Dankwoord Inleiding 4

Isabelle Willaert

De opleiding en technologische ontwikkeling van de Kortrijkse dierenschilders.

2008-2009

Inhoudstafel Dankwoord

3

1. Inleiding

4

2. Biografie en structuur 2.1. De structuur tussen de schilders 2.2. Biografieën 2.2.1. Louis Robbe 2.2.2. Joos Vincent de Vos 2.2.3. Edward Woutermaertens 2.2.4. Valère Verheust 2.2.5. Louis-Pierre Verwee 2.2.6. Edmond De Praetere 2.2.7. Amand en Jan Velghe

5 6 6 7 8 9 9 10 11

3. Onderzoek van schetsen en tekening 3.1. Schetsen van Louis Robbe 3.2. Tekening en schetsen van Edward Woutermaertens 3.3. Schetsen van Valère Verheust

12 12 14 16

4. Wetenschappelijk onderzoek 4.1. Infrarood Reflectografie en ondertekeningen 4.1.1. IRR-toestellen 4.1.1.1.Sony DVD 202-E Handycam 4.1.1.2. XenICs Xeva 640 4.1.1.3. Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23 4.1.1.4. Flir 4.1.2. Schema van de geteste camera’s 4.2. Resultaten 4.2.1. “ Rust na de jacht” door Joos Vincent de Vos 4.2.2. “Vlaams gespan” door Alfred Verwee 4.2.3. “Rond de hondenkorf” door Joos Vincent de Vos 4.2.4. “Koe en schapen” door Louis-Pierre Verwee 4.2.5. “Middagrust” door Louis Robbe 4.2.6. “Schapen” door Valère Verheust 4.2.7. “Schapen binnen de omheining” door Edward Woutermaertens 4.2.8. “Jachthonden met Portret van de schilder” door Joos vincent De Vos 4.2.9. “De Barakspelers” door Joos Vincent de Vos 4.2.10. “Hondjes op het tapijt” door Joos Vincent de Vos 4.2.11. “Jonge honden” door Joos Vincent de Vos 4.2.12. “Grazende koeien” door Louis Robbe 4.2.13. “Landschap met dieren” door Louis Robbe 4.2.14. “Boottrekkers” door Edmond De Praetere 4.2.15. “Paard en koe aan drinkplaats” door Edmond De Praetere 4.2.16. “Koe, geit en schapen” door Louis Robbe 4.2.17. “Schapen in de duinen” door Louis-Pierre Verwee 4.2.18. “Koeien, geiten en schaap” door Louis-Pierre Verwee

17 17 19 19 19 19 19 20 21 21 26 28 31 33 35 36 37 38 39 41 43 45 47 48 49 50 51

5. Conclusies 5.1. Conclusie van het onderzoek van de schetsen en tekeningen 5.2. Conclusie van de IRR-camera’s 5.2.1. Conclusie van Sony DVD 202-E Handycam 5.2.2. Conclusie van XenICs Xeva 640

52 52 52 52 52

1

Isabelle Willaert


2008-2009

5.2.3. Conclusie van Hamamatsu InGaAs camera 10633-13, -23 5.2.4. Conclusie van Flir 5.2.5. Algemene Conclusie van de camera’s 5.3. Conclusie van de IRR-opnames 5.4. Algemene conclusie

52 53 53 53 53

6. Bibliografie

55

Bijlage

56

1. Schetsen van Louis Robbe

56

2. Schetsen van Valère Verheust

60

2

Isabelle Willaert


2008-2009

Dankwoord Mijn scriptie heeft veel baat gehad bij de hulp van het Broelmuseum te Kortrijk die hun schilderijen ter beschikking hebben gesteld voor mijn onderzoek. Ook dank ik het Stads- en Rijksarchief van Kortrijk en de Stads- en Erfgoedbibliotheek te Kortrijk. Ik had mijn infrarood onderzoek niet kunnen uitvoeren door de hulp en demonstraties van de firma’s Hamamatsu, XeniCs en Flir en de camera die Nathalie Laquiere mij ter beschikking stelde. Mijn dank gaat ook uit naar de Familie Viérin en de Familie Verheust. Ik ben mijn promotor Peter Eyskens en co-promotor Isabelle De Jaegere en scriptiebegeleiders Eddy Verhaeven en Johan Swinnen dankbaar om mij te steunen bij mijn onderzoek omtrent mijn scriptie. Ook Olivier Schalm heeft mijn verder geholpen bij mijn scriptie. Mijn klasgenoten dank ik voor hun geduld tijdens mijn onderzoek. Mijn familie dank ik voor hun financiële hulp en geduld.

3

Isabelle Willaert


2008-2009

1. Inleiding Binnen de Studio Conservatie en Restauratie Schilderkunst is er op dit ogenblik onderzoek lopende over 19de-eeuwse schilderstechnieken. Daarbinnen past het onderzoek naar de techniek van de 19de-eeuwse Kortrijkse Dierenschilders. Deze groep schilders is op kunsthistorisch vlak al veel besproken, maar de technologisch kant nog niet. Er is in GrootBrittannië al veel gepubliceerd over de 19de-eeuwse kunstenaarstechnieken, wat niet het geval is voor de Belgische schilderstechnieken en zeker niet voor een bepaalde streek in België waar een groep schilders eenzelfde onderwerp behandelen en ook op technologisch gebied nauw verbonden waren. Ik wil de volgende Kortrijkse Dierenschilders gaan bespreken: Louis Robbe, Edward Woutermaertens, Joos Vincent De Vos, Valère Verheust, Louis Pierre Verwee, Edmond De Pratere, Amand Velghe, Jan Velghe. Deze zijn de voornaamste dierenschilders in het 19de-eeuwse Kortrijk. De opbouw van de schilderijen zal onderzocht worden. Dit door middel van onderzoek naar: 1. de overeenkomst tussen de ondertekening van schilderijen en schetsen van de kunstenaars. 2. het verschil tussen de mogelijkheden van drie infrarood reflectografie toestellen. 3. de resultaten van het infrarood onderzoek te vergelijken met de schetsen van deze kunstenaars. Er zullen zes schilderijen uit het depot van het Broelmuseum te Kortrijk behandeld en onderzocht worden in het atelier Conservatie en Restauratie Schilderkunst . Daar zijn ondermeer twee schilderijen van Joos Vincent De Vos, één van Louis Robbe, één van Valère Verheust, één van Louis-Pierre Verwee en één van zijn zoon Alfred Verwee. In het Broelmuseum zijn er elf schilderijen van de Kortrijkse dierenschilders die met infrarood reflectografie onderzocht zullen worden. De schetsen van de schilders komen ondermeer uit privé-collecties en de erfgoedbibliotheek van Kortrijk. Het doel van deze scriptie is ondermeer de restauratoren en de verzamelaars te informeren over de Kortrijkse Dierenschilders, hun methoden en toegepaste technieken. Dit alles wordt in de juiste context geplaatst. Deze uitgewerkte schetsen kunnen dienen tot onderzoek naar afgewerkte schilderijen. Door middel van schetsen en handboeken te onderzoeken wordt dit alles verduidelijkt. De wetenschappelijke onderzoeksmethode die zal gehanteerd worden, is infrarood reflectografie om de ondertekeningen van schilderijen van Kortrijkse dierenschilders in kaart te brengen en deze beter te begrijpen in context van de toegepaste compositie. De maatschappelijke relevantie van dit onderwerp is dat het belangrijk is voor het verdere behoud van de kunstwerken zodat deze een juiste conservatie of restauratie verkrijgen. De informatie van mijn scriptie is opgedeeld in twee onderdelen, de literaire kant en de praktische kant. Met de literaire kant bedoel ik de biografieën van de schilders waaruit het verband tussen hen duidelijk is door hun gemeenschappelijke opleiding en de praktische kant van de overeenkomst tussen de overgebleven schetsen van de kunstenaars en het infrarood onderzoek dat de ondertekeningen duidelijk maakt. In hoofdstuk 2 zal ik een korte biografie van de schilders geven en een structuur brengen in de invloed dat deze schilders op elkaar hadden. In hoofdstuk 3 zal ik schetsen en tekeningen van Louis Robbe, Edward Woutermaertens en Valère Verheust. Hoofdstuk 4 geeft de verschillen tussen de infrarood camera’s die ik uitgetest hebben, zoals een camera van Sony, XeniCs, Hamamatsu en Flir. Ook geef ik in dit hoofdstuk de resultaten van de demonstraties van camera’s. In hoofdstuk 5 zal ik de conclusies groeperen van de voorgaande hoofdstukken.

4

Isabelle Willaert


2008-2009

2. Biografieën en structuur Ter verduidelijking van de inhoud van mijn scriptie geef ik in hoofdstuk 2 het verband tussen de Kortrijkse dierenschilders en de korte biografie van elk. 2.1. Het structuur tussen de schilders Eugène Verboeckhoven 1798-1881

J.-B. De Jonghe 1785-1844

Louis-Pierre Verwee

Louis Robbe

1807-1877

1806-1887

Alfred Verwee 1838-1895

Philippe De Witte 1802-1876

Edward Woutermaertens

Henrik De Pratere 1815-1890

Edmond De Pratere

1819-1897

1826-1888 Valère Verheust

1841-1881 Jozef Stevens 1816-1892

Joos Vincent De Vos

1829-1875 Jan Velghe

Aimé Velghe

1826-1897

1836-1870

Fig.1 Structuur tussen de Kortrijkse dierenschilders. Deze staan vetgedrukt.

Louis-Pierre Verwee en Louis Robbe werden beiden onderwezen door Eugène Verboeckhoven en J.-B. De Jonghe. Van Verboeckhoven leerden ze dieren schilderen. De Jonghe leerde hen landschappen schilderen. Louis-Pierre Verwee’s zoon Alfred was bij hem in de leer geweest. Louis Robbe gaf ondermeer les aan Edward Woutermaertens en Jozef Stevens. Edward Woutermaertens werd ook onderwezen door Philippe De Witte, die onderwijzer was aan de Academie van Kortrijk. Daar kregen Joos Vincent De Vos en Edmond De Pratere ook les van De Witte. Edmond De Pratere kreeg ook les van zijn broer Hendrik, die reeds schilder was. Valère Verheust was leerling van Woutermaertens. Na zijn opleiding aan de Academie van Kortrijk volgde De Vos les bij Woutermaertens. Jan Velghe en Aimé Velghe waren autodidacten. Hun zus was getrouwd met Joos Vincent De Vos. Joos Vincent De Vos en Jozef Stevens waren concurrenten doordat ze qua stijl vrij gelijk schilderden.

5

Isabelle Willaert


2008-2009

2.2. Biografieën 2.2.1. Louis Robbe Louis Robbe is geboren op 17 november 1806 te Kortrijk.1 Zijn vader Domien Robbe2 was advocaat aan de Kortrijkse rechtbank. Zijn moeder is Rosalie Ovyn. Zijn jongere broer Henri Robbe was ook schilder. Zijn vader droomde er van dat zijn zoon in zijn voetsporen zou treden en het juridische vak zou kiezen. Maar Louis Robbe had meer interesse voor schilderkunst. Tijdens zijn humaniora volgde hij tekenlessen, waarbij hij in 1820 gelauwerd werd voor het tekenen naar gipsen beelden en in 1824 voor tekenen naar levend model. In 1825 ging hij dan toch naar de universiteit Gent waar hij rechten ging studeren. In 1830 doctoreerde hij met een thesis over echtscheiding. Na zijn stage bij een notaris in Anzegem werd hij vrederechter van het kanton Moorsele. Dit deed hij maar vier jaar, omdat na het overlijden van zijn vader in 1835 hij er aan dacht om zijn kabinet over te nemen aan de Kortrijkse balie. Na zijn huwelijk Fig. 2 Louis Robbe, lithografie door C. Baugniet. Foto: Stedelijke Openbare Bibliotheek Kortrijk, M 15428 met Adela Urqullu die van Spaanse adel was, verhuisde hij naar Kortrijk. In 1833 op aandringen van Jan-Baptist de Jonghe (Kortrijk 1785Brussel 1844), academieleraar te Kortrijk, ging hij schilderen. Later genoot hij ook een opleiding bij Eugène Verboeckhoven. Al in 1835 exposeerde hij in een Gentse collectieve tentoonstelling, waar hij zelf een medaille kreeg van de 2de klasse. In 1833 beviel zijn vrouw van een dochter Maria en in 1838 van een zoon Lodewijk. In 1833 was hij medeoprichter van de “Société pour l’Encouragement des Beaux-Arts et de l’Industrie à Courtrai”.3 Drie jaar na de oprichting van de vereniging werd het Museum voor Schone Kunsten gesticht, waar er om de vier jaar een grote tentoonstelling werd gehouden. Als lid van de beheerraad van de Academie van Kortrijk (gesticht in 1760) was hij jurylid voor de examens. In Kortrijk was hij jurist, kunstschilder en cultuurijveraar wat hem waarschijnlijk allemaal wat te veel werd. Dit is vermoedelijk de reden waarom hij naar Brussel verhuisde in 1840 en daar adviseur en jurist werd bij het Ministerie van financiën. Robbe behaalde in zijn verdere jaren als schilder verschillende onderscheidingen, zoals gouden medailles en een medaille van de 3de klasse tijdens groepstentoonstellingen. In 1843 werd hij ook “Ridder van de Leopoldsorde”, in 1844 “Ridder van Karel III van Spanje” en in 1847 “Ridder van het Erelegioen”. In 1863 verkreeg hij het ereteken van “Officier in de Leopoldsorde” . Hij exposeerde ondermeer in Gent, Brussel, Wenen, Londen en Parijs. Los van zijn successen had hij geen gelukkig leven. Zijn vrouw overleed vroegtijdig in 1844. Enkele jaren later in 1856 overleed zijn minderjarige zoon. Zelf leed hij aan reuma. Af en toe reisde hij naar de Belgische kust, de Ardennen, Zuid-Frankrijk en Italië, daar maakte hij schetsen die later voor schilderijen gebruikt werden.4 Qua stijl volgde hij in zijn beginperiode de schilderstechniek van Eugène Verboeckhoven. Verboeckhoven werd beïnvloed door het romantisch-classicisme. Al snel brak Robbe hiermee en ging realistisch schilderen, wat zoveel betekende dat hij in de natuur ging schilderen en tekenen. Hij ontwikkelde een eigen stijl en sloot zich aan bij de “Tervurense 1

Emmanuel Benezit, Dictionary of artists, Gründ, Parijs, 2006, p1141-1142 Nationaal biografisch woordenboek, deel 7, 1977, p 794 3 Nationaal biografisch woordenboek, deel 7, 1977, p 796 4 Nationaal biografisch woordenboek, deel 7, 1977, p 799 2

6

Isabelle Willaert


2008-2009

school”. In de natuur maakte hij olieverfschetsen, die vervolgens in het atelier in een groter gedetailleerd definitief schilderij werden uitgewerkt. Hij week af van het kleurenpalet dat de romantische schilders gebruikten, wat een porseleinen en kunstmatig uiterlijk had. Het werd vervangen door de natuurlijke kleuren die met de realiteit strookten. Het werden dieren van vlees en bloed die in een natuurlijke pose werden afgebeeld. Dit was een totaal nieuwe schilderstechniek die de aanzet gaf tot het Realisme en het Impressionisme.5 Na het overlijden van Louis Robbe op 2 mei 1887 schonk zijn dochter verschillende schilderijen aan geïnteresseerde musea. Zo kreeg het Museum voor Schone Kunsten te Kortrijk in 1888 het schilderij “Landschap met dieren” en drie schetsboeken van zijn reizen. Ook het museum voor Moderne Kunst te Brussel kreeg in 1869 een geschilderde studie “Koekop”. In Kortrijk is het Robbeplein naar hem vernoemd. 2.2.2. Joos Vincent De Vos Op 4 maart 1829 werd Joos Vincent De Vos geboren, als zoon van Jan Eugène De Vos en Marie Anne Verhaeghe. Zijn vader was olie- en tarwemolenaar en zakenman, zijn bijnaam was Jan in d’olie6. Hij was leerling aan de Academie van Kortrijk, waar hij onder leiding van Phillippe De Witte (1802-1876) afstudeerde. De Witte was portrettist en schilder van religieuze onderwerpen en genrestukken. In 1848 behaalde De Vos een “Petite médaille royale” voor een compositie. Voor het tekenen van antieke beelden kreeg hij in 1849 een gelijkaardige medaille. In 1851 kreeg hij een eervolle vermelding voor anatomie en in 1852 ontving hij een “Grande médaille royale” voor perspectief. Later werd hij leerling van Edward Woutermaertens, die geen leraar was aan de academie van Kortrijk, maar één van de Kortrijkse dierenschilders. In deze periode werd hij bekend met het schilderen van dieren. Tussen de jaren 1853 en 1875 nam hij deel aan 35 collectieve tentoonstellingen, deze hadden plaats in Kortrijk, Gent en Brussel, maar ook in steden in Frankrijk, waaronder Parijs en Boulogne-sur-Mer. In 1870 ging de schilder op studiereis naar Italië, waar hij in de Campagna Romana verbleef. Daar leerde hij het begrip ‘licht’ kennen, wat goed te zien is in het “Jachthonden met Portret van de schilder”.7

Fig. 3 “Jachthonden met Portret van de schilder” door Joos vincent De Vos. Foto: Isabelle Willaert

5

de

Fig. 4 Foto van Joos Vincent De Vos Foto: Privé-verzameling, Kortrijk

«Van de os op de ezel» Belgische dierenschiders in de 19 eeuw,Gemeentekrediet, Brussel, 1982, p 52-53 A. Peel, Kortrijk…70 jaar terug, Kortrijk,1950.p 72-73 7 Nationaal biografisch woordenboek, deel 10, 1977, p 1015-1021 6

7

Isabelle Willaert


2008-2009

In zijn atelier in de Meensestraat hield de schilder een kleine menagerie, waar er onder andere honden en apen maar ook wolven, vossen en een kameel werden gehouden. Zijn populariteit had hij te danken aan de succesvolle verkoop van zijn schilderijen met honden en apen in eigen land, maar ook in Frankrijk en Engeland, zelfs in Amerika. Op 5 oktober 1875 overleed hij in Kortrijk.8 Hij was getrouwd met Louise Sophie Velghe de zus van Aimé en Jan Velghe, die beide Kortrijkse dierenschilders waren.9

Fig. 5 “Rust na de jacht” door Joos Vincent De Vos. Voorstudie voor “Jacht met Portret van de schilder”. Foto: Isabelle Willaert

2.2.3. Edward Woutermaertens Op 15 augustus 1819 te Kortrijk werd Edward Woutermaertens geboren. Hij was de zoon van Lodewijk Frans Woutermaertens die goudsmid was en Marie-Thérèse Seynaeve. Zijn jongere broer Constant (1823-1867) was eveneens schilder. Hij trouwde met Camilla Dervaux en ze kregen samen 9 kinderen. Woutermaertens genoot en academische opleiding te Kortrijk, waar hij vermoedelijk les kreeg van F. de Witte. In 1836 behaalde hij de 2de prijs voor tekenen “D’apres la bosse”, in 1839 won hij de 3de prijs voor lijntekenen en in 1840 won hij terug de 3de prijs voor het tekenen naar levend model. Henri en Edmond De Pratere waren medeleerlingen van hem. Na de Academie ging hij voor zes jaar in de leer bij Louis Robbe. Hij specialiseerde zich in het schilderen van schapen, hoewel hij niet slecht was in het schilderen van honden. Hij hield een eigen kudde schapen, die hij door een herder liet hoeden. Hij kreeg een goede naam met het schilderen van deze dieren. Hij stapte al snel af van het schilderen van dieren in een decor, hierdoor reisde hij graag naar de kuststreek waar hij de dieren in hun natuurlijke omgeving schilderde. Hij deed aan verscheidene officiële Salons mee, waaronder in 1841 zijn eerste tentoonstelling in Kortrijk en in 1845 in de Exposition National des Beaux-Arts te Brussel. Verder waren er tentoonstellingen in 1846 te Brugge, in 1848, 1852, 1855,1866 te Brussel en in 1870 in Parijs waar hij overal geprezen werd met zijn schilderijen. In 1875 werden er twee werken getoond op het Brusselse Salon en in hetzelfde jaar terug met twee werken in de “Exposition Générale des Beaux-Arts”. Er waren nog enkele tentoonstellingen in 1878, 1880 in de “Exposition historique de l’ Art Belge” en in 1883 of 1888 exposeerde Woutermaertens voor het laatst in Kortrijk. Hij was nooit leraar in de Academie van Kortrijk, maar wel regelmatig jurylid bij de eindejaarsprijsuitreikingen. Er zijn geen schilderijen terug te vinden in buitenlandse musea, hoewel hij wel in Franse en Britse10 privé-verzamelingen zit. Hij had niet altijd de gewoonte zijn schilderijen te signeren of hij zette enkel zijn initialen, wat de toeschrijving niet altijd gemakkelijk maakt. Hij overleed te Kortrijk op 30 oktober 1897.11

8

de

Paul Debrabandere, Isabelle Bauwens-De Jaegere, Kortrijkse dierenschilders van de 19 eeuw, SnoeckDucaju& zoon, Gent, 1987. p 38-39 9 A. Peel, Kortrijk…70 jaar terug, Kortrijk,1950.p 73 10 de Paul Debrabandere, Isabelle Bauwens-De Jaegere, Kortrijkse dierenschilders van de 19 eeuw,SnoeckDucaju & Zoon, Gent, 1987, p 29 11 Nationaal Biografisch woordenboek, deel 7, 1977. p 1101-1106

8

Isabelle Willaert


2008-2009

2.2.4. Valère Verheust Valère Verheust werd geboren in Kortrijk op 28 februari 1841. Zijn vader Pierre Jean was een tabak- en snuiffabrikant. Zijn moeder was Louise Sophie Vandale. Hij was leerling van dierenschilder Edward Woutermaertens. Hij exposeerde in Kortrijk en Gent in 1865 en in Rijsel en Brugge in 1866. Vervolgens in Gent in 1868-71, in Boulogne in 1870 en in Brussel in 1872. Hij stelde het laatst tentoon in Kortrijk in 1874. Verheust trouwde in 1863 met Leondine Mathilde Vandeginste. Ze kregen samen twee zonen en één dochter. Hij overleed vroegtijdig in Kortrijk op 21 maart 1881. De kunstenaar slaagde er meestal niet in zijn schapen en lammeren, die hij met voorliefde uitbeeldde, ongedwongen in compositie te brengen.12 Ze werden statig afgebeeld. Zijn schapen hebben niet het wollige dat ze zouden moeten hebben. Ze zijn ook steeds te mager zonder rondingen afgebeeld. 2.2.5. Louis Pierre Verwee Louis Pierre Verwee is geboren op 9 november 1804. Op twaalf-13 of vijftien-jarige leeftijd ging hij lessen volgen aan de Academie te Kortrijk, tot groot ongenoegen van zijn vader Louis, die bakker was en zijn moeder Thérèse Debosschere. Ze hadden hem liever bakker zien worden. In de Academie werd hij onderwezen door Jan-Baptist De Jonghe, daar werd hij laureaat in 1824. J.-B. De Jonghe zorgde er voor dat hij in Brussel bij Eugène Verboeckhoven kon in de leer gaan. Daar moest hij in het atelier van Verboeckhoven bepaalde delen van schilderijen invullen. Verboeckhoven werkte vermoedelijk zo doordat zijn productie alsmaar groter werd.14 In 1827 stelde hij voor het eerst zelfstandig tentoon in het Brusselse Salon en te Gent met dierentaferelen in de stijl van Verboeckhoven. In 1833 trouwde hij met Claire Van Der Smissen. Ze kregen samen vier kinderen, één dochter en drie zonen. In het atelier van Verboeckhoven heeft hij kennis gemaakt met het werk van de Nederlandse landschapschilders A. Schelfhout en B.C. Koekkoek en de hun Belgische navolgers F. Keelhoff en J.B. Klombeck. Verboeckhoven stoffeerde vaak hun schilderijen met figuren en dieren. Hierdoor heeft Verwee vermoedelijk de inspiratie opgedaan om winterlandschappen te schilderen. Het waren stereotiepe prenterige landschappen, wat in die tijd erg populair was. Daarna werden de rollen omgekeerd en ging Verboeckhoven de landschappen van Verwee gaan stofferen.15 In zijn landschappen werd vaak de toegevroren Leie bij een grijze lucht afgebeeld.16 Ze waren geschilderd met een lichtblauw en zilvergrijs koloriet en voorzien van levendige figuren, veelal aangetoetst door Verboeckhoven.17 Verwee bleef altijd trouw aan de “Golden River”.18 Verwee maakte van schilderijen van Verboeckhoven reproductielitho’s. Hij imiteerde de stijl van Verboeckhoven zo goed en exact dat er werken verkocht werden onder de naam van Verboeckhoven.19 12

de

Paul Debrabandere, Isabelle Bauwens-De Jaegere, Kortrijkse dierenschilders van de 19 eeuw,SnoeckDucaju & Zoon, Gent, 1987, p 10 13 de Paul Debrabandere, Isabelle Bauwens-De Jaegere, Kortrijkse dierenschilders van de 19 eeuw, SnoeckDucaju& zoon, Gent, 1987. p 48 14 Nationaal biografisch woordenboek, deel 14, 1993. p 728-730 15 Nationaal biografisch woordenboek, deel 14, 1993. p 728-730 16 F. Germonprez, Kortrijkse figuren, 1965. p 45-46 17 Paul Debrabandere, Geschiedenis van de schilderkunst te Kortrijk 1400-1900, Kortrijk, 1963. p116 18 Golden River is een naam die gegeven werd aan de Leie toen deze goud kleurde door het roten van het vlas in de rivier letterlijk gezien en figuurlijk doordat de rivier veel opbracht. De engelse term is gegeven door de Engelse en Schotse handelaars die in de rond Leie-vallei verbleven voor de export. 19 WillemG. Flippo, Lexicon of Belgian Romantic Painters, International Art Press, Antwerpen, 1981. p 116

9

Isabelle Willaert


2008-2009

Hij exposeerde in Brugge in 1845, in Gent in 1844, in Parijs in 1855 en in Brussel in 1845 en van 1860 tot 1875. In 1844 werd zijn “Etudes d’animaux” gepubliceerd, een reeks van 13 dierenstudies, geïllustreerd met litho’s bij Dagobert in Brussel.20 Tijdens zijn leven maakte hij verscheidene studiereizen naar Duitsland, Frankrijk en Nederland. In 1867-68 verbleef hij met zijn gezin in Londen. Ondertussen werden twee van zijn zonen Alfred en Louis-Charles opgeleid als schilders. Alfred Verwee werd ook dierenschilder en Louis-Charles schilderde personen in interieurs.21 Louis Pierre Verwee stierf in Sint-Joost-ten-Node op 6 december 1877.22 2.2.6. Edmond De Praetere Op 26 mei 1826 werd Edmond De Praetere geboren, als zoon van Jozef Bernard De Praetere en Eugénie Vincent. Zijn vader was deurwaarder. Hij maakte het eerst kennis met schilderen via zijn broer Hendrik De Praetere (18151890),die schilder was. Bij hem kreeg hij dan ook zijn eerst opleiding. Zijn broer was in de leer geweest bij F. Navez en werd leraar en directeur van de Academie van Kortrijk. Van ca. 1839 tot 1847 was hij leerling bij de plaatselijke Academie, daar ontving hij 7 medailles. Hij kreeg er les van P.-Ch. Caullet en F. de Witte.23 In het begin van zijn schilderscarrière schilderde hij samen met zijn broer Hendrik hoofdzakelijke decoratieve schilderkunst. Rond 1850 schakelde hij over naar landschapsschilderkunst, waarna hij zich volledig toelegde op het schilderen van dieren. Hierdoor kreeg hij naam in binnen- en buitenland. Rond 1860 reisde hij naar Parijs waar hij Fig. 6 Edmond De Pratere. Foto: Privé-verzameling, Kortrijk kennismaakte met zijn Franse tijdgenoten. Qua stijl behoorde hij tot het realisme, waardoor hij genoodzaakt was om in de natuur de gaan schilderen. Het kwam hem dan ook goed uit om verschillende ateliers te hebben. De eerste plaats was aanvankelijk in Harelbeke (een buurgemeente van Kortrijk) en daarna aan de rand van Kortrijk. Een tweede atelier had hij in Stuivekenskerke bij zijn mecenas JeanBaptiste-Capriste de Grave die er burgemeester was. Hij zorgde dan ook voor zijn derde atelier in Brussel. In Brussel was hij vaak te gast bij C. Lemonnier, die op vrijdag artiesten van uiteenlopende disciplines ontving.24 Hij reisde voor studies ondermeer naar Frankrijk waar hij Parijs en Fontainebleau bezocht, maar ook Engeland en Schotland, Zwitserland, Oostenrijk, Hongarije en Italië. Van de reizen kwam hij in het algemeen terug met reeksen houtskooltekeningen.25 Hij exposeerde onder andere te Parijs, London, Reims, Philadelphia, München, Amsterdam, New Orleans en 20

de

Paul Debrabandere, Isabelle Bauwens-De Jaegere, Kortrijkse dierenschilders van de 19 eeuw, SnoeckDucaju& zoon, Gent, 1987. p 48 21 Nationaal biografisch woordenboek, deel 14, 1993. p 728-730 22 de Paul Debrabandere, Isabelle Bauwens-De Jaegere, Kortrijkse dierenschilders van de 19 eeuw, SnoeckDucaju& zoon, Gent, 1987. p 48 23 Nationaal biografisch woordenboek, deel 7, 1977. p 748-755 24 Nationaal biografisch woordenboek, deel 7, 1977. p 748-755 25 Nationaal biografisch woordenboek, deel 7, 1977. p 748-755

10

Isabelle Willaert


2008-2009

Liverpool. Ook stelde hij tentoon op de driejaarlijkse Salons van Gent, Brussel en Antwerpen waar de critici vol lof waren over hem. Zijn geliefkoosde dieren die hij afbeeldde waren het paard en de koe, op de tweede plaats kwam de hond. In 1881 werd hij “Ridder in de Leopoldsorde”. Na een lange ziekte van acht maand overleed hij vroegtijdig ten gevolge van een vergiftiging op 12 september 1888 in Elsene op 62 jarige leeftijd. Zijn stoffelijk overschot werd begraven te Kortrijk. In zijn testament stond dat hij zijn volledig atelier met schilderijen en zijn interieur schonk aan de stad Kortrijk wanneer zijn een museum hiervoor zouden inrichten. De toenmalige christelijk gerichte Burgemeester kon niet op de eisen ingaan. De liberale familie De Praetere kreeg een aanbod van de stad Elsene die wel op de eisen van het testament wilden ingaan en zo werd er het museum De Praetere opgericht, wat nu het Museum voor Schone Kunsten van Elsene is.26 2.2.7. Amand en Jan Velghe Amand Velghe, ook wel Aimé genoemd, werd geboren op 1 maart 1836 in Kortrijk. Zijn broer Jan Velghe werd geboren op 13 augustus 1826 eveneens te Kortrijk. Hun vader was Pieter Jan Velghe die olie- en tarwemolenaar was en concurrent van de vader van Joos Vincent De Vos. Hun moeder was Sophie Catherina Dumonceau. Hun moeder was een zus van generaal Dumonceau die in dienst was bij het leger tijdens het bewind van Napoleon I. Dit had een grote invloed op de onderwerpen die de Velghes graag afbeeldden. Er werd gezegd dat de familie Velghe “ een sabel hadden ingezwolgen”. 27 Ze hielden van soldaterij en militair vertoon. Hun zus Louise Sophie Velghe trouwde met Joos Vincent De Vos.28 Hun broer August (1831-1912) was ook schilder. Aimé Velghe studeerde aan het Sint-Amandscollege te Kortrijk. Hij genoot enkele maanden tussen 1856-60 een academische opleiding aan de Academie van Antwerpen, verder Fig.7 Detail uit de inschrijvingslijsten van de Academie van Antwerpen met Aimé Velghe staat was hij autodidact als ertussen. Eigendom van Artesis Hogeschool Antwerpen. Foto: Isabelle Willaert

het over schilderen gaat. Hij schilderde vooral militaire en jachttaferelen. Zijn eerste tentoonstelling was in Kortrijk in 1865 met vier jachttaferelen. Een jaar later deed hij mee aan tentoonstellingen in Parijs, Brussel en Brugge. Hij exposeerde in Gent in de Driejaarlijkse en in 1869 terug in Parijs. Aimé Velghe woonde bij zijn ouders en trouwde nooit. Hij overleed in Kortrijk op 11 januari 1870.29Van Jan Velghe zijn er weinig schilderijen overgebleven. Hij schilderde het liefst honden en dan vooral jachthonden. Hij exposeerde in 1865 in Kortrijk met twee jachtscènes. Hij trouwde met Nathalie Pauline Larmuseau en overleed in Kortrijk op 18 juni 1897. Hij was kolonel bij de Burgerwacht.30 26

Nationaal biografisch woordenboek, deel 7, 1977. p 748-755 A. Peel, Kortrijk…70 jaar terug, Kortrijk, 1950. p 72-75 28 de Paul Debrabandere, Isabelle Bauwens-De Jaegere, Kortrijkse dierenschilders van de 19 eeuw, SnoeckDucaju & zoon, Gent, 1987. p 39 29 de Paul Debrabandere, Isabelle Bauwens-De Jaegere, Kortrijkse dierenschilders van de 19 eeuw, SnoeckDucaju & zoon, Gent, 1987. p 60 30 de Paul Debrabandere, Isabelle Bauwens-De Jaegere, Kortrijkse dierenschilders van de 19 eeuw, SnoeckDucaju & zoon, Gent, 1987. p 62. 27

11

Isabelle Willaert


2008-2009

3. Onderzoek van schetsen en tekening Van drie van de eerder beschreven schilders, waaronder Louis Robbe, Edward Woutermaertens en Valère Verheust, heb ik verscheiden schetsen en tekeningen gevonden die in dit hoofdstuk zullen besproken worden. In hoofdstuk 4 zal ik het hebben over het verschil tussen drie Infrarood reflectografie camera’s en de ondertekeningen van schilderijen van de Kortrijkse dierenschilders. Deze ondertekeningen zal ik omschrijven en vergelijken met de schetsen en tekeningen uit hoofdstuk 3. 3.1. Schetsen van Louis Robbe

Fig. 8 Schets van Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

Louis Robbe maakt op zijn schetsen aantekeningen over ondermeer de kleur van elk lichaamsdeel, de plaats waar de schets werd gemaakt en de datum en hij zet een paraaf. Hij beschrijft bijvoorbeeld ook het werkgareel van een trekdier, dit is zichtbaar op Fig. 8. Hij geeft elk onderdeel een letter en beschrijft ze in een tekst eronder. De belangrijkste delen van de schetsen werkt hij uit met schaduwen, de rest laat hij in een lijntekening staan.

12

Isabelle Willaert


2008-2009

Er zijn drie schetsboeken van Louis Robbe aanwezig in de erfgoedbibliotheek van Kortrijk. De schetsen werden door hemzelf in de boeken geplakt. Ze werden door zijn dochter aan de stad Kortrijk geschonken. In Fig. 9 is er een etiket te zien dat in een van deze schetsboeken gekleefd werd. Deze is gesigneerd door de schilder, er is te lezen “Cahier renfermant des legers croquis d’animaux … d’après nature. L Robbe”.

Fig.9 Etiket met de signatuur van Louis Robbe, gekleefd in een schetsboek. Foto:Isabelle Willaert.

Fig. 10 Schets van Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

Hij maakte niet alleen schetsen van dieren maar ook van personen. Op fig. 10 voorziet hij de schets van commentaar over de kledij die de afgebeelde vrouw draagt.

13

Isabelle Willaert


2008-2009

3.2. Tekening en schetsen van Edward Woutermaertens

Fig. 11 Tekening door Edward Woutermaertens. Foto: Isabelle Willaert

Fig.11 toont een tekening van Edward Woutermaertens. Deze is in verschillende grijswaarden uitgewerkt. Hij gebruikt deze grijswaarden als een palet met verscheiden kleur. Voor de rug van de schapen werd de kleur van het papier gebruikt, waardoor je het gevoel krijgt dat de schapen wit of een bleke kleur hebben. De hond werd daarentegen in een donker grijs, bijna zwart afgebeeld, wat het effect heeft dat de hond een donkere vacht heeft. Je krijgt een mooie werking van het licht door de donkere boom en de hond op de linkerzijde van de tekening en het licht dat op de bomen en de schapen valt op de rechterzijde. De schapen die vooroplopen van de kudde zijn scherper afgebeeld dan deze die achter de herder lopen, dit geeft een gevoel van diepte in het landschap.

Fig.12 Schets “Schaapherder met kudde” door Edward Woutermaertens. Foto: privé-verzamelling Brussel

14

Isabelle Willaert


2008-2009

Deze schets (Fig. 12) vertoont veel gelijkenissen aan de voorgaande tekening (Fig. 11). Ze beeld eveneens een kudde schapen met een herder en hond af. Echter zijn ze niet getekend in een bosrijk gebied, maar voor een stal. Ook loopt de kudde niet naar de toeschouwer, maar weg van hem. De schets “Schaapherder met kudde” is met houtskool vervaardigd. Ze is minder gedetailleerd dan de eerder beschreven tekening (Fig. 11). Woutermaertens gebruikt terug verschillende schakeringen van grijs, maar in een afgezwakte vorm als de uitgewerkte tekening. Je kunt duidelijk het verschil zien tussen de schapen en de hond die rechts onder afgebeeld is. Er zit terug een soort diepte in de tekening doordat hij de schapen die het dichtst bij de toeschouwer staat scherper afbeeld dan de schapen die de kudde voorgaan en de schapen die het stal uitkomen. De vacht van de schapen is daarentegen uitgewerkt, er is hiernaar enkel een aanzet gegeven. De schets is linksonder gesigneerd. Deze tekening is vermoedelijk dan ook een studie voor een meer uitgewerkte tekening of een schilderij. En diende niet als een losstaand kunstwerk.

Fig.13 Schets “Jonge herder” door Edward Woutermaertens. Foto: privé-verzameling Kortrijk

Fig.14 Schets “Slapende hond” door Edward Woutermaertens. Foto: privéverzameling Brussel

Fig.13 toont een schets van Edward Woutermaertens, gesigneerd in de rechter onderhoek “E.W.”. Deze beeld een herder met een stok af die met zijn voeten in lang gras staat. De schets is vrij lineair opgebouwd. De invulling van de kledij van de personage gebeurde met een arcering. De schaduw op de kleren gebeurde door dit vlak vol in te kleuren. De schets is gemaakt met houtskool. Fig.14 beeld een slapende hond af. Deze schets is gemaakt in houtskool. De vorm van de hond werd eerst getekend, waarna de schilder de vacht met zuivere korte lijnen aanduidde. De schaduw op de vacht is duidelijk gemaakt door de lijnen dichter tegen elkaar te plaatsen.

15

Isabelle Willaert


2008-2009

3.3. Schetsen van Verheust

Fig. 15 Schetsboek van Valère Verheust. Foto: Isabelle Willaert.

Fig.16 Gesigneerde schets door Valère Verheust. Foto: Isabelle Willaert.

Het schetsboek van Valère Verheust (zie fig. 13) dat nog steeds in het bezit is van de familie Verheust, is niet door de schilder zelf samengesteld. De schetsen werden door een familielid later samengebundeld. Op fig. 16 is er een schets te zien die gesigneerd is door de schilder met “Verheust”. De schets toont een silhouet van een liggende hond. Er werd geen volume of schaduw gegeven aan de hond. De hond is puur met lijnen getekend. Deze tekening is vermoedelijk een overgecalqueerde tekening. In fig. 17 is er een afbeelding te zien van een koe. Het silhouet van de koe is met zuivere lijnen getekend. De verder invulling lijnenpatroon gedaan, dit is zo gedaan dat de koe volume krijgt.

Fig.17 Schets van Valère Verheust. Foto: Isabelle Willaert.

16

Isabelle Willaert


2008-2009

4. Wetenschappelijk onderzoek Doordat ik onderzoek wou doen naar de ondertekening van schilderijen van Kortrijkse dierenschilders heb ik contact gezocht met verschillende bedrijven die Infrarood reflectografie camera’s ontwikkelen. Het is namelijk zo dat een ondertekening enkel zichtbaar is bij Infraroodlicht. 4.1. Infrarood reflectografie en ondertekening Infraroodlicht dat door een verflaag dringt reikt van 900 tot 2000 nanometer.31 Dit licht is visueel niet zichtbaar voor het menselijk oog. Waardoor infrarood stralen door een verflaag dringen is te verklaren met de Kubelka-Munk theorie. Deze optische theorie houdt rekening met de reflectie op een effen verflaag en de dikte van de verflaag, maar ook met de verstrooiingscoëfficient en de absorptiecoëfficient. De dikte van de verflaag bepaald welke stralingsgolflengte er moet gebruikt worden. Verder moet er rekening gehouden worden met de verhouding pigment/bindmiddel en welk bindmiddel of pigment er gebruikt werd. De hoeveelheid en grootte van de pigment korrels bepalen de absorptie en verstrooiing van de straling. De pigmenten en bindmiddelen die gebruikt werden maken dat de Kubelka-Munk theorie niet bij alle schilderijen kan toegepast worden. Dit is vb. het geval bij oude schilderijen waar de pigmenten met de hand gemalen werden, waardoor de korrels verschillende groottes hebben.32

Fig.18 De interactie van licht met de verflaag en de grondlaag. Foto: Weiner, Chad, “Improved Acquisition Techniques of Underdrawing in Oil-painting Using IR-Reflectography”, Center for Imaging Science, Rochester Institute of Technology (1998)

31

Sander Koenen, “Het verhaal achter de verf”, National geografic (februari 2007) p26-37 Chad Weiner, “Improved Acquisition Techniques of Underdrawing in Oil-painting Using IRReflectography”, Center for Imaging Science, Rochester Institute of Technology (1998)

32

17

Isabelle Willaert


2008-2009

De ondertekening werd door de kunstenaar als eerst aanzet van een schilderij gebruikt om de compositie te bepalen. Deze werd op de preparatielaag of imprimatura33 aangebracht. Hiervoor werden er verschillende materialen gebruikt, zoals houtskool, krijt, potlood of verf. Welk materiaal de kunstenaar gebruikte bepaald of de ondertekening zichtbaar is of niet onder IR-reflectografie. Verf zal niet zichtbaar doordat de IRR-camera geen onderscheid kan maken tussen een verflaag en een ondertekening gemaakt met verf. Rood en wit krijt zijn ook niet zichtbaar doordat deze geen koolstof of grafiet bevatten, terwijl houtskool en potlood dat wel bevatten. IR-licht kan enkel koolstof en grafiet reflecteren. Dit is dan ook de reden dat IR-licht niet door zwarte pigmenten gaat, doordat deze pigmenten koolstof-houdend zijn en het IR-licht hierop reflecteerd.34 De ondertekening kan een goed beeld geven van het creatieve proces dat de schilder gebruikte Fig.19 Doorsnede van welk licht door welke laag van een schilderij gaat. Foto: voor de opbouw. Was de tekening National Geografic (februari 2007) een vlugge schets van de compositie om een idee te hebben voor de aanzet of was het een gedetailleerde tekening waarbij de schilder al een gevorderd idee kreeg van hoe het schilderij er uit zou zien.

33

Dunne, transparante laag verf aangebracht op de preparatielaag. Deze is vaak warmbruin of koudgrijs. 34 Chad Weiner, “Improved Acquisition Techniques of Underdrawing in Oil-painting Using IRReflectography”, Center for Imaging Science, Rochester Institute of Technology (1998)

18

Isabelle Willaert


4.1.1. IRR-toestellen Bij dit onderzoek werden er drie verschillende IRR-toestellen nightshot-functie onderzocht.

2008-2009

en een camera met een

4.1.1.1.Sony DVD 202-E Handycam Dit is een digitale videocamera met de functie nightshot. Deze camera werkt los van een computer tijdens het nemen van foto’s. De camera slaat de foto’s op een minidisc op. Er is enkel een computer nodig om de foto’s van de camera te halen. De Sony-camera heeft een resolutie van 1070 pixels. Er zit een infrarood bron in de camera verwerkt. De camera moet in een verduisterde ruimte gebruikt worden. Fig.20 Sony DVD 202-E Handycam. Foto: Isabelle Willaert

4.1.1.2. XenICs Xeva 640 Deze IRR-camera werkt binnen het near (NIR) en het short golflengte infraroodlicht (SWIR). De golflengtes die bereikt worden gaan van 900-1700 nm. Als lichtbron wordt er een halogeenlamp gebruikt. De resolutie bij deze camera is 640 x 512 en geeft een oppervlakte van 320 pixels weer. Om foto’s te kunnen nemen met deze camera, moet deze aangesloten worden met een computer. Fig.21 XenICs Xeva 640. Foto: XenICs

4.1.1.3. Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23 Deze IRR-camera werkt binnen het near golflengte infraroodlicht (NIR). De bereikte golflengte gaat van 900 tot 1700 nm. De camera heeft een resolutie van 320 x 256 pixels. Ook bij deze camera werd er als lichtbron een halogeenlamp gebruikt. Bij deze camera wordt er gebruik gemaakt van een computer om foto’s te kunnen nemen. De camera wordt niet tezamen met de optische lens geleverd.

Fig.22 Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23, getoond met een optische lens. Foto: Hamamatsu

4.1.1.4. Flir Dit bedrijf heeft ook een demonstratie gegeven, maar ik heb nooit de informatie over de camera noch de resultaten ontvangen.

19

Isabelle Willaert


2008-2009

4.1.2. Schema van de geteste camera’s Sony

Hamamatsu

XeniCs

Flir

Eenvoudig in gebruik

Ja. Los te gebruiken van een computer.

Ja. Niet los van een computer te gebruiken. Het computerprogramma kan wat eenvoudiger.

Ja. Niet los van een computer te gebruiken.

Minder. Moest regelmatig het computerprogramma opstarten.

Resultaat→ IRR Scherpte

Slecht

Goed

Zeer goed

Slecht

Goed

Goed

Zeer goed

Goed

Afstand tussen schilderij en camera. Afhankelijk van de gebruikte lens. Lens

Goed. Zoomfunctie

Goed. Redelijk grote afstand.

Zeer goed. Relatief dicht.

Goed. Relatief dicht.

Vast in het toestel verwerkt.

Lens zit niet in de prijs van de camera. Verschillende lenzen mogelijk.

Lens inbegrepen in de prijs. Verschillende lenzen mogelijk.

Contact met bedrijf

Eigendom van Nathalie Laquire.

Zeer goed. -goed verloop van de afspraken. -Behulpzaam. -Vlot. -Vertrouwd de camera toe aan de gebruiker tijdens de demo. € 16000

Goed. -snelle communicatie. -Vlot. -Blijft bij de camera.

Slecht. -slechte communicatie. -geen resultaten ontvangen.

€40000

Hoger dan € 40000

Niet. Zeer goede kwaliteit in vergelijking met de prijs.

Niet. Slechte kwaliteit van de IRR-opnames en te duur.

Prijs Aan te raden toestel

Niet. Geen IRRopnames.

Wel. Kwaliteit en prijs zijn in goede verhouding van elkaar.

Fig.23 Tabel van de verschillen tussen de IRR-camera’s.

20

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2. Resultaten Er werden 6 schilderijen getest met de Sony-camera, 5 schilderijen met de XeniCs-camera en 17 schilderijen met de Hamamatsu-camera. Alle resultaten zijn gebundeld in de bijlage. 4.2.1. “ Rust na de jacht” door Joos Vincent de Vos

Fig.24 “ Rust na de jacht” door Joos Vincent de Vos. Foto: Isabelle Willaert

Identificatiefiche. De kunstenaar:

Joos Vincent de Vos (Kortrijk 4 maart 1829 - Kortrijk 5 oktober 1875)

Titel:

“Rust na de jacht”

Datering:

Negentiende eeuw

Materiaal en techniek:

Olieverf op paneel

Afmetingen:

h x b : 42,8 × 55,5cm

Inscripties en merktekens:

Signatuur: rechtsonder “de vos”

Inventarisnummer en standplaats:

MSK/293 en standplaats XXVI

Eigenaar:

Stedelijk Broelmuseum, Broelkaai 4, 8500 Kortrijk.

21

Isabelle Willaert


2008-2009

Resultaten van de opnames op “ Rust na de jacht” door Joos Vincent de Vos

Fig.25 Detail van “ Rust na de jacht” door Joos Vincent de Vos. Foto: Isabelle Willaert

Fig.26 Nightshot-opname van een detail van “ Rust na de jacht” door Joos Vincent de Vos met Sony DVD 202-E Handycam. Foto: Isabelle Willaert

Fig. 27 IRR-opname van een detail van “ Rust na de jacht” door Joos Vincent de Vos met XeniCs Xeva 640. Foto: Isabelle Willaert

Fig.28 IRR-opname van een detail van “ Rust na de jacht” door Joos Vincent de Vos met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Op Fig.25 is er een detail van de “Rust na de jacht” door Joos Vincent de Vos te zien. Dit detail heb ik met drie verschillende camera’s onderzocht, een videocamera van Sony met een nightshot-functie en twee IRR-camera’s. Zoals je kunt zien op Fig.26 is er geen verschil zichtbaar tussen de Nightshot-opname en de picturale laag van het detail van het schilderij op Fig. 25. Er is duidelijk een verschil bij de opnames van de IRR-toestellen die verder gaan in het infraroodspectrum. Op Fig. 27 en 28 is er een extra personage aanwezig. Dit is geen ondertekening, maar een schildering waarvan vermoedelijk de aanzet voor gegeven werd waarna de schilder later de personage heeft weggelaten en overschilderd. Het personage stelde waarschijnlijk een jager met een geweer op zijn schouder, een verwijzing naar de titel.

22

Isabelle Willaert



2008-2009




Er is terug geen verschil tussen de Nightshot-opname en de originele verflaag. Verrassend genoeg brengen de IRR-opnames wel een onderschildering tevoorschijn. Achter de honden zijn de benen van een persoon zichtbaar. Maar ook een lichte schim van een hond die met zijn achterkant naar ons staat gericht, aangeduid met een pijltje. Verder is er een leiband te zien op deze opnames, aangeduid met een pijltje, die niet op de originele picturale laag zichtbaar is.

23

Isabelle Willaert


2008-2009




Tijdens het nemen van de IRR-opnames werd er niet opgelet dat er ook een bovenlichaam onder de verflaag zat. Dit werd maar opgemerkt wanneer ik de resultaten van de opnames nog eens goed vergeleek met het originele schilderij. De overkant van de personage is wel minder zichtbaar vermoedelijk doordat deze onder een dikkere verflaag zit. Maar wanneer je weet waar de benen van de persoon zich bevinden is de rest van het lichaam in lichtere vorm waarneembaar. Op Fig. 34 is het nu mogelijk om de leiband, die eerder duidelijk werden op opnames op Fig. 31 en 32, te volgen naar de arm van de persoon. Het hoofd van de persoon kijkt weg van de toeschouwer. Op Fig.33 is er duidelijk te zien dat er ook meer struiken en bomen geschilderd werden waar nu lucht is. Deze werden door de schilder overschilderd.

24

Isabelle Willaert


2008-2009





Terug is er geen ondertekening, onderschildering of pentimenti zichtbaar op de Nightshotopname met de Sony camera. Aan de poten van de linker rechtstaande hond en de liggende hond op de voorzijde is er een ondertekening zichtbaar bij de IRR-opnames. Op deze opnames is duidelijk dat de schilder de positie van de poten van de linker rechtstaande hond heeft aangepast. De ondertekening is hier goed waarneembaar doordat de schilder met een koolstofhoudend tekenmateriaal heeft gewerkt, zoals houtskool of potlood.

25

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.2. “Vlaams gespan” door Alfred Verwee

Fig.40 “Vlaams gespan” door Alfred Verwee. Foto: Isabelle Willaert


Alfred Verwee (1838 - 1895)

Titel:

“Vlaams gespan”

Datering:

1866


Olieverf op doek

Afmetingen:

h x b : 122 × 177,5 cm


Signatuur: rechtsonder “Alfred Verwee 1866”


MSK/277 en standplaats XIV

Eigenaar:


26

Isabelle Willaert


2008-2009

Resultaten van de opnames op “Vlaams gespan” door Alfred Verwee

Fig.41 Detail van “ Vlaams gespan” door Alfred Verwee. Foto: Isabelle Willaert

Fig.42 IRR-opname van een detail van “Vlaams gespan” door Alfred Verwee met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, 23. Foto: Isabelle Willaert

Fig. 43 IRR-opname van een detail van “Vlaams gespan” door Alfred Verwee met XeniCs Xeva 640. Foto: Isabelle Willaert

Tussen de ossen is er een boer zichtbaar die de eerste os vast heeft met een touw. Deze zijn zeker niet zichtbaar op de originele verflaag van het schilderij. De boer heeft een aanzet gekregen in verf, deze is zichtbaar door de fijne verflaag die er boven geschilderd werd. De kunstenaar maakte geen gebruik van een ondertekening en begon meteen met verf de aanzet van het schilderij te geven.

27

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.3. “Rond de hondenkorf” door Joos Vincent de Vos

Fig.44 “Rond de hondenkorf” door Joos Vincent de Vos. Foto: Isabelle Willaert


Joos Vincent de Vos (Kortrijk 4 maart 1829- Kortrijk 5 oktober 1875)

Titel:

“Rond de hondenkorf”

Datering:

1857


Olieverf op doek

Afmetingen:

h x b : 50,5 × 65,5cm


Signatuur: linksonder “V. devos 57”


MSK/464 en standplaats XXV

Eigenaar:


28

Isabelle Willaert


2008-2009

Resultaten van de opnames op “Rond de hondenkorf” door Joos Vincent de Vos

Fig.45 Detail van “ Rond de hondenkorf” door Joos Vincent de Vos. Foto: Isabelle Willaert

Fig. 47 IRR-opname van een detail van “ Rond de hondenkorf” door Joos Vincent de Vos met XeniCs Xeva 640. Foto: Isabelle Willaert

Fig.46 Nightshot-opname van een detail van “ Rond de hondenkorf” door Joos Vincent de Vos met Sony DVD 202-E Handycam. Foto: Isabelle Willaert

Fig.48 IRR-opname van een detail van “ Rond de hondenkorf” door Joos Vincent de Vos met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Voor het eerst is er een duidelijk verschil bij de opname met Nightshot die ook waarneembaar is bij de twee IRR-opnames. Het linker zwart hondje hangt met een dunne ketting vast aan de mand. Deze ketting is niet meer zichtbaar op de originele picturale laag.

29

Isabelle Willaert


Fig.49 Detail van “ Rond de hondenkorf” door Joos Vincent de Vos. Foto: Isabelle Willaert

2008-2009

Fig.50 Nightshot-opname van een detail van “ Rond de hondenkorf” door Joos Vincent de Vos met Sony DVD 202-E Handycam. Foto: Isabelle Willaert

Fig. 51 IRR-opname van een detail van “ Rond de hondenkorf” door Joos Vincent de Vos met XeniCs Xeva 640. Foto: Isabelle Willaert

Fig.52 IRR-opname van een detail van “ Rond de hondenkorf” door Joos Vincent de Vos met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

De schilder had de linker voorpoot eerst langer geschilderd. Dit is op de nightshot-opname en de IRR-opnames duidelijk zichtbaar. Op de originele verflaag is dit nog steeds in lichte vorm zichtbaar, dit is vermoedelijk zo doordat de schilder een vrij dun laagje verf over de top van de poot heeft geschilderd.

30

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.4. “Koe en schapen” door Louis-Pierre Verwee

Fig.53 “Koe en schapen” door Louis-Pierre Verwee. Foto: Isabelle Willaert


Joos Vincent de Vos (Kortrijk 4 maart 1829- Kortrijk 5 oktober 1875)

Titel:

“Rond de hondenkorf”

Datering:

1857 (zie signatuur)


Olieverf op doek

Afmetingen:

h x b : 50,5 × 65,5cm


Signatuur: linksonder “V. devos 57”



Eigenaar:


31

Isabelle Willaert


2008-2009

Resultaten van de opnames op “Koe en schapen” door Louis-Pierre Verwee

Fig.54 Detail van “Koe en schapen” door Louis-Pierre Verwee. Foto: Isabelle Willaert

Fig.55 Nightshot-opname van een detail van “Koe en schapen” door Louis-Pierre Verwee met Sony DVD 202-E Handycam. Foto: Isabelle Willaert

Fig. 56 IRR-opname van een detail van “Koe en schapen” door Louis-Pierre Verwee met XeniCs Xeva 640. Foto: Isabelle Willaert

Fig.57 IRR-opname van een detail van “Koe en Schapen” door Louis-Pierre Verwee met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Op Fig. 57 is er een duidelijke aflijning te zien van de schaduw onder de koe. Deze is ook op Fig. 56 zichtbaar maar in lichtere vorm. Ook de aftekening van de kaak van de koe is duidelijk zichtbaar op beide IRR-opnames. De Nightshot-opname is erg onduidelijk, door deze te vergelijken met een IRR-opname wordt duidelijk wat je ziet. Zonder is het moeilijk uit te maken wat er zichtbaar is. De kunstenaar bracht een ondertekening aan voor hij begon met schilderen.

32

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.5. “Middagrust” door Louis Robbe

Fig.58 “Middagrust” door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert


Louis Robbe (Kortrijk 17 november 1806-Brussel 2 mei 1887)

Titel:

“Middagrust”

Datering:

1838


Olieverf op doek

Afmetingen:

h x b : 165,5 × 207 cm


Signatuur: linksonder “Robbe 1838”


MSK/588 en standplaats VII

Eigenaar:


33

Isabelle Willaert


2008-2009

Resultaten van de opnames op “Middagrust” door Louis Robbe

Fig.59 Detail van “Middagrust door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

Fig.60 IRR-opname van een detail van “Middagrust” door Louis Robbe met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Fig.61 Detail van “Middagrust” door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

Fig.62 IRR-opname van een detail van “Middagrust” door Louis Robbe met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Op Fig.60 is zichtbaar dat de schilder een aanpassing gedaan heeft aan het rechter oor van de ezel, het oor werd kleiner gemaakt. Op Fig. 62 is te zien dat er veranderingen aan de ondertekening gebeurden, de boom kreeg op enkele plaatsen een andere vorm. De ondertekening werd met een vrij dun lijntje aangebracht met potlood of houtskool.

34

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.6. “Schapen” door Valère Verheust

Identificatiefiche. De kunstenaar: Valère Verheust (Kortrijk 28 februari 1829 - Kortrijk 21 maart 1875) Titel:

“Schapen”

Fig.63 “Schapen” door Valère Verheust. Foto: Isabelle Willaert

Datering:

Negentiende eeuw


Olieverf op doek

Afmetingen:

h x b : 67,5 × 93 cm


Signatuur: linksonder “Verheust”



Eigenaar:


Resultaat van de opnames op “Schapen” door Valère Verheust

Fig.64 Detail van “Schapen” door Valère Verheust. Foto: Isabelle Willaert

Fig. 65 IRR-opname van een detail van “ Schapen” door Valère Verheust met XeniCs Xeva 640. Foto: Isabelle Willaert

Bij dit schilderij is er geen ondertekening of verandering aan de verflaag te zien. Dit is vermoedelijk te verklaren doordat de schilder geen gebruik maakt van een ondertekening van potlood of houtskool, doordat hij geen ondertekening maakte of doordat hij een ondertekening maakte met verf.

35

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.7. “Schapen binnen de omheining” door Edward Woutermaertens Identificatiefiche De kunstenaar: Edward Woutermaerts (Kortrijk, 15 Augustus 1819 – Kortrijk, 30 oktober 1897) Titel: “Schapen binnen de omheining” Datering: 1880 Materiaal en techniek: Olieverf op doek Afmetingen: h x b : 110 × 195cm Fig.66 “Schapen binnende omheining” door Edward Woutermaertens. Foto: Isabelle Willaert


Signatuur: linksonder “E. Woutermaertens”


MSK/ 300 en standplaats in museum

Eigenaar:


Resultaat van de opname op “Schapen binnen de omheining” door Valère Verheust

Fig.67 Detail van “Schapen binnen de omheining” door Edward Woutermaertens. Foto: Isabelle Willaert

Fig.68 IRR-opname van een detail van “Schapen binnen de omheinig” door Edward Woutermaertens met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Op de IRR-opname is er een vage ondertekening waarneembaar aan de keel (aangeduid met een pijltje) van het schaap en aan de poten.

36

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.8. “Jachthonden met Portret van de schilder” door Joos vincent De Vos

Fig. 69 “Jachthonden met Portret van de schilder” door Joos vincent De Vos. Foto: Isabelle Willaert


Joos Vincent de Vos (Kortrijk 4 maart 1829 - Kortrijk 5 oktober 1875)

Titel:

“Jachthonden met Portret van de schilder”

Datering:

1874


Olieverf op doek

Afmetingen:

h x b : 130×278 cm


Signatuur: linksonder “de Vos 74”

Inventarisnummer en standplaats: MSK/294 en standplaats in museum Eigenaar:


Resultaat van de opname op “Jachthonden met Portret van de schilder” door Joos Vincent de Vos

Fig.70 Detail van “Jachthonden met Portret van de schilder” door Joos Vincent de Vos. Foto: Isabelle Willaert

Fig.71 IRR-opname van een detail van “Jachthonden met Portret van de schilder” door Joos Vincent de Vos met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Op Fig. 4 kan je de foto zien die de kunstenaar gebruikte voor zijn zelfportret. Op Fig.71 is de ondertekening van op zijn mantel zichtbaar. Aan de hoed heeft de schilder een aanpassing gedaan, aangeduid met een pijltje. Fig.24 toont de voorstudie “Rust na de jacht” van dit schilderij, de positie van enkele van de honden is dezelfde maar de personage zit met zijn rug naar de toeschouwer.

37

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.9. “De Barakspelers” door Joos Vincent de Vos Identificatiefiche. De kunstenaar: Joos Vincent de Vos (Kortrijk 4 maart 1829 - Kortrijk 5 oktober 1875) Titel: “De Barakspelers” Datering: 1866 Materiaal en techniek: Olieverf op paneel Afmetingen: h x b : 33×45 cm Inscripties en merktekens: Signatuur: linksonder “V. de Vos 66” Inventarisnummer en standplaats: MSK/292 en standplaats in museum Eigenaar: Stedelijk Broelmuseum, Broelkaai 4, 8500 kortrijk. Fig. 72 “De Barakspelers” door Joos vincent De Vos. Foto: Isabelle Willaert

Resultaat van de opname op “Jachthonden met Portret van de schilder” door Joos Vincent de Vos

Fig.73 Detail van “De Barakspelers” door Joos Vincent de Vos. Foto: Isabelle Willaert

Fig.74 IRR-opname van een detail van “De Barakspelers” door Joos Vincent de Vos met Hamamatsu InGaAs Camera C1063313, -23. Foto: Isabelle Willaert

Op Fig. 74 is de ondertekening duidelijk leesbaar bij het linker aapje dat op de grote hond zit, vooral de ondertekening van zijn benen, handen, schoenen en deken is deze zichtbaar. De ondertekening is in zuivere lijnen opgebouwd.

38

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.10. “Hondjes op het tapijt” door Joos Vincent de Vos Identificatiefiche. De kunstenaar: Joos Vincent de Vos (Kortrijk 4 maart 1829 Kortrijk 5 oktober 1875) Titel: “Hondjes op het tapijt” Datering: 1859 Materiaal en techniek: Olieverf op paneel Afmetingen: h x b : 51,8×64 cm Inscripties en merktekens: Signatuur: linker onderhoek: “de Vos 59” Inventarisnummer en standplaats: MSK/587 en standplaats in museum Eigenaar: Stedelijk Broelmuseum, Broelkaai 4, 8500 Kortrijk. Fig. 75 “Hondjes op het tapijt” door Joos vincent De Vos. Foto: Isabelle Willaert

Resultaat van de opname op “Hondjes op het tapijt” door Joos Vincent de Vos

Fig.77 IRR-opname van een detail van “Hondjes op het tapijt” door Joos Vincent de Vos met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Fig.76 Detail van “Hondjes op het tapijt” door Joos Vincent de Vos. Foto: Isabelle Willaert

Bij Fig.77 is de ondertekening duidelijk waarneembaar. De schilder besteedde bij de ondertekening vooral aandacht aan de richting van het haar van de hond. Zoals bij de twee eerder besproken schilderijen van Joos Vincent de Vos is de ondertekening lineair neergezet. Hij brengt geen schaduwen aan op de ondertekeningen.

39

Isabelle Willaert


2008-2009

.


Fig.79 IRR-opname van een detail van “Hondjes op het tapijt” door Joos Vincent de Vos met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert


Fig.81 IRR-opname van een detail van “Hondjes op het tapijt” door Joos Vincent de Vos met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, 23. Foto: Isabelle Willaert

Fig.79 toont een pentimento, de omlijsting op de muur heeft de schilder verplaatst en ook netter geschilderd. Op de IRR-opname bij Fig.81 is zichtbaar dat de schilder de bloemen en de figuur op de vaas niet in de ondertekening gedetailleerd heeft. Hij heeft wel in de verflaag plaats vrijgelaten voor bloemen en de vaas. Dit is te verklaren door de verf van het gordijn en de muur die in contouren rond de vaas geschilderd is.

40

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.11. “Jonge honden” door Joos Vincent de Vos Identificatiefiche. De kunstenaar: Joos Vincent de Vos (Kortrijk 4 maart 1829 Kortrijk 5 oktober 1875) Titel: “Jonge honden” Datering: 1860 Materiaal en techniek: Olieverf op doek Afmetingen: h x b : 27,2×50,8 cm Inscripties en merktekens: Signatuur: linksboven: “V. de Vos 1860” Inventarisnummer en standplaats: standplaats in museum Fig. 82 “Jonge Honden” door Joos vincent De Vos. Foto: Isabelle Willaert

Eigenaar: Stedelijk Broelmuseum, Broelkaai 4, 8500Kortrijk.

Resultaat van de opname op “Jonge Honden” door Joos Vincent de Vos

Fig.81 Detail van “Jonge honden” door Joos Vincent de Vos. Foto: Isabelle Willaert

Fig.83 IRR-opname van een detail van “Jonge Honden” door Joos Vincent de Vos met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Dit schilderij bestaat uit twee delen. Het linker bovendeel is een onafgewerkte voorstudie van twee konijnen. De rest van het schilder is een studie van jonge hondjes. Op de IRR-opname van het deel met de konijnen is duidelijk zichtbaar dat de schilder geen ondertekening heeft gebruikt. Op Fig.83 is het waarneembaar bij het onafgewerkte konijn dat de schilder de vorm van het konijn met verf heeft opgezet.

41

Isabelle Willaert



2008-2009




Ook bij de jonge hondjes is er geen ondertekening zichtbaar. Bij Fig 86 zijn er vermoedelijk bij het middelste hondje aan de staart en de rechter voorpoot een pentimento zichtbaar.

42

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.12. “Grazende koeien” door Louis Robbe

Fig. 89 “Grazende koeien” door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert


Louis Robbe (Kortrijk 17 november 1806 - Brussel 2 mei 1887)

Titel:

“Grazende koeien”

Datering:

1874


Olieverf op doek

Afmetingen:

h x b : 126,5 × 201 cm


Signatuur: linksonder “Robbe.1874”


MSK/230 en standplaats in museum

Eigenaar:


43

Isabelle Willaert


2008-2009

Resultaat van de opname op “Grazende koeien” door Louis Robbe

Fig.90 Detail van “Grazende koeien” door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

Fig.92 Detail van “Grazende koeien” door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

Fig.91 IRR-opname van een detail van “Grazende koeien” door Louis Robbe met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Fig.93 IRR-opname van een detail van “Grazende koeien” door Louis Robbe met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Op de IRR-opnames van dit schilderij is waarneembaar dat de schilder gebruik maakte van een ondertekening. Op Fig.91 is er een duidelijke aflijning van de kop en de oren van de koe op de voorgrond en aan de snuit van de tweede koe. Aan de hoorns van beide koeien is er een aanpassing gedaan, aangeduid met een pijltje. Op Fig.93 is merkbaar dat de schilder de kop van de rechter koe heeft verplaatst. De koe keek eerst naar de koe rechts van haar, met de aanpassing kijkt ze naar links van haar weg. Ook de koe op de voorgrond vertoont een ondertekening. De schilder maakt een duidelijke aftekening van de proporties van deze koe, zoals de schouder van de voorpoot.

44

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.13. “Landschap met dieren” door Louis Robbe

Fig. 94 “Landschap met dieren” door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert


Louis Robbe (Kortrijk 17 november 1806 - Brussel 2 mei 1887)

Titel:

“Landschap met dieren”

Datering:

Negentiende eeuw


Olieverf op doek

Afmetingen:

h x b : 114 ×102,5 cm


Signatuur: linksonder “Robbe”


MSK/231 en standplaats in museum

Eigenaar:


45

Isabelle Willaert


2008-2009

Resultaat van de opname op “Landschap met dieren” door Louis Robbe

Fig.95 Detail van “Landschap met dieren” door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

Fig.96 IRR-opname van een detail van “Landschap met dieren” door Louis Robbe met Hamamatsu InGaAs Camera C1063313, -23. Foto: Isabelle Willaert

Fig.97 Detail van “Landschap met dieren” door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

Fig.98 IRR-opname van een detail van “Landschap met dieren” door Louis Robbe met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Op Fig.96 is zichtbaar dat de schilder eerst van plan was om de poot van de achterste koe meer naar voor te plaatsen, waardoor de uier ook verder naar achter geplaatst werd. Bij de eerste koe is de ondertekening duidelijk leesbaar aan de staart en de achterpoot. Op de IRR-opname van Fig.98 zijn er verscheidene vlekken waarneembaar, vermoedelijk zijn dit retouches ofwel door de kunstenaar gedaan of door een restauratie.

46

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.14. “Boottrekkers” door Edmond De Praetere

Identificatiefiche. De kunstenaar: Edmond De Praetere (Kortrijk 26 mei 1826 - Elsene 12 september 1888) Titel: “Boottrekkers” Datering: Negentiende eeuw Materiaal en techniek: Olieverf op paneel Afmetingen: h x b : 45×32,5 cm Inscripties en merktekens: Signatuur: rechtsonder “E. de Pratere” Inventarisnummer en standplaats: MSK/209 en standplaats in museum Eigenaar: Stedelijk Broelmuseum, Broelkaai 4, 8500 Kortrijk.

Fig.99 “Boottrekkers” door Edmond De Praetere. Foto: Isabelle Willaert

Resultaat van de opname op “Boottrekkers” door Edmond De Praetere

Fig.100 Detail van “Boottrekkers” door Edmond De Praetere. Foto: Isabelle Willaert

Fig.101 IRR-opname van een detail van “Landschap met dieren” door Edmond De Praetere met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Op de IRR-opname is er geen duidelijk teken van een ondertekening, maar wel van pentimento. Er is een vage tweede contour aan de vest van de persoon op het paard, aangeduid met pijltjes.

47

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.15. “Paard en koe aan drinkplaats” door Edmond De Praetere Identificatiefiche. De kunstenaar: Edmond De Praetere (Kortrijk 26 mei 1826 Elsene 12 september 1888) Titel: “Paard en koe aan drinkplaats” Datering: Negentiende eeuw Materiaal en techniek: Olieverf op doek Afmetingen: h x b : 56×86 cm Inscripties en merktekens: Signatuur: rechtsonder “E. DE PRATERE”

Fig.102 “Paard en koe aan drinkplaats” door Edmond De Praetere. Foto: Isabelle Willaert

Inventarisnummer en standplaats: MSK/211 en standplaats in museum Eigenaar: Stedelijk Broelmuseum, Broelkaai 4, 8500 kortrijk.

Resultaat van de opname op “Paard en koe aan drinkplaats” door Edmond De Praetere

Fig.103 Detail van “Paard en koe aan drinkplaats” door Edmond De Praetere. Foto: Isabelle Willaert

Fig.104 IRR-opname van een detail van “Paard en koe aan drinkplaats” door Edmond De Praetere met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto:

Fig.105 Detail van “Paard en koe aan drinkplaats” door Edmond De Praetere. Foto: Isabelle Willaert

Fig.106 IRR-opname van een detail van “Paard en koe aan drinkplaats” door Edmond De Praetere met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto:

Aan de hoeven van het paard is er een ondertekening te zien op de IRR-opname. Bij de bomen zijn er lijnen zichtbaar die niet meteen overeenkomen met de vormen van de boom.

48

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.16. “Koe, geit en schapen” door Louis Robbe Identificatiefiche. De kunstenaar: Louis Robbe (Kortrijk 17 november 1806 - Brussel 2 mei 1887) Titel: “Koe, geit en schapen” Datering: negentiende eeuw Materiaal en techniek: Olieverf op doek Afmetingen: h x b : 75×102 cm Inscripties en merktekens: Signatuur: Linksonder “Robbe”

Fig.107 “Koe, geit en schapen” door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

Inventarisnummer en standplaats: MSK/227 en standplaats in museum Eigenaar: Stedelijk Broelmuseum, Broelkaai 4, 8500 Kortrijk.

Resultaat van de opname op “Koe, geit en schapen” door Louis Robbe

Fig.108 Detail van “Koe, geit en schapen” door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

Fig.109 IRR-opname van een detail van “Koe, geit en schapen” door Louis Robbe met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, 23. Foto: Isabelle Willaert

Op de IRR-opname zijn er vage pentimenti zichtbaar. Deze zijn waarneembaar aan het linker oor, aan de schouders, aan de snoet, aan de buik en aan de rechter voorpoot. Verder is er een onderschildering zichtbaar aan de kop en op de schouder van de koe, aangeduid met een pijltje.

49

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.17. “Schapen in de duinen” door Louis-Pierre Verwee Identificatiefiche. De kunstenaar: LouisPierre Verwee (Kortrijk 4 maart 1829- Kortrijk 5 oktober 1875) Titel: “Schapen in de duinen” Datering: Materiaal en techniek: Olieverf op doek Afmetingen: h x b : × cm Inscripties en merktekens: Signatuur: Inventarisnummer en standplaats: MSK/ en standplaats in museum Fig.110 “Schapen in de duinen” door Louis-Pierre Verwee. Foto: Isabelle Willaert

Eigenaar: Stedelijk Broelmuseum, Broelkaai 4, 8500 Kortrijk.

Resultaat van de opname op “Schapen in de duinen” door Louis-Pierre Verwee

Fig.111 Detail van “Schapen in de duinen” door Louis-Pierre Verwee. Foto: Isabelle Willaert

Fig.112 IRR-opname van een detail van “Schapen in de duinen” door Louis –Pierre Verwee met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

De schilder maakte geen gebruik van een ondertekening. De IRR-opname maakt wel duidelijk waar er een retouche zit.

50

Isabelle Willaert


2008-2009

4.2.18. “Koeien, geiten en schaap” door Louis-Pierre Verwee Identificatiefiche. De kunstenaar: LouisPierre Verwee (Kortrijk 4 maart 1829- Kortrijk 5 oktober 1875) Titel: “Koeien, geiten en schaap” Datering: 1846 Materiaal en techniek: Olieverf op paneel Afmetingen: h x b : 41,5×47,8 cm Inscripties en merktekens: Signatuur: Rechtsonder “L.P. Verwee f. 46” Inventarisnummer en standplaats: MSK/278 en standplaats in museum Fig.113 “koeien, geiten en schaap” door Louis-Pierre Verwee. Foto: Isabelle Willaert

Eigenaar: Stedelijk Broelmuseum, Broelkaai 4, 8500 Kortrijk.

Resultaat van de opname op “Koeien, geiten en schaap” door Louis-Pierre Verwee

Fig.114 Detail van “Koeien, geiten en schaap” door Louis-Pierre Verwee. Foto: Isabelle Willaert

Fig.115 IRR-opname van een detail van “Koeien, geiten en schaap” door Louis –Pierre Verwee met Hamamatsu InGaAs Camera C10633-13, -23. Foto: Isabelle Willaert

Aan de rug, de schouder en de hals van de stier is er een duidelijke ondertekening leesbaar. Deze ligt hoger dan de lijn van de geschilderde contour van het silhouet van de stier. Ook de liggende koe heeft een duidelijk afgelijnde ondertekening. Je kunt de aflijning van de rechter schouder van deze koe zien.

51

Isabelle Willaert


2008-2009

5. Conclusies 5.1. Conclusie van het onderzoek van de schetsen en tekening De schetsen en tekeningen dienden vermoedelijk ter voorbereiding van een schilderij of om een idee op te doen voor een compositie van een schilderij. In het geval van Louis Robbe is dit zeker zo. Hij duidde op zijn schetsen vb. de kleuren van een koe aan of een beschrijving van de kledij van personages. Ook Woutermaertens en Verheust gebruikten vermoedelijk hun schetsen als voorbereiding van een schilderij. De tekening (Fig. 11) van Woutermaertens is hier vermoedelijk een uitzondering op. Deze tekening vult het volledige blad wat niet het geval is bij de schetsen van deze schilder of bij de twee andere schilders. Deze tekening kan natuurlijk nog steeds gebruikt zijn ter inspiratie van een schilderij, maar het kan ook als los afgewerkt kunstwerk dienen. De eigenaars van de tekening van Woutermaertens presenteren het werk dan ook zo. Terwijl de schetsen van Louis Robbe en Valère Verheust in een schets- of plakboek verzameld zijn. Waardoor ze meer een hulpmiddel zijn van de schilder dan een vrij kunstwerk. Alle schetsen die niet in het hoofdstuk 3 “Onderzoek van de schetsen en tekening” gebruikt zijn zullen in de bijlage te vinden zijn. 5.2. Conclusie van de IRR-camera’s 5.2.1. Conclusie van Sony DVD 202-E Handycam Doordat de camera niet ver genoeg in de golflengte van infrarood gaat, is het niet mogelijk om de ondertekening te zien doorheen de verflaag. Wat er eigenlijk enkel te zien is, is het schilderij in zwart-wit. Uitgenomen van één nightshot-foto die bij een schilderij toch een ondertekening toonde, dit is vermoedelijk te verklaren door een erg dunne verflaag die net over de ondertekening aangebracht werd. De nightshot-functie op deze camera werkt alleen in een verdonkerde ruimte zonder een extra lamp. In tegenstelling tot de andere twee IRRcamera’s die werken in een ruimte waar de TL-verlichting uit is en er een halogeenlamp gezet wordt in een niet verduisterde ruimte. Deze camera is bij de meeste schilderijen niet geschikt om infrarood-foto’s te maken van ondertekeningen. 5.2.2. Conclusie van XenICs Xeva 640 Het kleinste detail is ongeveer 8 x 6 groot. Dit was dan op een afstand tussen het schilderij en de camera van 20cm. De foto’s die ik als resultaat kreeg na de demo zijn in vergelijking met de twee andere camera’s het scherpst en het meest duidelijk. De camera is makkelijk in gebruik. Het computerprogramma is eveneens makkelijk te gebruiken. De camera kan niet los van een computer werken. Deze wordt namelijk via een computer bediend. De camera is tezamen met de lens geleverd en in de prijs berekend. De prijs van deze camera bedraagt €40000. 5.2.3. Conclusie van Hamamatsu InGaAs camera 10633-13, -23 Er zijn eerst wat problemen geweest voor de demo doorging. De eerste foto’s die genomen werden met de camera vertoonden strepen. De vertegenwoordiger heeft de camera dan terug meegenomen en deze laten onderzoeken en herstellen. De fouten op de foto’s waren het gevolg van een verkeerd gebruik door de vorige gebruiker. Eens de camera terug bruikbaar was mocht ik deze na de uitleg door de verkoper een week houden en uittesten in school en meenemen naar het Broelmuseum te Kortrijk. Pas wanneer de camera op een afstand staat van 50cm van het schilderij is het beeld scherp. Deze camera is vrij gevoelig tijdens het gebruik. Wanneer de camera verplaatst wordt is er kans dat de verbinding tussen de camera en de computer verstoord wordt.

52

Isabelle Willaert


2008-2009

De firma zorgt tijdens de demonstratie voor een lens, maar wanneer je de camera aankoopt zit er geen lens bij en moet deze apart betaald worden. Het computerprogramma is in principe niet moeilijk in gebruik. De prijs van deze camera bedraagt €16000. 5.2.4. Conclusie van Flir De communicatie met deze firma verliep erg moeilijk. Na de demonstratie had de vertegenwoordiger me belooft dat hij de informatie over de camera en de resultaten ging doormailen, maar dat is nooit gebeurd. Zo zitten er geen resultaten van de camera van Flir in mijn scriptie verwerkt. Ik heb de resultaten wel gezien tijdens de demo. Deze waren teleurstellend slecht. De verkoper wou ook de prijs van de camera niet duidelijk zeggen, enkel dat deze hoger lag dan €40000. 5.2.5. Algemene Conclusie van de camera’s De twee professionele IRR-camera’s kunnen niet los van een computer werken. Ze geven beide goede infraroodfoto’s van de ondertekening. De Sony-camera is duidelijk niet geschikt voor deze toepassing. Na alle resultaten en kwaliteiten van de camera’s te vergelijken, kies ik voor de camera van Hamamatsu. Hoewel de camera van XeniCs een iets zuiverder beeld gaf vind ik dit niet evenredig met de prijs van de camera. Daarom kies ik voor een camera die in minieme mate een minder scherp beeld geef, makkelijk in gebruik is en hiervoor een merkelijk mindere prijs voor vraagt. Hierbij mag ook niet vergeten worden dat er een erg goede service geboden wordt door de firma Hamamatsu. 5.3. Conclusie van de IRR-opnames Over het algemeen brengen de meeste schilders een ondertekening aan. Deze is natuurlijk bij IRR-opnames enkel zichtbaar wanneer deze met potlood of houtskool, dus een koolstofhoudend materiaal aangebracht werden. Ik wou hoofdzakelijk de ondertekening van de schilders zichtbaar maken. Hierbij werden nog enkele andere dingen die niet zichtbaar zijn voor het blote oog duidelijk geworden. Daarbij waren pentimenti, retouches en ook overschilderde personen of dieren door de schilder zelf waarneembaar. De ondertekening van die de schilders als aanzet van een schilderij gebruikten is in het geval van de onderzochte schilderijen altijd enkel lineair. Er werden geen schaduwen in de tekening verwerkt. Wanneer er geen ondertekening zichtbaar is, is dit nog geen teken dat de schilder deze niet gebruikte. Er werd ook gebruik gemaakt van een ondertekening die meteen met verf aangebracht werd. Dit zal dan niet waarneembaar zijn in infrarood licht. 5.4. Algemene conclusie Doordat ik de ondertekening van de schilderen van de Kortrijkse dierenschilders wou onderzoeken ben ik erg tevreden over het feit dat ik drie infrarood reflectografie camera’s heb kunnen uittesten. Hierdoor heb ik verrassende resultaten kunnen bekomen en gebruiken. Ik was prettig verrast over de resultaten die niet alleen de ondertekening van de beschikbare schilderijen toonde, maar ook de onverwachte pentimenti in de vorm van personages en dieren die uiteindelijk niet in de compositie van het schilderij gebruikt werden door de schilder. Ik had schetsen van Louis Robbe, Edward Woutermaertens en Valère Verheust en één tekening van Edward Woutermaertens gevonden. Deze had ik graag vergeleken met de ondertekening van schilderen van dezelfde schilders. Wat bleek is dat Valère Verheust zijn ondertekening vermoedelijk aanbracht in verf, dus deze zijn niet te visualiseren met infraroodlicht. Hierdoor kan er geen vergelijking gemaakt worden.

53

Isabelle Willaert


2008-2009

De ondertekening die zichtbaar werd op het schilderij van Edward Woutermaertens zijn te beperkt om een vergelijking te maken met de schetsen. De ondertekening van Louis Robbe zijn duidelijk lineair zonder schaduwen of volume aan te geven. Dit is wel het geval bij de schetsen van Robbe. Zijn ondertekeningen geven enkel de contouren en de vorm, zoals een schouder van een dier, weer. Uiteindelijk heb ik gekozen voor de camera van de firma Hamamatsu. Bij de demonstraties heb ik ervaring opgedaan bij het contact leggen met de firma’s. Dit verliep niet altijd even vlot en er volgden niet altijd gewenste resultaten. Er was een groot verschil tussen de manier hoe de demonstraties verliepen, de opvolging en interesse van de firma’s. Deze kwaliteiten waren het best vertegenwoordigd bij de firma Hamamatsu. Dit hangt natuurlijk erg van de verkoper af. Maar dit zijn niet de enige kwaliteiten waardoor ik voor Hamamatsu gekozen heb. De kwaliteit van de resultaten en de prijs van de camera in vergelijking met de andere camera’s was de grootste doorslaggever.

54

Isabelle Willaert


2008-2009

6. Bibliografie Boeken Benezit Emmanuel, Dictionary of artists, Gründ, Parijs, 2006. Debrabandere Paul, Bauwens-De Jaegere Isabelle, Kortrijkse dierenschilders van de 19de eeuw, Snoeck-Ducaju& zoon, Gent, 1987. Debrabandere Paul, Geschiedenis van de schilderkunst te Kortrijk 1400-1900, Kortrijk, 1963. Flippo Willem G., Lexicon of Belgian Romantic Painters, International Art Press, Antwerpen, 1981. Germonprez F., Kortrijkse figuren, 1965. Nationaal biografisch woordenboek, deel 7, 1977. Nationaal biografisch woordenboek, deel 10, 1977. Nationaal biografisch woordenboek, deel 14, 1993. Peel A., Kortrijk…70 jaar terug, Kortrijk,1950. «Van de os op de ezel» Belgische dierenschilders in de 19de eeuw, Gemeentekrediet, Brussel, 1982. Artikels Koenen Sander, “Het verhaal achter de verf”, National Geografic (februari 2007) Weiner, Chad, “Improved Acquisition Techniques of Underdrawing in Oil-painting Using IRReflectography”, Center for Imaging Science, Rochester Institute of Technology (1998)

55

Isabelle Willaert


2008-2009

Bijlage 1. Schetsen van Louis Robbe Dit zijn acht schetsen die ik gevonden heb van Louis Robbe die niet in mijn scriptie gebruikt werden.

Fig. 116 Schets door Louis Robbe. Foto:Isabelle Willaert

Fis. 117 Schets van Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

56

Isabelle Willaert


Fig.118 Twee schetsen door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

Fig.119 Schets door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

57

2008-2009

Isabelle Willaert


Fig. 120 Schets door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

Fig. 121 Drie schetsen door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

58

2008-2009

Isabelle Willaert


Fig.121 Drie schetsen door Louis Robbe. Foto: Isabelle Willaert

59

2008-2009

Isabelle Willaert


2008-2009

2. Schetsen van Valère Verheust Dit zijn acht schetsen die ik gevonden heb van Valère Verheust. Ik heb deze niet in mijn scriptie gebruikt.

Fig. 122 Schets door Valère Verheust. Foto: Isabelle Willaert


60

Isabelle Willaert


Fig. 124 Twee schetsen door Valère Verheust. Foto: Isabelle Willaert


61

2008-2009

Isabelle Willaert


Fig. 126 Drie schetsen door Valère Verheust. Foto: Isabelle Willaert

62

2008-2009

Isabelle Willaert



63

2008-2009

Isabelle Willaert




64

2008-2009

Dankwoord Inleiding 4

Recommend Documents