D4.2. Didactisch concept voor de IT-Peer training in Nederland

GEEF HET DOOR! Peer-to-peer training voor jongeren over slimmer en duurzamer gebruik van dagelijkse IT

D4.2. Didactisch concept voor de IT-Peer training in Nederland

15/04/2015 Contract N°: IEE/12/997/SI2.644765 Start datum project: 03/04/2013 Einde project: 02/04/2016

Auteurs: Sylvia Breukers (DuneWorks) Timmy de Vos (DuneWorks) Ron Broeders (SmartHomes) Els Rommes (Radboud Universiteit Nijmegen)

Vragen of info: [email protected]

www.useitsmartly.com facebook.com/green.use instagram.com/useitsmartly# twitter.com/useITsmartly

Inhoudsopgave 1.

Introductie ............................................................................................................................................ 4 1.1 Achtergrond: peer-to-peer training voor duurzamer IT gebruik onder jongeren ......................... 4 1.2 Over het Europese project UseITSmartly........................................................................................ 5 1.3 Achtergrond ontwikkeling didactisch concept................................................................................ 5 1.4 Doelgroep........................................................................................................................................ 6

2. Leerdoelen en vertaling voor thema’s energie, gedrag, internet ............................................................. 7 3. Opzetten, geven en evalueren van de Smart IT Coach Training ............................................................... 9 3.1. Leercycli en keuze voor werkvormen ............................................................................................ 9 3.2. Basis inhoudelijk........................................................................................................................... 11 3.3 Basisvaardigheden ........................................................................................................................ 12 3.4 Begeleiding en coaching van de leerlingen: .................................................................................. 12 3.5 Evaluatie en verbetering ............................................................................................................... 12 Bijlagen........................................................................................................................................................ 13 Bijlage 1: Voorbeeld opzet training ........................................................................................................ 13 Bijlage 2. Voorbeelden van werkbladen ................................................................................................. 17 Bijlage 3. Ptt: Introductie Smart IT Coach training.................................................................................. 23 Bijlage 4. Ptt : Slim IT gebruik en peer-to-peer en multipliers ................................................................ 26 Bijlage 5: Ptt: Demontage Workshop...................................................................................................... 27 Bijlage 6: Ptt: Internet en energie .......................................................................................................... 30 Bijlage 7: Ptt: Slim energiegebruik ......................................................................................................... 32

3

1. Introductie 1.1 Achtergrond: peer-to-peer training voor duurzamer IT gebruik onder jongeren Smartphones, tablets, PC’s, gaming consoles, het maakt deel uit van ons dagelijks leven. We kunnen bijna niet meer zonder. Hetzelfde geldt voor online zijn en het gebruik van social media zoals Twitter, Facebook en Instagram. Jongeren zijn mogelijk nog sterker vergroeid met IT. IT maakt ons dagelijks leven gemakkelijker, interessanter, interactiever. Maar het kost ook energie en grondstoffen. Bovendien belandt afgedankte hardware op een groeiende berg ‘E-waste’. Verder levert de overdaad aan informatie en interactie ook stress op. Kortom dit doet de vraag rijzen: kan ons IT gebruik niet beter, slimmer en duurzamer?! Het Europese project ‘Use IT Smartly’ wil jongeren aanmoedigen om zich bewuster te worden van hun dagelijkse IT gebruik (zoals bellen; social media; filmpjes en muziek streamen; gaming; PC gebruik thuis en op school; TV). Niet door ze te vertellen hoe het anders ‘moet’, maar door jongeren zelf te laten bedenken en ontdekken hoe het anders en om vervolgens hun leeftijdsgenoten enthousiast te maken over duurzamer IT gebruik door middel van peer-to-peer communicatie. Want naar wie luisteren jongeren nou beter dan naar hun eigen leeftijdsgenoten? Dat is de insteek van de peer-to-peer benadering. De Smart IT Coach1 training heeft een tweeledig doel. De deelnemende jongeren leren: 1. over duurzaam IT gebruik 2. hoe ze leeftijdsgenoten bewuster kunnen maken van hun dagelijkse IT gebruik en wat de mogelijkheden zijn om deze dagelijkse gedragingen wat te verduurzamen (zie fig 1 bijvoorbeeld) Figuur 1 Voorbeelden van veranderingen die het dagelijkse IT gebruik wat duurzamer maken

1

We gebruiken de term Smart IT Coach (IT-peer-educator)

4

Tijdens de Smart IT Coach training krijgen jongeren informatie over achtergronden en problemen rondom de gehele IT-keten:     

de levenscyclus van de hardware, de ecologische voetafdruk, kwesties met betrekking tot grondstoffen, elektronisch afval, eindgebruikers en hun gedragingen.

Verder leren ze over:    

"Groene” of "Schone” IT het bewuster en slimmer gebruik van elektronische apparaten en communicatiemiddelen het belang van energiebesparing op het gebied van IT mogelijkheden om anderen in hun keuzes en gedragingen te beïnvloeden.

Ze gaan heel praktisch met deze kennis aan de slag en ontwikkelen onderweg ook vaardigheden op het gebied van meten, presenteren, communiceren, samenwerken. Het idee is dat jongeren methoden en materialen kiezen die het beste bij hun interesses aansluiten. Zodoende is het leereffect het grootste. Zij doen immers iets wat ze leuk en interessant vinden. Tijdens de training creëren jongeren hun eigen producten, workshopconcepten en/of presentaties, en worden daarin begeleid en ondersteund door de trainers (en waar mogelijk ook de docenten). Daarna volgt het eigenlijke peer-to-peer werk: de opgeleide jongeren gaan zelf als multipliers aan de slag op hun opleiding, school, club, of festival. Nadat op deze manier honderden andere jongeren bereikt zijn, hebben jongeren de titel Smart IT Coach verdiend en wordt aan hen een certificaat uitgereikt.

1.2 Over het Europese project UseITSmartly Binnen het Use IT Smartly-project, dat door de Europese Commissie gefinancierd wordt, werken partners uit Duitsland, Denemarken, Nederland, Noorwegen en Oostenrijk samen met jongeren aan de vraag hoe hun IT gebruik duurzamer kan worden. In 2013 en 2014 is onderzoek gedaan en zijn er met jongeren uit deze landen workshops gehouden om ideeën over duurzamer IT gebruik te ontwikkelen. De Smart IT Coach trainingen gaan nu in de praktijk een stap verder door jongeren tot IT Peer-educator op te leiden. Dit gebeurt in alle deelnemende landen. Meer informatie over het project is te vinden op www.useitsmartly.com

1.3 Achtergrond ontwikkeling didactisch concept Het huidige didactisch concept is ontwikkeld tijdens de voorbereiding en uitvoering van drie trainingen in Nederland. De trainingen zijn ontwikkeld op basis van een Engelstalig basis-didactisch concept dat in het kader van het UseITSmartly project geschreven is. Dit Engelstalige document laat zien hoe de projectpartners op basis van onderzoek, workshops en focusgroepen een aanpak voor peer-to-peer education hebben ontwikkeld rondom het thema ‘slimmer/duurzamer IT gebruik’. Ook gaat het in op de achtergrond en het nut van peer-to-peer communicatie. Op basis van het Engelstalige document is de 5

aanpak voor de specifieke Nederlandse context verder ontwikkeld en geconcretiseerd. Het huidige document is een weergave van de Nederlandse uitwerking van het didactische concept. Het doel van dit document is om de leerdoelen en een basisprogramma voor de Smart IT Training uiteen te zetten, zodat de aanbieder van de training elementen naar eigen wens kan combineren. Naast dit document wordt concreet materiaal aangeboden in de vorm van Powerpoint overzichten en handouts, die voor de verschillende onderdelen en workshops bruikbaar zijn. De leeftijd van de doelgroep is: 14-21 jaar2. Verder kost een training een deelnemer minimaal 5 dagen. We zullen ook ingaan op mogelijkheden om het programma in te korten, omdat het op Nederlandse scholen lang niet altijd mogelijk is om leerlingen voor een langere periode dan één aaneengesloten schoolweek beschikbaar te hebben voor de training. Dus een eerste verschillen met het basis didactisch concept (Deliverable 4.2) is dat we rekening houden met de niet-homogene samenstelling van sommige klassen of groepen studenten wat betreft leeftijd. Verder dient in de Nederlandse situatie rekening gehouden te worden met de randvoorwaarden die door de scholen en hogescholen geboden wordt. Daaraan kan worden toegevoegd dat het rekruteren van jongeren op vrijwillige basis als buiten curriculaire activiteit zeer tijdrovend is. In de Nederlandse situatie is deze aanpak niet succesvol gebleken. Daarom hebben we gebruik gemaakt van bestaande jongeren netwerken vanuit MilieuDefensie, Greenpeace, GreenOffices en ook medewerking gekregen vanuit deze organisaties, helaas zonder resultaat. Ook onze poging om via docenten op de Hogeschool Fontys vrijwilligers te werven zijn tevergeefs geweest. Het werken met en op scholen, tijdens schooltijd (!) is wel gelukt en dat brengt specifieke randvoorwaarden en voordelen met zich mee zoals het werken binnen de geboden ruimte en tijd (ook als de beschikbare tijd aan de krappe kant is); samenwerking met docenten (heel zinvol); mogelijkheden om de training te integreren in bestaande programma’s (ook in afstemming met docenten); beschikbare materialen en ruimten op school; etc.

1.4 Doelgroep Het huidige document is bedoeld voor degenen die zelf een Smart IT Coach training willen opzetten, voor mensen die dat laten doen maar er graag wat meer achtergrondinformatie over willen lezen, en voor andere belangstellenden. Het document heeft niet de ambitie om volledig te zijn, maar biedt een raamwerk waaruit geput kan worden en van waaruit verder gewerkt kan worden aan het opzetten van peer-to-peer trainingen gericht op slimmer IT gebruik. Het document is modulair van opzet en het is onze intentie om ook na afronding van het UseITSmartly project begin 2016, de trainingen voort te zetten op scholen in Nederland.

2

Het UseITSmartly project richt zich op jongeren tussen de 16-20 jaar, maar in de praktijk bleek dat wij in al onze groepen ook jongeren hadden die net boven de 20 of net onder de 16 waren.

6

2. Leerdoelen en vertaling voor thema’s energie, gedrag, internet De leerdoelen kunnen worden geformuleerd voor vier dimensies, namelijk kennis, vaardigheden, competenties en houding. 1. Kennis: feitelijke kennisbasis op het vlak van slim IT gebruik 2. Vaardigheden: deelnemers hebben basale cognitieve en praktische vaardigheden die nodig zijn om relevante informatie over slim IT gebruik te gebruiken, toe te passen en daarmee eenvoudige problemen aan te pakken (gebruikmakend van tools en instrumenten) 3. Competenties: deelnemers leren onder begeleiding om met enige mate van autonomie te werken. 4. Houding: de deelnemers worden bewuster, enthousiaster en ook zelfbewuster wat betreft hun eigen kunnen en kennen Omdat in het Engelse Didactische concept uitvoerig ingegaan wordt wat onder deze vier dimensies verstaat wordt, wordt daar in het huidige document niet verder op ingegaan. Hoe dan ook, per training zal met de deelnemende jongeren en bijbehorende instelling worden afgestemd waar behoefte aan is, waar de interesses liggen en wat haalbaar is voor de specifieke groep deelnemende jongeren. Ook hangt het af van de wensen van de deelnemers hoeveel er concreet tijdens de training aan de orde komt. Tabel 1 hieronder laat zien hoe we de leerdoelen naar de deelnemende jongeren van de Hogeschool van Amsterdam (februari 2015) en naar de deelnemers van een Mavo 3 klas van het Montessori College in Amsterdam (April-Juni 2015) benoemd hebben. In de basis verschillen de leerdoelen niet heel sterk, al wordt voor de HvA een en ander verbonden aan een over Life Cycle Analysis (LCA) en duurzaam ontwerpen door een docent en wordt daar uitvoeriger ingegaan op achtergrondkennis en het zelf bedenken, ontwikkelen en in praktijk brengen van hun aanpak. De HvA leerlingen hebben een hogere opleidingsniveau, zijn een stuk ouder (18-21) en volgen bovendien een multimedia-en communicatie opleiding, dus het idee was om binnen deze groep hogere ambities te realiseren. Beide groepen hebben echter de nadruk gelegd op IT hardware en de LCA die als hoofdinsteek geldt. Omdat de beschikbare tijd beperkt is, is het zinnig om al snel te kiezen voor een sub-thema (bijv. IT hardware – in combinatie met een Demontage Workshop workshop (zie ook bijlage 4), dat past bij de workshop die je wilt gaan doen en waarop dan ook vervolgacties door de leerlingen worden bedacht.

7

Tabel 1: Leerdoelen zoals verteld richting deelnemers HvA Amsterdam Aan het einde van de week hebben jullie: 1. inhoudelijke kennis over LCA, (on)duurzame productketens en de rol van eindgebruikers; 2. inhoudelijke kennis over gedragsverandering richting duurzamer IT gebruik en peer-to-peer benaderingen; 3. op basis van deze kennis in groepjes een nieuw verhaal (idee/concept/ontwerp) bedacht en gevisualiseerd; op basis van gebruikersonderzoek (onder medeleerlingen op school) dit verhaal verbeterd; 4. manieren gekozen en verder ontwikkeld om jullie verhaal op school onder peers onder de aandacht te brengen; 5. een pitch gegeven over hoe jullie aanpak hierin; daar feedback op ontvangen; 6. dit (4) in praktijk gebracht 7. en hebben jullie je leeftijdsgenoten bewuster gemaakt over wat een duurzamer IT gebruik is; gebruikmakend van jullie zelf-uitgewerkte aanpak 8. onderweg vaardigheden opgedaan met projectmatig werken, samenwerken, communiceren 9. over dit alles een eindbeoordeling en een certificaat van het EU-project Use IT Smartly ontvangen waarop staat wat je hebt geleerd en bijgedragen. Tabel 2: leerdoelen zoals voorgehouden aan de Mavo 3 leerlingen van het Montessori College Amsterdam (April –Juni 2015) Aan het einde van deze training hebben jullie; 1. Meer kennis over IT en duurzaamheid 2. Samen met je groepje: • Een idee bedacht en uitgevoerd • Zo je leeftijdsgenoten bewuster gemaakt over duurzaam IT gebruik 3. Communiciatie-, presentatie- en samenwerkingsvaardigheden verbeterd 4. Een toffe excursie gedaan 5. Een certificaat verdiend waarop staat dat je je Smart IT Coach mag noemen De derde Smart IT Coach training, op het stedelijk College Eindhoven (Havo 4; een week lang) heeft een iets anders insteek. De bedoeling is daar om de jongeren via een ‘vehikel’ de belangstelling in thema’s die met duurzamer IT gebruik te maken hebben, over te laten dragen. Een ‘vehikel’ refereert naar dingen die de jongeren interessant vinden, zoals bijvoorbeeld mode (en dat wordt dan solar fashion), of een ‘machine bouwen’ (in ons geval uit E-waste). De ‘vehikel’ methode is dus een instrument dat helpt om het onderwerp slimmer IT gebruik te koppelen aan de dagelijkse leefwereld van jongeren. Op het Stedelijk College Eindhoven werken de Havo-4 leerlingen samen met de trainers en een externe ontwerper aan de constructie van een machine die opgebouwd is uit onderdelen van oude hardware (afkomstig uit de demontage workshop). In deze machine kan bijvoorbeeld een computer geplaatst waarop jongeren en IT-duurzaamheidsquiz kunnen doen. Het bouwen, versieren, promoten, markente, filmen en op verschillende plaatsen laten zien van deze machine zijn daar de hoofdactiviteiten. Tegelijkertijd zullen ook voor deze groep vergelijkbare leerdoelen nagestreefd worden.

8

3. Opzetten, geven en evalueren van de Smart IT Coach Training 3.1. Leercycli en keuze voor werkvormen De door Kolb ontwikkelde leercyclus kan ons helpen om er zeker van te zijn dat we aan alle 4 de manieren van leren aandacht besteden.

Figuur 2 Leercyclus van Kolb

We illustreren dat aan de hand van een voorbeeld uit de trainingen die we in Nederland gegeven hebben. Bij elke groep zijn we steeds zo snel mogelijk met het ‘concreet ervaren’ aan de slag gegaan. IT en duurzaamheid is een wat abstract thema en door concrete ervaring worden allerlei vraagstukken, zoals rondom de moeilijkheid van het repareren van IT hardware, snel helder. Een goede manier om met het ‘concreet ervaren’ aan de slag te gaan is de Demontage Workshop (voorafgegaan door een korte presentatie met filmpjes). Leerlingen halen zelf de IT hardware uit elkaar en al doende komen ze allerlei vraagstukken tegen.

9

Figuur 3: Vragen naar aanleiding van het demonteren van IT hardware

Al tijdens het ‘concreet ervaren’, maar ook erna gaan de leerlingen ‘reflectief observeren’, hierin ondersteund door de trainers die actief vragen stellen (zie figuur 3) of aanvullende filmpjes over E-waste recycling laten zien. Vanuit de geleerde lessen (abstract conceptualiseren – bijv. wat zijn mogelijke verbeterpunten in de levenscyclus van IT hardware), kan er worden nagedacht over multipliers die bijvoorbeeld gebruik maken van de onderdelen uit de gedemonteerde hardware, of waarbij gebruik wordt gemaakt van foto’s (zie figuur 4) en filmpjes die van de demontage gemaakt zijn.

Figuur 4 Foto na demontage

10

Het ‘zelf aan de slag gaan’ sprak alle deelnemers (HBO, Mavo, Havo) aan en bovendien help het ook om een belangrijk deel van de IT-duurzaamheidsproblematiek in kaart brengt. Een andere workshop, die we nog niet hebben uitgeprobeerd op het moment van schrijven, is het meten en in kaart brengen van het energiegebruik in het schoollokaal of gebouw. Dat is ook een manier om heel praktisch bezig te zijn en al doende een idee te krijgen over het verbruik van verschillende apparaten, om vervolgens te kunnen gaan praten en nadenken over manieren om daar verbetering in aan te brengen. Voor de onderdelen die gericht zijn op het leren wat peer-to-peer betekent, wat gedragsverandering behelst en hoe daar gerichte acties op te bedenken, is de leercyclus ook van belang. Deels via plenaire gedeelten, en ook in groepswerk en filmpjes kunnen de verschillende onderdelen van de cyclus aan bod komen. En de trainers hebben ook de rol om groepjes te helpen af en toe pas op de plaats te maken om zich af te vragen hoe het ervoor staat, wat dat betekent en was ze nog meer nodig hebben. In overleg met docenten wordt gekeken in hoeverre de leerlingen stapje-voor-stapje worden meegenomen door het Smart IT Coach programma of dat ze de ruimte krijgen zelf hun werkzaamheden te organiseren. Factoren die daarop van invloed zijn, zijn het opleidingsniveau, het type opleiding (en hoe goed dat aansluit bij de training), de grootte van de groep, de beschikbaarheid van docenten die ondersteuning bieden tijdens de training, en de mate van vrijwilligheid (van invloed op de motivatie van deelnemers). De keuze voor bepaalde werkvormen hangt hier dan ook weer in sterke mate vanaf.

3.2. Basis inhoudelijk We vatten hieronder kort de basiskennis samen die in de training kan worden aangeboden. Het spreekt voor zich dat deze kennis extra verdieping kan krijgen wanneer een docent of externe betrokkene wat dieper in gaat op aspecten (zoals bijvoorbeeld life cycle analysis en duurzaam ontwerpen; technische IT aspecten; apps of games ontwikkelen). IT, Duurzamere IT (hardware), duurzamer omgaan met IT, slimmer IT gebruik: - Life cycle analyse3 van hardware en de organisatorische ketenaspecten die daarbij horen (grondstoffengebruik; arbeidsomstandigheden; milieu impacts; gedurende de hele keten vanaf winning van de grondstoffen tot en met het verwerken van de IT wanneer deze wordt weggegooid of gerecycled; ook aandacht voor mogelijkheden voor verbetering) - Ecologische voetafdruk en methoden om deze in kaart te brengen. Ook hier aandacht voor grondstoffenwinning, tekorten, gevaarlijke stoffen; E-waste vraagstukken en repareerbaarheid) - Ontwikkeling van IT, de toekomst van IT (bijv. door een bezoek aan de Smartest Home; het bespreken van smart cities en the internet of things). - Indirect energiegebruik (bijvoorbeeld door servers) - Gebruikers en gedrag en mogelijkheden om gedrag te veranderen 3

Een LCA is een methode voor het in kaart brengen van de invloed van producten en menselijke activiteiten op het milieu. De hele levenscyclus van een product of activiteit wordt bekeken, vanaf de winning van grondstoffen via productie en (her)gebruik tot en met afvalverwerking.

11

-

De rol van communicatie en social media

Afhankelijk van de groep leerlingen, het niveau, de beschikbare tijd e.d. wordt er gekozen voor meer of minder aandacht voor de verschillende aspecten. We merkten dat voor de groep HBO studenten het bespreken van (sociaalwetenschappelijke) perspectieven op gedragsverandering al best pittig was voor ze. Bij de leerlingen van Mavo 3 hebben we besloten om daar niet expliciet op in te gaan in een presenatie, omdat het voor hen waarschijnlijk te theoretisch zou worden. Al doende leren ze dat ze bezig is met beïnvloeden van het gedrag of het bewustzijn van peers.

3.3 Basisvaardigheden De aandacht voor het trainen van vaardigheden is gericht op de volgende zaken: -

Presentatievaardigheden (gebruik maken van PTT, foto’s, YouTube videos, social media postings) communicatievaardigheden (gebruik van bijvoorbeeld social media maar ook van andere kanalen) samenwerken projectmatig werken (plannen, rolverdeling in groep, in kaart brengen benodigdheden en risico’s, verslag doen) reflecteren op eigen activiteiten, eigen rol en mogelijkheden voor verbetering didactische benadering van de peers: dus hoe de jongeren hun leeftijdsgenoten gaan benaderen en wat wel en niet werkt en waar ze op moeten letten

3.4 Begeleiding en coaching van de leerlingen: Afhankelijk van de groep en de school, is er de optie dat de leerlingen tijdens de training een portfolio opbouwen waarin hun werkervaring wordt gedocumenteerd. Als de tijd beperkt is, kan het zinvol zijn hier niet teveel aandacht en tijd in te steken. Dan geldt het eindproduct/de peer-to-peer activiteit (die gefotografeerd en gefilmd is) als documentatie. De trainers zijn beschikbaar om extra te begeleiden voorafgaand aan de lancering van een activiteit of presentatie. Onderlinge afstemming tussen docenten en trainers helpt de trainers om goed in te schatten wat het niveau van de leerlingen is. Ook kennen de docenten vaak al een deel van de leerlingen en dat kan ook handig zijn, om de individuele begeleiding en coaching goed vorm te geven. Voor docenten is het aanwezig zijn tijdens een deel van de training zinvol om de kwaliteit ervan te kunnen beoordelen. Onze ervaring tot dusverre is dat ze het ook interessant, leuk en inspirerend vinden om de Smart IT Coach training te volgen.

3.5 Evaluatie en verbetering Bij elke Smart IT Coach training wordt vooraf gepeild wat de motivaties en interesses zijn. We hebben gemerkt dat het steeds uitdelen van formulieren de motivatie, sfeer en flow niet bevorderd, en het is dan ook aan de trainers om mondeling een vinger aan de pols te houden en tijdens de training te blijven vragen hoe het gaat, zowel aan de leerlingen als aan de docenten. Aan het einde van de week kan een eindevaluatie gehouden worden, dat kan wel met een papieren formulier, in combinatie met een afsluitend (groeps)gesprek.

12

Bijlagen Bijlage 1: Voorbeeld opzet training (op basis van de training die we op de HvA gegeven hebben in februari 2015 als onderdeel van een week waarin studenten middels een cursus een extra studiepunt kunnen halen. De Smart IT Coach training werd geïntegreerd met de Sustainable Design cursus van de HvA.) Korte omschrijving. Wat gaan studenten doen? Use IT Smartly: Dat kan toch slimmer, duurzamer en leuker? De cursus heeft een tweeledige insteek: 1. Smarter IT Use: deelnemende studenten leren over duurzamer IT gebruik (denk aan smartphone, TV, PC, laptop, tablet, gaming, online internet usage) met aandacht voor energie, materiaalgebruik, grondstoffen en sociale aspecten 2. Deelnemende studenten leren hoe ze hun ‘peers’ (leeftijdsgenoten) bewuster kunnen maken over duurzaam IT gebruik en dit brengen ze ook in de praktijk Activiteiten (o.a.) - Demontage workshop en analyse van de gesloopte hardware - Ontwikkelen van een product lifecycle diagram (ecologische voetafdruk); - Ontwikkelen van future narratives met behulp van storytelling en collages - In groepjes opstarten van Smart IT activiteit op school, gericht op bewustmaking van leeftijdsgenoten Sleutelwoorden Smart IT, lifecycle diagram, future narrative, energie-bewustzijn, peer-to-peer, bewustwording, gedragsverandering Achtergrond Use IT Smartly Het dagelijks gebruik van IT-gerelateerde producten en diensten is vanzelfsprekend voor jongeren en de meesten zijn erg vertrouwd, zo niet vergroeid met allerlei IT. Toenemende IT gebruik heeft vele voordelen, maar ook minder gunstige effecten op milieu en maatschappij. De insteek van de cursus is om de deelnemers hierover te informeren en ze te ondersteunen om ook anderen (leeftijdsgenoten) hiervan bewuster te maken.

Deelnemers worden Smart IT Coaches:   

Op basis van relevante informatie en communicatievaardigheden worden ze in staat gesteld om leeftijdsgenoten (klasgenoten, vrienden, collega’s, etc) te motiveren, te informeren en te ondersteunen in het bewuster en duurzamer gebruik van IT. Ze ontwikkelen zelf activiteiten op hun opleiding, club, festival, etc. en maken gebruik van zelf ontwikkelde materialen en zelfgekozen methoden Ze worden hierin uiteraard begeleid, door de docent en door mensen van het Europese project Use IT Smartly (www.useitsmartly.com) 13

Tijdens de training (=SRP week) krijgen studenten achtergrondinformatie over feiten en problemen rondom de gehele IT-keten: de levenscyclus van de hardware, de ecologische voetafdruk, kwesties met betrekking tot grondstoffen, elektronisch afval, eindgebruikers en hun gedragingen. Ze leren over "Groene IT", "Schone IT ', over het bewuster en slimmer gebruik elektronische apparaten en communicatiemiddelen, het belang van energiebesparing op het gebied van IT en mogelijkheden om consumenten in hun keuzes en gedragingen te beïnvloeden. Ze krijgen uiteenlopende methoden en vaardigheden aangereikt, zoals het maken van collages en verhalen, eindgebruikers onderzoek, en communicatiemethoden die helpen om peers enthousiast te maken. De aanpak tijdens de gehele cursus: Op basis van achtergrondkennis die wordt aangeboden (waar deelnemers zelf verdieping bij mogen zoeken) wordt er heel snel praktisch aan het werk gegaan om inzicht te verkrijgen in duurzamere en slimmere IT toepassingen en in manieren om anderen tot gedragsverandering aan te zetten. De kennis wordt visueel (mbt lifecycle diagram dat de ‘levensloop’ van een product laat zien) en tastbaar (tear-down workshop, collages) gemaakt. Zo worden de factoren die betrekking hebben op de duurzaamheid van IT consumentenproducten gedurende de levensduur van een product in kaart gebracht (vanaf het verbouwen van producten/delven van grondstoffen, transporteren, produceren/bouwen, verhandelen, gebruiken en consumeren, weggooien/afvoeren tot en met recyclen). Werkwijze en programma. Voorbereiding studenten: - Martin Avila, John Carpenter, & Ramia Maze: 3Ecologies Visualizing sustainability factors and futures.https://www.academia.edu/3507543/3Ecologies_Visualizing_sustainability_factors_and_f utures - The story of electronics: https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=sW_7i6T_H78 Maandag (10.00-15.30 5 uur + ½ uurtje pauze) 10.00-10.30 Introductie (met spelvorm die ook het onderwerp inleidt) en uitreiking van het stappenplan-template met alle activiteiten, opdrachten en resultaten (wordt in de loop vd week verder ingevuld en helpt ook bij de eindbeoordeling) 10.30 - 11.00 Slimmer IT gebruik, gedragsverandering en peer-to-peer 12.00 – 12.45: Introductie op Demontage workshop 12.45- na de lunch: Vorming groepjes 3 tot 4 studenten Vormen van groep en bespreken van: - wat vind elk groepslid leuk, interessant om te doen - wat voor een soort multiplier spreekt aan - rolverdeling 14

(lunch 12.30-13.00) 13.00 – 14.30 Demontage Workshop 14.30- 15.00 Nabespreking en uitwerking collage 15.00-15.30: Afsluitend: recapitulatie van vandaag Dinsdag (10.00-15.00) 10.00- 11.00 HvA - college met onderwerpen: - Video (http://vimeo.com/40550326 van 18:00 tot 24:00 min.) over een Lifecycle diagram. - Lifecycle diagram: wat is het, wat kun je ermee en voorbeelden. - Storytelling en future narratives: inleiding. 11.00 – 12.30 Koppeling collage met LC diagram - Hoe kun je de bevindingen van gisteren duiden in termen van een lifecycle diagram: maak sketchy notes en kies onderdelen waar je op wilt inzoomen. - Wat is jullie verhaal bij de collage? Welke elementen springen eruit? (materiaal/grondstofdimensies, maar ook eindgebruikersvraagstukken (gebruiksvriendelijkheid; repareerbaarheid; uitnodigend om het niet weg te gooien etc;), ketentransparanties; ontwerpprincipes). Zijn dit elementen die je kunt veranderen als je een nieuwe collage en een future narrative maakt die wel duurzaam is? Maak hiervoor ook sketchy notes – dit gaat richting een collage straks die je kunt contrasteren met de collage op basis vd tear-down workshop. Lunch 12.30-13.00 13.00-14.00 Verder met de collage/verhaal of ga met andere multiply ideeën aan de slag. 14.00-14.30: Leg je verhaal voor aan een ander groepje om te checken op begrijpelijkheid/of leg het plenair voor aan de groep. 14.30 – 15.00 Afsluitend: recapitulatie van vandaag (vul het in in je stappenplan); kijk welke leerdoelen we al redelijk gehaald hebben. Woensdag (10.00u-15.30) 10.00-10.15. Welkom 10.15 – 15.30 Zelfstandig in groepjes verder werken aan de multiply opties. Trainers en docenten zijn aanwezig om te begeleiden en te coachen. 14.45: Elk groepje vertelt kort wat ze tot nog toe gedaan hebben en de anderen reageren daarop 15.00-15.30 Sylvia: recapitulatie, vragen en vooruitblik

Donderdag 10.00u-15.30 uur 10.00 –11.00: Sylvia: Hoe maak je een presentatie/pitch? 11.00 – 12.30: Pitch je verhaal en je multiply opties (inclusief geschatte bereik) en ontvang feedback (in groepjes van deelnemers die even niet zoveel te doen hebben) 15

12.30-15.00: Multiply-activiteiten: etc (op eigen gelegenheid) een paar gaan expo inrichten op school; een paar mensen schrijven blog; maken een presentatie om vrijdag te geven voor de expo; een paar gaan op social media aan de slag. Begeleiding beschikbaar indien nodig 15.00-15.30 R ecapitulatie, vragen en vooruitblik

Vrijdag (10.00-15.00) 10.00 – 10.15: Welkom en over vandaag de laatste dag 10.15 – 12.30: Uitwerking, voorbereiding van presentatie in media lounge van de school ’s middags. Laatste disseminatie activiteiten (posters verspreiden op HvA en andere plekken) 12.30-13.00: Beoordeling door docenten 13.00-13.30 Feestelijke lunch 13.30-14.30: Presentaties in de media lounge 14.30-15.00 Invidivuele en groepsevaluatie; informatie over vervolgacties; uitreiking certificaat

Het resultaat. Wat wordt opgeleverd? In deze SRP cursus ontwikkel je toekomstverhalen met behulp van collages, die op basis van bijv. een lifecycle diagram een duurzamer alternatief laten zien voor een IT toepassing, op basis van eindgebruikers onderzoek. Daarnaast leer je hoe je leeftijdsgenoten bewuster kunt maken, gebruik makend van verschillende methoden en media, en gebruikmakend van de toekomstverhalen en collages. Criteria. Verplichte aanwezigheid; samen met anderen toekomstverhalen ontwikkeld die een duurzamer IT gebruik mogelijk maken en je hebt je leeftijdsgenoten bewuster gemaakt van het belang van duurzamer IT-gebruik en toepassingen middels een peer-to-peer aanpak. Benodigde voorkennis? Materialen die studenten mee moeten neme/ aanschaffen? Voorkennis: de vakken User Centered Design (P) en New Product Development (P). Materiaal: Laptop

16

Bijlage 2. Voorbeelden van werkbladen Hoeveel energie zit er in een smartphone? In een Smartphone zit 220 kWh energie.  Vanaf het winnen van grondstoffen tot het fabriceren van de componenten. o

Moederboard(+Display)

91 kWh

o

Plastics

1 kWh

o

Aluminium

1 kWh

o

Glas

0,5 kWh

o

Rest(kleine onderdelen)

2,5 kWh



Montage

120 kWh



Transport

4 kWh

Om zelf 1kWh te produceren, zou je tien uur moeten fietsen op een fiets met daarop een generator gemonteerd. Hoe lang zou je moeten fietsen om één smartphone te kunnen produceren? ________________ Andere elektronische apparaten ter vergelijking: Apparaat Energie van productieproces Hoe lang fietsen? in uren Smartphone 220 kWh Laptop 400 kWh Flat Screen 1450 kWh Ter vergelijking de gemiddelde energieconsumptie per jaar: Apparaat Jaarlijkse consumptie Smartphone 100 kWh Laptop 90 kWh Flat Screen 91 kWh Hoe lang zou ik mijn smartphone, laptop of flatscreen moeten gebruiken zodat ik net zo veel energie heb gebruikt als dat er al in mijn telefoon zit (uit het productieproces). Smartphone________ Laptop__________ Flat Screen____________ Hoeveel energie zit er in een smartphone? In een Smartphone zit 220 kWh energie.  Vanaf het winnen van grondstoffen tot het fabriceren van de componenten. o

Moederboard(+Display)

91 kWh

o

Plastics

1 kWh

17

o

Aluminium

1 kWh

o

Glas

0,5 kWh

o

Rest(kleine onderdelen)

2,5 kWh



Montage

120 kWh



Transport

4 kWh

Om zelf 1kWh te produceren, zou je tien uur moeten fietsen op een fiets met daarop een generator gemonteerd. Hoe lang zou je moeten fietsen om één smartphone te kunnen produceren? ______2200 uur_______ Andere elektronische apparaten ter vergelijking: Apparaat Energie van productieproces Hoe lang fietsen? in uren Smartphone 220 kWh 2200 Laptop 400 kWh 4000 Flat Screen 1450 kWh 14500 Ter vergelijking de gemiddelde energieconsumptie per jaar: Apparaat Jaarlijkse consumptie Smartphone 100 kWh Laptop 90 kWh Flat Screen 91 kWh Hoe lang zou ik mijn smartphone, laptop of flatscreen moeten gebruiken zodat ik net zo veel energie heb gebruikt als dat er al in mijn telefoon zit (uit het productieproces). Smartphone____2,2 jaar____ Laptop___4,44 jaar_______ Flat Screen_____15,9 jaar_______

18

Muis-klik tellen. Iedere actie op het internet kost stroom. Zoek de antwoorden op onderstaande vragen en tel iedere klik. Vraag 1: Welke groene zoekmachines“ zijn er – en zijn ze echt zo groen als ze zeggen? Hoeveel klikken?:

Vraag 2: Hoe wordt een typische groene PC gemaakt – wat is het verschil met een gewone PC? Hoeveel klikken?:

Iedere klik op het internet verbruikt 0,3Wh (volgens Google) elektrische energie. Hoeveel energie heeft jouw zoekopdracht gekost? Vraag 1: Vraag 2: Totaal verbruik: Hoe lang zou je volgende apparaten kunnen gebruiken met deze hoeveelheid energie? Apparaat LED-Lamp Laptop TV-Set Radio Koelkast Spelcomputer incl. Scherm Gloeilamp

Energie in W 10 60 120 15 50 800 75

Gebruikstijd in uren

Gebruikstijd in min

Let op, de uitgerekende hoeveelheid laat alleen zien hoeveel energie de zoekmachine zelf heeft verbruikt. Daar komt het verbruik van jouw eigen apparaten nog bovenop.

19

Google knows what you did last summer! Dave hakkens, de Zoek de informatie en tel de muis-klikken!  Hoe oud is Dave Hakkens?

bedenker

van

Phoneblocks...



Waar is Dave geboren?



Wat zijn Dave zijn twee meest recente projecten?



Welke bedrijven zijn er bezig met de verdere ontwikkeling van Phoneblocks en welke naam gebruiken ze hiervoor?



Aan welke school is Dave afgestudeerd, in welk jaar en in welke stad ligt deze school?



Dave heeft een keer een man betrapt bij zijn werkplaats. Kun je vinden waarop deze man betrapt werd?



Dave houdt van reizen maar baalt van de kabels die je mee moet nemen voor je apparaten. Wat heeft hij hiervoor verzonnen?



Waar was Dave Hakkens op 15 april 2014?

Hoeveel klikken had je nodig? Iedere klik op het internet verbruikt 0,3Wh (volgens Google) elektrische energie. Hoeveel energie heeft jouw zoekopdracht gekost? Totaal verbruik:

Hoe lang zou je volgende apparaten kunnen gebruiken met deze hoeveelheid energie? Apparaat

Energie in W

Gebruikstijd in uren

Gebruikstijd in min 20

LED-Lamp Laptop TV-Set Radio Koelkast Spelcomputer incl. Scherm Gloeilamp

10 60 120 15 50 800 75

Nu stellen we ons voor dat de helft van de internetgebruikers van over heel de wereld iedere dag een dergelijke zoekopdracht uitvoeren. Met een gegeven hoeveelheid van 2,7 miljard gebruikers (in 2014), zou dat een totale hoeveelheid zijn van __________________ klikken. Hoeveel kWh is er gebruikt gedurende deze wereldwijde zoekopdrachten? Het gemiddelde gebruik per huishouden is 4500kWh per jaar. Hoeveel huishoudens zouden volledig kunnen worden voorzien met de energie van de internetzoekopdrachten?

Hoeveel klikken had je nodig? 100 Iedere klik op het internet verbruikt 0,3Wh (volgens Google) elektrische energie. Hoeveel energie heeft jouw zoekopdracht gekost? Totaal verbruik: 30Wh Hoe lang zou je volgende apparaten kunnen gebruiken met deze hoeveelheid energie? Apparaat LED-Lamp Laptop TV-Set Radio Koelkast Spelcomputer incl. Scherm Gloeilamp

Energie in W 10 60 120 15 50 800 75

Gebruikstijd in uren 3 0,5 0,25 2 1,67 0,04 0,4

Gebruikstijd in min 180 30 15 120 100 2,4 24

Nu stellen we ons voor dat de helft van de internetgebruikers van over heel de wereld iedere dag een dergelijke zoekopdracht uitvoeren. Met een gegeven hoeveelheid van 2,7 miljard gebruikers (in 2014), zou dat een totale hoeveelheid zijn van ______135000000000______ klikken. 21

Hoeveel kWh is er gebruikt gedurende deze wereldwijde zoekopdrachten? 40500000 kWh Het gemiddelde gebruik per huishouden is 4500kWh per jaar. Hoeveel huishoudens zouden volledig kunnen worden voorzien met de energie van de internetzoekopdrachten? 9000 huishoudens

22

Bijlage 3. Ptt: Introductie Smart IT Coach training Afhankelijk van de groep jongeren en de beschikbare tijd en middelen kan de presentatie worden aangepast of uitgebreid. Dit voorbeeld is gebruikt voor een Mavo-3 klas. Bijlage 2. Ptt met suggesties voor de introductie

IT vandaag de dag: Maak een lijstje van de IT- apparaten bij jou thuis - Hoeveel apparaten? - Die je niet mee gebruikt?

Introductie

- Hoeveel tijd ?

Smart IT Coach Training 2015 Sustainable Design

1

5 …het wordt steeds meer! MEER SPULLEN:

IT?

Meer grondstoffen nodig Op=Op

2

6

IT in de jaren ‘50

…het wordt steeds meer! MEER SPULLEN:

…kldsfjk

Meer afval Dumpen=Slecht Voor mens en milieu

3

7

IT in de jaren ‘90

…het wordt steeds meer! MEER ENERGIEVERBRUIK: Vaak: fossiele grondstoffen

Op=Op Slecht voor mens en milieu

4

https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=80nbuDp0368

http://childrenofthenineties.blogspot.nl/2010/02/t echnology-we-grew-up-with-on-its-way.html

8

23

…het wordt steeds meer! MEER INTERACTIES:

Voordelen: Nadelen:

9

Slimmer IT Gebruik: - Grondstoffen - Afval - Energie

HOE KAN DAT BETER?

- Interacties en online: wat kan beter en hoe?  GEEF HET DOOR!

10

24

25

Bijlage 4. Ptt : Slim IT gebruik en peer-to-peer en multipliers Afhankelijk van de groep jongeren en de beschikbare tijd en middelen kan de presentatie worden aangepast of uitgebreid. Dit voorbeeld is gebruikt voor een Mavo-3 klas. Peer to Peer Door jongeren, voor jongeren

Vervolg

The story of electronics:

1

https://www.youtube.com/watch?v=2REsMF3PfvA&list=PLTtEEhYk GiXyNwCx1CRj1cWCcWTCzP97j&feature=player_embedded

Peer: “A person of the same age, status, or ability as another specified person”

5

Geef het door: multipliers:

Slimmer IT-gebruik

Leeftijdsgenoten bereiken en beïnvloeden (1  150)

2

https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=fW8amMCVAJQ

6 Dagelijkse Voorbeelden

3

• Echt uit! • Weggooien? • Minder grote schermen! • Liever downloaden dan streamen • IT op school: kan dat beter? • Wat gebruik je nou eigenlijk echt? Wat doe je met de rest? • IT kan ook helpen! • Beter ontwerpen!

Wat zijn multipliers? Activiteiten waarmee je leeftijdsgenoten bereikt en ze:

- informatie geeft over IT en hoe dat van invloed is op energie, grondstoffen en afval - ideeën aanreikt om beter met hun IT om te gaan

7 Voorbeelden multipliers: Met je groepje:

- een wedstrijd (bijv. een quiz die IT-kennis test) - een challenge (een dag zonder je smart-phone, wie durft?!) - presentaties in andere klassen -

een grappige actie om aandacht te trekken

-

start handtekeningen actie

-

maak filmpjes en verspreid deze via social media

-

Let’s save energy!

maak wat van E-waste en exposeer dat op school

-

organiseer een flashmob en film dat

-

ga e-waste inzamelingsactie organiseren hier op school (wij helpen je het naar een duurzame recycler te brengen)

-

schrijf een blog

-

maak een plan voor duurzamere IT hardware hier in de klas en deel dat met leeftijdsgenoten

- Ontwikkel een app of game - Interview mede-leerlingen en film dat

https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=ycdke8MTSCI

4

Waarschijnlijk ga je een combinatie van meerdere van al deze activiteiten doen met je groepje

- Maak een dans- of zangvoorstelling

8

- …….ETC….

26

Bijlage 5: Ptt: Demontage Workshop Afhankelijk van de groep jongeren en de beschikbare tijd en middelen kan de presentatie worden aangepast. Voor de Mavo-3 klase hebben we niet alle sheets gebruikt, voor de HBO studenten wel.

DEMONTAGE WORKSHOP

WAT GEBEURT ER MET ONS EWASTE? ALS WE NIET RECYCLEN E-wasteland https://www.youtube.com/watch?v=t_qnwinG0ZA

1

5

GRONDSTOFFEN.. WAAR KOMEN ZE VANDAAN?

CIRCULAIR ONTWERP VIJF ONDERWERPEN

Filmpje https://www.youtube.com/watch?v=muA19NZ2RSQ

2

6 Circulair ontwerp

HOEVEEL MATERIALEN ZITTEN ER IN EEN IPHONE?

3

7 ONDERWERP 1

46

ONTWERP VOOR REPARATIE/O NDERHOUD

4

8

27

ONDERWERP 2

DOCUMENTEER EN LEER!

ONTWERP VOOR HERGEBRUIK/ HERVERKOOP

9

13 ONDERWERP 3

TIME TO TEAR DOWN

ONTWERP VOOR HERFABRICAGE

10

14 ONDERWERP 4

REFLECTIE

ONTWERP VOOR MATERIAAL TERUGWINNING

11

15

Montage methoden? Herken je onderdelen: Wat doen ze? wat valt op? Onderhoudsvriendelijk? Hoe bereikbaar zijn onderdelen? Hoeveel onderdelen zijn er? Kun je materialen herkennen? Demontagetijd..? Hoe kan dit beter?

ONDERWERP 5

WAT VIND JIJ VAN HET DESIGN?

ONTWERP VOOR DIENST & FUNCTIE

12

16

28

WAT GA JIJ HERONTWERPEN?!

17

18

29

Bijlage 6: Ptt: Internet en energie Afhankelijk van de groep jongeren en de beschikbare tijd en middelen kan de presentatie worden aangepast of uitgebreid. Dit voorbeeld was ten tijde van dit schrijven nog niet in praktijk gebruikt. Het internet

Internet: Hoe werkt het technisch? Kern van het internet

What’s up?

1

5

Internet: Dingen te doen

2

Netwerk stedelijk gebied

Aansluiting huishoudens op netwerk

Internet: Hoe werkt het praktisch?

6 Informatie via internet: Een bericht van Davos naar Nagoya

Internet: Dingen te doen

Communicatie via verschillende netwerken en knooppunten

3

7 Informatie via internet: Een bericht van Davos naar Nagoya

Wat is internet?  Mondiaal communicatie netwerk  Bestaande uit heel veel computers  Aan elkaar gekoppeld dmv TCP/IP  (Internationaal) Netwerk van netwerken  Privaat, publiek, academisch, bedrijven, scholen, en overheden  Het versturen van grote databestanden wordt verdeeld over heel veel kleine pakketjes o

Efficient & effectief Communicatie via verschillende netwerken en knooppunten

 Met behulp van elektronische, draadloze en optische netwerk technologie

4

o

Kabel (koper, coax, glasvezel), wifi (hotspot), mobiel (2/3/4G)

8

30

Informatie via internet: Een bericht van Davos naar Nagoya

Veel data verkeer gaat via serverfarms

Communicatie via verschillende netwerken en knooppunten

9

13 Hoeveel energie verbruikt internet? Bijvoorbeeld Skype met opa en oma Streamen muziek/ gamen

Veel data verkeer gaat via serverfarms

Gebruik en opladen – kWh afhankelijk van gebruik  hoeveelheid data, maar ook hoeveel applicaties Elektriciteit  Naast router moet nog streaming kastje bij, altijd aan Opmerking over standby

Elektriciteit  Afhankelijk van drukte, altijd aan, standby verbruik

10

14 Website gebruik: Meest populaire websites per land

11

Veel data verkeer gaat via serverfarms

15 Veel data verkeer gaat via serverfarms

12

Wereldwijde datacentra

16

31

Bijlage 7: Ptt: Slim energiegebruik Afhankelijk van de groep jongeren en de beschikbare tijd en middelen kan de presentatie worden aangepast of uitgebreid. Dit voorbeeld was ten tijde van dit schrijven nog niet in praktijk gebruikt. Slim netwerk

1

Mensen …. wonen

5 Slim huis

2

Mensen …. eten en drinken

6 Slimme apparaten - Domotica

3

Mensen …. leven

7 Slimme stad

4

Mensen …. reizen

8

32

Ecologische voetafdruk

Hoe bouw ik een groene PC?

 Alles wat we doen en gebruiken kost 

Grondstoffen



CO2



Ruimte – bebouwd, landbouwgrond

• •

http://www.explainingcomputers.com/green_pc_video.html https://www.youtube.com/watch?v=L7FvZ-JduRM – DIY local upgrade

 Ecologische voetafdruk  Hoeveel kost jouw – dagelijkse - manier van leven aan middelen?

9

13 Bereken je eigen ecologische voetafdruk http://www.wnf.nl/voetafdruktest/

10 Ecologische voetafdruk

11

http://edgie.een.nl/2012/11/the-ecological-footprint-of-theentire-world/

Grenzen aan de planeet

12

33

Eerlijke telefoon

17

http://www.fairphone.com/2015/01/22/firstfairphones-environmental-impact/

21 Eerlijke telefoon

http://www.fairphone.com/2015/01/22/firstfairphones-environmental-impact/

18

22 Eerlijke telefoon

http://www.fairphone.com/2015/01/22/firstfairphones-environmental-impact/

19

23 Eerlijke telefoon

http://www.fairphone.com/2015/01/22/firstfairphones-environmental-impact/

20

24

34

Circulaire economie – Cradle to cradle

Eerlijke telefoon

25

29 http://www.fairphone.com/2015/01/22/firstfairphones-environmental-impact/

26 Leren van de natuur – Systemen: Levensloop gebruik

27 Analyse levensloop gebruik

Ruwe grondstoffen

Stortplaats

Hergebruik

Herbestemming

Productie

Afval

Weggooien

Levensloop

Onderhoud

Transport

Installatie

Gebruik

28

35