d e t a i l h a n d e l

kwartaalbericht

detailhandel 4

n u m m e r

In het derde kwartaal van 2007 heeft de detailhandel een omzetgroei van 2,5% behaald ten opzichte van hetzelfde kwartaal een jaar eerder. Het is voor de negende keer op rij dat de omzet van de detailhandel toeneemt in vergelijking met hetzelfde kwartaal een jaar eerder. > 2-6

5,4 %

0% iii

De economie groeide in het derde kwartaal van 2007 met 4,1% ten opzichte van een jaar eerder. Dit is de hoogste groei in meer dan zeven jaar. Vooral de aanzienlijk hogere productie van aardgas gaf een flinke impuls aan de economische groei. > 8 In het derde kwartaal van 2007 besteedden consumenten 2,4% meer dan een jaar eerder. De inflatie kwam uit op gemiddeld 1,3%. In het derde kwartaal ligt het consumentenvertrouwen wel lager dan in het tweede kwartaal. > 9

2007 iv

i

ii

iii

2007

De iconen in het kwartaalbericht tonen de omzetontwikkeling ten opzichte van dezelfde periode een jaar eerder. De uitkomsten over het derde kwartaal 2007 zijn voorlopig.

de strijd om de portemonnee De omzet van de detailhandel is geen “black box”. De omzet hangt samen met tal van factoren, zoals de ontwikkeling van de Nederlandse economie en het bestedingsgedrag. De detailhandel moet steeds meer gaan wedijveren met andere sectoren om het aandeel in de portemonnee te behouden. De laatste vijf jaar groeien bestedingen aan diensten hard en kopen consumenten hun spullen vaker buiten de detailhandel om. Bovendien zet men steeds meer geld opzij op spaarrekeningen. > 10

en verder in dit nummer :

Kerncijfers

d e c e m b e r

totaal detailhandel

2006

Eind september 2007 telde de detailhandel ruim 16.000 openstaande vacatures. Dit zijn er bijna evenveel als een jaar eerder. Het aantal vacatures in de detailhandel blijft daarmee op een hoog niveau. Vanaf het derde kwartaal van 2004 was er steeds groei. > 7

~

persoonlijke verzorging : lichte toename

3e kwartaal 2007 t.o.v. 3e kwartaal 2006

van de omzet

>3

consumentenelektronica zet stijgende lijn voort

>3

omzet dhz neemt iets af

>4

aanhoudend meer omzet in kledingbranche

>4

nederlandse economie

economische groei inflatie werkloosheid

4,1 % 1,3 % -19,7 %

vrije tijd en educatie : omzetgroei kleiner

detailhandel

omzetvolume faillissementen

1,5 % -2,9 %

horeca

omzet

2,7%

bron: CBS

* waarde, geen mutatie

forse omzetplus postorder - en internetbedrijven

>5

geringe omzetgroei in foodbranche

>6

lichte omzettoename bij woonwinkels

>6

hbd - ondernemerspanel :

consument

bestedingen consumentenvertrouwen koopbereidheid

>5

dan voorgaande kwartalen

2,4% 10 * 7*

2007

een positief jaar

> 11

Om z e t d et a ilh a n d e l blijf t toe ne m e n tabel 1

2006

2007 heeft de detailhandel

procentuele mutatie t.o.v. zelfde periode een jaar eerder

figuur 1

iii

i

tabel 2 W inkels in artikelen voor persoonlijke

-1,4 %

2007 iv

ii

verzorging

iii

kwartaal 3 2007

prijs 1,0 0,7 1,2

volume 1,5 0,6 1,9

jaar 2006

behaald ten opzichte van

In 2006 is in Nederland aan optische artikelen

procentuele mutatie ten opzichte van zelfde periode een jaar eerder

omzet 5,3 3,7 6,2

hetzelfde kwartaal een

d 0,9 miljard (inclusief BTW) besteed. Het

jaar eerder. Het is voor de

grootste deel daarvan ging naar brillen,

negende keer op rij dat de

monturen en brillenglazen. Het marktaandeel

omzet van de detailhandel

van de optiekbedrijven, brillenzaken en juweliers

toeneemt in vergelijking met

was het grootst, namelijk 96%.

hetzelfde kwartaal een jaar

Optiekbedrijven profiteren van de toegenomen

omzet 0,8 winkels in persoonlijke verzorging 1) drogisterijen -3,0 medische artikelen, parfums, cosmetica 7,6 optische artikelen .

eerder. De omzettoename

consumptieve bestedingen aan luxe, duurzame

was in het derde kwartaal

goederen. Het omzetniveau lag in 2006 15%

Omzet detailhandel, totaal

wel lager dan die in het

hoger dan in 2002, wat algemeen beschouwd

8

kwartaal ervoor. De groei

wordt als een topjaar voor de detailhandels

7

werd negatief beïnvloed

sector. De totale brancheomzet bedraagt circa

6

doordat het derde kwartaal van dit jaar een extra zon-

5

d 829 miljoen (exclusief BTW).

Bron: HBD

kwartaal van 2006 een extra

3

zaterdag had. Na een globale

2

correctie voor het koopda-

1

geneffect was de groei in

0

het derde kwartaal ongeveer

-1

gelijk aan die in het kwartaal

1)

kwartaal 3 2007

prijs 0,5 0,5 1,3 .

jaar 2006

volume 0,3 -3,4 6,2 .

omzet 3,4 2,4 2,8 .

exclusief juweliers; deze zijn opgenomen bij winkels in kleding, modeartikelen, textiel en juweliersartikelen.

De winkels in artikelen voor persoonlijke verzorging hebben in het derde kwartaal van dit jaar een kleine omzetgroei behaald. De omzet van deze winkels was 0,8% hoger dan in het derde kwartaal van 2006. De prijzen en het volume zijn beide een fractie toegenomen. De omzetgroei is afgenomen in vergelijking met de groei in de eerst helft van het jaar. Over de eerste 6 maanden boekten de winkels in deze branche nog 4,8% meer omzet. De totale omzet over de eerste drie kwartalen van 2007 komt hiermee 3,5% hoger uit dan in de eerste drie kwartalen van vorig jaar. De drogisterijen hebben in het derde kwartaal 3,0% minder omzet gerealiseerd. Het omzetvolume is in deze periode zelfs met 3,4% gedaald. De prijsstijgingen bleven beperkt tot 0,5%. De winkels in medische artikelen, parfums en cosmetica echter boekten een forse omzetontwikkeling van 7,6%. Deze toename in de omzet kwam vooral doordat er meer producten zijn verkocht.

dag telde, terwijl het derde

4

daarvoor. Het groeitempo ligt

-2

wel iets lager dan in het jaar

-3 i

ii

iii

2005

iv

i

ii

iii

2006

iv

i

ii

iii

Consumentenelektronica:

elektronica

2006 toen de omzet maar liefst toenam met 5,3%.

Consumentenelektronica zet stijgende lijn voort

5,8 %

2007

tabel 3 Winkels in consumentenelektronica

0% 2006 iii

Binnen de detailhandel noteerden zowel de food- als de non-foodbranche omzetgroei. De

winkels in non-food artikelen boekten de hoogste groeicijfers. Deze winkels behaalden 3,2% meer omzet dan een jaar eerder. De non-foodbranche heeft al vanaf het derde kwartaal van 2005 de hoogste groeicijfers binnen het winkelsegment van de detailhandel. Vooral de verkoop van duurzame consumptiegoederen is de laatste twee jaar aanzienlijk toegenomen. Ook de winkels in voedings- en genotmiddelen hadden in het derde kwartaal van dit jaar meer omzet dan het jaar daarvoor. De omzet van de foodwinkels liet een bescheiden toename zien van 1,4%. De prijzen en het volume droegen in nagenoeg gelijke mate bij aan deze omzetgroei.

2007 iv

i

ii

iii


In 2006 gaven consumenten d 1,0 miljard (inclusief BTW) uit aan computers en software. Ongeveer de helft van de bestedingen komt terecht in computerwinkels. De computershops hebben in de loop der jaren veel concurrentie gekregen van vooral postorder- en internetbedrijven (die hun marktaandeel sinds 2002 verdrievoudigden) en

bron: CBS

In totaal belandde er in het derde kwartaal van dit jaar ruim 22,5 miljard euro in de kassa’s van de detaillisten. De ruim 7 miljoen huishoudens in Nederland hebben daarmee voor gemiddeld een kleine 3.200 euro gewinkeld. Zowel de prijs als het volume leverde een bijdrage aan de toename van de omzet in het derde kwartaal. Het volume was 1,5% groter dan een jaar eerder. De prijsstijging bleef beperkt tot 1,0%. De stijging van de prijzen was daarmee iets minder dan in de vier voorafgaande kwartalen.

2

1)

een omzetgroei van 2,5%

procentuele mutatie t.o.v. zelfde kwartaal een jaar eerder.

bron: CBS

Lichte toename omzet

5,2 %

In het derde kwartaal van

Detailhandel in consumentenartikelen

omzet detailhandel in consumentenartikelen 2,5 winkels in voedings- en genotmiddelen 1,4 winkels in non-foodartikelen 3,2

Persoonlijke verzorging:

verzorging

k w a r t a a l b e r i c h t d e t a i l h a n d e l d e ce mbe r 2007

branches in cijfers

bron: CBS


branches in cijfers

omzet winkels in consumentenelektronica 5,8 wit- en bruingoed, telecom en computers 6,1 wit- en bruingoed 8,0 computers 8,4

kwartaal 3 2007

prijs -7,9 -7,4 -6,7 -16,9

jaar 2006

volume 14,9 14,5 15,8 30,4

omzet 7,8 8,9 11,7 -0,2

wit- en bruingoedzaken. In 2002 (toen de computerbranche een flinke omzetstijging boekte) hadden de computershops nog 52% van de markt in computers en software in handen. Bron: HBD

In het derde kwartaal van 2007 hebben de winkels in consumentenelektronica goede zaken gedaan. De omzet was 5,8% hoger dan in hetzelfde kwartaal een jaar eerder. De groei is daarmee even hoog als die in het tweede kwartaal van dit jaar. De voortvarende omzetgroei van de consumentenelektronica in de laatste 2 jaar wordt daarmee voortgezet. Binnen de consumentenelektronica waren het vooral de winkels in wit- en bruingoed en de computerwinkels die goede zaken deden in het derde kwartaal. De winkeliers in deze branches behaalden ongeveer 8% meer omzet dan een jaar eerder. De prijzen in de winkels in consumentenelektronica daalden met 7,9 procent in het laatste kwartaal. Negatieve prijsontwikkelingen zijn een typisch kenmerk van de consumentenelektronicabranche. De wereld van de consumentenelektronica heeft te maken met razendsnelle technologische ontwikkelingen en daarmee samenhangend snel dalende prijzen. De nieuwe dure computer, televisie, camera, MP3-speler of het mobieltje van vandaag kan morgen alweer vervangen zijn door een mooier en beter model. Het oude model is dan al snel minder waard. 3

Doe- h et-zelf :

doe-het-zelf

Omzetgroei kleiner dan voorgaande kwartalen

tabel 4 Winkels in doe-het-zelfartikelen

-0,4 %

2006

2007 iv

i

ii

iii

iii


Bijna tweederde van de detaillisten in de sanitairbranche heeft de afgelopen twee jaar een toename gezien in de totale bestedingen van consumenten aan sanitair. Slechts een op de tien heeft juist een afname waargenomen. Ook

omzet doe-het-zelfartikelen -0,4 bouwmarkten 0,1

kwartaal 3 2007

prijs 4,2 4,2

volume -4,4 -4,0

i

ii

iii


jaar 2006

De consument in Nederland gaf in 2006 ruim

omzet 6,7 6,4

d 1,4 miljard (inclusief BTW) uit aan speelgoed. Het marktaandeel van de speelgoedzaken was het grootst, namelijk 46%. De meeste concurrentie ondervindt de speelgoedbranche van de niet-

ziet meer dan de helft van de detaillisten een

detailhandel en de huishoudelijke-artikelenzaken

In het derde kwartaal 2007 hielden prijs (+4,2%) en volume (-4,4%) elkaar vrijwel in evenwicht bij de winkels in doe-het-zelfartikelen. Per saldo was een afname van de omzet met 0,4% het resultaat. Hiermee komt een einde aan een reeks van acht kwartalen met positieve omzetontwikkelingen. In het eerste halfjaar van 2007 moest de groei in de omzet al volledig van de prijzen komen, want de ontwikkeling van het volume lag rond nul %. Al met al heeft de doe-het-zelfbranche tot nu toe in 2007 met + 2,3% nog een duidelijke toename van de omzet te zien gegeven. Deze toename steekt echter behoorlijk schril af tegen de toename in de eerste drie kwartalen van 2006. Toen werd 7% meer omgezet dan een jaar eerder. De bouwmarkten hadden in het derde kwartaal 2007 vrijwel evenveel omzet als in hetzelfde kwartaal een jaar eerder. Dat betekent dat de speciaalzaken in doe-het-zelfartikelen minder hebben gepresteerd dan het gemiddelde van de doe-het-zelfbranche.

toename in de gemiddelde besteding per klant. De consument is bereid om meer te betalen voor extra luxe en kwaliteit. Ook over de toekomstige bestedingen zijn de detaillisten positief. 71% verwacht een toename van de bestedingen. En driekwart verwacht dat de omzet de komende twee jaar zal stijgen. Bron: Bouwkennis/USP Marketing Consultancy

kleding

iv

tabel 6 Winkels in artikelen voor vrije tijd en educatie

0%

2007

(9%). Door de jaren heen is het marktaandeel van speelgoedzaken in de verkoop van speelgoed stabiel gebleven. Weliswaar is de verkoop via andere kanalen dan de detailhandel (zoals tweedehands verkoop) gegroeid, maar dat lijkt vooral ten koste

bron: CBS

iii

Vrije tijd en educatie:

9,5 %

Omzet doe-het-zelf neem iets af

6%

2006

vrije tijd en educatie

aan speelgoed. In 2006 was dat bedrag opgelopen tot d 13 miljoen. Daarmee is speelgoed de snelst groeiende productgroep die online gekocht wordt. Bron: HBD

tabel 5 Winkels in kleding, modeartikelen

0% i

ii

iii

56% van de consumenten winkelt het liefst in


de binnenstad, 25% het liefst in een overdekt

omzet winkels in kleding, mode-artikelen en textiel 5,5 bovenkleding 7,3 damesbovenkleding . herenbovenkleding . bovenkleding algemeen assortiment 11,6 schoeisel 1,7 textielsupermarkten 2,1 juweliersartikelen en uurwerken 1,6

winkelcentrum, 10% in een weidewinkel en 9% winkelt het liefst buiten de binnenstad. Ketens zijn vooral populair bij jongeren, vrouwen, middelbaar opgeleiden en mensen met een benedenmodaal inkomen. De voordelen van de binnenstad zijn de hoge concentratie van winkels, de

te kiezen zijn ook dat de winkels daar dicht bij elkaar zitten, er een goede parkeergelegenheid

bron: CBS

aanwezigheid van ketens en de gezellige drukte. Redenen om voor een overdekt winkelcentrum

kwartaal 3 2007

prijs 1,7 1,6 . . 1,7 2,3 1,6 1,1

niet in de winkel

4

omzet 8,0 2,5 10,3 . . 3,3 15,4 . .

Detailhandel niet in winkel:

9,8 %

jaar 2006

volume 3,7 5,6 . . 9,8 -0,6 0,5 0,5

omzet 7,0 7,0 7,2 . 9,2 7,3 3,7 14,4

Forse omzetplus postorder/internetbedrijven

2006 iii

i

ii

iii


Niet alleen het bezit en het gebruik van internet, ook het kopen via internet zit in de lift. In 2007 geeft 58% van de Nederlanders aan ooit een aankoop via internet te hebben gedaan. In 2005 kopen neemt toe. Inmiddels heeft 41% dat zelfs

In het derde kwartaal van 2007 hebben de winkels in kleding, mode-artikelen, textiel en juweliersartikelen een omzetontwikkeling van 5,5% behaald. Vanaf het derde kwartaal van 2005 is de omzetontwikkeling in deze branche uitsluitend positief geweest. De omzet in het derde kwartaal nam toe in vergelijking met het voorgaande jaar doordat er meer verkocht werd (+3,7%) en doordat de prijzen stegen (+1,7%). De schoenenwinkels, textielsupers en de juweliers boekten een bescheiden omzetgroei van circa 2%. In alle drie de branches was het vooral de prijsontwikkeling die voor de omzettoename zorgde. De winkels in bovenkleding boekten in het derde kwartaal fors meer omzet. Er belandde 7,3% meer geld in de kassa’s van deze winkels. De omzetgroei van de bovenkledingwinkels kwam vooral doordat er meer artikelen verkocht werden (+5,6%). De prijzen stegen daarnaast 1,6%. De omzet in de eerste negen maanden van 2007 overstijgt daarmee de omzet in diezelfde periode van het topjaar 2002.

tabel 7 Detailhandel niet in winkel

0%

2007 iv

was dat nog 46%. Ook de frequentie van online

is en alle ketens aanwezig zijn. Bron: Textilia/GfK

jaar 2006

volume 1,1 2,5 5,9 . 5,5 3,6 -2,5 . .

en textiel

2007 iv

bron: CBS

iii

prijs 2,0 1,4 4,2 . 3,2 1,2 1,6 . .

De omzet in de winkels in artikelen voor educatie en vrije tijd is in het derde kwartaal met 3,2% toegenomen in vergelijking met het derde kwartaal van 2006. Daarmee is de groei een stuk minder hoog dan die in de eerste twee kwartalen van dit jaar. In het eerste kwartaal nam de omzet nog toe met 9,5%, terwijl de omzetgroei in het tweede kwartaal op 8,2% uitkwam. De omzettoename in het derde kwartaal kwam vooral doordat de prijzen stegen. Er moest 2,0% meer betaald worden voor de artikelen die in dit type winkel verkocht worden. De hoeveelheid verkochte artikelen was daarnaast 1,1% groter. Binnen deze branche deden de winkels in speelgoed goede zaken. De omzet van deze winkels was maar liefst 10,4% hoger dan een jaar eerder. Ook in de eerste twee kwartalen van dit jaar deden de speelgoedwinkels het goed. De fietsenwinkels zagen hun omzet juist licht afnemen in vergelijking met een jaar geleden. In de eerste twee kwartalen van dit jaar hadden deze winkels nog forse groeicijfers.

In 2005 gaven consumenten online d 4 miljoen uit

Aanhoudend meer omzet in kledingbranche

2006

kwartaal 3 2007

zijn gegaan van de verkoop via warenhuizen.

Kled in g , m o d ea rtik elen en textiel:

9,5 %

omzet winkels in educatie-artikelen en vrije tijd 3,2 boeken, tijdschriften en kranten 3,9 speelgoed 10,4 bloemen en planten . tuincentra 8,9 kantoor- en schoolbenodigdheden 4,9 fietsen -1,0 dier- en hengelsportartikelen . sport- en kampeerartikelen .


branches in cijfers

bron: CBS


branches in cijfers

omzet detailhandel-niet-in-winkel 3,9 postorderbedrijven/internetverkopers 8,9 ambulante handel .

kwartaal 3 2007

prijs 0,9 0,2 .

jaar 2006

volume 2,9 8,6 .

omzet 6,7 12,2 .

in de laatste drie maanden gedaan (ten tijde van het onderzoek). Het kopen via internet is vooral populair onder 25- tot 35-jarigen (80%) en personen met hoger onderwijs (79%). En mannen shoppen iets vaker online dan vrouwen, maar dat verschil wordt ieder jaar kleiner. Onder nietwerkzame mensen, ouderen en mensen met een lager onderwijsniveau zijn relatief weinig online kopers. Ook voor hen geldt echter dat de groep online kopers ieder jaar groeit.

In het derde kwartaal 2007 heeft de detailhandel-niet-in-winkel bijna 4% meer omgezet dan een jaar eerder. De prijs droeg hieraan met een kwart bij en het volume met driekwart. Vooral de postorderbedrijven en de overige bedrijven die via internet verkopen behaalden opnieuw een goed kwartaal met hun omzet. Er was sprake van omzettoename van bijna 9%, vrijwel geheel gerealiseerd doordat de bedrijven meer artikelen verkochten. De omzetgroei lijkt zich te stabiliseren, want de eerste drie kwartalen van 2006 lieten ieder een groei zien van 8 tot 9%. Over geheel 2006 bedroeg de omzettoename van de postorderbedrijven nog meer dan 12%; het omzetvolume nam in dat jaar zelfs met bijna 14% toe.

Bron: CBS

5

Wink els in vo ed in g s- en g en o tm id d e l e n : Geringe omzetgroei foodbranche

4,6 % 0% 2006

blijft groot

tabel 8 Winkels in voedings- en genotmiddelen

2007 iv

i

ii

iii

minder bier gaan drinken. In 2006 kwam de afzet van bier op de Nederlandse markt uit op bijna 1,3 miljard liter. Dit staat gelijk aan ruim 95 liter bier per Nederlander van 16 jaar en ouder, oftewel ruim 1 glas bier per dag. Ondanks de gedaalde consumptie blijft bier met afstand de meest gedronken alcoholische drank van ons land. De consumptie van andere alcoho-

omzet voedings- en genotmiddelen 1,4 supermarkten 1,7 speciaalzaken -0,5 aardappelen, groenten en fruit -9,3 vlees en vleeswaren, wild en gevogelte -1,8 dranken -1,1

kwartaal 3 2007

prijs 0,7 0,8 0,4 1,0 -0,4 0,9

toe. De loonkostenstijging in de handel nam iets toe. jaar 2006

volume 0,6 0,9 -0,8 -10,1 -1,4 -2,0

omzet 3,7 4,0 2,1 7,6 -0,1 -2,8

en 1,6 liter gedistilleerd gedronken. De afgelopen tien jaar zijn buitenlandse bieren steeds populairder geworden bij de Nederlandse consument. Sinds 1996 verdubbelde de import van bier ruimschoots naar 400 miljoen liter in 2006. Hiervan komt ruim de helft uit België. Een derde van het geïmporteerde bier was afkomstig van onze oosterburen. Bron: CBS


Cao-lonen nemen sterk toe

Woon w in k els:

wonen

Lichte omzettoename bij woonwinkels 4,8 % -0,2 % iii

i

ii

iii

De uitgaven aan kleinmeubelen waren in 2006 27% groter dan in 2000. Daarmee zijn kleinmeubelen de enige productgroep in de wonenbranche die sinds 2000 elk jaar een stijging van hebben allemaal een neergaande trend meegemaakt, maar ook zij zitten de laatste jaren weer in de lift. De bestedingen aan keukens lagen in

bron: CBS

de bestedingen laat zien. De overige groepen

productgroepen zit echter nog onder dat niveau.

6

Naast de lonen zijn er voor werkgevers ook nog andere werknemerskosten. De contractuele loonkosten omvatten zowel het cao-loon inclusief bijzondere beloningen, als de wettelijke en contractuele

figuur 2 Aantal openstaande vacatures

omzet woonwinkels 1,6 woningtextielwinkels -2,9 meubels en woninginrichting alg ass 6,6 keukens -6,5 huishoudelijke artikelen algemeen ass. .

kwartaal 3 2007

prijs 2,0 2,0 1,7 3,8 .

jaar 2006

volume -0,4 -4,8 4,8 -10,0 .

x 1000 40

– 250

30

– 200 – 150

20

– 100

10 0

– 50 I

II III IV 2001

(linkeras)

I

II III IV 2002

I

Detailhandel

II III IV 2003

I

II III IV 2004

I

Groothandel

II III IV 2005

I

Horeca

II III IV 2006

I

II III 2007

(rechteras)

0

Totaal

figuur 3 Cao-loonstijging per kwartaal

omzet 6,2 10,9 7,7 5,4 .

2006 weer hoger dan in 2000. De rest van de Bron: CBW

neemt iets toe

2007 iv

werkgeverspremies voor pensioen, werkloosheid, sociale fondsen, ziektekosten en arbeidsongeschiktheid. In het derde kwartaal van 2007 was de loonkostenstijging in de handel 1,7%. Dit is een lichte toename ten opzichte van het tweede kwartaal, toen de loonkostenstijging 1,5% bedroeg. De loonkostenstijging ligt nu weer ver boven het uitzonderlijk lage niveau in het eerste kwartaal van 2006. Toen werd een stijging van 0,1% waargenomen. In het derde kwartaal van 2007 was er voor geheel Nederland een loonkostenstijging van 2,4%. Een kwartaal eerder bedroeg die nog 1,9%

Loonkostenstijging in de handel

De woonwinkels hebben in het derde kwartaal van dit jaar een omzetgroei van 1,6% behaald. Het kwartaal begon met een forse omzettoename in de maand juli van 7,2%. In de beide maanden daarna was er sprake van een omzetdaling van 1,1%. De kwartaalontwikkeling is iets hoger uitgekomen dan het resultaat dat deze branche in de eerste helft van het jaar wist te behalen. De omzet nam over de eerste 6 maanden toe met 0,4%. De winkels in meubels en woninginrichting met een algemeen assortiment boekten in het derde kwartaal ruim 6% meer omzet. De woningtextielzaken kampten in het derde kwartaal met een negatieve omzetontwikkeling van 2,9% . Dit omzetverlies volgt echter op de forse omzettoename van een jaar eerder. In het derde kwartaal van 2006 was de omzet maar liefst 11% hoger dan in hetzelfde kwartaal van 2005. De winkels in keukens hebben 6,5% ingeleverd in het derde kwartaal van dit jaar.

In het derde kwartaal van 2007 zijn de caolonen in de detailhandel sterk gestegen. De cao-lonen waren 2,5% hoger dan een jaar eerder. In het tweede kwartaal van 2007 kwam de cao-loonstijging niet hoger uit dan 1,8%. In het derde kwartaal van 2005 bereikte de cao-loonstijging in de detailhandel met 0,3% een laagste punt. Sindsdien is zij voortdurend toegenomen. De cao-loonstijging in de handel bedroeg 2,0% in het derde kwartaal van 2007. Dit is 0,4 procentpunt hoger dan de cao-loonstijging in het tweede kwartaal. Ook de cao-loonstijging in de handel beleefde in het tweede kwartaal van 2005 een dieptepunt, met een stijging van 0,3%. Daarna liep de loonstijging in de meeste kwartalen weer op. In 2007 zakte de cao-stijging echter tijdelijk tot 1,6% in het tweede kwartaal.

% verandering ten opzichte van zelfde periode voorgaand jaar 5 4 3 2 1 0

bron: CBS

2006

del blijft hoog

tabel 9 Woonwinkels

Het groeitempo in de omzet van de winkels in voedings- en genotmiddelen is de laatste twee kwartalen duidelijk afgenomen. In het derde kwartaal van 2007 had de foodbranche 1,4% meer omzet dan in het derde kwartaal een jaar eerder. De omzetgroei bedroeg in het tweede kwartaal 2,1%, in het eerste kwartaal nog 4,5%. Daarmee vloeide in de eerste drie kwartalen van 2007 ruim 2,5% meer omzet in de kassa’s dan in dezelfde periode in 2006. Het volume en de prijzen leverden in het derde kwartaal 2007 ongeveer een gelijke bijdrage aan de omzetgroei van de foodbranche. De hogere omzet kwam voor rekening van de supermarkten (+1,7%), waarbij zowel volume als prijs een bescheiden groei liet zien. Bij de speciaalzaken was de omzet lager, vooral de winkels in aardappelen, groente en fruit. Hun omzet nam in het derde kwartaal 2007 met ruim 9% af vergeleken met het derde kwartaal 2006. Een krimp in het volume van ongeveer 10% kon door een 1,0% hogere prijs niet worden goedgemaakt. In de voorgaande kwartalen was er nog sprake van fors hogere prijzen.

van 16 jaar en ouder gemiddeld 26,7 liter wijn

Voor geheel Nederland bedroeg de caoloonstijging in het derde kwartaal van dit jaar 2,3%. Daarmee kwam de loonstijging iets boven het niveau van een jaar eerder uit. In de eerste twee kwartalen van 2007 was de loonstijging afgezwakt tot 1,6 en 1,7%.

Aantal vacatures in de detailhan-

Eind september 2007 telde de detailhandel ruim 16.000 openstaande vacatures. Dit zijn er bijna evenveel als een jaar eerder. Het aantal vacatures in de detailhandel blijft daarmee op een hoog niveau. Vanaf het derde kwartaal van 2004 tot en met het tweede kwartaal van 2007 was er steeds groei. Elk kwartaal waren er in de detailhandel meer vacatures dan een jaar eerder. In de groothandel ging de groei gewoon door. Eind september 2007 stonden daar ruim 17.000 vacatures open, 3.000 meer dan een jaar eerder. Ook de horeca telde meer vacatures dan een jaar eerder en kwam op bijna 13.000 uit. Dit is een toename met een kleine duizend vacatures. In geheel Nederland kwam het aantal vacatures eind september 2007 op 226.000 uit, ruim 25.000 meer dan een jaar eerder. Dit betekent dat er al drieënhalf jaar lang elk kwartaal meer vacatures worden waargenomen dan een jaar eerder. Hierdoor is het aantal vacatures sinds het dieptepunt eind september 2003 zelfs iets meer dan verdubbeld.

lische dranken bleef in 2006 vrijwel gelijk aan het voorgaande jaar. In 2006 werd per Nederlander

zijn er bijna evenveel als een jaar eerder. In de groothandel en de horeca liep het aantal vacatures verder op. De cao-lonen in de detailhandel namen sterk


De afgelopen jaren zijn Nederlanders steeds

Eind september 2007 waren er in de detailhandel ruim 16.000 vacatures. Dit

I

II III IV 2001

I

II III IV 2002

I

Detailhandel

II III IV 2003

I

II III IV 2004

Handel

I

II III IV 2005

I

II III IV 2006

I

II III 2007

Totaal

figuur 4 Contractuele loonkostenstijging per kwartaal % verandering ten opzichte van zelfde periode voorgaand jaar 5 4 3 2 1 0

bron: CBS

iii

Vraag naar personeel in de deta i l h a n d e l

bron: CBS

voedingsmiddelen


arbeidsmarkt

bron: CBS


branches in cijfers

I

II III IV 2001

I

Handel

II III IV 2002

I

II III IV 2003 Totaal

I

II III IV 2004

I

II III IV 2005

I

II III IV 2006

I

II III 2007

7

consument

C onj un ct u u r b eeld blijf t positie f De economie groeide in het derde kwartaal van 2007 met 4,1% ten opzichte van een

In het derde kwartaal van 2007 besteedden consumenten 2,4% meer dan

jaar eerder. De uitvoer en de consumptie van huishoudens groeiden meer dan in voor-

een jaar eerder. De inflatie kwam uit op gemiddeld 1,3%. In het derde kwartaal

gaande kwartalen. Het aantal vacatures bereikte in het derde kwartaal een record. De

ligt het consumentenvertrouwen lager dan in het tweede kwartaal. Dit wordt

werkloosheid daalde verder naar 331.000.

veroorzaakt door een scherpe daling van het vertrouwen in september.

Economische groei 4,1%

Kwartaal-op-kwartaalgroei maar

Werkloosheid blijft dalen

De volumegroei van het bruto binnenlands product (bbp) geldt als maatstaf voor de economische groei. In het derde kwartaal van 2007 was het volume van het Nederlandse bruto binnenlands product (bbp) 4,1% groter dan een jaar eerder. Dit is de hoogste groei in meer dan zeven jaar. Vooral de aanzienlijk hogere productie van aardgas gaf een flinke impuls aan de economische groei. In het eerste halfjaar had een lagere gasproductie juist een remmend effect op de economische groei. De uitvoer groeide in het derde kwartaal met 7,5% ten opzichte van een jaar eerder. De groei van zowel de uitvoer van Nederlands product als de wederuitvoer versnelde duidelijk ten opzichte van het eerste halfjaar. Huishoudens besteedden in het derde kwartaal 2,4% meer dan een jaar eerder. Daarmee is het groeitempo gelijk aan dat van 2006.

liefst 1,8%

De werkloosheid daalt. In het derde kwartaal van 2007 waren, gecorrigeerd voor seizoeninvloeden, 331.000 personen werkloos. Dit zijn er 18.000 minder dan in het eerste kwartaal. 4,3% van de beroepsbevolking was werkloos, tegenover 5,4% een jaar eerder. Volgens de meest recente cijfers is de werkloosheid in de periode augustus-oktober verder gedaald en uitgekomen op 328.000.

Recordaantal vacatures

Nog nooit is het aantal vacatures zo hoog geweest. Eind september stonden er, gecorrigeerd voor seizoeninvloeden, 236.000 vacatures open. Dit zijn er 13.000 meer dan een kwartaal eerder. In de handel stonden er 38.000 vacatures open. Het grote aantal vacatures past in het beeld van een zeer gunstige arbeidsmarkt. De dynamiek op de arbeidsmarkt is in het derde kwartaal van 2007 iets minder. Dit blijkt uit het aantal ontstane en vervulde vacatures. In het tweede kwartaal ontstonden er minder vacatures dan een jaar eerder. Ook het aantal vervulde vacatures was kleiner dan een jaar eerder. De dynamiek blijft echter op een hoog niveau.

Samenvattend: het conjunctuurkompas

Koopbereidheid 10

0 CAO-lonen

werkloosheid -10

bron: CBS

inflatie kwartaal III 2007 kwartaal II 2007

economische groei

% volumemutatie t.o.v. jaar eerder 8 7 6 5 4 3

In figuur 5 staan vijf indicatoren waarvan de ontwikkeling belangrijk is voor de groeimogelijkheden van de detailhandel. De indicatoren zijn afgezet tegen het gemiddelde van de periode 2005-2006. De waarde 0 geeft het gemiddelde weer. De indicatoren zijn zo in de grafiek uitgezet, dat een waarde die gunstiger is voor de omzet van de detailhandel dichter bij de buitenrand staat.

Inflatie ruim onder gemiddelde

2

eurozone

1 0

Cao-loonstijging toegenomen

In het derde kwartaal zijn de cao-lonen met 2,3% gestegen ten opzichte van een jaar eerder. De cao-loonstijging is hiermee iets boven het niveau van 2006. De grootste stijging van het uurloon werd in het derde kwartaal gemeten in het openbaar bestuur (3,3%). Ook de bedrijfstak vervoer en communicatie (2,6%) en de financiële instellingen (2,5%) lieten een forse toename zien. In de bedrijfstak horeca werd de kleinste stijging gemeten (1,2%). De stijging in de handel zat met 2,0% iets onder het gemiddelde.

van begin 2006 zijn uitgewerkt. Volgens het meest recente cijfer is de inflatie in november gestegen naar 1,9%. Deze stijging is vooral toe te schrijven aan hogere prijzen voor autobrandstoffen, deze waren 15% duurder dan een jaar eerder. Voor melkproducten moest 12% meer betaald worden.

figuur 6 Consumptieve bestedingen door huishoudens

-1 -2 -3 -4 -5

bron: CBS

Vergeleken met het tweede kwartaal van 2007 was het volume van het bbp in het derde kwartaal groter. Na correctie voor werkdag- en seizoeneffecten bedroeg de kwartaal-op-kwartaalgroei 1,8%. Dit is de hoogste groei in meer dan tien jaar.

figuur 5 Conjunctuurkompas

8

R obuus t e groei cons umpt ieve best ed i n g en



conjunctuur

I

II III IV 2001

I

Binnenland

II III IV 2002

I

II III IV 2003

I

II III IV 2004

I

II III IV 2005

I

II III IV 2006

I

II

III

2007

Duurzame goederen

In het derde kwartaal van 2007 was het volume van de consumptieve bestedingen 2,4% groter dan een jaar eerder. Dit groeicijfer ligt iets lager dan in 2006 gemiddeld, maar is hoger dan in de eerste twee kwartalen van 2007. Gemiddeld in de eerste drie kwartalen van het jaar is de consumptie met 1,8% gegroeid ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar. De groei in het eerste en tweede kwartaal werd geremd door een aanzienlijk lager gasverbruik. Door het zachte weer hebben consumenten veel minder verstookt. Aan duurzame goederen is in het derde kwartaal fors meer besteed dan een jaar eerder. De aanschaf van deze artikelen is het meest gevoelig voor schommelingen in de conjunctuur. Na correctie voor prijsveranderingen werd 5,6% meer uitgegeven aan duurzame goederen. De groei ligt in lijn met die in de voorgaande kwartalen. Vooral aan huishoudelijke apparaten

en voertuigen (waaronder auto’s) werd meer uitgegeven. Aan schoeisel en huishoudelijke artikelen werd juist minder uitgegeven. De bestedingen aan voedings- en genotmiddelen waren 0,9% hoger dan een jaar eerder. Dit is een bescheiden groei. Echter de samenstelling van de koopdagen was in het derde kwartaal ongunstig. Het derde kwartaal telde namelijk een zaterdag minder en een zondag meer dan het derde kwartaal vorig jaar. Gecorrigeerd hiervoor kwam de groei uit op 2,3%. Lage inflatie

De inflatie in het derde kwartaal van 2007 is uitgekomen op gemiddeld 1,3%. Dit is lager dan in het voorgaande kwartaal. De inflatie is in 2007 duidelijk hoger dan in 2006. Dit komt vooral doordat de effecten van enkele sterke prijsdalingen

Voor het vergelijken van de inflatie tussen de lidstaten van de Europese Unie worden geharmoniseerde prijsindices berekend. Volgens deze methode bedroeg de inflatie in ons land in het derde kwartaal gemiddeld 1,3%. Dit is ruim onder het gemiddelde van de eurozone (1,8%). In november was het verschil meer dan een procentpunt. De Nederlandse inflatie bedroeg 1,8%, terwijl die in de eurozone op 3,0% uitkwam. Sinds augustus heeft Nederland de laagste inflatie van de eurozone. Vertrouwen consument daalt fors in september

De consumenten zijn, gecorrigeerd voor seizoeninvloeden, gemiddeld in het derde kwartaal minder positief gestemd over de economie en hun eigen financiën dan een kwartaal eerder. Het kwartaalcijfer werd gedrukt door de ontwikkeling van het vertrouwen in september. Toen maakte het consumentenvertrouwen namelijk een vrije val. Het daalde van 15 naar -1. Dit is de grootste daling ooit gemeten. Vooral de stemming over de economische situatie sloeg radicaal om. De terugval van de koopbereidheid was minder scherp. In de maanden oktober en november veranderde het consumentenvertrouwen vrijwel niet. Er zijn nu ongeveer evenveel optimisten als pessimisten. De daling van het consumentenvertrouwen is overigens niet terug te zien bij de consumptie in het derde kwartaal. 9

HBD O n d e r n e m e r s p a n e l

D e s t r ijd o m d e p orte m onne e De omzet van de detailhandel is geen “black box”. De omzet hangt samen met tal van factoren, zoals de ontwikke-

2007 wordt een goed jaar voor de detailhandel. De helft van de ondernemers

ling van de Nederlandse economie, de consumptie van huishoudens, het consumentenvertrouwen, de inkomens-

rekent op een verbetering van het bedrijfsresultaat en nog eens 37% geeft aan

ontwikkeling, het spaargedrag van consumenten, de bestedingen bij horeca en bij andere sectoren, enzovoort. De

een gelijk bedrijfsresultaat te verwachten. Acht van de tien winkeliers geven aan

detailhandel moet steeds meer wedijveren met andere sectoren om het aandeel in de portemonnee te behouden.

dat zij verwachten dat de consument ook de komende maanden minstens even-

De laatste vijf jaar groeien bestedingen aan diensten hard en kopen consumenten hun spullen vaker buiten de

veel, zo niet meer uitgeeft dan vorig jaar. 81% van de ondernemers rekent dan

detailhandel om. Bovendien zet men steeds meer geld opzij op spaarrekeningen.

ook op een gelijke of hogere omzet dan in dezelfde periode van 2006.

echter, toen de bestedingen aan goederen minder hard groeide, vertoonde de detailhandel zelfs een áfname van de omzet. De recessie leverde dus met name de detailhandel een forse tik. Sinds 2002 ziet de detailhandel zijn aandeel in de bestedingen aan goederen kleiner worden. Dit is ook wel bekend als sectorvervaging. Consumenten kopen steeds vaker hun producten buiten de detailhandel om. Te denken valt aan de horeca, de groothandel en dienstverlenende sectoren zoals kappers. Ook de tweedehandsverkoop, met name via internet, speelt hierin een rol. Dit is in de grafiek te zien aan het groter wordende gat tussen de lijn van bestedingen aan goederen en de detailhandelsomzet.

detailhandel en spaartegoeden (1995 = 100)

220

200

180

160

140

Bron: CBS, bewerking HBD

120

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

bbp

besteding goederen

bestedingen totaal

omzet detailhandel

Allereerst de Nederlandse economie. Sinds 1995 is het bbp (bruto binnenlands product) met 75% gestegen. Alleen in 2002 en 2003 remde de groei iets af. De ontwikkeling van de totale bestedingen van consumenten loopt geheel in pas met die van het bbp. Sinds 2005 zijn ook de bestedingen 75% groter (met ook een dipje in de groei in 2002 en 2003). Dit is duidelijk te herkennen in de grafiek.

2002

2003

2004

2005

2006

spaartegoeden

deel van hun budget besteden aan diensten, ten koste van goederen en dus detailhandel. Vooral de uitgaven aan communicatie (zoals telefoonabonnementen) en medische en financiële diensten zitten in de lift. Dit is in de grafiek te zien aan het groter wordende gat tussen de lijn van de totale bestedingen en de lijn van de bestedingen aan goederen. Sectorvervaging ten koste van

10

Diensten in opmars

detailhandel

De bestedingen aan goederen stijgen eveneens in rap tempo. Sinds 1995 is de groei bijna 60%. Sinds 2000 blijft de groei van de bestedingen aan goederen achter bij die van de totale bestedingen. Dat betekent dat consumenten sinds 2000 een steeds groter

Logischerwijs moet de detailhandelhandel profiteren van toenemende bestedingen aan goederen. Tot aan 2002 groeide de detailhandelsomzet (zie onderste lijn) inderdaad vrijwel parallel aan de groei van de bestedingen aan goederen. Daarna

De detailhandel levert dus op twee fronten een concurrentiestrijd om de portemonnee van de consument: enerzijds met diensten waaraan consument geld uitgeven, en anderzijds met sectoren die, net als de detailhandel, ook goederen direct aan consumenten verkopen. Sparen is populair

Het is een bekend economisch gegeven: wanneer het economisch tegenzit, potten mensen meer geld op. Of omgekeerd, wanneer het goed gaat met de economie worden spaartegoeden aangebroken. Dat is in de grafiek herkenbaar aan het uiteenlopen van de ontwikkeling in spaartegoeden en de overige ontwikkelingen (bbp, bestedingen en omzet). Inmiddels hebben consumenten in totaal ruim twee keer zoveel geld op spaarrekeningen staan als in 1995. Het gaat om een bedrag van 1 221 miljard. Tussen 2000 en 2004 namen de spaartegoeden het snelst toe.

Met name de grootwinkelbedrijven tonen zich positief over het verwachte bedrijfsresultaat. Ook ondernemingen in duurdere gebruiks- en luxe artikelen doen het goed. Op basis van de beschikbare gegevens rekent het HBD voor het jaar 2007 op een totale omzetgroei tussen de drie en vijf procent. Detaillistenvertrouwen licht gedaald

40% van de Nederlandse detaillisten verwacht in het vierde kwartaal van 2007 meer omzet te halen dan in hetzelfde kwartaal van vorig jaar. Ongeveer 15% rekent op een lagere omzet. Het aantal optimistische ondernemers is daarmee weer licht gedaald ten opzichte van het derde kwartaal van dit jaar. Toen nog gaf 47% van de ondernemers aan een omzetplus te verwachten.

figuur 8 Detaillistenvertrouwen van ondernemers

totaal en naar food/non-food

50

Bron: HBD Ondernemerspanel

figuur 7 Ontwikkeling van economie, bestedingen,

100

2007 een positief jaar voor de detailhandel

40

30

20 2006 IV non-food

2007 I food

geen personeel. Vooral de detaillisten met enkele personeelsleden zijn een stuk minder vaak positief dan een kwartaal eerder. Meer ondernemers hebben te maken gehad met diefstal

37% van de ondernemers geeft aan dat ze weten of het gevoel hebben dat er goederen uit de winkel zijn gestolen in het derde kwartaal van 2007. Dat is meer dan de 26% in het tweede kwartaal. Wellicht komt het verschil niet alleen door een toename van diefstal. Er is dit keer namelijk ook gevraagd of ondernemers het gevoel hebben dat er gestolen is. In eerdere metingen is alleen gevraagd of de onder-

Het detaillistenvertrouwen is gedaald van 30 tot 25 punten. Dat is het tweede kwartaal op rij dat het detaillistenvertrouwen licht daalt. In het laatste kwartaal van 2006 lag het vertrouwen nog op 30 punten. De daling van het detaillistenvertrouwen past in het beeld van het afgenomen consumentenvertrouwen. Het consumentenvertrouwen daalde scherp in september en was in oktober eveneens op een laag peil.


1995

2007 II

2007 III

2007 IV

totaal

nemers wisten dat er gestolen is. Dat onderscheid is belangrijk. In veel gevallen van derving zijn de oorzaken van derving namelijk onbekend, en bestaat er alleen een vermoeden van diefstal. Vooral het grootwinkelbedrijf is de dupe van diefstal. Maar liefst 92% van de grootwinkelbedrijven weet of heeft het gevoel dat er gestolen is. Voor de ondernemers zonder personeel geldt dat voor een kwart. In de meeste gevallen (78%) is de (vermoedelijke) diefstal door klanten gepleegd. 15% van de gedupeerde ondernemers geeft aan dat er naast klanten, ook door eigen medewerkers is gestolen.

figuur 9 Detaillistenvertrouwen van ondernemers

Non-food positiever dan food

80

Ondernemers in de non-foodsector verwachten doorgaans vaker een omzetstijging dan ondernemers in de foodsector. Alleen in het laatste kwartaal van 2007 is het verschil tussen food en non-food erg klein. Grotere bedrijven blijken aanzienlijk vaker positief te zijn over de omzetverwachting dan bedrijven met weinig of

70

Bron: HBD Ondernemerspanel


detailhandel sinds

naar aantal werknemers

60 50 40 30 20 10 2006 IV geen

2007 I

2007 II

1 tot 9

10 tot 49

2007 III

2007 IV

50 of meer

11


Colofon

Leeftijdsopbouw

v a n d e t a i ll i s t e n

Het HBD brengt het katern ‘Leeftijdsopbouw van ondernemers in de detailhandel’ uit. Dit katern is het vierde deel uit een reeks van zes katernen. Eerder verschenen de publicaties ‘De inkomenspositie van ondernemers in de detailhandel’, ‘Starters in de detailhandel’ en ‘Ondernemers in de detailhandel zonder personeel’. De volgende katernen betreffen de thema’s: - Etnische ondernemers en werknemers; - Dynamiek werknemers in de detailhandel. Abonnees van het Kwartaalbericht ontvangen de katernen gratis.

Congres Dynamische winkelplanning Winkelcentra in Nederland lijken teveel op elkaar en zijn niet onderscheidend genoeg. Dat moet anders kunnen. Winkelcentra moeten een eigen en unieke uitstraling krijgen. Om dat te realiseren moeten alle betrokken partijen samenwerken: van zelfstandig ondernemer tot overheid, van winkelketen tot projectontwikkelaar, van architect tot brancheorganisatie. Maar hoe breng je deze partijen bij elkaar en hoe kunnen zij samenwerken? Dat komt woensdag 16 januari 2008 uitgebreid aan de orde tijdens het congres Dynamische winkelplanning in het Auditorium van de Rabobank in Utrecht. Het HBD, de Nederlandse Raad van Winkelcentra, MKB-Nederland en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten organiseren het congres. Het vormt tevens de aftrap voor zes regionale bijeenkomsten. Tijdens die bijeenkomsten wordt ingezoomd op specifieke projecten in de regio en kunnen betrokken partijen rechtstreeks met elkaar in contact treden.

Online

training

Aanhouden

winkeldieven Wanneer houd ik een winkeldief aan? Gelijk als ik het zie of moet ik wachten tot na de kassa? Hoe voorkom ik agressie? Vragen voor ondernemers, filiaalmanagers en werknemers die worden beantwoord in de nieuwe online-training ‘Aanhouden winkeldieven’ van het HBD. De training is te vinden op www.hbd.nl. In 45 minuten krijgen ondernemers en werknemers de theorie en praktische voorbeelden in de vorm van video en foto’s. Deelnemers die na afloop de kennistest goed doorlopen ontvangen een persoonlijk certificaat. De volgende onderwerpen komen aan de orde: - Wanneer is er sprake van winkeldiefstal? - Voorkomen is beter! - Hoe bereid ik me voor op aanhoudingen? - Hoe houd ik iemand aan? - Wat mag wel en wat mag niet bij een aanhouding?

Het Kwartaalbericht Detailhandel is een uitgave van het Hoofdbedrijfschap Detailhandel (HBD) in samenwerking met het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Het Kwartaalbericht beschrijft ontwikkelingen in de detailhandel, met name gebaseerd op de omzetstatistiek van het CBS. Het CBS draagt uitsluitend verantwoordelijkheid voor de opgenomen cijfers met bronvermeding. Overname van gegevens uit het Kwartaalbericht is toegestaan, mits met de volgende bronvermelding: ‘Bron: Kwartaalbericht Detailhandel HBD/CBS’. ISSN 1570-1719 Redactie: Hoofdbedrijfschap Detailhandel (HBD) drs. ing. Ruud Ververs Postbus 90703 2509 LS Den Haag t (070) 338 56 66 f (070) 338 57 11 e [email protected] i www.hbd.nl Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) Prinses Beatrixlaan 428 2273 XZ Voorburg Infoservice: t 0900-0227 (€ 0,50 p.min) e [email protected] i www.cbs.nl Abonnementen: t (070) 338 56 00 f (070) 338 57 11 e [email protected] Vormgeving: Michelangela, Utrecht

Recente HBD- en CBS-publicaties - Toonbankbestedingen in 2006 en 2007, HBD, zie www.hbd.nl/ruimtelijkeordening - Brochure ‘Alleen werken in de winkel? Zo veilig mogelijk! ’, HBD - 40% kortingen op trainingen voor mkb’ers, HBD - Kennis en economie 2007, CBS - Kledingzaken in 2007 op weg naar topjaar (webpublicatie), CBS - Consumentenelektronica verkoopt goed (webpublicatie), CBS - Bier: meer productie en export, minder consumptie (webpublicatie), CBS - Zuivel en brood sterk in prijs gestegen (webpublicatie), CBS 12

Drukwerk: Drukkerij Artoos Nederland B.V., Rijswijk

d e t a i l h a n d e l

Recommend Documents