De 19 e eeuw. de tijd houdt pa s i n. De edese Cahiers Deel 1. simonis Buunk

De 19e eeuw

de tijd houdt de pa s i n De edese Cahiers Deel 1

simonis Buunk

SIMONIS & BUUNK KUNSTHANDEL SIMONIS & BUUNK RESTAURATOREN – SINDS 1927 REGISTER TAXATEURS SCHILDERIJEN

 Romantici Impressionisten Haagse en Amsterdamse School Klassiek Modernen Expressionisten Nieuwe Realisten Naoorlogse figuratieven en abstracten

SIMONIS & BUUNK EEN KEUR AAN KUNST

de tijd houdt de pa s i n DE EEUWEN VAN EDE Een bijzondere verkooptentoonstelling in drie delen. Elk met een eigen cahier. Deel 1 Een collectie schilderijen, aquarellen, tekeningen en beelden uit de 19e eeuw waaronder Hollandse romantici, impressionisten en schilders van de Haagse School en Amsterdamse School Donderdag 25 november t/m zondag 12 december 2010 Voor prijzen: zie www.simonis-buunk.nl en op aanvraag Openingstijden expositie: dinsdag t/m zondag van 11-17 uur Gesloten op maandagen

Bezoekadressen: Notaris Fischerstraat 19, 27 en 30 Postadres: Notaris Fischerstraat 30, 6711 BD Ede Telefoon: +31(0)318 652888 Fax: +31(0)318 611130 Gewoonlijk: dinsdag t/m zaterdag van 11-17 uur en op afspraak Op twaalf minuten rijden van het Kröller-Müller Museum, Otterlo www.simonis-buunk.nl [email protected]

Volg ons ook op

De tijd houdt de pas in …‘Pas wilden wij naar Friesland gaan verhuizen, we waren al volop aan het kijken zelfs, maar ja ...’ De aparte, ietwat excentrieke klant, met werken van Schelfhout, Leickert en Verveer aan de wand, vroeg ik wat hij nu eigenlijk bedoelde. Hij vertelde droogjes: ‘Ach, we doen het toch maar niet, naar Friesland. We zeiden tegen elkaar: het is té ver weg van Ede. We kunnen dan niet meer zo makkelijk even bij de kunsthandel binnenlopen, begrijp je?’

aftekenen. Het hoge, veeleisende levenstempo van nu staat haaks op dat van de 19e eeuw. De welvaart die de industrialisatie bracht heeft per saldo weinig bijgedragen aan geestelijk welzijn en geluk, integendeel. De Romantische Idee, geboren rond 1800, zal daarom de mens voor altijd blijven inspireren. De schilderkunst uit die periode vormt een rustgevend ‘toevluchtsoord’ voor ons jachtige 21e-eeuwers.

Ik schoot in de lach. Hier blijven wonen voor ons? Als de klant nu dichtbij Ede wil blijven wonen vanwege het ‘Edese’ Kröller-Müller Museum, zou ik me dat nog kunnen voorstellen. Niet alleen vanwege de wereldberoemde collectie in het bijzondere gebouw, maar ook om de adembenemende natuur rondom, met aangrenzend de mooiste beeldentuin ter wereld. Nota bene op het Edese deel (!) van Het Nationale Park De Hoge Veluwe, en maar twaalf minuten rijden vanaf de Notaris Fischerstraat.

Op lange termijn heeft de markt altijd gelijk. Voor de schamperende romantiekcritici van na 1880 tot nu is er genoeg reden voor ‘plaatsvervangende schaamte’. Romantische kunst uit de periode tussen 1800 en 1870 wordt al tientallen jaren internationaal verzameld. Niet alleen door de Hollanders, maar ook door kunstkopers uit België, Duitsland, Oostenrijk, Engeland en Amerika. En de laatste jaren komen de Russen (eindelijk dan tóch, of liever gezegd: opnieuw). Verschillende records zijn door hen gebroken. Van B.C. Koekkoek meerdere keren zelfs. De Russische liefde voor de Hollandse romantiek is al oud. In de Hermitage in Sint-Petersburg zijn prachtige romantische kunstschatten te zien van Hollandse origine, ooit gekocht door de tsaren en Russische grootvorsten.

In dit wonderschone, ongerepte landschap rond ‘het Kröller-Müller’, met uitgestrekte heidevelden, zandverstuivingen en bossen, kunnen romantici hun hart ophalen. Hier ‘houdt de tijd de pas in’. Net als de schilders uit de eerste helft van de 19e eeuw krijg je hier weer dat gevoel van ontzag voor de grootse natuur. Dat is romantiek. Gesymboliseerd door majestueuze bomen, storm, bliksem. De imposante driemaster, op woeste zee gereduceerd tot een kwetsbare speelbal. De bittere kou: toen winters nog winters waren. Geliefd was ook de idylle: een trekschuit op een rustige vaart, herders met hun vee, markten bij maan- en kaarslicht. Gemoedelijke straatjes met hun rijk geornamenteerde bakstenen gevels – nu tot monument verheven. Geen hoogbouw, geen hoogspanning. Hoogstens de spanning in de natuur zelf door wild in de wind zwiepende takken en opgejaagde wolkenluchten. Dat inspireerde de ware romanticus. Helemaal nu onze samenleving steeds complexer en rationeler wordt zal het verlangen naar romantiek, inherent aan het mens-zijn, zich steeds duidelijker 4

En nu, deze herfst, wordt daar een particuliere Nederlandse verzameling van romantische schilderijen tentoongesteld. Dat is heel bijzonder. De eigenaren van de collectie, de familie Rademakers, ‘schrokken’ er zelfs van, van deze uitnodiging uit Rusland. En ook ik was blij verrast, want één van de topstukken – een ‘schilderkunstig duet’ door J.B. Klombeck en E.J. Verboeckhoven – is afkomstig uit de collectie Simonis & Buunk. Dat de Russische liefde voor Nederlandse romantiek nog verder zal worden gevoed door dit initiatief is vanzelfsprekend. Wat betreft collectievorming zullen de tsaren en grootvorsten nog heel lang een voorbeeld zijn voor de welvarende Rus, die op deze wijze zijn vermogen veilig stelt in 19 e-eeuwse Hollandse schilderkunst. Frank Buunk

Arnoldus Bloemers

Arnoldus Bloemers

monogram en gedateerd 1839.

Amsterdam 1792-1844

Herkomst: part. coll. Wenen; part. coll. Westfalen,

Bloemen in een terracotta vaas op een marmeren

Duitsland.

blad, paneel 104,2 x 81,4 cm, gesigneerd met 5

Johannes Cornelis de Bruyn

Johannes Cornelis de Bruyn Utrecht 1800-1844 Druiven, perziken en ander fruit op een stenen plint, paneel 42,6 x 32,6 cm. Herkomst: part. bezit Groot-Brittannië. 6

Heinrich Wilhelm Schweickhardt Heinrich Wilhelm Schweickhardt Hamm (Duitsland) 1746-1797 Londen Heuvellandschap met landvolk en herder met schapen, paneel 50,6 x 63,8 cm, gesigneerd. Herkomst: veiling Christie’s, Londen, 11 dec. 1931, lotnr. 65; coll. Viscount Astor, Groot-Brittannië; veiling nalatenschap van The Right Honourable the 3rd Viscount Astor (William Waldorf Astor (1907-1966)), Cliveden, Buckinghamshire, Groot-Brittannië, bij Christie’s, Londen, 23 juni 1967, lotnr. 13; veiling Christie’s, Londen, 13 okt. 1967, lotnr. 100, alwaar gekocht door de vorige eigenaar (part. bezit Groot-Brittannië).

Dionys van Dongen Dionys van Dongen Dordrecht 1748-1819 Rotterdam Landschap met herders en vee, paneel 22,5 x 30,3 cm, gesigneerd en gedateerd 1779.

7

Wijnandus Johannes Josephus ‘Wijnand’ Nuyen Wijnandus Johannes Josephus ‘Wijnand’ Nuyen Den Haag 1813-1839 Hertenjacht in een beekvallei, paneel 66,5 x 88,5 cm, gesigneerd. Herkomst: part. bezit Duitsland.

Een hertenjacht in een zomers heuvellandschap, aan het einde van de dag. Het is het ‘moment suprême’ voor de jagers: ruiters en honden komen van verschillende kanten aan en drijven het hert, al omringd door een deel van de meute, in het nauw bij een poel. Door de jagers in 17e-eeuws tenue op te voeren refereert de schilder,

volbloedromanticus Wijnand Nuyen, aan vergelijkbare voorstellingen uit de Gouden Eeuw. Teruggrijpen op de 17e eeuw werd in de romantiek als lovenswaardig beschouwd, ook in de schilderkunst. Het oeuvre dat Nuyen in zijn korte leven heeft geschilderd, toont de virtuositeit en visie van een getalenteerd jong kunstenaar. Hij was in zijn tijd al een toonaangevend schilder. Nuyen ontwikkelde, mede beïnvloed door Franse romantici zoals Eugène Isabey, een heftig romantische visie op de weergave van het landschap. ‘Schipbreuk op een rotsachtige kust’ (coll. Rijksmuseum Amsterdam) schilderde hij op 24-jarige

8

leeftijd en is een van de hoogtepunten van de Nederlandse romantiek. Hij vervulde een voortrekkersrol bij het introduceren van de ‘Franse Stijl’ (ca. 1830-1840) in de Nederlandse schilderkunst, waarbij fantasie en dramatiek in de voorstelling en een pasteuze verfopbreng, gedurfd kleurgebruik en losse penseelvoering kenmerkend waren. Dit was anders dan in de vroege romantiek, waar de majestueuze weergave der natuur, een helder palet en fijn realisme de boventoon voerden. Dit schilderij is niet gedateerd, maar de stijl van de figuren en het landschap doet vermoeden dat het om een vroeg werk gaat.

Hermanus Koekkoek

Hermanus Koekkoek Middelburg 1815-1882 Haarlem Langs de rivier op een zomerse dag, doek 36,8 x 58 cm, gesigneerd. Herkomst: kunsthandel Frost & Reed Ltd., Bristol, Groot-Brittannië, inv.nr. K 24; part. bezit Groot-Brittannië.

De aantrekkelijkheid van dit zomerse riviergezicht met vissers- en landvolk wordt voor een groot deel bepaald door de levendigheid van de voorstelling en de realistische details. De Hollandse romantische landschapschilders richtten zich graag op eigen grond en bekende omgeving, zoals hier op het leven op en om de binnenwateren. Vaarten en rivieren vormden in Nederland in de 19e eeuw een wijd vertakt netwerk. Dit werd kleinschalig bevist en gebruikt voor het over en weer brengen van goederen en mensen, elementen die alle drie in dit schilderij terugkomen. Rechts vervoert een tjalk met sprietzeil zijn vracht op een kalme stroom. Een voetveer, bemand door een visser, heeft zojuist een man en kind overgezet. Links zien we op de oever een afgedankte botter waarin gewoond

9

wordt. De opbouw en de schoorsteen wijzen hierop. De bewoner is vermoedelijk een binnenvisser, die zijn visnet en fuiken in de mast te drogen heeft gehangen. Aan een stok boven het voordek hangen kleine gewichten die dienden voor het verzwaren van de netten en her en der verspreid ligt visgerei als leefkorven, een tenen palingkorf en een houten viskaar. Rond het schip heerst een gemoedelijke drukte: er wordt vis te koop aangeboden en een bezoeker met een vismand op het hoofd maakt een praatje. Evenals zijn vader Johannes Hermanus verkocht de marineschilder Hermanus Koekkoek veel werk in het buitenland, vooral in Engeland, waar zijn zoon Hermanus jr. vanaf 1869 een bloeiende kunsthandel dreef.

Barend Cornelis Koekkoek

Barend Cornelis Koekkoek

Gemälde, Düsseldorf 1962, cat.nr. 48/66 (met

Middelburg 1803-1862 Kleef (Duitsland)

afb., foutief gedateerd 1848); tent.cat. Kleef,

Opkomend noodweer, paneel 65,5 x 83,7 cm, gesig-

Duitsland, Städtisches Museum Haus Koekkoek,

neerd en gedateerd 1843.

B.C. Koekkoek 1803-1862: das malerische Werk,

Herkomst: coll. M. van Becelaer, 1848; kunst-

1962, cat.nr. 61; Weltkunst, 1973, pag. 2006.

handel Olthoff, ’s-Gravenhage; kunsthandel

Tent.: Amsterdam, Tentoonstelling van Levende

Herinx, Brunssum, ca. 1938; H.J.G. Kreyen

Meesters, 1848, cat.nr. 167; Brussel, Tentoonstelling

(Kreyer?), Kerkrade; coll. P.D. Ketellappers,

van Levende Meesters, 1848, cat.nr. 511; Kleef,

Brussel/Opicina (Italië), 1981; part. bezit Italië.

Duitsland, Städtisches Museum Haus Koekkoek,

Lit.: Kunstkronijk, 1848, pag. 78 (verslag tent.

B.C. Koekkoek 1803-1862: das malerische Werk,

Levende Meesters 1848); F. Gorissen,

juni-sept. 1962.

B.C. Koekkoek 1803-1862. Werkverzeichnis der

10

Willem Bodeman & Eugène Joseph Verboeckhoven

Willem Bodeman Amsterdam 1806-1880 Bussum Eugène Joseph Verboeckhoven Warneton (België) 1798-1881 Schaarbeek (België) Ontmoeting op het ijs bij zonsondergang, doek 84,6 x 106,3 cm, gesigneerd door beide kunstenaars. Herkomst: veiling Lempertz, Keulen, Duitsland, 28 okt. 1924, lotnr. 6; Galerie Abels, Keulen, Duitsland, 1960; part. bezit Duitsland.

In dit winterse bosgezicht domineren aan de rand van het bevroren water twee grillige, door het natuurgeweld gehavende eikenbomen. Aan de voet van deze woudreuzen bevindt zich op de bevroren bosbeek een bont gezelschap van mensen en dieren: een paard met trekslede, een jager met honden en een schaatser. Rechts keren reizigers door het open veld huiswaarts. Het licht van de ondergaande zon hult dit imposante, door Willem Bodeman geschilderde landschap in een warme gloed. Bodeman was de eerste leerling van B.C. Koekkoek. Net als zijn leermeester legde hij zich voornamelijk toe op het schilderen van dichtbegroeide bosgezichten met zwaar geboomte en panoramische landschappen. Naast de thematiek is duidelijk 11

te zien dat ook zijn romantische beeldopvattingen sterke verwantschap met het oeuvre van Koekkoek vertonen. Het geheel wordt opgeluisterd door de stoffage van vee en figuren van de hand van Eugène Verboeckhoven. Deze fameuze Belgische dierenschilder leerde Bodeman vermoedelijk in de jaren ’40 van de 19e eeuw kennen tijdens zijn verblijf in Brussel, dat destijds een belangrijk internationaal kunstcentrum was. Net als Bodeman werkten meerdere romantische landschapschilders uit de directe leerlingenkring van Koekkoek, zoals J.B. Klombeck en A.J. Daiwaille, met hun collega Verboeckhoven samen. De Belg bezegelde zijn bijdrage aan deze voorstelling met zijn monogram op de ton op de slede.

Hermanus Koekkoek

Hermanus Koekkoek Middelburg 1815-1882 Haarlem Een mooie dag langs de Zuiderzee, doek 37,2 x 58,6 cm, gesigneerd en gedateerd 1869. Herkomst: The French Gallery, Londen.

George Andries Roth

George Andries Roth Amsterdam 1809-1887 Gezicht op Heidelberg met het slot, doek 61,6 x 102 cm, gesigneerd. 12

Andreas ‘Andries’ Schelfhout Andreas ‘Andries’ Schelfhout Den Haag 1787-1870 Schaatspret op een bevroren rivier, doek 65,3 x 93,1 cm, gesigneerd en te dateren ca. 1850-1860. Herkomst: part. coll. Amsterdam; veiling Sotheby Mak van Waay, Amsterdam, 3 maart 1975, lotnr. 507; part. bezit Duitsland. Lit.: W. Laanstra, Andreas Schelfhout 1787-1870, Amsterdam 1995, pag. 159, cat.nr. 65-2.

Andreas Schelfhout wordt onbetwist als dé vedette van de Haagse Romantiek beschouwd. Al bij leven werd zijn werk zeer gewaardeerd en kreeg hij veelvuldig opdrachten van verzamelaars. Vooral zijn rijk gestoffeerde winterlandschappen, vaak verlevendigd met de voor de Hollandse ijspret typerende koek-en-zopietent, waren gezocht. In ons land, waar al eeuwen wordt geschaatst, is de schaats waarschijnlijk een groter cultuurgoed dan de fiets. Het hieronder afgebeelde schilderij werd in de jaren ’50 van de 19e eeuw gemaakt. Schelfhout was toen op de top van zijn artistieke kunnen. Jong en oud vermaken zich kostelijk.

13

Vooral bij de geïmproviseerde uitspanningen is het een drukte van jewelste. Met tientallen tegelijk trotseren de winterliefhebbers het gladde ijsoppervlak, van wie een aantal de schaatsen heeft ondergebonden. Het gevoel van oneindigheid dat deze voorstelling oproept wordt bereikt door de lage horizon, waar de lucht en het vlakke Hollandse landschap in elkaar overgaan. Dit schilderij is compositorisch terug te voeren op een blad uit Schelfhouts Kunstalbum, tegenwoordig in de collectie van het Teylers Museum in Haarlem. Waarschijnlijk vervulde dit albumblad een documenterende functie voor dit imposante olieverfschilderij.

Gabriël Henriques de Castro

Gabriël Henriques de Castro Amsterdam 1808-1853 Pronkboeket met vogelnestje, doek 55,9 x 44,2 cm, gesigneerd en gedateerd 1837. 14

Gerardine Jacoba van de Sande Bakhuyzen

Gerardine Jacoba van de Sande Bakhuyzen Den Haag 1826-1895 Stilleven met azaleatakken en pioenroos op een stenen blad, paneel 28,2 x 38,9 cm, gesigneerd.

15

Petrus van Schendel Petrus van Schendel Terheijden 1806-1870 Brussel Avondmarkt, paneel 75,3 x 62,5 cm, gesigneerd en te dateren ca. 1846-1850. Herkomst: part. bezit Duitsland. Geregistreerd bij het archief Petrus van Schendel, dr. Jan de Meere, België, nr. EO/Nr. 2.

Petrus van Schendel Terheijden 1806-1870 Brussel Bij de wildstal op de Groenmarkt in Den Haag, bij avond, paneel 45 x 30,3 cm, gesigneerd en gedateerd 1868. Herkomst: part. bezit Groot-Brittannië. Geregistreerd bij het archief Petrus van Schendel, dr. Jan de Meere, België, nr. PG/1868/3. Petrus van Schendel Terheijden 1806-1870 Brussel Wildverkoper op de Groenmarkt in Den Haag, bij avond, paneel 45 x 30,3 cm, gesigneerd (vaag) en te dateren ca. 1868. Herkomst: part. bezit Groot-Brittannië. Geregistreerd bij het archief Petrus van Schendel, dr. Jan de Meere, België, nr. PG/1868/2. Van deze twee pendanten van een poelier en zijn klant op de Groenmarkt is bekend dat het detailversies zijn van een grote marktscène uit 1868. 16

Jan Hendrik van Grootvelt

Jan Hendrik van Grootvelt Varik (bij Tiel) 1808-1855 Den Bosch De uitstalling van suikerwerk voor het Sint Nicolaasfeest, paneel 40,1 x 48 cm, gesigneerd en gedateerd 1841.

Kaarslicht- en maanlichtscènes, ook wel ‘nocturnes’ genoemd, waren in de 19e eeuw bijzonder geliefd. Een beroemd vertegenwoordiger van dit genre was de figuurschilder Petrus van Schendel, die vanaf 1828 maanverlichte marines, ijsgezichten en genrestukken bij kaarslicht schilderde. Bewondering oogstten vooral zijn nachtelijke marktscènes, waarvan de eerste exemplaren tot stand kwamen tussen

1838 en 1845 toen de kunstenaar woonde aan de Prinsengracht in Den Haag, niet ver van de Groenmarkt. Ook na zijn vertrek naar Brussel bleef Van Schendel de Groenmarkt schilderen om aan de grote vraag van het koperspubliek te voldoen. Geroemd werden de fluwelige toon van deze voorstellingen, en de manier waarop het zachte licht van kaars en olielamp de gezichten van marktlui en bezoekers beroerde. Opvallend vaak tooide de kunstenaar groenteverkoopsters en andere marktvrouwen met het karakteristieke hoofddeksel van de Scheveningse vissersvrouw, dat hij bijzonder decoratief vond. In Van Schendels schilderijen gaat de 17

maan doorgaans schuil achter een muur of dakrand, wat het effect van het licht verhoogt. Ook voor kaars- en lamplicht gold dat het lichtspel intenser was als je de bron ervan niet zag. Van Schendels tijdgenoot Jan Hendrik van Grootvelt gebruikte deze kennis voor het hierboven afgebeelde schilderij. Het warme schijnsel vanuit de banketbakkerswinkel verlicht niet alleen het uitgestalde suikergoed in de etalage, maar ook de bewonderende, verwachtingsvolle gezichten van de voorbijgangers.

Hendrikus van de Sande Bakhuyzen Hendrikus van de Sande Bakhuyzen Den Haag 1795-1860 Rustend vee in een rivierlandschap, paneel 79,9 x 102,4 cm, gesigneerd en gedateerd 1840.

Jean Baptiste de Roy Jean Baptiste de Roy Brussel 1759-1839 Herdersjongen met koeien en stier, in de verte een stad, paneel 41,5 x 64,5 cm, gesigneerd.

18

Barend Cornelis Koekkoek Barend Cornelis Koekkoek Middelburg 1803-1862 Kleef (Duitsland) Zomerlandschap met herders en vee, doek 44,3 x 60,2 cm, gesigneerd en gedateerd 1827. Herkomst: veiling Lempertz, Keulen, Duitsland, 2 dec. 1953, lotnr. 1030 (met afb. 45); part. coll. Duitsland. Lit.: F. Gorissen, B.C. Koekkoek 1803-1862. Werkverzeichnis der Gemälde, Düsseldorf 1962, inv.nr. 27/44 (met afb.).

Onderstaand winterlandschap is de kleinst bekende olieverf van B.C. Koekkoek. Afgebeeld op ware grootte. Een vroeg en volmaakt werk op een rond koperen plaatje van 7 cm diameter dat, hoe klein ook, voldoet aan alle hoge eisen die de schilder aan zichzelf stelde. De sfeer en de stilistische kenmerken doen vermoeden dat dit miniatuurschilderij rond 1827-1830 is gemaakt. Een relatief vroeg werk dus. Het formaat en de compositie geven een bijzonder effect, alsof de toeschouwer door een raampje naar buiten kijkt. De indruk van een ‘snapshot’ ontstaat, zoals de impressionisten, geïnspireerd door de fotografie, later hun composities zouden bepalen. Maar Koekkoek had daar waarschijnlijk nog geen weet van: in een tijd waarin de allereerste stappen op het gebied van de fotografie werd gezet creëerde hij vanuit zijn romantische schildersvisie een intiem kijkje op een stille winterwereld.

Barend Cornelis Koekkoek Middelburg 1803-1862 Kleef (Duitsland) Winterlandschap met schaatsers bij ondergaande zon olie op koper, ø 7 cm, gesigneerd met initialen en te dateren 1827-1830 Part. coll. Nederland. Met Guido de Werd, Kleef, 12 februari 2010. Geregistreerd in het archief van het B.C. Koekkoek-Haus te Kleef onder nr. BCK 017.

19

Abraham Hulk Abraham Hulk Londen 1813-1897 Binnenzeilende tjalk bij een haveningang, doek 49 x 70,2 cm, gesigneerd.

Johannes Hermanus Barend ‘Jan H.B.’ Koekkoek

Johannes Hermanus Barend ‘Jan H.B.’ Koekkoek Amsterdam 1840-1912 Hilversum Vissersschepen in een riviermonding, doek 66,1 x 105,6 cm, gesigneerd en gedateerd ’90. Herkomst: part. bezit België. 20

Willem Gruijter jr.

Willem Gruijter jr. Amsterdam 1817-1880 Loodskotter en raderstoomschip op de rede van Vlissingen, doek 90,8 x 131,8 cm, gesigneerd voluit en met monogram en gedateerd 1870. Tent.: vermoedelijk: Rotterdam, Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen, Tentoonstelling van Levende Meesters, 1870, cat.nr. 164 (als ‘Gezicht op de reede van Vlissingen’) en Antwerpen, België, Tentoonstelling van Levende Meesters, aug.-sept. 1870, cat.nr. 467 (als ‘Vue du l’Escaut devant Flessingue’).

Dit gezicht op de Westerschelde bij Vlissingen, geschilderd in 1870, is een typisch Nederlands, romantisch schilderij. De Nederlanders hielden van herkenbare details en topografische elementen in hun stadsgezichten en marines. Rechts in beeld

is het Keizersbolwerk van Vlissingen te zien met zijn wapperende rood met witte vlag en lichtbaken dat de haveningang markeert. Links daarvan zien we de contouren van de Gevangentoren. Op het brede water op de voorgrond zet een loodskotter uit Vlissingen koers naar een Nederlands raderstoomschip dat de Westerschelde opvaart richting haven. Het voert in zijn voormast de Amerikaanse vlag, waarmee de schilder mogelijk wilde aangeven dat het schip de oversteek naar Noord-Amerika had gemaakt. Al vanaf de 17e eeuw werd door kooplieden van Vlissingen handel gedreven met dit continent. De schilder van dit schitterende zeegezicht, Willem Gruijter jr., woonde en werkte zijn hele leven in Amsterdam, waar hij les kreeg van de slechts twee jaar oudere Hermanus Koekkoek sr. Deze telg uit een 21

geslacht van marine- en landschapschilders bracht hem het gebruik van typisch romantische elementen bij, zoals de dreigende wolkenlucht en de stormachtige bries, die voor schuimkoppen en wild opspattend water zorgt. Geraffineerd is het contrast tussen de donker beschaduwde voorgrond en de door de zon beschenen loodsboot, waarmee de actie van dit scheepje benadrukt wordt. Ook het toepassen van realistische details leerde de schilder van Hermanus sr., die erom bekend stond dat hij een grote kennis van vaartuigen had. Als toegift en grapje schilderde Gruijter in de wimpel van de stoomboot, waarop doorgaans de naam van het schip prijkte, zijn eigen voornaam ‘Willem’.

Cornelis Springer

Cornelis Springer Amsterdam 1817-1891 Hilversum Zomers gezicht op de Staaleversgracht in Enkhuizen, paneel 36,2 x 50 cm, gesigneerd en gedateerd 1866. Met verso gedateerde authenticiteitsverklaring van de schilder op verzegeld etiket: ‘De ondergeteekende verklaart dat dit schilderij voorstellende Gezicht aan de Staaleversgracht naar de Zuiderkerk te […] Enkhuyzen door hem is vervaardigd, Amsterdam 15 Sept. 1866, C. Springer’. Herkomst: rechtstreeks van de kunstenaar gekocht door kunsthandelaar J.C. van Pappelendam, Amsterdam, 13 aug. 1866 (voor dfl. 300). Lit.: W. Laanstra, H.C. de Bruijn, J.H.A. Ringeling, Cornelis Springer (1817-1891), Utrecht 1984, pag. 152, cat.nr. 66-8 (met foutieve titel).

Van alle stadjes rond de Zuiderzee die Springer bezocht oefende Enkhuizen verreweg de grootste aantrekkingskracht op hem uit. Tal van tekeningen en schetsen van het stadje zijn bewaard gebleven. Zijn eerste schilderij van de Kraanhuisjes aan de Dijk in Enkhuizen ontstond in 1864. Daarna, vooral in 1865 en 1866, volgden er vele, waaronder gezichten op de Zuiderhavendijk, de Westerkerk, de Vijzelstraat, de Zuiderkerk en de Staaleversgracht. De straatjes stoffeerde Springer met stadsvolk en kooplieden en altijd een strategisch geplaatste boom. Dit schilderij maakte hij in 1866. Het standpunt van de schilder was een smal stukje land tussen de Staaleversgracht (links) en de gracht aan de Driebanen (rechts). Op de voorgrond is nog net de begroeiing zichtbaar. De Staaleversgracht

bestaat nog steeds. Het gezichtspunt op de foto hieronder ligt op het schilderij achter de man met de handkar. Op de plek waar de schilder zich bevond staan nu de huizen rechts op de foto, die de gracht aan de Driebanen aan het zicht onttrekken. Het topje van de toren van de Zuiderkerk, nog precies zoals op het schilderij, is nog net zichtbaar boven het dak van de meest rechtse puntgevel in de verte.

De Staaleversgracht, situatie 2010 22

Joseph Bles Joseph Bles Den Haag 1825-1875 Kermis op de Grote Markt in Den Haag met de Sint Jacobskerk op de achtergrond, paneel 83,1 x 118 cm, gesigneerd. Herkomst: veiling Van Marle & Bignell, Den Haag, 29 sept. 1956, lotnr. 12 (met afb.); Kunsthandel Pieter A. Scheen, Den Haag. Lit.: Pieter A. Scheen, Lexicon Nederlandse Beeldende Kunstenaars 1750-1850, Den Haag 1970, afb. 134; Michiel van der Mast, Charles Dumas (red.), Van Gogh en Den Haag, Zwolle/Den Haag 1990, pag. 87, afb. 100. Tent.: Den Haag, Haags Gemeentemuseum, De Gouden Jaren van de Haagse Romantiek 1830-1850, voorjaar 2011.

Cornelis Springer Cornelis Springer Amsterdam 1817-1891 Hilversum Gezicht te Hoorn, paneel 25 x 19,8 cm, gesigneerd en gedateerd ’88. Met verso gedateerde authenticiteitsverklaring van de schilder op verzegeld etiket: ‘De ondergeteekende verklaart dat dit schilderij voorstellende […] te Hoorn door hem is vervaardigd, Amsterdam 7 nov. ’88, C. Springer’.

23

Adrianus Eversen

Adrianus Eversen Amsterdam 1818-1897 Delft Hollands straatje met groenteverkoopster, paneel 33,5 x 25,1 cm, gesigneerd en gedateerd ’57. Pendant van Drukbevolkt Hollands straatje (pag. 25). Herkomst: MacConnal-Mason & Son Fine Art Dealers, Londen. 24

Adrianus Eversen Adrianus Eversen Amsterdam 1818-1897 Delft Hollands stadje, paneel 25,2 x 33,5 cm, gesigneerd en gedateerd ’56. Herkomst: part. bezit Groot-Brittannië.

Adrianus Eversen Adrianus Eversen Amsterdam 1818-1897 Delft Drukbevolkt Hollands straatje, paneel 33,5 x 25,5 cm, gesigneerd en gedateerd ’57. Pendant van Hollands straatje met groenteverkoopster (pag. 24). Herkomst: MacConnal-Mason & Son Fine Art Dealers, Londen.

25

Johan ‘Mari’ Henri ten Kate

Johan ‘Mari’ Henri ten Kate

Lit.: vgl.: P.A. Haaxman Jr., ‘Johan Mari Henri ten

Den Haag 1831-1910 Driebergen

Kate’ in: Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift 6

De stropertjes, doek 65 x 101,5 cm, gesigneerd.

(1893), afb. pag. 583.

Herkomst: part. bezit Oostenrijk.

Gerardine Jacoba van de Sande Bakhuyzen Gerardine Jacoba van de Sande Bakhuyzen Den Haag 1826-1895 Omgevallen mand met pruimen en wingerd op de bosgrond, doek 39,4 x 61,8 cm, gesigneerd.

26

Jean-Baptiste Robie Jean-Baptiste Robie Brussel 1821-1910 Sint-Gilles (Brussel) Stilleven met rozen, paneel 135,1 x 75,6 cm, gesigneerd. Herkomst: coll. Eliza Guggenheim, New York; James Graham & Sons, New York, inv.nr. 15735; part. bezit Duitsland. Lit.: Brigitte Schuermans, Jean Robie 1821-1910, Brussel 2007, pag. 133, afb. 88 (in kleur).

Deze waterval van rozen, primula’s en fruitbloesem werd geschilderd door Jean-Baptiste Robie. Als Belgisch schilder hield hij van dit soort royale, weelderige bloemstillevens. In tegenstelling tot de bloemenschilders die hem voorgingen maakte Robie echter geen kunstig geschikte pronkstillevens in een vaas, maar ging zijn voorkeur uit naar ongedwongen composities, ogenschijnlijk natuurlijk groeiend of als boeket neergelegd op de bosgrond. De schilder had een grote voorliefde voor het schilderen van rozen, wat wellicht voortkwam uit de toenemende populariteit van deze bloem in de 19e eeuw. Theerozen werden omstreeks 1820 voor het eerst uit China ingevoerd en brachten behalve hun geur ook prachtige kleuren en een delicate bloemvorm mee. Er ontstonden gespecialiseerde rozenkwekerijen, op tentoonstellingen werden steeds nieuwe variëteiten getoond en er werden door rozenliefhebbers verenigingen opgericht en tijdschriften uitgegeven. Robie werd internationaal bekend en geldt nog steeds als een van de belangrijkste 19e-eeuwse schilders van stillevens met bloemen en vruchten.

27

Henriëtte Ronner-Knip Henriëtte Ronner-Knip Amsterdam 1821-1909 Brussel Het naaidoosje, paneel 24 x 18,9 cm, gesigneerd.

Henriëtte Ronner-Knip Amsterdam 1821-1909 Brussel Spelende katjes met een Japanse parasol, paneel 27,3 x 36,8 cm, gesigneerd en te dateren ca. 1890. Herkomst: part. coll. Verenigde Staten.

28

Jan Walraven Jan Walraven Amsterdam 1827-na 1878 De sneeuwpop, doek op board 72,3 x 90,2 cm, gesigneerd. Herkomst: part. bezit Groot-Brittannië.

Johan ‘Mari’ Henri ten Kate Johan ‘Mari’ Henri ten Kate Den Haag 1831-1910 Driebergen De hinderlaag, aquarel 37 x 52 cm, gesigneerd.

29

Otto Eerelman

Otto Eerelman Groningen 1839-1926 Zondags uitje, doek 47 x 31,2 cm, gesigneerd. 30

Gerardine Jacoba van de Sande Bakhuyzen Gerardine Jacoba van de Sande Bakhuyzen Den Haag 1826-1895 Boeket met bloesemtakken en viooltjes op de bosgrond, paneel 22,9 x 36,3 cm, gesigneerd.

Gerardine Jacoba van de Sande Bakhuyzen Gerardine Jacoba van de Sande Bakhuyzen Den Haag 1826-1895 Stilleven met kersenbloesem en primula’s, paneel 20,8 x 26,1 cm, gesigneerd.

31

Otto Eerelman

Otto Eerelman Groningen 1839-1926 Naar het feest, aquarel 36,9 x 54,4 cm, gesigneerd. Herkomst: Kunsthandel Christiaan G. Keij, Waddinxveen, 1978. Lit.: tent.cat. Den Haag, Kunsthandel Christiaan G. Keij in Pulchri Studio, Van Romantiek tot rond de eeuwwisseling, 1978, afb. in kleur op voorzijde omslag. Tent.: Den Haag, Kunsthandel Christiaan G. Keij in Pulchri Studio, Van Romantiek tot rond de eeuwwisseling, juni 1978.

Een aankomst bij avond van drie rijtuigen. Het is winter. En koud, getuige de uitwasemende paarden, de bleke maan en de vijverpartij op de achtergrond die bevroren lijkt te zijn. Wetende dat de schilder van deze scène Otto Eerelman is gaat de fantasie met je op de loop. Zou het hier om een koninklijke stoet gaan? Eerelman was immers hofschilder. De vage silhouetten van hoge, voorname gebouwen op de achtergrond, de parkachtige omgeving en de statige toegangspoort wekken in elk geval de suggestie dat de voorstelling in ‘het Haagse’ gesitueerd zou kunnen zijn. Eerelman was Groninger van geboorte. In 1875 verhuisde hij naar Den Haag, waar hij bijna dertig jaar zou wonen. Hier zou hij zijn reputatie als paardenschilder vesti-

32

gen en landelijk succes krijgen met voorstellingen van paardenmarkten, draverijen, aangespannen paarden voor rijtuigen, circusvoorstellingen en paardenportretten. Zijn latere werk, uit begin jaren ’80, betreft bijna uitsluitend hondenportretten of jonge honden in een groep. Bijna dertig jaar lang kreeg Eerelman opdrachten van het Koninklijk Huis. Hij was aangetrokken om Wilhelmina in haar jeugd en eerste jaren als vorstin vast te leggen. Daarmee samenhangend schilderde de kunstenaar voorstellingen waarop leden van het Koninklijk Huis figureren, maar die hij niet in opdracht maakte, of voorstellingen die, zoals bovenstaande aquarel, ‘koninklijk’ aandoen.

Johan Barthold Jongkind Johan Barthold Jongkind Lattrop 1819-1891 La Côte-Saint-André (Frankrijk) Clair de Lune, Dordrecht, doek 40,3 x 65,6 cm, gesigneerd en gedateerd 1872. Annotatie op spieraam (vaag): ‘Clair de Lune’. Lit.: vgl.: Victorine Hefting, Jongkind, sa vie, son oeuvre, son époque, Parijs 1975, pag. 212, afb. bij cat.nr. 499.

Vanaf 1846 leefde Johan Barthold Jongkind in Frankrijk. Uitzondering waren de Rotterdamse jaren 1856-1860 en vijf korte Hollandse reizen, in 1869 voor het laatst, met verblijf voornamelijk in de omgeving van Rotterdam en Dordrecht. Tijdens deze reizen deed Jongkind inspiratie op voor zijn in Frankrijk zo gewilde Hollandse landschappen, die hij ook na 1869 zou blijven schilderen. Zoals gewoonlijk maakte Jongkind studies naar de natuur, dikwijls in de vorm van prachtig uitgevoerde aquarellen, waarin hij zijn kleur- en lichtindrukken snel kon vastleggen. In zijn atelierschilderijen wist hij het effect van de directe impressie te behouden. Taferelen bij maanlicht schilderde Jongkind regelmatig, en vanaf het begin van zijn kunstenaarsloopbaan. Het

33

betoverende effect van maanlicht op het water, de stad en het landschap, én de uitdaging om dat treffend te verbeelden, moeten voor hem een bijzondere aantrekkingskracht hebben gehad. Het effect van schittering verkreeg hij ‘niet uit een wijze vermenging van op grijs en bruin afgestemde tinten, maar uit het naast elkaar plaatsen van kruimels kleur als uit een regen van kostbare steentjes’ (M.F. Hennus, 1945, over een maannacht uit 1873). Dit doek schilderde Jongkind in 1872, twee jaar voordat het Franse impressionisme bij de Parijse kunsthandel Nadar met een geruchtmakende tentoonstelling zijn naam kreeg. Dat Jongkind de voorloper, de wegbereider van deze stroming is genoemd maakt dit schilderij ‘lichtend’ duidelijk.

Gerardine Jacoba van de Sande Bakhuyzen

Gerardine Jacoba van de Sande Bakhuyzen Den Haag 1826-1895 Azalea- en mimosatakken in rieten mand, doek 48 x 68,3 cm, gesigneerd. Lit.: Johan Gram, ‘Gerardine Jacoba van de Sande Bakhuyzen’ in: Het Schildersboek: Nederlandse schilders der negentiende eeuw, Amsterdam 1898, pag. 247 (gravure naar het schilderij); Johan Gram, ‘Gerardina Jacoba van de Sande Bakhuyzen’ in: Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift 1 (1894), afb. pag. 129 (gravure naar het schilderij).

Ook in de wereld van de kunst hebben vrouwen in de 19e eeuw hun zelfstandigheid moeten bevechten, net als op veel andere terreinen. Kunstenaressen in Nederland namen tot ver in de 19 e eeuw een achtergestelde positie in ten opzichte van hun mannelijke collega’s; zij hadden weinig mogelijkheden om zich artistiek volledig te ontplooien en zich als vrij kunstenaar te vestigen. Dit was niet anders dan een afspiegeling van de toenmalige maatschappelijke verhoudingen, waarbij de vrouw maar weinig ruimte in het openbare leven kreeg en haar een bescheiden en dienende rol werd toebedeeld. Hoe deugdzaam en nuttig het beoefenen van de schilderkunst voor vrouwen uit de hogere stand ook werd beschouwd, van kunst een beroep maken werd als tegen-

34

gesteld aan de aard en natuur van de vrouw gezien. Stamden zij uit een artistieke familie dan telden deze omstandigheden minder, zoals bij Gerardine van de Sande Bakhuyzen en Henriëtte Ronner-Knip. Ook financiële onafhankelijkheid hielp bij hun emancipatie. Gerardine van de Sande Bakhuyzen heeft een belangrijke rol gespeeld in de emancipatiestrijd van vrouwelijke kunstenaars in de 19e eeuw. Ze kreeg les van haar vader Hendrikus, een gevierd landschapschilder in zijn tijd. Gerardine specialiseerde zich in het bloemstilleven, traditioneel een vrouwenonderwerp in de kunst. Uitzonderlijk was dat zij haar schilderijen zelf te koop aanbood, en een geduchte zakenvrouw was. Voor andere schilderessen was zij daarin een voorbeeld en stimulans.

Evert Pieters

Evert Pieters Amsterdam 1856-1932 Laren (N.H.) Grazende koeien in een boomgaard, doek 80 x 150 cm, gesigneerd. Herkomst: part. coll. Oregon, Verenigde Staten.

Arnold Marc Gorter Arnold Marc Gorter Ambt Almelo 1866-1933 Amsterdam Boerenerf in de lente, doek 55,7 x 74,8 cm, gesigneerd. Herkomst: R.C. Vose Paintings (later: Vose Galleries), Boston, Verenigde Staten; part. bezit Verenigde Staten.

35

Hendrik Johannes ‘J.H.’ Weissenbruch

Hendrik Johannes ‘J.H.’ Weissenbruch Den Haag 1824-1903 Bomschuiten op het strand, doek 56 x 43 cm, gesigneerd. Herkomst: part. bezit Verenigde Staten. 36

Pieter Cornelis ‘Piet’ Mondriaan

Pieter Cornelis ‘Piet’ Mondriaan Amersfoort 1872-1944 New York De Broekzijdse Molen aan het Gein, doek op paneel 34,6 x 46,3 cm, gesigneerd en te dateren ca. 1905. Herkomst: kunsthandel Frans Buffa & Zonen, Amsterdam, inv.nr. 787. Lit.: Harry Otten e.a., Hollandse wolkenluchten een onvergelijkbaar schouwspel, Utrecht/Antwerpen 2009, afb. in kleur pag. 144. Tent.: Amersfoort, Mondriaanhuis, Zonen en Dochters van Amersfoort, mei-sept. 2009. Met echtheidsverklaring van Joop M. Joosten, Leiden, 13 november 2006.

De Broekzijdse Molen aan het Gein, situatie 2010

37

Hendrik Willem Mesdag Hendrik Willem Mesdag Groningen 1831-1915 Den Haag Het uitvaren van de vloot, Scheveningen, doek 138,7 x 178,6 cm, gesigneerd en gedateerd 1890. Herkomst: Kunsthandel Pieter A. Scheen, Den Haag, ca. 1950; coll. Simonis & Buunk, Ede, 2003; part. bezit Nederland. Lit.: J. Poort, Hendrik Willem Mesdag 1831-1915. Oeuvrecatalogus, Wassenaar 1986, cat.nr. 1891.4 (met afb. en foutieve datering 1891).

Al jong toonde Hendrik Willem Mesdag talent voor tekenen, daarbij gestimuleerd door zijn vader, die een groot kunstliefhebber was. Klaas Mesdag was bestuurslid van de Groningse kunstvereniging Pictura en liet Hendrik en zijn oudere broer Taco

schilderlessen volgen. Uiteindelijk kozen de broers voor de schilderkunst, maar aanvankelijk werkten ze op het kantoor van hun vader, die bankier was. De erfenis die Mesdag en zijn vrouw Sientje na het overlijden van zijn schoonvader kregen gaf financiële vrijheid. Dit maakte dat Mesdag in 1866 kon kiezen voor een loopbaan als kunstschilder. In 1868 werd de zee Mesdags hoofdthema en verhuisden Sientje en hij naar Den Haag. Het omvangrijke oeuvre van Mesdag omvat vooral impressies van de zee, de kust en het vissersleven in en rond Scheveningen, met de bomschuit als vast element in de voorstelling. Hier maakt een vloot bomschuiten zich gereed om uit te varen: de zeilen worden

38

gehesen, de visnetten op de wantwagens worden dadelijk overgeladen op de schepen. Netten werden na terugkomst naar het wantveld (bij mooi weer) of de boetzolder (in de winter) gebracht. Daar werden ze uitgespreid, gedroogd en door vrouwen en meisjes geboet (gerepareerd). De netten werden pas weer aan boord gebracht als het schip in het water lag; wellicht om het gewicht van de schuit, die door negen tot twaalf paarden in zee getrokken werd, zo laag mogelijk te houden.

‘Eugène’ Louis Boudin

‘Eugène’ Louis Boudin

1898). Catalogue Raisonné de l’Oeuvre Peint, Vol.

Honfleur (Frankrijk) 1824-1898 Deauville

II, Parijs 1973, pag. 154, cat.nr. 1695 (met afb.);

(Frankrijk)

tent.cat. Boudin: Precursor of Impressionism, Santa

Zeilschepen op de Maas, doek 49,7 x 74,2 cm,

Barbara, Verenigde Staten, The Santa Barbara

gesigneerd en te dateren 1882-1885.

Museum of Art/San Diego, Verenigde Staten,

Herkomst: Galerie Durand-Ruel, Parijs/New York,

Fine Arts Gallery of San Diego, 1976, cat.nr. 11.

inv.nr. 137; part. bezit Verenigde Staten, ca. 1891;

Tent.: Vancouver, Canada, Vancouver Art Gallery,

Carroll Carstairs Gallery, New York, inv.nr. 460;

French Impressionists, maart-april 1953; San

The Fine Arts Museum of San Francisco (voorheen

Francisco, Verenigde Staten, San Francisco

Palace of the Legion of Honor, San Francisco),

Museum of Art, Modern Masters in West Coast

Verenigde Staten, inv.nr. 1941.28; Montgomery

Collections, okt.-nov. 1960; Tulsa, Verenigde

Gallery, San Francisco, Verenigde Staten, inv.nr.

Staten, Philbrook Art Center, French and

1579.1; part. bezit Verenigde Staten, 1997.

American Impressionism, okt.-nov. 1967; Phoenix,

Lit.: tent.cat. Vancouver, Canada, Vancouver Art

Verenigde Staten, XIX-An Exhibition Honoring the

Gallery, French Impressionists, 1953, cat.nr. 2 (met

XIX Olympiad, sept.-okt. 1968; Boudin: Precursor

afb.); tent.cat. San Francisco, Verenigde Staten,

of Impressionism, Santa Barbara, Verenigde Staten,

San Francisco Museum of Art, Modern Masters in

The Santa Barbara Museum of Art, okt-nov.

West Coast Collections, 1960; tent.cat. Tulsa,

1976/San Diego, Verenigde Staten, Fine Arts

Verenigde Staten, Philbrook Art Center, French

Gallery of San Diego, mei-juni 1977.

and American Impressionism, 1967, cat.nr. 1 (met afb.); tent.cat. Phoenix, Verenigde Staten, XIX-An Exhibition Honoring the XIX Olympiad, 1968, cat.nr. 4; Robert Schmit, Eugène Boudin (1824-

De Hollandse stranden waren in de 19e eeuw ook in trek bij buitenlandse kunstenaars, mede door de toegenomen interna39

tionale belangstelling voor de Nederlandse schilderkunst, met name die uit de 17e eeuw. Kunstenaars reisden naar Nederland om de schilderijen van de oude meesters én het Hollandse landschap en licht in werkelijkheid te zien. Ook Eugène Boudin bezocht Nederland. Deze vermaarde schilder van haven-, kust- en strandgezichten in zijn geboortestreek Normandië was een van de eerste Franse landschapschilders die direct naar de natuur, ‘en plein air’, werkte. Het was zijn schildervriend Jongkind die Boudin verleidde tot een bezoek aan Nederland. Deze gelijkgestemde kunstenaars, beiden voorlopers van het impressionisme, leerden elkaar kennen in 1862. Er ontstond een hechte vriendschap en ze maakten vele schildertochten langs de Normandische kust. In 1873 reisde Boudin voor het eerst naar Nederland. Hij bezocht Rotterdam, Den Haag en Scheveningen, plaatsen waarnaar hij nog diverse malen zou terugkeren, voor het laatst in 1890.

Paul Joseph Constantin ‘Constan(t)’ Gabriel

Paul Joseph Constantin ‘Constan(t)’ Gabriel Amsterdam 1828-1903 Scheveningen De Winkelse Molen bij Abcoude, bij tegenlicht, paneel 20,3 x 30,5 cm, gesigneerd. Herkomst: kunsthandel Caramelli & Tessaro, Amsterdam, inv.nr. 442 (als ‘Watermolen’); Simonis & Buunk Kunsthandel, Ede, 1986; part. bezit Nederland. Lit.: vgl.: Jos. de Gruyter, De Haagse School, deel I, afb. 105.

40

Paul Joseph Constantin ‘Constan(t)’ Gabriel

Paul Joseph Constantin ‘Constan(t)’ Gabriel Amsterdam 1828-1903 Scheveningen Het molenpad, paneel 49,7 x 82,2 cm, gesigneerd.

Johan Hendrik van Mastenbroek

Johan Hendrik van Mastenbroek Rotterdam 1875-1945 De veerpont, doek 40,3 x 60,4 cm, gesigneerd en gedateerd 1931. Annotatie op etiket op spieraam: ‘“De veerpont” J.H. van Mastenbroek’. Herkomst: Kunsthandel Borzo, ’s-Hertogenbosch, 1989. 41

Philip Lodewijk Jacob Frederik Sadée

Philip Lodewijk Jacob Frederik Sadée Den Haag 1837-1904 Teder afscheid, doek 70 x 56 cm, gesigneerd. Herkomst: part. bezit Groot-Brittannië.

42

Jacobus Hendricus ‘Jacob’ Maris Jacobus Hendricus ‘Jacob’ Maris Den Haag 1837-1899 Karlsbad (v/h OostenrijkHongarije, nu Tsjechië) Pink bij eb op het strand, doek 32,9 x 46,4 cm, gesigneerd en gedateerd 1874. Herkomst: kunsthandel E.J. van Wisselingh & Co., Amsterdam, inv.nr. 7197; veiling Christie’s, Amsterdam (in Singer Museum, Laren), 22 okt. 1979, lotnr. 444 (met afb.); Kunsthandel Pieter A. Scheen, Den Haag, 1979/1980; part. coll. Nederland. Lit.: Pieter A. Scheen, Lexicon Nederlandse Beeldende Kunstenaars 1750-1880, Den Haag 1981, afb. 502 (in kleur). Dit schilderij was als reproductie afgebeeld op een billboard langs de kunstroute op Vlieland, in het kader van het 50-jarig jubileum Water verft van Museum Tromps’ Huys, april-nov. 2010.

Bernardus Johannes Blommers Bernardus Johannes Blommers Den Haag 1845-1914 Bij de zee, aquarel 61,6 x 51,8 cm, gesigneerd. Herkomst: part. bezit Groot-Brittannië.

43

Jacobus Hendricus ‘Jacob’ Maris

Jacobus Hendricus ‘Jacob’ Maris Den Haag 1837-1899 Karlsbad (v/h OostenrijkHongarije, nu Tsjechië) Stad aan het water, doek 45,4 x 63,2 cm, gesigneerd. Herkomst: kunsthandel Frans Buffa & Zonen, Amsterdam; coll. familie Van Voorst tot Voorst. Lit.: tent.cat. Maris Tentoonstelling, Den Haag, Gemeentemuseum/Amsterdam, Stedelijk Museum, 1935, pag. 39, cat.nr. 62. Tent.: Maris Tentoonstelling, Den Haag, Gemeentemuseum, dec. 1935-febr. 1936/ Amsterdam, Stedelijk Museum, febr.-maart 1936.

44

Johannes Christiaan Karel Klinkenberg Johannes Christiaan Karel Klinkenberg Den Haag 1852-1924 Gezicht op De Kolk met de Groenmolen, Delft, doek 39,5 x 47,4 cm, gesigneerd. Herkomst: part. bezit Verenigde Staten.

‘Dat sterke, schitterende zonlicht op onze oudHollandsche huizen met hun witten zand- en rooden baksteen, op boomen en straten, zich weerkaatsende in de grachten…’ Met deze woorden prees Frank van Dongen in 1893 de stadsgezichten van J.C.K. Klinkenberg. Zijn schilderijen geven een karakteristiek

stadsbeeld, waarin het effect van licht en schaduw en de weerspiegeling van gevels en gebouwen in het water een belangrijke rol spelen. In dit gezicht op Delft is het brede water op de voorgrond De Kolk, een schilderachtige haven die ruim twee eeuwen voordien al geschilderd werd door Johannes Vermeer in zijn ‘Gezicht op Delft’. In het midden zijn de torens van de Nieuwe Kerk en van het Stadhuis aan de Markt te zien. De molen rechts op het schilderij is hoogstwaarschijnlijk de Groenmolen. Deze uit 1733 daterende

45

koren-, olie- en moutmolen, die hoog boven de bebouwing uitstak om zoveel mogelijk wind te vangen, stond op de hoek van het Westvest en de Zuidwal, in deze situatie net links van de brug. Het is bekend dat Klinkenberg in zijn stadsgezichten wel eens omwille van een fraaie compositie elementen verplaatste of veranderde. Dat lijkt hier het geval te zijn. De Groenmolen is door de schilder geplaatst op de plek waar de oliemolen De Blom stond, die in 1880 werd afgebroken.

Bernardus Johannes Blommers

Bernardus Johannes Blommers Den Haag 1845-1914 Spelen in de branding, doek 64,4 x 100,6 cm, gesigneerd. Herkomst: veiling C.F. Roos & Cie., Amsterdam, 18 febr. 1902, lotnr. 74; The Fine Art Galleries, Montreal, Canada, maart 1930; part. bezit Montreal, Canada.

Het dagelijks leven van de vissers in Scheveningen en Katwijk was een onderwerp dat de Haagse schilder B.J. Blommers na aan het hart lag. Jozef Israels moet zijn grote voorbeeld geweest zijn, maar Blommers belichtte het vissersbestaan beslist van een vrolijker kant dan Israels, die doorgaans de barre levensomstandigheden van deze bevolkingsgroep benadrukte. In Scheveningen, waar Blommers in 1882 neerstreek, liet hij een huis bouwen, ‘villa Johanna’. Later bewoonde hij in Katwijk bij het strand een atelierwoning, ‘villa Thérèse’, waar hij met zijn gezin de zomer doorbracht, en van waaruit hij direct kon vastleggen wat hem trof. Een geliefd onderwerp van de kunstenaar was het spel van visserskinderen, die hij lichtvoetig en

46

in prachtige kleuren schilderde. Opgaand in hun spel en zich nog volledig onbewust van het zware leven dat hen te wachten staat. Met dit soort taferelen ontwikkelde Blommers zich tot een van de grote schilders van de Haagse School. Hij genoot aanzien in binnen- en buitenland, met name in de Verenigde Staten, Canada, Engeland en Schotland. In dit tafereel zijn op de achtergrond zwemmende visserskinderen te zien, een motief dat niet veel voorkomt in Blommers’ oeuvre. Vooraan liggen hun klompjes en kleding, die de kijker nieuwsgierig maken en zijn oog, via de spelende kinderen, verder het schilderij intrekken. Om vervolgens de in zee spartelende jongens te ontdekken.

Bernardus Johannes Blommers Bernardus Johannes Blommers Den Haag 1845-1914 Bootje varen, krijt en aquarel 40,2 x 55,6 cm, gesigneerd. Herkomst: part. bezit Verenigde Staten.

Hendrik Willem Mesdag Hendrik Willem Mesdag Groningen 1831-1915 Den Haag Voor anker in de branding, aquarel en gouache 44,5 x 55,4 cm, gesigneerd. Herkomst: nalatenschap Eleanor D. Popper, New York.

47

Matthijs ‘Thijs’ Maris

Matthijs ‘Thijs’ Maris Den Haag 1839-1917 Londen De jonge bruid, aquarel 27,7 x 22,3 cm, gesigneerd met monogram en te dateren ca. 1875-1876. Herkomst: Kunsthandel Pieter A. Scheen, Den Haag, 1982. 48

Johannes Theodorus ‘Jan Toorop’ Johannes Theodorus ‘Jan’ Toorop Poerworedjo (Nederlands-Indië) 1858-1928 Den Haag Schaapherder met hond en kudde, aquarel 40,4 x 31,1 cm, gesigneerd en te dateren ca. 1884. Herkomst: part. bezit Groot-Brittannië. Wordt opgenomen in de catalogue raisonné van het werk van de schilder, in voorbereiding door G.W.C. van Wezel.

Jan Toorop is een van de belangrijke Nederlandse avant-gardeschilders uit de decennia voor en na 1900. Na zijn academietijd in Amsterdam woont Toorop van 1882 tot 1886 in Brussel. In 1884 wordt hij lid van Les Vingt, onder leiding van James Ensor. Drie jaar later ziet Toorop op de jaarlijkse tentoonstelling van Les Vingt werk van gastexposant Georges Seurat; het pointillisme, dat dan aan het begin van zijn artistieke ontwikkeling staat, neemt hij onmiddellijk over. Na 1890 creëert Toorop een heel eigen symbolistische stijl. In 1905 bekeert hij zich tot het katholicisme en ontstaan vooral religieuze werken. In het begin van zijn Belgische tijd werkt Toorop in een stijl die eens ‘gedempt impressionisme’ is genoemd. In 1883 wordt hij lid van kunstenaarsvereniging l’Essor. Hij woont dan een tijd in het landelijke Machelen, even ten noordoosten van Brussel, te midden van de andere schilders. Volgens Toorop-specialist G.W.C. van Wezel is de aquarel hiernaast in deze periode ontstaan. Toorop heeft contact met de lokale bevolking en interesseert zich voor hun leven en werk. In die tijd gaat de kunstenaar ook naar de Borinage waar hij, net als Vincent van Gogh vijf jaar eerder, getroffen wordt door de trieste omstandigheden waarin de arbeiders, vooral de mijnwerkers, moeten leven. Ingetogen voorstellingen van boeren en arbeiders schilderde Toorop in deze tijd, impressies die een gevoel van compassie uitstralen.

49

Cornelis Vreedenburgh

Cornelis Vreedenburgh Woerden 1880-1946 Laren (N.H.) De Munt, Amsterdam, doek 47,8 x 70 cm, gesigneerd en gedateerd 1926. Herkomst: Kunsthandel Th. Vlas, Amsterdam, inv.nr. NM032; part. bezit Duitsland.

De Munt, situatie 2010 50

Index op alfabet van de afgebeelde werken Bles J. Bloemers A. Blommers B.J. Bodeman/Verboeckhoven W./E.J. Boudin E.L. Bruyn J.C. de Dongen D. van Eerelman O. Eversen A. Gabriel P.J.C. Gorter A.M. Grootvelt J.H. van Gruijter jr. W. Henriques de Castro G. Hulk A. Jongkind J.B. Kate J.M.H. ten Klinkenberg J.C.K. Koekkoek B.C. Koekkoek H. Koekkoek J.H.B. Maris J.H. Maris M. Mastenbroek J.H. van

23 5 43, 46, 47 11 39 6 7 30, 32 24, 25 40, 41 35 17 21 14 20 33 26, 29 45 10, 19 9, 12 20 43, 44 48 41

Mesdag H.W. Mondriaan P.C. Nuyen W.J.J. Pieters E. Robie J.B. Ronner-Knip H. Roth G.A. Roy J.B. de Sadée P.L.J.F. Sande Bakhuyzen G.J. van de Sande Bakhuyzen H. van de Schelfhout A. Schendel P. van Schweickhardt H.W. Springer C. Toorop J.Th. Vreedenburgh C. Walraven J. Weissenbruch H.J.

38, 47 37 8 35 27 28 12 18 42 15, 26, 31, 34 18 13 16 7 22, 23 49 50 29 36

51

Colofon

Poetica

Samenstelling en eindredactie Mariëtte Simonis, Emilie Snellen

De op het omslag en titelblad van dit cahier gebruikte Poetica werd ontworpen in 1992 door Robert Slimbach voor Adobe, maar in werkelijkheid is het gemodelleerd naar het sierlijke schrijfschrift uit de Italiaanse Renaissance. Deze elegante schrijfstijl die aan het einde van 15e eeuw ontstond, vormde de basis voor de latere cursief, een drukletter die was bedoeld als imitatie van het humanistische schrijfschrift. Samen met de romein verspreidde de cursief zich, mede door de uitvinding van de boekdrukkunst, razendsnel door Europa en bereikte in de loop van de 16e eeuw via Frankrijk de Zuidelijke Nederlanden, waar de Antwerpse drukker Christoffel Plantijn de wereldberoemde achtdelige Polyglot-bijbel drukte. Tot op de dag van vandaag komen we nog steeds allerlei afleidingen van deze drukletters tegen. Het sierlijke schrijfschrift beleefde in de 19e eeuw in de boekdrukkunst een wederopleving.

Tekst Constance Moes, Nina Wevers, m.m.v. Christiaan Lucht Kunsthistorisch onderzoek Constance Moes, Nina Wevers, Christiaan Lucht Bewerking Teo van den Brink, Joke Buunk, Irene Schaafsma Ontwerp en lay-out Mart. Warmerdam, Haarlem Assistentie lay-out Jelle Henze, Utrecht

Lit.: K.F. Treebus, Tekstwijzer, Den Haag 1990, pag. 32-35 (met afb.);

Adviezen Paul Mertz, Amsterdam

http://new.myfonts.com/fonts/adobe/poetica.

Bodoni Old Face

Fotografie, lithografie en druk Drukkerij Waanders, Zwolle

In de 18e eeuw begon uit het humanistische schrift het koelere en stijvere classicistische letterbeeld te ontstaan. De schreven, die in de humanistische typen een meer driehoekige vorm hadden gehad, werden daarin gereduceerd tot volkomen recht geplaatste streepjes. Ook werden, onder invloed van verbeterde druktechnieken en gladdere papiersoorten, de dik-dun-contrasten groter. Dit is goed te zien in deze tekst, die is gezet met de Bodoni Old Face, in 1983 voor letterfabrikant Berthold ontworpen door Günter Gerhard Lange. Hij baseerde zich daarbij op een origineel ontwerp van de Italiaan Giambattista Bodoni (1740-1813). Bodoni was niet alleen letterontwerper en graveur, maar ook uitgever, drukker en typograaf. In die hoedanigheid publiceerde hij tijdens zijn leven maar liefst 1.200 edities, die aan de Europese hoven gretig aftrek vonden en meer nog dan om hun inhoud vooral geliefd waren vanwege hun elegante typografie en betoverende lay-out.

Bindwerk Epping Boekbinders, Woerden © 2010 Simonis & Buunk Kunsthandel, Ede, Nederland ISBN 978-90-75878-05-9 www.simonis-buunk.nl Volg ons ook op

Onze website is een naslagwerk. Met actuele informatie en een doeltreffende vindfunctie. Onze uitgebreide collectie valt op zes manieren te zien: kunstenaar, trefwoord, onderwerp, stroming, prijsklasse en materiaal. Met foto, biografie, beschrijving en prijs.

Lit.: K.F. Treebus, Tekstwijzer, Den Haag 1990, pag. 35-36 (met afb.); http://www.linotype.com/683/giambattistabodoni.

Lid Federatie TMV, Cinoa, VHOK

52