Service Bureau Auditorium Plus Telefoon 040 - 247 22 50 ISBN 90 386 1122 6
