‘Curanderos zul je hier niet vinden!’ Kruiden en devotionalia op een markt in Mexico: geneeskunst, commercie of religie?
Een deel van de koopwaar op de markt Juárez. Bron: eigen foto.
Marike Goossens
2
‘Curanderos zul je hier niet vinden!’ Kruiden en devotionalia op een markt in Mexico: geneeskunst, commercie of religie?
Master Thesis Master Medische Antropologie & Sociologie Universiteit van Amsterdam Marike Goossens (0589535) Supervisor: Sjaak van der Geest Oktober 2007
3
4
Voorwoord
Zoals velen voor mij en ongetwijfeld nog velen na mij zullen uitroepen in het voorwoord van een master thesis: ‘Het is af!’ Ik heb op vele momenten genoten van de voorbereiding, het veldwerk en het schrijven van deze thesis, maar ik heb mij ook regelmatig afgevraagd of het me wel zou lukken. En nu is het gelukt... met dank aan alle mensen die me hierbij geholpen hebben. Het lijkt me gepast om als eerste mijn respondenten te bedanken, in het bijzonder het personeel van de hierbería waar ik met veel plezier de gang van zaken heb gade geslagen en waar geduldig mijn vele vragen beantwoord werden. Er ging een wereld voor me open! Daarnaast een woord van dank aan de antropologen Olimpia Farfán Morales en Luis Fernando García Álvarez van het Instituto Nacional de Antropología e Historia te Monterrey voor de interessante gesprekken, de tips en de relevante literatuur die zij me gaven. Ook mag ik niet nalaten Manon te bedanken voor alle keren dat ik bij haar terecht kon als ik het even niet meer zag zitten maar ook om goed nieuws te delen. En Babette, voor het onder haar hoede nemen van Bloemetje waardoor ik met een geruster hart kon vertrekken. Mijn zus Sarah voor haar steun en het bewaken van mijn ‘fortje’ tijdens mijn afwezigheid en mijn nichtje Donnella voor de vele tekeningen die ik van haar ontvangen heb. Een paar woorden van dank volstaan niet om mijn Mexicaanse vrienden en familie te bedanken voor wat zij voor mij betekenen en in dit onderzoek betekend hebben. Mijn gastgezin heeft me bijzonder warm en met open armen ontvangen waardoor ik mij erg thuis gevoeld heb. In eerste instantie vroegen zij zich verwonderd af wat ik toch elke keer weer op die markt te zoeken had maar dat nam niet weg dat zij interesse bleven tonen in de voortgang van mijn onderzoek. Frine en Flor hebben mijn eerste, spannende bezoeken aan de markt vergemakkelijkt. En Jon heeft mij steeds geduldig bijgestaan tijdens de vele bezoeken aan het kantoor van migración wanneer er weer een formulier of weer een stempel nodig was. Daarnaast heeft hij ervoor gezorgd dat ik plezier had in allerlei zaken die Monterrey naast mijn onderzoek te bieden heeft. Ik wil mijn moeder bedanken omdat ik dank zij haar jaren geleden voor het eerst voet op Mexicaanse bodem heb gezet. Ze heeft vast geweten dat ik er warm onthaald zou worden en mij er thuis zou voelen. Ik hoop dat ze het hoort, en dat zij en mijn vader trots op me zijn. En dan last maar zeker niet least mijn begeleider Sjaak van der Geest. In het begin had hij zijn twijfels over de originaliteit en de wetenschappelijke waarde van mijn onderzoek maar sindsdien heeft hij me steeds bijgestaan met adviezen en waardevolle suggesties. Ik hoop dat hij tevreden is met onderstaande thesis.
5
Samenvatting
In deze thesis beschrijf ik de resultaten van het onderzoek dat ik in het kader van de master medische antropologie en sociologie gedurende drie maanden heb uitgevoerd in de stad Monterrey in het noorden van Mexico. Ik heb onderzoek verricht naar plantenverkopers op de markt Juárez, gelegen in het centrum van de stad. Dit onderzoek is etnografisch van aard en biedt een kleine blik in de vaak onderbelichte doch zeer belangrijke informele, populaire sector van de gezondheidszorg. Mijn vraagstelling luidt als volgt: ‘In hoeverre heeft datgene wat op de markt Juárez gebeurt, te maken met ‘traditionele’ geneeswijzen en in hoeverre kunnen de verkopers op de markt getypeerd worden als ‘traditionele’ genezers?’ Ik ga in op de begrippen traditionele geneeskunde, commercie en religie die van belang zijn voor de beantwoording van bovenstaande vraag. Ter illustratie van de praktijken van de plantenverkopers op de markt geef ik een overzicht van de belangrijkste artikelen die zij dagelijks in hun winkel verkopen. Tot slot zal blijken dat de plantenverkopers niet eenduidig als verkoper of als genezer geclassificeerd kunnen worden en dat de begrippen traditionele geneeskunde, commercie en religie in de realiteit zoals die op de markt Juárez vorm krijgt, niet van elkaar gescheiden zijn.
6
Inhoudsopgave
Algemeen
Hoofdstuk 1 Inleiding
9
Hoofdstuk 2 Vraagstelling
9
Hoofdstuk 3 Methodologie
11
Hoofdstuk 4 Theoretisch kader
12
4.1 Wat is traditionele geneeskunde?
13
4.2 De commerciële kant van de traditionele geneeskunde
14
4.3 De relatie tussen religie en traditionele geneeskunde
15
Hoofdstuk 5 Context
17
5.1 Geschiedenis van Monterrey
17
5.2 Geschiedenis van de markt Juaréz
18
5.3 Het moderne Monterrey
19
5.4 De gezondheidszorg in Monterrey
20
Hoofdstuk 6 De markt Juárez
22
6.1 De verkopers
24
Hoofdstuk 7 Wat er verkocht wordt op de markt Juárez
25
7.1 Hierbas frescas y secas
26
7.2 Velas y veladoras
27
7.3 Amuletos y talismanes
31
7.4 Lociones, perfumes y sprays
34
Hoofdstuk 8 Discussie
35
8.1 De commerciële kant van de traditionele geneeskunde
37
8.2 De relatie tussen religie en traditionele geneeskunde
42
Hoofdstuk 9 Conclusie
43
Literatuurlijst
45
Bijlagen Bijlage 1 Topiclijst interview traditionele genezers
54
Bijlage 2 De oración op de kaars die gewijd is aan de arts González
55
Bijlage 3 De oración die hoort bij de amulet van San Judas Tadeo
56
7
Kaders
Limpias
23
El Niño Fidencio
30
La Santa Muerte
33
Afbeeldingen
Afbeelding 1: De hoofdingang van de markt Juárez
19
Afbeelding 2: Een blik in een hierbería
25
Afbeelding 3: De voorkant van een zakje té de tlanchalagua,
26
een van de kruidenthees die op de markt Juárez verkocht worden Afbeelding 4: De achterkant van een zakje té de tlanchalagua
26
Afbeelding 5: Een deel van de koopwaar op de markt Juárez
28
Afbeelding 6: De amulet ‘San Judas Tadeo’
32
met op de achtergrond de uit te spreken oración Afbeelding 7: De inhoud van de amulet ‘San Judas Tadeo’
32
Afbeelding 8: La Santa Muerte
34
8
Hoofdstuk 1 Inleiding In het noordoosten van Mexico, net onder de grens met de Verenigde Staten ligt de staat Nuevo León met ruim vier miljoen inwoners (INEGI 2005). De hoofdstad van Nuevo León en de op twee na grootste stad van het land is Monterrey of la Ciudad Metropolitana de Nuestra Señora de Monterrey zoals de stad ooit heette. In deze stad heb ik gedurende de maanden april, mei en juni onderzoek verricht naar de plantenverkopers op de markt Juárez, gelegen in het centrum van de stad. Dit onderzoek is etnografisch van aard en biedt een kleine blik in de vaak onderbelichte doch zeer belangrijke informele, populaire sector van de gezondheidszorg.
Hoofdstuk 2 Vraagstelling In 1519 zetten Hernando Cortés en zijn conquistadores voet aan wal in het toekomstige Mexico. Het verhaal gaat dat Cortés en de zijnen met betrekkelijk weinig moeite en in ongekend korte tijd de plaatselijke bevolking, de Azteken, konden veroveren omdat de Azteekse koning Motecuhzoma ervan uitging dat Cortés de teruggekeerde god Quetzalcoatl was en dus geen weerstand bood aan de veroveraars (Shorris 2004: 44). De meningen over deze lezing van de geschiedenis zijn verdeeld, maar feit is dat de inheemse bevolking vanaf dat moment te maken kreeg met buitenlandse bezetters. Dit heeft op velerlei gebieden consequenties gehad, waaronder op medisch gebied. De medische kennis en vaardigheden van de inheemse bevolking kwamen in contact met de medische praktijken zoals die in Spanje in die tijd uitgeoefend werden. Er vond wederzijdse beïnvloeding plaats maar tegelijkertijd werden de inheemse geneeswijzen overschaduwd door wat de biomedische praktijk zou worden. Inheemse of traditionele genezers zijn lange tijd door het biomedische systeem als kwakzalvers of heksen beschouwd (Helman 2001: 56). Sinds de jaren tachtig is echter een hernieuwde interesse ontstaan in de inheemse praktijken met betrekking tot ziekte en gezondheid, mede dankzij de constatering dat mensen over de hele wereld gebruik blijven maken van ‘hun genezers’ ondanks het feit dat zij toegang hebben tot biomedische instellingen en voorzieningen (ibid). Er gaan stemmen op voor de integratie van de verschillende geneeswijzen om zo beter tegemoet te komen aan de wensen van de gebruikers van traditionele geneeswijzen (zie onder andere Young 1983, Duarte- Gómez 2003 en PAHO 1993, 2002 en 2005). Volgens de World Health Organisation is integratie van twee medische systemen een feit wanneer genezers van beide stromingen onder gelijke omstandigheden hun beroep kunnen uitoefenen en wanneer zij elkaar aanvullen bij de behandeling van een patiënt binnen één gezondheidssysteem (Bannerman et al. 1983). 9
In Mexico is sinds de verovering door de Spanjaarden sprake van medisch pluralisme; mensen hebben de keuze uit biomedische, traditionele en recentelijk ook alternatieve geneeswijzen (Nigenda et al. 2001: 4). De aanname dat het gebruik van traditionele geneeswijzen zou afnemen met het beschikbaar komen van biomedische zorg, is ook in Mexico onjuist gebleken. Het gebruik van traditionele geneeswijzen in de Mexicaanse steden, de plaats waar bij uitstek biomedische voorzieningen te vinden zijn, neemt juist toe (ibid.). Wanneer de toename van het gebruik van traditionele geneeswijzen in verband gebracht wordt met de pogingen om verschillende soorten gezondheidszorg te integreren, zoals in Mexico op kleine schaal gebeurt (zie bijvoorbeeld Duarte Gómez 2004), is het van belang om de rol van traditionele geneeskunde in urbane context onder de loep te nemen. In Midden- en ZuidMexico, van oudsher de locatie waar zich de meeste inheemse groepen bevinden, wordt hier zowel in landelijk als in stedelijk gebied onderzoek naar gedaan (zie onder andere Berenzon Gorn et al. 2006). In Noord-Mexico is dit echter nog nauwelijks het geval. Ik heb daarom in Monterrey, een stad in het noorden van Mexico, traditionele geneeswijzen bestudeerd. Een van de plaatsen die geschikt is om de tradities van een gemeenschap te bestuderen is de markt. Hier komen verschillende culturele tradities samen; voedingsgewoontes, gebruiken met betrekking tot kleding, religieuze gebruiken, populair taalgebruik en het gebruik van medicinale planten (Anzures y Bolaños 1991: 273-274). De ‘Mexicaanse’ markt komt voort uit een mengeling van de inheemse markten zoals die bestonden voor de komst van de Spanjaarden (met als beroemd voorbeeld de markt van Tenochtitlan) en de Spaans-Arabische markten zoals die door de Spanjaarden ten tijden van de verovering meegebracht zijn (ibid.: 276). Een voorbeeld van een dergelijke markt is de markt Sonora in Mexico Stad waar een gedeelte van de kramen gewijd is aan de verkoop van medicinale planten. Een belangrijk deel van de bezoekers komt naar de markt in de hoop lichamelijke of geestelijke gezondheid te vinden (ibid.: 281). Ook Monterrey kent een dergelijke markt, el mercado Juárez, de grootste markt van de stad waar medicinale planten, amuletten en talismannen deel uitmaken van het assortiment. Om een beter begrip te ontwikkelen van traditionele geneeswijzen in urbane context, is het van belang te achterhalen hoe de verkopers van deze artikelen geplaatst kunnen worden in de bredere context van gezondheidszorg in de stad. Mijn vraagstelling luidt daarom als volgt: ‘In hoeverre heeft datgene wat op de markt Juárez gebeurt, te maken met ‘traditionele’ geneeswijzen en in hoeverre kunnen de verkopers op de markt getypeerd worden als ‘traditionele’ genezers?’
10
Hoofdstuk 3 Methodologie De oorspronkelijke doelstelling van mijn onderzoek was een bijdrage te leveren aan de kennis over traditionele genezers in Monterrey en hun relatie met het biomedische systeem. Al snel bleek dat het bijzonder lastig was om met traditionele genezers in contact te komen. Na aankomst heb ik aan zoveel mogelijk mensen laten weten waar mijn onderzoek over ging. Een veel gehoorde reactie was de vraag wat ik dan in hemelsnaam in Monterrey kwam doen. Ik kreeg te horen dat de curanderos zich vooral in het centrum en het zuiden van het land bevinden en niet in Monterrey. Later bleek dat dit enigszins genuanceerd kon worden. Via via hoorde ik dat er enkele curanderos in Monterrey werkzaam zijn maar het lukte me niet met hen in contact te komen. Nadat men mij gewezen had op het ontbreken van curanderos in Monterrey was de volgende opmerking dat ik dan maar naar de markt Juárez moest gaan. Daar zou ik wel vinden wat ik zocht. Wat ik op de markt vond, was een groot aantal artikelen dat te koop aangeboden wordt ter bevordering van het lichamelijke en geestelijke welzijn. Ik heb mij daarom geconcentreerd op deze markt en haar verkopers om op deze wijze toch een kijkje te nemen in het ‘traditionele gezondheidscircuit’ van Monterrey zonder de moeilijk bereikbare curanderos te spreken. De markt Juárez is een markt in het hartje van de stad waar naast allerhande producten zoals keukenbenodigdheden, schoenen, fruit en snoep ook (gedroogde) planten en aanverwante artikelen verkocht worden. De markt wordt geassocieerd met de traditionele geneeskunde maar op de markt zelf blijkt dat er van alles verkocht wordt, van kruidenthee voor diabetici tot afbeeldingen van la Santa Muerte en spuitbussen ‘geluk’ voor het bingospel. De winkels waar deze artikelen verkocht worden, worden hierberías genoemd. Op de markt heb ik in eerste instantie geobserveerd en mijn ogen uitgekeken. Een volgende stap was het in contact komen met de verkopers in de hierberías. Ook dit bleek geen gemakkelijke opgave en ik werd door de eerste persoon die ik sprak al gewezen op het feit dat de verkopers erg op zichzelf zijn, dat er veel onderlinge concurrentie is en dat zij zeker niet geneigd zouden zijn met mij te praten. Na enig aandringen wilde deze verkoper mij toch wel het een en ander vertellen over zijn werk op de markt. Sindsdien heb ik op verschillende manieren geprobeerd de verkopers te benaderen, als antropoloog, als student, als ‘onwetende toerist’ en als geïnteresseerde klant. Een rol als antropoloog of antropologiestudent had mijn voorkeur omdat ik op deze wijze meteen kon aangeven waarvoor ik de informatie zou gebruiken die ik van hen vroeg. Omdat dit echter geen uitgebreide informele gesprekken opleverde maar eerder een afraffelen van de vragen die ik van te voren opgesteld had (voor de topiclijst zie bijlage 1), heb ik ook de rol als 11
‘onwetende toerist’ en als geïnteresseerde klant aangenomen. Dit bracht mij echter niet veel verder, na een korte uitleg over bijvoorbeeld het amulet of de kaars die ik overwoog te kopen liep het gesprek vast. Uiteindelijk kwam ik, in eerste instantie als geïnteresseerde klant, terecht in een van de hierberías op de markt waar ik wel uitgebreid antwoord kreeg op mijn vragen. Ik heb zodra het gesprek dit toeliet mij alsnog voorgesteld als student en vanaf dat moment mocht ik op een krukje plaats nemen om de dagelijkse gang van zaken in de winkel te bekijken. En ondertussen kreeg ik boeiende en schijnbaar ongelimiteerde uitleg van een van de verkopers. Mijn aanvankelijke, voor curanderos bedoelde, vragenlijst heb ik laten varen en in plaats daarvan heb ik in de winkel geobserveerd en tot mijn genoegen hier en daar geparticipeerd door zakjes met gedroogde planten te vullen. Tijdens de vele gesprekken met de verkoper heb ik vragen gesteld over de artikelen die zij op de markt verkopen en hieraan gerelateerde onderwerpen zoals de cultus van la Santa Muerte en de limpias die op de markt uitgevoerd worden.
Hoofdstuk 4 Theoretisch kader In dit hoofdstuk ga ik in op het begrip ‘traditionele’ geneeskunde. Ook de begrippen commercie en religie die in deze context van belang zijn, komen aan de orde in hun relatie tot de traditionele geneeskunde. Traditionele geneeskunde, commercie en religie komen samen op de markt Juárez waar (gedroogde) planten en andere artikelen verkocht worden die mensen op verschillende manieren gebruiken om hun gezondheid te bevorderen maar ook om aan andere behoeften te voldoen zoals het vinden van werk en het vinden van een geliefde. Een sleutelbegrip in de relatie tussen traditionele geneeskunde en commercie enerzijds en tussen traditionele geneeskunde en religie anderzijds is creolisering. Het begrip creolisering benadrukt de dynamiek van cultuur en duidt op de wederzijdse beïnvloeding en vermenging van twee of meer culturele invloeden (Eriksen 2001: 299). ‘“A culture” need not be homogenous, or even particularly coherent. Instead of assuming farreaching cultural sharing, a “replication of uniformity”, we should take a distributive view of cultures as systems of meaning’ (Hannerz 1987: 550). De manier waarop mensen betekenis geven aan datgene wat om hen heen gebeurt, is van belang. Hiermee doorbreken zij denkbeeldige, statische grenzen tussen gebieden als geneeskunde, commercie en religie.
12
4.1 Wat is traditionele geneeskunde? Traditionele geneeskunde is een veelomvattend en enigszins omstreden begrip. De term ‘traditioneel’ wordt gebruikt om deze vorm van geneeskunde af te zetten tegen de ‘moderne’ of ‘westerse’ geneeskunde. 1 Uit een dergelijk onderscheid blijkt de exclusieve status die het biomedische systeem verworven heeft sinds zij in de 19e eeuw in Europa ontstond (Van der Geest & Finkler 2004: 1996). Deze wetenschappelijke, biomedische geneeskunde heeft een zo machtige plek weten te veroveren binnen het brede scala aan geneeswijzen dat zij tegenwoordig voor velen synoniem is aan de geneeskunde zelf (Millet 1999: 204). Andere geneeswijzen worden betiteld als ‘traditioneel’ of ‘alternatief’. Volgens Kleinman kunnen de verschillende ideeën en praktijken van gezondheidszorg verdeeld worden over drie sectoren (1980). Hij noemt deze de professionele, de traditionele (folk) en de popular sector, afhankelijk van wie ziekte en gezondheid interpreteert en behandelt; de arts, de genezer of de patiënt en diens omgeving (Pedersen & Baruffati 1989: 490). De professionele sector is georganiseerd en geïnstitutionaliseerd, kenmerken zijn autonomie (de mogelijkheid tot zelfregulatie), monopolie (controle over het mogen uitoefenen van een medisch beroep), ideologie (ethische beroepscodes) en een verzameling gestandaardiseerde, beroepsgebonden kennis die in praktijk gebracht wordt maar die ook overgedragen wordt aan nieuwkomers binnen de sector (Last 1986: 6). In zowel de folk als in de popular sector is van bovenstaande kenmerken niet of nauwelijks sprake. 2 De folk sector bestaat uit niet-professionele specialisten die als zodanig erkend worden door de gemeenschap en de popular sector bestaat uit leken zoals vrienden, kennissen en collega’s (Kleinman in Reeler 1996: 80). Traditionele genezers vallen in de folk sector en worden in Mexico curanderos genoemd. Dit is echter geen eenduidige categorie. Press waarschuwt voor stereotypering en wijst erop dat er niet één soort of type curandero bestaat (1971: 741). Berenzon Gorn et al. wijzen erop dat datgene wat in Mexico als ‘traditionele’ geneeskunde betiteld wordt in feite een abstractie is die verschillende geneeswijzen in zich verenigt (2006: 46). De huidige ‘traditionele’ geneeskunde heeft zich door de eeuwen heen ontwikkeld en aangepast en is niet synoniem 1
Traditionele geneeskunde wordt door de World Health Organization gedefinieerd als ‘the sum total of knowledge, skills and practices on holistic healthcare, which is recognized and accepted by the community for its role in the maintenance of health and the treatment of diseases. Traditional medicine is based on the theory, beliefs and experiences that are indigenous to the different cultures, and that is developed and handed down from generation to generation’ (WHO 2000:7). 2 In enkele gevallen is wel sprake van een professionele beroepstak binnen de folk sector zoals in Taiwan waar zowel biomedische als traditioneel Chinese genezers zich organiseren in professionele organisaties en waar beiden klinieken, ziekenhuizen en onderwijsinstituten hebben opgericht (Lee 1998: 173).
13
aan de inheemse geneeswijzen noch aan de koloniale Spaanse geneeswijzen (Anzures y Bolaños 1989: 106). Ook Miles benadrukt dat de verschillende categorieën van geneeswijzen die in omloop zijn theoretisch gezien steeds minder zinvol zijn vanwege de grote variatie in medische opties die patiënten hebben (1998: 207). Uit de bespreking van de markt Juárez zal blijken dat hier invloeden van verschillende geneeswijzen terug te vinden zijn en dat de grens tussen de folk en de popular sector van Kleinman moeilijk te handhaven is.
4.2 De commerciële kant van de traditionele geneeskunde Er bestaat een levendige handel in medicijnen, biomedische medicijnen maar ook traditionele medicijnen. De toenemende beschikbaarheid van medicijnen als artikelen die gekocht kunnen worden, wordt commodification genoemd (Whyte et al. 2002: 86). Een gevolg hiervan is de commodification van gezondheid zelf (ibid.: 87). Gezondheid wordt steeds meer afhankelijk van het innemen van medicijnen en wordt zo een product dat verkocht en gekocht kan worden. Wolffers spreekt over een ‘gezondheidsmarkt’ en stelt dat interacties tussen patiënten en (‘traditionele’ of ‘moderne’) genezers als markttransacties te beschouwen zijn (Hoffer 2000: 46). Een verschil met andere markten is dat de patiënt afhankelijk is van de vaardigheden en kennis van derden (Wolffers 1989: 1111-1112). De aanwezigheid van een pluralistisch medisch systeem maakt deze afhankelijkheid echter minder omdat patiënten meerdere opties hebben (ibid.: 1112). In dit verband is het verhelderend om te spreken van klanten in plaats van patiënten (Reeler 1996: 81). De klant bevindt zich in een relatief machtige positie omdat hij bepaald waar en bij wie hij ‘gezondheid inkoopt.’ De verkoper is afhankelijk van zijn klanten voor zijn inkomen en moet daarom aan hun wensen tegemoet komen. Een stedelijke omgeving is de plaats bij uitstek waar meerdere medische voorzieningen voorhanden zijn en dit heeft gevolgen voor de praktijk van een traditionele genezer. In een stad komt het inwoneraantal al snel boven enkele honderdtallen uit en dan is het niet langer mogelijk voor de inwoners alle andere inwoners te kennen (Wirth 1980: 36). De sociale relaties in een stad veranderen ten opzichte van die in een dorp (ibid.: 38). In de stad is ook sprake van een economische arbeidsverdeling. Als gevolg van deze verdeling en de concentratie van individuen in een relatief klein gebied ontstaat een strijd om de gunst van de klant waardoor een ondernemer zich dusdanig moet specialiseren dat zijn taak niet zomaar door een ander overgenomen kan worden (Simmel 1980: 27). Ook in de gezondheidszorg levert een stedelijke omgeving concurrentie op en dit biedt de genezer de mogelijkheid om een persoonlijke invulling te geven aan zijn praktijk (Press 1971: 742). Press noemt het 14
stedelijke milieu in Bogota ‘dramatisch’ meer competitief (ibid.) en Golomb beschrijft hoe genezers in Thailand met elkaar wedijveren voor klanten (1986: 691). In Mexico hebben traditionele genezers niet langer de geprivilegieerde positie binnen de gemeenschap die zij in een landelijke omgeving hadden (Campos Navarro 1997 in Berenzon Gorn et al. 2006: 47). Stedelingen lijken vooral traditionele genezers te bezoeken wanneer het gaat om mentale en emotionele problemen, zoals liefdesproblemen, familieruzies en economische moeilijkheden, als gevolg van het stressvolle leven in een grote stad (Berenzon et al. 2006: 49). In een dergelijk milieu van onderlinge concurrentie kan verwacht worden dat een traditionele genezer moeite moet doen om zich staande te houden naast een zich steeds uitbreidende biomedische geneeskunde en andere traditionele genezers. Landy stelt dat de competitie tussen traditionele en biomedische geneeswijzen leidt tot verschillende effecten op de rol van de traditionele genezer in een samenleving (1977: 468). Hij noemt een adaptieve rol (de genezer past zijn gedrag aan en leent eventueel van de biomedische geneeskunde om zo de levensvatbaarheid van zijn praktijk te garanderen), een afgezwakte rol (de genezer past zich niet aan en neemt genoegen met het feit dat zijn clientèle afneemt) en een nieuwe rol (de genezer ontwikkelt een plaats voor zichzelf die de samenleving voorheen niet kende). Wolffers baseert zich op het werk van Landy in zijn benoeming van vier ondernemerstactieken die traditionele genezers toepassen om hun clientèle te behouden (1989: 1112). De eerste tactiek is het imago van traditionele genezers te verbeteren. De tweede tactiek is zich te concentreren op die behoeftes van patiënten waarin de biomedische geneeskunde niet voorziet. De derde tactiek is direct de concurrentie aan te gaan door therapeutische technieken van de biomedische geneeskunde over te nemen. De laatste tactiek is op te treden als bemiddelaar tussen de traditionele en biomedische geneeswijzen. Naar aanleiding van de bespreking van de verkopers op de markt Juárez zal duidelijk worden welke van deze tactieken wel en welke niet door hen toegepast worden.
4.3 De relatie tussen religie en traditionele geneeskunde Religie wordt door Geertz gedefinieerd als ‘a system of symbols which acts to establish powerful, pervasive, and long-lasting moods and motivations in men by formulating conceptions of a general order of existence and clothing these conceptions with such an aura of factuality that the moods and motivations seem uniquely realistic’ (Geertz 1973: 90). Religie schept een kader waarbinnen gelovigen hun leven kunnen plaatsen; religieuze opvattingen geven zin en richting aan het leven en helpen bij het begrijpen van problemen die mensen op hun pad tegenkomen. Daarom is het niet verwonderlijk dat in het geval van ziekte 15
religie een rol speelt. Een van de karakteristieken van traditionele geneeswijzen is het religieuze aspect van medisch denken. Medische problemen worden geïnterpreteerd in religieuze termen en hierdoor maken religieuze rituelen deel uit van het oplossen van het probleem (Van der Geest 1997: 905). Religie neemt dus een belangrijke plaats in binnen de geneeskunde. Ook binnen de popular sector speelt religie een belangrijke rol in het oplossen van (medische en niet-medische) problemen; mensen roepen zonder tussenkomst van een specialist de hulp in van heiligen of goden. De heiligen of goden wier hulp ingeroepen wordt, zijn niet altijd klassieke katholieke heiligen of traditionele goden. Sommige van deze ‘heiligen’ zijn artsen, mannen die enerzijds een vroom leven geleid hebben en zich anderzijds bedienden van de medische technologie. Een voorbeeld is de als heilige vereerde arts José Gregorio Hernandez uit Venezuela die momenteel ook in andere landen in Zuid-Amerika en het Caribische gebied populariteit geniet (Pedersen & Baruffati 1989: 492). De permeabele grens tussen de religieuze en de medische sfeer van het menselijke bestaan wordt zichtbaar in deze genezingsculten die bestaan rondom het symbool van een arts aan wie bovennatuurlijke geneeskundige krachten toebedeeld worden (Low 1988: 137). De heiligen die binnen genezingsculten aangeroepen worden maken duidelijk dat de geneeskunde ook een belangrijke plaats inneemt binnen religie. De verering van een arts als symbool voor medische mogelijkheden is een voorbeeld van medicalisering van de popular sector (Pedersen & Baruffati 1989: 492). De veronderstelling bestaat dat het proces van medicalisering toeneemt door een gestaag voortschrijdende secularisering: de afname van een religieus wereldbeeld en de geleidelijke vervanging van dit wereldbeeld door gezondheid als moreel model betekent dat medische verklaringen gezocht worden voor problemen die voorheen niet binnen de medische wereld geplaatst werden (Helman 2001: 114). In sommige gevallen is echter het tegenovergestelde aan de hand, zoals in het geval van de genezingsculten die juist medische symbolen in hun religie opnemen. De populariteit van deze genezingsculten voor de diagnose en behandeling van bepaalde aandoeningen neemt toe (Pedersen & Baruffati 1989: 492). Medicalisering krijgt ook op andere manieren vorm. Farmaceutische medicijnen en biomedische opvattingen sijpelen door in de folk en in de popular sector (Pedersen & Baruffati 1989: 491). De folk sector leent van de biomedische geneeskunde en behandelingen bestaan vaak uit een combinatie van kruidenmedicijnen en farmaceutische medicijnen. In Ecuador zijn verkopers van geneeskrachtige kruiden zich bewust van de symbolische kracht van de biomedische geneeskunde en maken hiervan gebruik door hun producten te verpakken als waren het farmaceutische medicijnen (Miles 1998: 219). 16
De zojuist besproken concepten zal ik later uitdiepen naar aanleiding van mijn empirische gegevens. Eerst volgt echter een schets van de context Monterrey met daarin aandacht voor de geschiedenis van de stad en de huidige situatie (onder andere op het gebied van gezondheidszorg) en specifiek aandacht voor de (geschiedenis van de) markt Juárez.
Hoofdstuk 5 Context 5.1 Geschiedenis van Monterrey Er zijn twee eerdere pogingen gedaan de stad Monterrey te stichten voordat de derde en laatste poging succesvol was. In 1577 stichtte Alberto del Canto een nederzetting met de naam Ojos de Santa Lucía (Treviño Villareal 1996: 13). 3 Deze hield echter niet lang stand vanwege voortdurende aanvallen door de inheemse bevolking in deze streek, onder andere door de Chichimeken. De tweede poging was van Luis Carvajal y de la Cueva in 1582 die de nederzetting Villa de San Luis noemde (Barbosa Alanís 1993: xx). Ook deze nederzetting was geen lang leven beschoren gezien het feit dat de stichter en zijn familie door de Spaanse Inquisitie vervolgd werden (ibid.). Op 20 september 1596 stichtte don Diego de Montemayor la Ciudad Metropolitana de Nuestra Señora de Monterrey op dezelfde plaats waar negentien jaar eerder Ojos de Santa Lucía gesticht was maar niet had standgehouden (Gonzalez Rodriguez 1996: 15). 4 Don Diego werd vergezeld door twaalf families en had grootse dromen over de toekomst van deze stad. De vele bergen in de regio bemoeilijkten de toegang tot het gebied, de regio kende een extreem klimaat en bovendien stroomde de rivier Santa Catarina, die tegenwoordig door het centrum van de stad loopt maar nauwelijks water bevat, regelmatig over (Martínez 1996: 16). Toch zag Diego de Montemayor genoeg voordelen om hier een stad te stichten. In de stichtingsakte beschrijft hij de locatie als vredig, gezond en met een aangenaam klimaat, met ‘goede walnootbomen en fruitbomen, veel bergen en weilanden en rivieren en bronnen...’ (ibid.). In de tweede helft van de 17e eeuw ontstonden verschillende kleine fabriekjes in Monterrey. In deze fabrieken werden onder andere lakens van schapenwol en stoffen van katoen geproduceerd (Cepeda 1996: 28). Dit was het begin van de industriële ontwikkeling die uiteindelijk zou leiden tot de moderne stad die Monterrey tegenwoordig is. Een beslissende factor in de industriële ontwikkeling was de ligging van de stad; Monterrey 3
De nederzetting werd gesticht aan de oevers van de bronnen van de rivier Santa Lucía (Treviño Villareal 1996: 13). Ojos de Santa Lucía betekent ‘bronnen van Santa Lucía’. 4 Don Diego de Montemayor vernoemde de stad naar de negende Onderkoning van Nieuw Spanje, don Gaspar de Zúñiga y Acevedo, Graaf van Monterrey (Barbosa Alanís 1993: xxi).
17
fungeerde als verbindingspunt tussen Durango, Zacatecas en andere steden in het centrum van het land (ibid.). Aan het einde van de 19e eeuw openden kort na elkaar drie grote textielfabrieken hun deuren: La Fama, El Porvenir en La Leona. Opnieuw kwam de ligging van Monterrey van pas, de fabrieken werden net buiten de stad gebouwd waar zij beschikten over de noodzakelijke energie als gevolg van de aanwezige natuurlijke watervallen (ibid.). Een factor van belang in de ontwikkeling van de stad was de Burgeroorlog in de Verenigde Staten (1861-1865). De Amerikanen exporteerden katoen om in ruil daarvoor wapens te kopen. De belangrijkste kopers waren Europeanen die hun inkopen deden in de haven van Bagdad. 5 Omdat een deel van de vallei van Texas door de noorderlingen was afgesloten, moesten de zuiderlingen andere routes vinden om in Bagdad te komen. Monterrey maakte deel uit van deze nieuwe route en werd zodoende onderdeel van de handelsroute richting de kust (ibid.). Ook ging Monterrey in 1882 deel uit maken van het nieuwe spoorwegnet. Hiermee begon wat Cepeda ‘de opkomst en bloei van de industriële activiteit in Monterrey’ noemt (ibid.). Nieuwe fabrieken openden hun deuren zoals de bierbrouwerij Cuauhtémoc in 1890, de ijzersmederij Fundidora de Fierro y Acero de Monterrey in 1900 en de glasfabriek Vidriera Monterrey in 1909 (ibid.). Begin jaren dertig van de vorige eeuw telde Monterrey meer dan 100.000 inwoners. De stad vertoonde steeds meer tekenen van een moderne stad: benzinepompen werden gebouwd, het openbaar vervoer ontwikkelde zich, hogere onderwijsinstellingen werden opgericht en allerlei consumptieartikelen waren in de stad te verkrijgen (Duarte Ortega 1996: 149). In het centrum van de stad konden de inwoners sinds 1909 hun inkopen doen op de markt Juárez.
5.2 Geschiedenis van de markt Juárez In 1907 besloten de bestuurders van de stad tot de bouw van een markt gelegen aan de Avenida Juárez. Zij waren tot de conclusie gekomen dat de enige markt die de stad tot dan toe kende, de markt Colón, onvoldoende aan de wensen voldeed (Cárdenas Cavazos 1994: 17). Op 2 april 1909 werd de opening van de nieuwe markt gevierd. De bezoekersaantallen vielen echter tegen vanwege de slechte staat waarin de straten verkeerden die toegang tot de markt verleenden en bovendien bleven de inwoners van de stad in eerste instantie trouw aan de oude markt Colón (ibid: 18).
5
Deze niet meer bestaande haven was gelegen aan de Golf van Mexico, nabij de stad Matamoros in de naburige staat Tamaulipas.
18
De honderdste verjaardag van de Mexicaanse Onafhankelijkheid in 1910 zorgde voor een nieuwe impuls dankzij het besluit dat de markt Juárez de locatie zou zijn voor de eerste ‘Industriële en Commerciële expositie’ in Monterrey. Deze expositie vond plaats in een periode waarin de industriële activiteiten in de stad toenamen en er werden verschillende regionale producten gepresenteerd. Ook namen verschillende van de nieuw opgerichte bedrijven deel aan deze expositie zoals de eerdergenoemde bierbrouwerij Cuauhtémoc, de glasfabriek Vidriera Monterrey en verschillende meubelfabrikanten (ibid: 21). Al in 1915 was de markt echter aan een opknapbeurt toe als gevolg van de schade opgelopen door een treffen tussen verschillende revolutionaire partijen (ibid.: 22). In 1960, vijftig jaar na de ingebruikname van de markt, werd besloten tot een grootschalige renovatie van de markt. De oude markt die volledig uit hout bestond, werd vervangen door een nieuwe, betonnen constructie en de buitenkant van het gebouw kreeg de kleuren wit en roze.
Afbeelding 1: De hoofdingang van de markt Juárez. Bron: eigen foto.
5.3 Het moderne Monterrey Tegenwoordig is Monterrey een miljoenenstad; er wonen ruim drie en een half miljoen regiomontanos zoals de inwoners van de stad genoemd worden (INEGI 2005). De agglomeratie Monterrey bestaat uit verschillende gemeentes te weten Apodaca, Escobedo, García, Guadalupe, Juárez, Monterrey, San Nicolás de los Garza, Santa Catarina en San Pedro Garza García. De gemeente Monterrey heeft één miljoen inwoners (ibid.). De stad wordt
19
omringd door een groot aantal bergketens waarvan el Cerro de la Silla een van de meest bekende is en tevens symbool staat voor de stad. Als gevolg van de industriële groei die Monterrey vanaf de 19e eeuw heeft doorgemaakt, staat de stad tegenwoordig bekend als de industriële hoofdstad van Mexico (Cepeda 1996: 28). Ook zijn er een aantal belangrijke onderwijsinstituten gevestigd zoals het Instituto Tecnológico de Estudios Superiores de Monterrey en La Universidad Autónoma de Nuevo León. 6
5.4 De gezondheidszorg in Monterrey De Onafhankelijkheid van Mexico in 1810 leidde tot een verheerlijking van de Westerse geneeskunde en een onderwaardering van de inheemse geneeswijzen (Finkler 2004: 2040). Aankomende artsen gingen in eerste instantie naar Europa, voornamelijk Frankrijk, en later naar de Verenigde Staten, om zich te bekwamen in de biomedische geneeskunde. De basis van de huidige biomedische praktijk werd in deze periode gelegd en geïnstitutionaliseerd met de oprichting van het IMSS 7 en het SSA 8 in 1943. Het huidige gezondheidsstelsel in Mexico kenmerkt zich door een scheiding tussen de private en publieke sector. De publieke sector verzorgt zowel de gezondheidszorg voor diegenen die verzekerd zijn via hun werkgever als voor diegenen die dat niet zijn zoals zelfstandige ondernemers, arbeiders in de informele sector, de landelijke bevolking en de armen (Frenk et al. 2003: 1668). Het IMSS is belast met de gezondheidszorg voor de, overwegend stedelijke, industriële arbeiders. Naast het IMSS zijn er andere organisaties die zich richten op de gezondheidszorg voor specifieke sectoren binnen de arbeidsmarkt, zoals het ISSSTE 9 voor ambtenaren en de organisatie voor de werknemers van PEMEX 10 (Harrison 2001: 274). Het SSA, is verantwoordelijk voor diegenen die niet via hun werkgever verzekerd zijn. Hiervoor is in 1979 een speciaal programma gecreëerd namelijk IMSS-Solidaridad (ibid.). Het Mexicaanse gezondheidsstelsel is gebaseerd op de biomedische geneeskunde zodat de andere geneeswijzen zich over het algemeen in de private sector bevinden met weinig regulatie of invloed van wetgeving (Nigenda et al. 2001: 4).
6
Het Technologisch Instituut voor Superieure Studies van Monterrey (TEC), een particuliere universiteit, en de Autonome Universiteit van Nuevo León (UANL), een openbare universiteit. 7 Mexicaans Instituut voor Sociale Verzekering (Instituto Mexicana de Seguro Social). 8 Ministerie van Volksgezondheid (Secretaría de Salud). 9 Instituut voor Sociale Verzekering en Voorzieningen van Ambtenaren (Instituto de Seguridad y Servicios Sociales de los Trabajadores del Estado). 10 Mexicaanse Oliemaatschappij (Petroleros Mexicanos).
20
Monterrey kent geen levendige traditie van inheemse of traditionele geneeswijzen omdat de inheemse groepen die hier bij aankomst van de Spanjaarden nog leefden, snel verdwenen. De geneeskunde die men in Monterrey kende en kent is gebaseerd op de Spaanse opvattingen zoals de conquistadores die ten tijde van de verovering van Mexico naar dit continent meebrachten (Zapata Novoa 1990: 99). Belangrijke kenmerken zijn het genezen zonder religieuze of magische componenten en een emotionele afstand tussen arts en patiënt (ibid.). Sinds de verovering heeft deze traditie zich ontwikkeld tot de biomedische geneeskunde zoals die momenteel beoefend wordt in Monterrey. Migratie uit het midden en het zuiden van het land naar Monterrey heeft echter het panorama aan beschikbare opvattingen uitgebreid (ibid.). Ook zijn er homeopaten en acupuncturisten te vinden in de stad. Deze hebben over het algemeen een goede naam en worden veelal bezocht door mensen met een redelijk tot goed inkomen. Verschillende opleidingen in Monterrey bieden onderwijs in de homeopathie aan. Het niveau van biomedische voorzieningen in Monterrey is hoog en de stad wordt daarom ook wel het ‘Houston van Mexico’ genoemd (Ruano 1996a: 158). Het eerste openbare ziekenhuis in Monterrey was het Hospital de Nuestra Señora del Rosario en werd opgericht in 1793 (ibid.). Sindsdien volgde de oprichting van vele ziekenhuizen, zowel openbare instituten als privé instellingen. Het eerste privé-ziekenhuis opende in 1932 zijn deuren onder de naam Muguerza (ibid.). Tegen de jaren dertig van de vorige eeuw had Monterrey zich ontwikkeld tot het gezondheidscentrum van de regio en tegenwoordig wordt zorg verleend aan patiënten afkomstig uit het hele land en uit het buitenland (Ruano 1996b: 233). Enkele van de huidige ziekenhuizen zijn het Hospital Civil, een openbaar ziekenhuis dat begonnen is als het Hospital González (vernoemd naar de oprichter) en dat inmiddels onderdeel is van de Autonome Universiteit van Nuevo León, het Hospital Metropolitano (een openbaar ziekenhuis) en het Hospital Santa Engracia (een privé-ziekenhuis). Daarnaast bevinden zich in de verschillende delen van de stad een groot aantal IMSS-klinieken voor diegenen die via het IMSS verzekerd zijn. Sommige van deze klinieken hebben een eigen specialiteit. De gezondheidssituatie van de inwoners van Monterrey en omstreken weerspiegelt dit hoge niveau van medische voorzieningen. De levensverwachting in Mexico stijgt gestaag, van gemiddeld 72,1 jaar in 1992 naar gemiddeld 75,3 in 2000 (PAHO 1998: 357 en PAHO 2000: 380). 11 De levensverwachting in Nuevo León ligt echter aanzienlijk hoger dan in sommige zuidelijke staten.
11
Ter vergelijking, de levensverwachting in Nederland bedroeg in 2000 gemiddeld 78 jaar (Garssen 2005: 28).
21
Hoofdstuk 6 De markt Juárez In het centrum van de stad, ingesloten door de straten Avenida Benito Juárez Sur, Calle Ruperto Martinez Oriente, Avenida Vicente Guerrero Norte en Calle José Silvestre Aramberri Oriente, ligt de markt Juárez. De ingang van het gebouw dat een volledig huizenblok beslaat, ligt aan de Avenida Juárez. De oppervlakte van de markt is ongeveer 6.000 m² (Cárdenas Cavazos 1994: 87). Binnen bevinden zich op de begane grond 208 locales. 12 Ook op de tweede verdieping bevinden zich locales maar de meeste van deze ruimtes zijn niet in gebruik. De overige drie verdiepingen worden in beslag genomen door een parkeergarage en een feestzaal. De markt vormt qua sfeer en qua producten een tegenpool van de gekoelde, schone en chique winkelcentra die in de buitenwijken van de stad gevestigd zijn. Een bezoek aan de markt is als ‘een wandeling door de geschiedenis, de geografie en het dagelijkse leven van een gemeenschap’ (Anzures y Bolaños 1991: 273). Op het eerste gezicht lijkt de markt een doolhof. Het is een wirwar van gangen met winkeltjes waar de meest uiteenlopende koopwaar uitgestald wordt; regionale snoepjes zoals glorias en natillas, huishoudelijke artikelen zoals exprimidores de limones, tortilleras en rieten manden, souvenirs, leren sandalen en exotische vruchten zoals papaja’s en kokosnoten. 13 Af en toe loopt een koopman voorbij met kooitjes op zijn rug waar een bonte verzameling van vogels in zit. In een van de hoeken van de markt is het escritorio publico gevestigd, een bureau met een typemachine waar klanten een brief kunnen laten typen. De geuren die van de vele eetstalletjes afkomen, nodigen uit tot het proeven van een van de regionale gerechten. Ongeveer vijftien procent van de locales zijn hierberías. Zij zijn herkenbaar aan de grote hoeveelheden (gedroogde) planten die aan het plafond hangen of in grote bakken op de grond staan. Daarnaast worden er in deze winkels kaarsen verkocht en allerhande andere artikelen die te maken hebben met een zoektocht naar geluk, werk, liefde of gezondheid. In een aantal van de hierberías worden ook tarot- en andere kaarten gelezen en limpias uitgevoerd. 14
12
Op de plattegrond van de markt die bij binnenkomst aan een van de muren hangt, staan 208 locales of te wel stalletjes of winkeltjes aangeduid. 13 Glorias worden gemaakt van gebrande melk en natillas worden gemaakt van room. Een exprimidor de limones is een limoenpers en een tortillera is een soort pers van aluminium of ijzer die gebruikt wordt om tortillas te maken. 14 Een limpia (reiniging) wordt ook wel barrida of despojo genoemd.
22
Limpias Een limpia is een rituele reiniging die uitgevoerd wordt om een persoon te bevrijden van een ‘beheksing’ of van mal de ojo. Het idee bestaat dat wanneer het iemand slecht gaat, dit het gevolg kan zijn van een trabajo negro. Iemand die deze persoon benijdt of ongeluk toewenst kan een dergelijke ‘beheksing’ (laten) uitvoeren. Het is ook mogelijk dat iemand met ‘sterk zicht’ een ander onbedoeld mal de ojo toebrengt, door intens of met gevoelens van jaloezie naar de persoon te kijken (López Austin 1975: 210). De symptomen van mal de ojo zijn misselijkheid, koorts en diarree (Kelly 1965: 42). Een van de verkopers noemt nog andere symptomen
namelijk
onverklaarbare
vermoeidheid
en
plotselinge
hoofdpijn.
De
consequenties van mal de ojo kunnen voorkomen worden door de veroorzaker te vragen het slachtoffer aan te raken. Wanneer de veroorzaker echter onwillig is of onbekend, wordt een limpia uitgevoerd. Een limpia wordt ook uitgevoerd om een persoon te bevrijden van een ziekte waar hij aan lijdt (Anzures y Bolaños 1989: 110). Een veel gebruikt diagnostisch en curatief middel tegen mal de ojo is het reinigen met een ei. Dit middel werd geïntroduceerd in de 16e eeuw en is sindsdien door zowel inheemse als door mestizo-genezers overgenomen (Sepulveda 1983: 161-162). Op de markt zijn in bijna elke hierbería eieren te vinden om een limpia mee uit te voeren. Wanneer ik de verkoper hierna vraag, vertelt hij dat het van belang is dat het gebruikte ei van een boerderij afkomstig is omdat deze eieren zwaarder zijn en een hardere schil hebben dan de eieren die in de supermarkt verkocht worden en bovendien krijgen de scharrelkippen alleen natuurlijk voedsel zonder kunstmatige toevoegingen. 15 Voor een limpia kunnen ook planten gebruikt worden. De verkoper vertelt dat een doorsnee bundel bestaat uit drie tot acht verschillende soorten planten, waaronder albahaca, ruda (wijnruit) en pirul (een peperachtige plant). Dit zijn tevens de planten die zij het meeste verkopen. Naast het gebruik voor limpias kunnen ze ook gekookt worden waarna het water voor een bad gebruikt wordt. Een voorbeeld van creolisering is terug te vinden in het gebruik van pirul. Deze plant is oorspronkelijk afkomstig uit Perú maar is inmiddels geïntegreerd in zowel de traditionele of inheemse geneeswijzen als in de populaire geneeswijzen (Anzures y Bolaños 1989: 110).
15
Een kippenei op de markt kost acht pesos (ongeveer € 0,50), in de supermarkt kost een kilo eieren 12 pesos (ongeveer € 0,80).
23
6.1 De verkopers De verscheidenheid van verkopers in de hierberias is groot, het gaat zowel om mannen als vrouwen van verschillende leeftijden. Degenen van hen die ik heb gesproken zijn geboren en getogen in Monterrey. Hun kennis hebben ze deels opgedaan binnen de familie, van grootouders of ouders die al in het vak zaten, een verschijnsel dat vaak als typerend genoemd wordt voor de traditionele geneeskunde (Anzures y Bolaños 1989: 107). Deze kennis vullen zij gaandeweg aan met kennis uit boeken, wanneer bijvoorbeeld een klant komt vragen om een artikel of een plant die zij niet kennen. Op deze manier leren zij dus steeds meer over de planten en andere artikelen die ze verkopen. Onderling wisselen zij echter geen inhoudelijke kennis uit, mogelijk omdat zij hiermee hun concurrentiepositie zouden kunnen verliezen. De hierberia waar ik de meeste tijd heb doorgebracht is een familiebedrijf. De huidige eigenaar heeft de winkel van zijn vader overgenomen. Zijn vader is lang geleden met het gezin verhuisd naar Monterrey waar hij op de markt Colón begon met de verkoop van bloemen. De klanten kwamen echter steeds meer om geneeskrachtige planten vragen, dus heeft hij deze aan het assortiment toegevoegd. Later kwamen kaarsen in de mode en vroegen zijn klanten hierom. Ook de kaarsen werden daarom aan het assortiment toegevoegd. In eerste instantie verkochten ze alleen gekleurde kaarsen (velas) met daarop een afbeelding geplakt, maar later kwamen de voorbedrukte kaarsen in een glazen omhulsel (veladoras) in de handel. De bloemen zijn langzamerhand uit het assortiment verdwenen en hij heeeft zich gespecialiseerd in de verkoop van planten, zowel gedroogde als verse, en aanverwante artikelen zoals kaarsen, amuletten en wierook. De zoon en echtgenote van de huidige eigenaar werken ook in de winkel. Een nichtje van de eigenaar is vier jaar geleden een eigen winkel op de markt begonnen na tien jaar bij haar oom in de winkel gewerkt te hebben. De eigenaar van de winkel zit al lang in de plantenhandel en heeft een goede naam opgebouwd. Klanten die in een andere winkel planten gekocht hebben, komen bij hem navragen of hen inderdaad verkocht is waar ze om vroegen. In sommige gevallen blijkt dit niet zo te zijn. De eigenaar zegt dat sommige van de verkopers weinig weten over de planten die zij verkopen en niet de moeite nemen om zich hierin te verdiepen. De planten kunnen in gedroogde vorm namelijk erg op elkaar lijken. Hij noemt dit slecht voor de reputatie van de markt, mensen zullen dan tegen elkaar zeggen ‘wat ze me daar op de markt hebben verkocht, ik ga niet meer naar die markt Juárez.’ De hierberías op de markt hebben een imago hoog te houden omdat zij anders hun klanten kunnen verliezen.
24
Afbeelding 2: Een blik in een hierbería. Op de voorgrond zijn bakken zichtbaar waarin de planten liggen die verkocht worden. Bron: eigen foto.
Hoofdstuk 7 Wat er verkocht wordt op de markt Juárez In de hierberías op de markt zijn allerhande artikelen te koop om het leven te veraangenamen. Met betrekking tot de gezondheid worden er verschillende (gedroogde) planten verkocht die bijvoorbeeld als thee genuttigd worden, maar die ook voor een bad gebruikt kunnen worden. Daarnaast zijn er artikelen te vinden om de hogere machten te verzoeken iets aan iemands gezondheid te doen, bijvoorbeeld kaarsen gewijd aan katholieke heiligen maar ook kaarsen gewijd aan Gonzalitos (een arts die leefde in de negentiende eeuw) en aan el niño Fidencio (een curandero die leefde aan het begin van de twintigste eeuw). Sommige van de planten zijn bedoeld voor limpias wanneer iemand vermoedt dat zijn ongeluk komt omdat iemand anders hem kwaad toegewenst heeft. Andere artikelen die deel uitmaken van het aanbod zijn bedoeld om geluk of geld aan te trekken, om een geliefde te vinden of aan je te binden, om succes te hebben in het vinden en houden van een baan of om te zorgen dat mensen niet meer over je roddelen. De variatie is groot; er worden kaarsen verkocht maar ook amuletten, talismannen, wierook, beeldjes en afbeeldingen, lotions, zepen, parfums en sprays. De meest verkochte artikelen kunnen verdeeld worden in verschillende categorieën: planten (hierbas frescas of secas), kaarsen (velas en veladoras), amuletten en talismannen (amuletos en talismanes) en parfums (lociones, perfumes en sprays). Deze categorieën worden in de volgende paragrafen besproken.
25
7.1 Hierbas frescas y secas De planten, zowel vers als gedroogd, liggen in bakken die op de grond of de toonbank staan of hangen aan de muren of het plafond van de hierbería. In tegenstelling tot wat Miles constateerde in Ecuador worden de planten op de markt Juárez niet verwerkt tot pillen of tabletten. Aan de inrichting van de hierberías en de opstelling en verpakking van de planten lijkt juist af te leiden dat hoe meer de planten hun oorspronkelijke vorm behouden, hoe beter dit is. De gedroogde planten worden in papieren zakjes gedaan en de verse planten worden in bundeltjes verkocht. De zakjes met kruidenthee zijn van doorschijnend plastic en de verschillende bestanddelen (stukjes hout, besjes, takjes en bladeren) zijn duidelijk herkenbaar (zie afbeelding 4).
Afbeelding 3: De voorkant van een zakje té de
Afbeelding 4: De achterkant van een zakje té
tlanchalagua, een van de kruidenthees die op
de tlanchalagua. Bron: eigen foto.
de markt Juárez verkocht worden. Bron: eigen foto.
26
Het aantal verschillende planten dat op de markt verkocht wordt, is groot. Enkele voorbeelden zijn gobernador (tegen voetschimmels en –infecties; de plant wordt gekookt en het water wordt vervolgens gebruikt voor een voetenbad), albahaca (basilicum, de plant wordt in bundeltjes verkocht en gebruikt voor limpias) en hierba de la virgen (bevordert de bloedcirculatie en wordt gebruikt in het geval van aambeien). Voor veel kwalen bestaat een aparte kruidenthee, die de eigenaar van deze hierbería volgens eigen zeggen als enige op de markt zelf samenstelt. Enkele kruidenthee’s die zij verkopen zijn: té de boraja (deze plant veroorzaakt een toename in de zweetproductie en wordt gebruikt in het geval van koorts), té de tlanchalagua (om af te vallen), té 7 azares (tegen zenuwachtigheid), té de media noche (bevordert de nachtrust), té diabetil (bedoeld voor diabetici) en té de San Juan (tegen depressie en stress). Andere producten die verkocht worden zijn onder andere gemalen slangenvlees (werkt tegen bloed- en huidinfecties), nootmuskaat (bedoeld om het eten op smaak te brengen zoals de verkoper lachend opmerkte maar ook bruikbaar in het geval van ontstoken darmen), sahumerio (een mengsel van gedroogde planten bedoeld voor limpias van het huis of bedrijf; het mengsel wordt aangestoken en van de rook gaat een reinigende werking uit) en jenjibre (gember, bevordert de bloedcirculatie). De prijs van een zakje kruidenthee is 30 pesos (ongeveer € 2,-).
7.2 Velas y veladoras De kaarsen worden in verschillende vormen en kleuren verkocht: velas, stompe of dunne, lange kaarsen, en veladoras, kaarsen met een glazen omhulsel waarop over het algemeen een afbeelding en een oración (gebed) staat. De kleur van de kaars is van belang en geeft aan wat de gebruiker wenst te bereiken: wit - gezondheid, geel - geluk in het spel, oranje - energie en la buena vibra (‘goede vibraties’), rood - passie, roze - liefde, groen - voorspoed in het eigen bedrijf, blauw - concentratie en meditatie, paars - bescherming tegen jaloezie en ten slotte zwart - trabajos negros (‘zwarte werken’). Een aantal kaarsen is specifiek bedoeld om een bepaalde wens uit te laten komen: paz en el hogar (voor een vredig thuis), ven a mi (om een geliefde aan te trekken), tapa boca (om een einde te maken aan de roddels die over iemand de ronde doen) en trabajo fijo (om een vaste baan te vinden). Om een kaars beter te laten werken prepareert de verkoper de kaarsen door er met een schroevendraaier gaten in te maken waar hij vervolgens zaadjes en lociones in sprenkelt. De keuze voor de lociones baseert hij op het sterrenbeeld van de klant (en eventueel diens partner wanneer de kaars betrekking heeft op de liefde). Zijn zoon vertelt dat dit gebruik zijn oorsprong vindt in de aromatherapie. Andere veladoras zijn bedrukt met diverse 27
afbeeldingen; ‘traditionele’ heiligen zoals la Virgen de Guadalupe 16 , San Judas Tadeo 17 en het kindje Jezus, maar ook minder voor de handliggende ‘heiligen’ zoals Pancho Villa, een held uit de Mexicaanse revolutie en el niño Fidencio. Andere voorbeelden van personen die als heiligen aanbeden worden zijn de arts González en de bandiet Jesús Malverde.
Afbeelding 5: Een deel van de koopwaar op de markt Juárez. Links zijn grote glazen flessen met lociones te zien en daar onder staan enkele bakken met gedroogde planten. Rechts zijn velas en veladoras in verschillende kleuren zichtbaar. Bron: eigen foto.
Dokter José Eleuterio González of Gonzalitos zoals hij liefkozend genoemd wordt, was de oprichter van de geneeskundige faculteit van de Autonome Universiteit van Nuevo León. Hij werd geboren op 20 februari 1813 in Guadalajara waar hij zijn jeugd doorbracht en kwam in november 1833 als arts naar Monterrey. 18 Daar heerste een cholera epidemie en de jonge arts wijdde zich volledig aan het zo goed mogelijk bijstaan van de zieken. Vanaf dat moment kreeg hij de naam een bevlogen, medelevende en sympathieke man te zijn. Naast de 16
De centrale figuur van het religieuze leven in Mexico is la virgen de Guadalupe, de Mexicaanse versie van de maagd Maria (Harrington 1988: 25). 17 Deze heilige wordt door de Katholieke Kerk erkend als de patroon van de moeilijke gevallen en de wanhopigen (Alcántara 2007). 18 Gegevens over het leven van Gonzalitos zijn ontleend aan IEA (z.j.).
28
oprichting van de geneeskundige faculteit heeft hij ook zorg gedragen voor de oprichting van het Hospital Civil. Na jaren van problemen met zijn gezondheid overleed de populaire arts in april 1888. Duizenden mensen kwamen naar de begrafenis en er werd in heel Nuevo León gedurende drie dagen een staat van rouw afgekondigd. Tegenwoordig draagt een van de boulevards in Monterrey zijn naam en is hij te vinden op de markt Juárez, waar kaarsen verkocht worden met zijn foto en een oración bedoeld om hulp voor een zieke te vragen (voor de oración zie bijlage 2). Dat dit verschijnsel niet uniek is voor Mexico, blijkt uit de cultus rond een Venezolaanse arts, José Gregorio Hernández. Deze werd geboren in 1864 in een dorpje in de bergen van Venezuela (Low 1988:142). Hij begon met zijn studie geneeskunde in Caracas en heeft deze afgemaakt in Parijs om in 1891 terug te keren naar Caracas als arts. Ook deze man werd geroemd om zijn inzet voor de ontwikkeling van de geneeskunde en zijn vrijgevigheid en belangeloze inzet voor de arme bevolking. Na zijn dood, als gevolg van een tragisch ongeluk, heeft zijn personage zich tot een heilige ontwikkeld. Zijn afbeelding is door de hele stad te vinden en zijn aanhangers doen hem beloftes in ruil voor genezing. Er is zelfs sprake van dat José Gregorio Hernández officieel als heilige door de katholieke kerk erkend wordt en hiermee zijn status als volksheilige overstijgt (ibid.: 145). De vraag is of dokter José Eleuterio González ooit tot een katholieke heilige zal worden uitgeroepen. Momenteel is zijn beeltenis nog niet zo wijd verspreid in de straten van Monterrey als dokter José Gregorio Hernández dat in Caracas is. Een andere volksheilige die op de veladoras verschijnt is Jesús Malverde, een mythische figuur die bekend staat als de Mexicaanse Robin Hood maar ook als de ‘patroonheilige’ van de drugsbazen (Osuna 2007). 19 Het gaat mogelijk om Jesús Juárez Mazo, een bandiet die aan het einde van de negentiende eeuw in de noordelijke staat Sinaloa leefde en Malverde genoemd werd door zijn vijanden omdat hij zich vermomde met bananenbladeren (Alcántara 2007). Er zijn in de wereld drie grote kapellen gewijd aan deze man; in Culiácan (Sinaloa, Mexico), in Cali (Colombia) en in Los Angeles (Verenigde Staten). Sinds november 2006 heeft ook Mexico Stad in de wijk los Doctores een kleine kapel die gewijd is aan Malverde, ondanks protest van omwonenden (ibid.). Jesús Malverde wordt door de katholieke kerk niet als heilige erkend.
19
Het verhaal gaat dat Raymundo Escalante, zoon van een machtige drugsbaas uit Sinaloa, op wonderbaarlijke wijze een moordaanslag overleefde en naar de kapel van Malverde in Culiacán werd gebracht om te herstellen. Sindsdien zou Malverde een belangrijke ‘heilige’ geworden zijn voor de drugsbazen (Alcántara 2007).
29
El niño Fidencio Het jongetje Fidencio, voluit José Jesús Fidencio Constantino Síntora geheten, wordt geboren op 17 oktober 1898 in de staat Guanajuato (Berlanga et al. 1999: 19). In 1921 verhuist Fidencio met zijn familie naar Espinoza (een dorpje ten noordwesten van Monterrey met ongeveer 300 inwoners). Vier jaar later, nadat hij al verschillende malen talent heeft laten zien om mensen te genezen, wordt hij bij een ongeluk in de mijn geroepen om de gewonden te helpen. Sindsdien wordt steeds vaker zijn hulp ingeroepen om zieken te genezen en hij gaat zich hier volledig aan wijden (ibid.: 21). Begin 1928 komen mensen hem van heinde en verre opzoeken en er word gesproken over de wonderen die hij verricht. Er wordt gezegd dat Fidencio verschillende ziektes behandelt, zoals lepra, hoofdpijnen, reuma en psychische aandoeningen (Farfán Morales 1997: 8). Ook geneest hij ‘traditionele aandoeningen’ zoals susto en mal de ojo (ibid.: 9). Op 19 oktober 1938 overlijdt het ‘jongetje’ Fidencio op veertigjarige leeftijd (Berlanga et. al. 1999: 26). Hij wordt begraven in hetzelfde huis als waar hij gedurende zijn leven woonde en de zieken genas. Sindsdien is zijn graf en daarmee het dorpje Espinoza de eindbestemming geworden van een tweejaarlijkse pelgrimtocht. In oktober worden feesten gehouden in Espinoza ter ere van zijn verjaardag op 17 oktober en zijn overlijden op 19 oktober (ibid.: 13). Sinds 1928 worden in maart feesten georganiseerd ter ere van de dag van zijn favoriete heilige San José op 19 maart (ibid.: 29). Tegenwoordig zijn er een aantal cajitas werkzaam die claimen patiënten te genezen door middel van het aanroepen van de geest van Fidencio. Maar mensen bidden ook onafhankelijk van deze genezers tot Fidencio in de hoop zo verlichting te vinden of genezen te worden van hun ziekte. De voorwerpen die hiervoor gebruikt worden, zoals zijn afbeelding en kaarsen met een aan hem gewijde oración en zijn foto, zijn te vinden op de markt Juárez.
30
7.3 Amuletos y talismanes Talismannen en amuletten hebben beiden dezelfde functie, namelijk het beschermen van de eigenaar, maar zijn anders vormgegeven. Een talisman lijkt op een muntstuk en kan verschillende afbeeldingen bevatten, bijvoorbeeld die van Pancho Villa of la Santa Muerte. De talisman wordt om de nek of aan een sleutelhanger gedragen. Een amulet bestaat uit een zakje met verschillende ingrediënten en vaak een gebruiksaanwijzing. De eigenaar draagt het zakje bij zich, bijvoorbeeld in zijn broekzak, of plaatst het in het huis of bedrijf waar hij of zij bescherming voor nodig heeft. Een voorbeeld van een dergelijk amulet is de amuleto de San Judas Tadeo (opdat het de drager niet aan werk zal ontbreken). Het bestaat uit een plastic zakje met daarin een oración (voor de tekst van de oración zie bijlage 3) en de volgende attributen: een groen vilten zakje met daarop een Mexicaanse munt geplakt, drie zilver gespoten steentjes, een stukje rode steen waar ook nog een beetje zilver op zit, twee rode zaadjes, vijf plastic bolletjes (blauw, paars, zilver, goud en oranje van kleur), een bolletje gele stof, doorzichtige steentjes en gruis en een klein kokertje met parfum. Op het papiertje met de oración worden ook instructies gegeven: ‘Plaats de figuur van San Judas Tadeo op een bord samen met de zaadjes en het muntstuk. Zeg het gebed op en doe je wens, vouw het gebed dubbel en stop dit samen met de inhoud van het bord in het zakje, sprenkel het parfum van San Judas over de inhoud. Voor betere resultaten: brandt elke 28e dag van de maand een kaars en ...’. 20 De amulet kost 50 pesos (ongeveer € 3,30). Een artikel dat vaak gebruikt wordt in amuletten is de piedra iman. Deze magneetsteen komt uit het noorden van Mexico en wordt gebruikt om geluk aan te trekken. Van de piedra iman wordt gezegd dat Jezus op deze steen knielde en hier geofferd werd. Daarom werkt de steen alleen als hij door middel van opoffering verkregen wordt; een gegeven, gestolen of op krediet gekochte steen heeft geen enkel nut (Kelly 1965: 106). Op de markt worden deze stenen, afhankelijk van hun grootte, vanaf 5 pesos per stuk verkocht.
20
‘Sobre un plato coloca la figura de San Judas Tadeo, las semillas, la moneda. REZA la oración y haz tu petición deseada, dobla la oración y junto con el contenido del plato introducelo en la bolsita, posteriormente aplica dentro el perfume de San Judas. Para mejores resultados: prende una veladora cada 28 de cada mes y cambia … meses.’ De laatste aanwijzing is vanwege de slechte staat waarin het papier verkeerd helaas onleesbaar.
31
Afbeelding 6: De amulet ‘San Judas Tadeo’ met op de achtergrond de uit te spreken oración.
Afbeelding 7: De inhoud van de amulet ‘San Judas Tadeo’. Het gele kokertje bevat het parfum waarmee de amulet besprenkeld dient te worden.
32
La Santa Muerte Een veel voorkomende afbeelding op de markt Juárez is die van la Santa Muerte, een vrouwelijke representatie van de Dood. Ze wordt afgebeeld als een skelet met een zeis en gehuld in een tuniek. Het geloof in la Santa Muerte is de laatste jaren toegenomen en er zijn verschillende kapellen in Mexico aan haar gewijd (Trejo 2004). Ook de koopmannen op de markt merken op dat zij de laatste jaren steeds meer producten van la Santa Muerte verkopen. Sommigen van haar volgelingen hebben thuis een altaar dat aan haar gewijd is en waarvoor zij de benodigdheden op de markt kopen. Een altaar dient minimaal te beschikken over een kaars die voortdurend brandt, een glas water, wierook, witte bloemen en natuurlijk een afbeelding van la Santa Muerte (Ambrosio 2003: 67-69). Deze afbeelding kan verschillende kleuren hebben, afhankelijk van de intenties van de volgeling. Het is belangrijk dat je de belofte die je la Santa Muerte doet in ruil voor haar diensten, nakomt. Er doen verschillende verhalen de ronde over ongelukken die mensen overkomen zijn nadat zij zich niet aan hun belofte gehouden hadden, zoals de vrouw die alles had gekregen waar zij la Santa Muerte om gevraagd had maar zich vervolgens niet aan haar deel van de afspraak hield. Niet veel later kwamen haar vier zoons om in een auto-ongeluk. Ook bestaat het geloof dat het niet mogelijk is om la Santa Muerte de rug toe te keren. Een van de marktkoopmannen vertelt dat mensen geloven dat la Santa Muerte erg jaloers is en er niet van houdt dat haar volgelingen andere heiligen aanbidden. In een van de boeken over la Santa Muerte die op de markt verkocht worden, staan aanwijzingen hoe haar altaar zonder nadelige gevolgen uit huis verwijderd kan worden. Echter, zo wordt gewaarschuwd, nadat je haar de rug toegekeerd hebt is het niet mogelijk om later wederom toenadering te zoeken. ‘Wat dat betreft is de Dame erg kieskeurig, zij houdt er niet van dat men haar de rug keert om later bij haar terug te komen. Nadat zij eenmaal begraven is, doe je haar nooit meer een verzoek. Je kunt je tot elke willekeurige heilige keren, maar niet tot haar’ (ibid.: 73). Dat haar (ex-)volgelingen dit serieus nemen blijkt onder andere uit vragen die gesteld worden in katholieke tijdschriften over de mogelijkheid op te houden met het aanbidden van la Santa Muerte en hoe dit aan te pakken (Desde La Fe 2006).
33
Afbeelding 8: La Santa Muerte. Bron: Contreras 2005.
7.4 Lociones, perfumes y sprays De lociones (lotions) staan in grote, glazen flessen op planken tegen de muur achter de toonbank. Ze verschillen van kleur en helderheid en in sommige van de flessen drijven voorwerpen zoals stukjes hout, planten, bankbiljetten en andere niet herkenbare voorwerpen. Wanneer een klant een bepaalde lotion koopt, wordt met de vloeistof uit de glazen fles een kleiner plastic flesje gevuld. Op het etiket wordt geschreven om welke lotion het gaat. Enkele voorbeelden van lotions zijn coco (kokos, voor een reiniging van de aura), levanta negocio (om een bedrijf nieuw leven in te blazen, in deze troebel uitziende vloeistof drijft een dollarbiljet), frutas verdes (groene vruchten, voor overvloed of rijkdom) en miel de amor (liefdeshoning, voor de liefde). Deze laatste lotion kan zowel door mannen als door vrouwen gebruikt worden, maar wordt overwegend door vrouwen gekocht. De lotion trekt een partner aan maar, zo zegt de verkoper, veel vrouwen gebruiken deze alleen omdat het lekker ruikt. De lotions kunnen op het lichaam gesmeerd worden of gebruikt worden voor limpias. De perfumes (parfums) worden alleen als parfum gebruikt. Ze worden verkocht in kleine glazen flesjes met een etiket met de naam van het parfum erop. Voorbeelden van parfums zijn perfume para la suerte rapido (parfum voor snel geluk), perfume atrayente (parfum om een partner mee aan te trekken), perfume contra daños (parfum tegen leed), perfume no me olvides (vergeet-me-niet-parfum) en perfume del exito (parfum voor succes). Een veel
34
voorkomend symbool is de indiaan (el indio). Deze is terug te vinden als parfum, maar ook als lotion of als kaars. De indiaan brengt kracht en geeft de eigenaar bescherming. De sprays zitten in grote spuitbussen en kunnen in huis, op kantoor of op het lichaam gespoten worden. Ook de sprays worden gebruikt voor uiteenlopende doeleinden zoals het bevorderen van zaken (levanta negocios) of het snel vinden van geluk (suerte rapido). Deze laatste spray wordt bijvoorbeeld gebruikt door bingospelers die op deze manier proberen om hun tafel van geluk te verzekeren.
Hoofdstuk 8 Discussie In de voorgaande hoofdstukken heb ik de verkopers van de hierberías en de artikelen die zij verkopen, beschreven. De vraag is nu in hoeverre datgene wat op de markt gebeurt te maken heeft met ‘traditionele’ geneeswijzen en in hoeverre de verkopers op de markt getypeerd kunnen worden als ‘traditionele genezers’. Uit hoofdstuk 4 is gebleken dat het moeilijk is om het begrip traditionele geneeskunde te definiëren. Op de markt wordt duidelijk dat dit in de praktijk zeker het geval is; er worden planten verkocht waarvan verondersteld wordt dat zij geneeskrachtige eigenschappen bezitten en die als ‘traditioneel’ bestempeld kunnen worden 21 maar er worden ook allerlei parafernalia verkocht die niet gebaseerd zijn op traditionele geneeswijzen zoals tijgerbalsem, sprays en tapa boca kaarsen. De producten die in de hierberías op de markt Juárez verkocht worden, vinden hun oorsprong in verschillende culturele tradities. Er is hier sprake van het door Hannerz beschreven proces van creolisering. ‘Creole cultures [..] are those which draw in some way on two or more historical sources, often originally widely different’ (Hannerz 1987: 552). Dit proces vindt niet alleen in Monterrey plaats maar bijvoorbeeld ook in Mexico Stad waar soortgelijke markten bestaan en waar gebruik gemaakt wordt van onder andere homeopathie, acupunctuur, medicinale planten en aromatherapie (Nigenda et al. 2004: 419). Ook de vraag naar de verkopers is moeilijk te beantwoorden. Zijn zij in de folk sector te plaatsen als niet-professionele specialisten die als zodanig erkend worden door de gemeenschap of maken zij deel uit van de popular sector en verdienen zij als ‘leek’ hun brood met de verkoop van (gedroogde) planten en aanverwante artikelen? Afgaande op opmerkingen van mijn informanten kunnen de verkopers niet als curanderos beschouwd 21
Mexico kent een lange traditie van gebruik van medicinale planten. De oorspronkelijke bewoners maakten lang voor de komst van de Spanjaarden al gebruik van inheemse planten om hun zieken te genezen. De eerste botanische tuin van Midden Amerika, el jardín de Oaxtepec, werd in de 15e eeuw in opdracht van Moctezuma opgericht in de huidige staat Morelos, eeuwen voordat een dergelijk concept in Europa bekend werd (Lozoya 1999: 12).
35
worden. De (‘echte’) curanderos komen af en toe naar de markt om inkopen te doen in de hierberías en een van de verkopers zegt expliciet dat hij zichzelf niet als curandero ziet. Als ik vraag waar ik in contact kan komen met curanderos, zegt hij dat ik ze op de markt zeker niet zal vinden, ‘al noemen sommigen zich wel zo, maar wij raden ze niet aan.’ Daar staat echter tegenover dat curanderos niet alleen naar de markt komen om inkopen te doen maar ook om advies te vragen aan de verkopers wanneer zij het zelf niet weten. 22 Bovendien lijkt het gesprek dat soms voorafgaat aan de verkoop van een artikel op een consult. De verkoper luistert belangstellend naar zijn klanten, knikt meelevend en maakt opmerkingen of stelt vragen, voordat hij een product verkoopt. In sommige gevallen besteedt de verkoper ruim een half uur aan één klant, zonder dat hij zich laat opjagen door andere klanten die de winkel binnenkomen. Zijn zoon, die in dezelfde winkel werkt, merkt op dat dit een belangrijk aspect is en dat de mensen daarom graag naar zijn vader komen. 23 In andere gevallen weet de klant echter precies waar hij of zij naar op zoek is en soms heeft de klant een boodschappenlijstje bij zich met benodigdheden. In dat geval heeft het contact meer weg van een verkooptransactie dan van een consult. De verkoper pakt het product of noemt alternatieven wanneer hij het product niet verkoopt of niet op voorraad heeft. Ook werkzaam op de markt zijn diegenen die zich gespecialiseerd hebben in het lezen van tarotkaarten en/of in het uitvoeren van limpias (reinigingen). Het gebruik van kaarten voor waarzeggerij is wijdverbreid in Latijns Amerika (zie bijvoorbeeld Dobkin 1969 en Young 1981). De tarotkaarten die tijdens de middeleeuwen erg populair waren in Frankrijk zijn mogelijk door de Spanjaarden naar het Latijns-Amerikaanse continent meegenomen waar zij door traditionele genezers geïntegreerd zijn in hun genezingspraktijken (Dobkin 1969: 134). Het uitvoeren van limpias wordt ook overwegend met traditionele genezers geassocieerd maar is daarnaast terug te vinden in de praktijken van bijvoorbeeld spirituele genezers (Finkler 1994: 180). Een van de verkopers op de markt vertelt dat iemand ook zelf een limpia kan uitvoeren, of als hij dat niet wil, iemand kan vragen die het voor hem doet. Hij zegt dat de mensen via via horen wie een limpia voor hen kan verzorgen of dat zij het aan hun grootouders vragen, ‘drie van de vijf grootouders weten hier namelijk wel iets van af.’
22
Een informant van Kelly maakt een soortgelijke opmerking: ‘Many curanderos deceive and take advantage [of the client]. Sometimes they know nothing and they come to me, saying, “I have a patient. He is thus and so [giving the symptoms]. What would be good to give him [as medicine]?” I have no confidence whatsoever in them.’ (1965: 26). 23 Het komt meer dan eens voor dat de zoon een binnenkomende klant vraagt of hij kan helpen waarna de klant aangeeft liever even op zijn vader te wachten.
36
Als gevolg van de verschillende invullingen die aan het begrip traditionele geneeskunde gegeven kunnen worden, kan ook het begrip curandero niet te nauw gedefinieerd worden. Er bestaat niet één type ‘traditionele’ genezer. Op de markt Juárez zijn verschillende specialisaties zichtbaar. Dat de westerse concepten zoals wij die hanteren niet altijd overeenkomen met de werkelijkheid blijkt uit de Thaise opvatting over genezen. Genezen is slechts één aspect van een overkoepelende categorie van magische praktijken (Golomb 1986: 691). Golomb spreekt dientengevolge van ‘curer-magicians’ om de combinatie van therapeutische en niet-therapeutische aspecten van de Thaise genezerpraktijk weer te geven (ibid.). Voor zoverre de verkoper op de markt Juárez als genezer getypeerd kan worden, is deze term ook op hem van toepassing. Hij verkoopt namelijk zowel medicinale planten ter bevordering van de gezondheid als amuletten, parfums en kaarsen waarmee getracht wordt geluk, gezondheid of liefde af te dwingen. Ook zijn er verkopers die zich naast de verkoop van planten gespecialiseerd hebben in het uitvoeren van limpias of het lezen van kaarten. Mogelijk biedt het overzicht van Van der Geest uitkomst in het beantwoorden van mijn vraagstelling (1997: 905). Hij noemt drie min of meer algemene eigenschappen van de praktijken van traditionele genezers in Afrika, te weten: een persoonlijke betrokkenheid bij de behandeling van patiënten, de nadruk die ligt op het geheimhouden van hun medische kennis en de beloning voor hun diensten. Deze eigenschappen zijn tot op zekere hoogte terug te vinden in de praktijken zoals die op de markt Juárez plaats vinden. De persoonlijke betrokkenheid blijkt uit de tijd die de verkoper besteedt aan zijn klanten. Hij neemt de tijd om naar zijn klanten te luisteren en hen te adviseren. Voor de klanten lijkt dit een belangrijke reden om naar zijn hierbería te komen. De geheimhouding van kennis is terug te vinden in de terughoudendheid waarmee ik in eerste instantie te woord gestaan werd. Ook vertellen de verkopers zelf dat onderling geen inhoudelijke kennis wordt uitgewisseld. In de hierbería waar ik geobserveerd heb, was ik echter welkom en werd ook inhoudelijke kennis met mij gedeeld. Mogelijk heeft de geheimhouding van andere verkopers te maken met de concurrentiepositie die zij op de markt hebben. Hier kom ik in de volgende alinea op terug. De derde eigenschap, beloning voor verleende diensten, is ook zichtbaar op de markt. De verkopers verdienen geld met hun diensten en de producten die zij verkopen.
8.1 De commerciële kant van de traditionele geneeskunde De hierberías op de markt hebben een commercieel karakter; naast mogelijke genezers, zijn de mensen die hier werkzaam zijn in ieder geval commerciantes of verkopers. De jaloezie tussen hen waar ik meteen al op gewezen werd, duidt op onderlinge concurrentie. De 37
verkopers verdienen hun brood op de markt en zijn erbij gebaat dat klanten bij hen hun producten kopen en niet bij de buurman. Een van hen zegt hierover dat de verkopers elkaar nauwlettend in de gaten houden om te zien hoe de zaken gaan en of de een niet meer verdient dan de ander. Een mogelijke reden waarom ik wel welkom was in de hierbería waar ik geobserveerd heb, is dat de concurrentiepositie van deze hierbería stevig lijkt. Ze hebben een uitgebreid assortiment waaronder zelf samengestelde kruidenthees en een groot aantal vaste klanten. De eigenaar heeft het imago veel te weten van de planten die hij verkoopt, mensen komen bij hem navragen of hen de planten verkocht zijn waar ze om vroegen. Het is niet verwonderlijk dat de traditionele geneeskunde in Monterrey een commerciële bezigheid is. Verschillende factoren dragen hiertoe bij. Voor de ontwikkeling van ondernemersschap is het van belang dat de potentiële ondernemers deel uit maken van een groep of cultureel milieu dat positieve waarde hecht aan ondernemersschap (Goldstein 1984: 212). In Monterrey is dit zeker het geval; de stad heeft zich, vanaf haar opkomst tijdens de Porfiriato, 24 ontwikkeld als een moderne, industriële stad en staat bekend als de industriële hoofdstad van Mexico. Er mag geld verdiend worden met ondernemingen, bijvoorbeeld in de glas- en staalindustrie maar ook in de (traditionele) geneeskunde. Daarnaast bestaat er een zekere continuïteit in de beloning van genezers voor hun diensten. De sociale context van een ‘traditionele’ gemeenschap waarbinnen genezers hun patiënten genezen, vereist dat zij beloond worden voor hun diensten. Het betalen voor een ontvangen behandeling getuigt van respect en waardering voor de genezer (Van der Geest 1997: 905). Ondanks het wegvallen van een dergelijke sociale context in de stad, is het gebruik van het belonen van de genezers voor hun diensten blijven bestaan en dit sluit prima aan bij de commerciële activiteiten zoals die door de verkopers/genezers in de stad ontplooid worden. Terwijl de curanderos in Pichátaro, een landelijke gemeente in Michoacán, vaak niet konden rondkomen van het genezen alleen (Young 1981: 108), lijkt dit op de markt Juárez wel het geval te zijn. De commerciële houding van genezers is ook een gevolg van de commodificering van gezondheid en het medische pluralisme in de stad. Genezers wedijveren met elkaar voor klanten, ook in Monterrey. Naast het bezoeken van de verkopers/genezers op de markt hebben de inwoners van Monterrey de keuze uit een groot aantal andere therapeutische opties. Een van de verkopers zegt dat de kruidengeneeskunde en de reguliere geneeskunde slechts verschillende alternatieven zijn om hetzelfde te bereiken en dat de ‘traditionele’ genezers een meer
commerciële
manier
van
genezen
24
vertegenwoordigen.
Hoe
zorgen
de
De regeringsperiode van generaal en dictator Porfirio Diaz van 1876 tot 1911. Diaz werd geboren in 1830 en overleed in 1915 in Parijs.
38
verkopers/genezers er dan voor dat zij klanten trekken? De eerder genoemde, mogelijke ondernemerstactieken die Wolffers onderscheidt, zijn: het imago van traditionele genezers verbeteren, zich concentreren op die behoeftes van patiënten waarin de biomedische geneeskunde niet voorziet, direct de concurrentie aangaan door therapeutische technieken van de biomedische geneeskunde over te nemen en optreden als bemiddelaar tussen de traditionele en biomedische geneeswijzen. De derde en laatste tactiek lijken niet van toepassing op de praktijken van de verkopers/genezers op de markt. Er zijn geen biomedische therapeutische technieken zichtbaar, het lijkt eerder alsof geen enkele link met de biomedische geneeskunde nodig is. De (gedroogde) planten worden in een zo oorspronkelijk mogelijke manier verkocht en doen niet denken aan farmaceutische medicijnen (zie afbeelding 4). De hierberías zelf hebben ook niets weg van een biomedische praktijk; er hangen en staan overal planten, in een deel van de hierberías brandt wierook en de eieren die gebruikt worden voor limpias staan duidelijk zichtbaar op de toonbank. De verkopers/genezers geven aan geen enkel (professioneel) contact te hebben met biomedici en klanten niet door te verwijzen naar een arts. De eerste en tweede tactiek zijn wel van toepassing. De eerste tactiek beschrijft Wolffers als het benadrukken van de verschillen tussen de traditionele geneeswijzen en de technologisch georiënteerde biomedische geneeskunde (1989: 1112). Dit is terug te vinden in het luisterende oor dat de verkoper/genezer zijn klanten biedt en de hierboven besproken opzet van de winkels. Bovendien heeft de genezer de mogelijkheid zijn bovennatuurlijke krachten te benadrukken, iets wat veelal gebeurt op de reclameborden die boven de winkels hangen: ‘kaarten lezen: zonder dat u me iets zegt, vertel ik u wat u wilt weten’, ‘preparaten te koop voor limpias van uw huis en bedrijf.’ Daarnaast wordt benadrukt dat het gebruik van (gedroogde) planten geen negatieve bijverschijnselen heeft. Dit blijkt ook uit het etiket van de zakjes thee die verkocht worden: ‘Attentie: er zijn geen bijwerkingen omdat dit product 100% natuurlijk is’(zie afbeelding 3). 25 De tweede tactiek is het zich richten op aandoeningen die door de biomedische geneeskunde niet voldoende behandeld worden. Aandoeningen waarvoor de klanten hulp zoeken zijn onder andere hoofdpijn, stress, diabetes, verhoogde cholesterol en susto. 26 Daarnaast zoeken klanten op de markt hulp voor problemen thuis, in hun liefdesleven, op het werk of voor financiële problemen, problemen die in de biomedische wereld niet als ziekte
25
‘Nota: no hay rebote puesto que es un producto 100% natural.’ De erkenning van de psychosomatische aandoening susto is wijdverspreid in Mexico en wordt over het algemeen gewijd aan het verlies van de ziel als gevolg van hevige schrik (Kelly 1965: 116).
26
39
geclassificeerd worden maar die wel van grote impact kunnen zijn op iemand’s leven. In Mexico Stad zoeken mensen voor soortgelijke aandoeningen de hulp van een traditionele genezer: problemen die geassocieerd zijn met het dagelijkse leven (zoals problemen in het gezin of op de werkvloer), stress en zenuwen en aandoeningen die door iemand anders veroorzaakt zijn, zoals mal de ojo (Berenzon Gorn 2006: 49). De patiënt is op de markt Juárez een klant geworden en als klant is hij of zij van groot belang voor de verkopers/genezers. Door het pluralistische medische systeem heeft de klant een keuze waar hij hulp zoekt of zijn inkopen doet en oefent daardoor invloed uit op de handel van de verkopers/genezers. Een voorbeeld hiervan zijn de veranderingen in het assortiment van de hierberías die plaatsvinden naar aanleiding van de vraag van klanten. De veladoras namen toe in populariteit en het assortiment van veladoras werd uitgebreid. Recentelijk neemt de belangstelling voor la Santa Muerte toe, waardoor steeds meer artikelen van dit personage aangeboden en verkocht worden. Hoe is echter de populariteit van medicinale planten en aanverwante artikelen te verklaren? Een van de redenen voor deze populariteit is de aard van de aandoeningen waar mensen hulp voor zoeken, een gegeven waar de verkopers/genezers op inspelen zoals blijkt uit de eerder besproken tactiek zich te richten op aandoeningen die binnen de biomedische wereld onvoldoende aandacht krijgen. Klanten komen juist met dergelijke klachten naar de markt. Problemen zoals stress en hoofdpijn kunnen uiteenlopende oorzaken hebben, oorzaken waar een arts mogelijk niet altijd een luisterend oor voor heeft. Problemen thuis, in het liefdesleven of op het werk worden niet als aandoening gedefinieerd binnen de biomedische wereld, dus ook voor dergelijke problemen kan een klant moeilijk de hulp van een arts inroepen. Op de markt bestaat wel de mogelijkheid om dergelijke problemen voor te leggen aan de verkopers/genezers en hulp te krijgen bij het vinden van een oplossing. Press benadrukt het belang van het onbevooroordeelde luisterende oor van de genezer: ‘The point is that curers, as opposed to physicians, take their cues from patients, accept their stated symptoms at face value and thus offer a guarantee that the patient's peculiar anxieties and sick role preferences will be validated’ (Press 1978: 75). Miles is van mening dat de populariteit komt door de lage prijs en door het feit dat het gebruik een grotere participatie van de patiënt toelaat dan de biomedische geneeskunde (1998: 207). Klanten op de markt in Ecuador presenteren hun klachten aan de verkoper, bespreken de mogelijke oorzaak en de verschillende therapeutische opties die zij hebben (ibid.: 216). Ook op de markt in Monterrey lijkt dit het geval. De klanten vragen het advies van de verkoper met betrekking tot de kwaal waar zij mee te maken hebben en beslissen vervolgens zelf of zij 40
een bosje planten kopen, een zakje thee of een amulet of dat zij nog even verder kijken. Van der Geest & Whyte noemen medicijnen ‘bevrijdend’ omdat zij als ‘ding’ gebruikt kunnen worden, medicijnen maken individueel gebruik mogelijk zonder tussenkomst van artsen of familieleden (1989: 348-349). De artikelen die op de markt verkocht worden kunnen ook als zodanig opgevat worden, een patiënt kan rondkijken, de verkoper om advies vragen en vervolgens een product aanschaffen zonder ooit bij een dokter op consult te hoeven of zijn familieleden om hulp te hoeven vragen. Een andere, mogelijke reden voor de keuze voor de markt Juárez zou een moeilijke toegang tot biomedische zorg kunnen zijn. Young beschrijft hoe de keuze tussen biomedische of traditionele geneeswijzen in Pichátaro, een kleine gemeenschap in het midden van Mexico, afhangt van een afweging van de volgende factoren: de ernst van een bepaalde aandoening, de aanwezigheid van self-treatment mogelijkheden voor die aandoening, het vertrouwen dat men heeft in traditionele geneeswijzen in tegenstelling tot biomedische geneeswijzen en de kosten en beschikbaarheid van de verschillende behandelingen (1981: 167). Deze laatste factor blijkt van groot belang: ‘We see a people with an awareness of, and often as not a genuine enthusiasm for, modern medical treatment, but who are at the same time frequently denied full access to such services’ (ibid.: 176). Landy stelt, in een recensie van het bovengenoemde werk, dat ‘[..] these Mexican peasants by far prefer treatment by physicians to that of folk curers or lay healers and that the major inhibiting factors are inaccessibility and inability to pay, not slavish loyalty to cultural practice and belief’ (1982: 610). Toegang tot biomedische zorg, in de betekenis van Young (aanwezigheid, afstand en kosten), lijkt in Monterrey echter een minder groot probleem te zijn dan dat in de landelijke gemeenschap was die hij in de jaren zeventig beschrijft. Biomedische instellingen zijn in Monterrey alom vertegenwoordigd en er bestaan programma’s voor diegenen die niet verzekerd zijn voor medische kosten. Wanneer toegang echter uitgelegd wordt als toegankelijkheid, kan dit wel een rol spelen in de keuze voor een bezoek aan de markt Juárez in plaats van een bezoek aan een arts. Er bestaat mogelijk een bepaalde culturele affiniteit tussen de koper en de verkoper die het de koper mogelijk maakt bij de verkoper aan te kloppen met bepaalde problemen waar hij bij een arts niet mee aan kan komen. Dit wijst erop dat de soort aandoening, zoals eerder in deze paragraaf aan de orde kwam, van groot belang is in de keuze voor een arts of voor een genezer uit het ‘traditionele’ of ‘alternatieve’ circuit.
41
8.2 De relatie tussen religie en traditionele geneeskunde In de voorgaande paragraaf is de relatie tussen traditionele geneeskunde en commercie aan de orde gesteld. In deze paragraaf zal ik ingaan op de positie van religie in Monterrey en de relatie tussen traditionele geneeskunde en religie zoals die op de markt Juárez zichtbaar is. Monterrey is van oudsher weinig religieus ingesteld. De opkomst van deze industriestad vond plaats tijdens de Porfiriato, een periode waarin de nadruk lag op modernisering en vooruitgang en waarin weinig plaats was voor religie. Tegenwoordig is een groot deel van de inwoners katholiek maar zonder de overgave die elders in het land zichtbaar is. Monterrey kent nauwelijks religieuze feesten, geen religieuze overlevering en de jaarmarkt is eerder een commerciële dan een religieuze aangelegenheid (Zapata Novoa 1990: 73). Het Tweede Vaticaans Concilie dat in de jaren zestig van de vorige eeuw werd gehouden, veroorzaakte onrust in de religieuze instellingen van Monterrey vanwege de modernisering die voorgesteld werd (ibid.: 82). Dit leidde tot een tweedeling in de religieuze elite in een conservatieve en een progressieve groep en tot verwarring en wantrouwen richting het katholieke geloof onder de rest van de bevolking (ibid.). Andere religieuze stromingen profiteerden van deze verwarring en wonnen aanhangers zoals het hindoeïsme en de transcendentale meditatie. Ook magische culten lieten niet lang op zich wachten en er verschenen astrologen, waarzeggers en mediums (ibid.: 83). De inwoners van Monterrey hebben een jarenlange ervaring met migranten, onder andere Amerikaanse en Europese hoger opgeleiden, en zij hebben de eigenschap ontwikkeld moeiteloos vernieuwingen te accepteren maar deze ook weer te verwerpen wanneer deze niet langer voldoen (ibid.: 84). Deze eigenschap en de religieuze verwarring en de economische crisis van de jaren zeventig vormden de voedingsbodem voor religieuze stromingen of ‘nieuwe religies’ die deels uit de Verenigde Staten kwamen en die tegen 1980 een georganiseerd bestaan hadden opgebouwd in Monterrey (ibid.). De producten die in de hierberías verkocht worden, zijn aanwijzingen van deze ‘nieuwe religies’. Voorbeelden hiervan zijn de aanbidding van la Santa Muerte, Gonzalitos en Jesús Malverde als alternatieve heiligen voor de katholieke heiligen die overigens ook op de markt te vinden zijn. Deze producten maken bovendien duidelijk dat de wereld van de geneeskunde en die van religie niet van elkaar gescheiden kunnen worden. Het aanroepen van bovengenoemde heiligen gebeurt deels om hen te bewegen allerhande aandoeningen te genezen, naast het oplossen van andere problemen die niet direct als medisch te definiëren zijn. Enerzijds vindt de geneeskunde een plaats binnen het domein van de religie, maar anderzijds heeft geloof een belangrijke plaats in de geneeskunde. Van der Geest & Whyte 42
wijzen op het belang van het geloof dat mensen stellen in medicijnen; de motivatie om medicijnen te kopen is niet simpelweg het feit dat zij krachtig zijn, maar dat mensen geloven dat zij krachtig zijn (1989: 348). Meerdere malen werd ik er op de markt op gewezen dat het voor de werking van de producten belangrijk is dat je erin gelooft. Een man die zich gespecialiseerd heeft in het lezen van kaarten en uitvoeren van limpias zegt: ‘Het draait allemaal om psychologie, ik gebruik kruiden om mensen te bevrijden van las malas vibras, om zo hun zelfvertrouwen te vergroten, niet om ze te genezen.’ De hierberías zijn al vanaf de oprichting van de markt Juárez te vinden op deze markt (Encinas 2007). De laatste jaren worden het er volgens de verkopers echter steeds meer. Dit is een aanwijzing van de bovengenoemde behoefte om ergens vertrouwen in te stellen, terwijl de katholieke religie niet meer aan de behoefte voldoet. Naast de katholieke heiligen die hier nog steeds te vinden zijn, komen er ‘nieuwe heiligen’ bij. Of zoals een van de verkopers het uitdrukt: ‘Het draait niet alleen om het aanbidden van heiligen, mensen geloven in van alles en nog wat. De mensen willen ergens in geloven en komen daarom steeds meer naar de markt.’ Met als gevolg dat het aantal hierberías toeneemt. In hoeverre dit getalsmachtig klopt is lastig te achterhalen. Volgens mijn telling bevinden zich momenteel ongeveer dertig hierberías op de begane grond van het marktgebouw. In een boek dat in 1994 gepubliceerd is ter ere van de vijfentachtigste verjaardag van de markt wordt gesproken over 40 hierberías (Cárdenas Cavazos 1994: 72-83). Hoofdstuk 9 Conclusie In deze thesis heb ik de grote variëteit aan producten besproken zoals die op de markt Juárez verkocht worden. Om de verkoop van deze producten door de verkopers op de markt beter te kunnen plaatsen, heb ik verschillende begrippen aangehaald namelijk traditionele geneeskunde, commercie en religie. Creolisering blijkt hierin een sleutelbegrip te zijn. Verschillende culturele tradities komen samen op de markt. De verkoop en het gebruik van kruiden verwijst deels naar een verleden van inheemse curanderos die al sinds mensenheugenis medicinale planten gebruiken om hun zieken te genezen. Andere producten zijn moeilijker als traditioneel te classificeren. In de producten die de verkopers/genezers op de markt te koop aanbieden zijn verschillende religieuze invloeden te vinden. De kaars van de katholieke heilige San Judas Tadeo staat op dezelfde plank als die van la Santa Muerte, een niet-katholieke representatie van de Dood. En de kaars van Malverde, een twijfelachtige bandiet die tegenwoordig door drugsbazen vereerd wordt, staat naast die van Gonzalitos, een arts die geroemd wordt vanwege zijn medische bekwaamheid en goedhartigheid. Duidelijk is
43
echter dat er een behoefte aan deze artikelen bestaat. De markt wordt druk bezocht en voor elk soort artikel is een geïnteresseerde koper te vinden. Sommigen zijn op zoek naar een remedie voor hoofdpijnen of een te hoog cholesterol, anderen zoeken hulp bij het vinden van een geliefde of een goede baan. Op de markt wordt het verschijnsel gezondheid in de ruimste zin van het woord genomen. De begrippen traditionele geneeskunde, commercie en religie lopen in elkaar over zoals de verschillende benoemde processen laten zien. Commercie krijgt een plaats binnen de geneeskunde zoals blijkt uit de commodificering van medicijnen en het genezen zelf, en andersom valt in de ‘traditionele’ geneeskunde geld te verdienen zoals de verkopers/genezers bewijzen. De artsen die binnen genezingsculten als heilige aangeroepen worden, maken duidelijk dat de geneeskunde een belangrijke plaats inneemt binnen religie. Er is sprake van medicalisering. Anderzijds heeft religie een plaats binnen de geneeskunde; medische problemen worden in religieuze termen geïnterpreteerd en hierdoor maakt religie (in een brede zin van het woord gezien de ‘nieuwe heiligen’) deel uit van de oplossing. Niet alleen het nemen van een medicijn is van belang voor herstel maar vooral ook het geloof in dat medicijn. Ik heb mij afgevraagd in hoeverre datgene wat op de markt Juárez gebeurt, te maken heeft met ‘traditionele’ geneeswijzen en in hoeverre de verkopers op de markt getypeerd kunnen worden als ‘traditionele’ genezers. Deze vragen zijn moeilijk te beantwoorden en ik heb voorzichtigheidshalve de term verkoper/genezer gebruikt. Mensen komen advies vragen naar aanleiding van een ziekte of een probleem waarmee zij kampen. De verkoper luistert aandachtig en meelevend naar zijn klant voordat hij een product verkoopt. Zoals ik eerder beschreef is juist dit gesprek, in sommige gevallen, een belangrijk onderdeel van de transactie maar in andere gevallen overbodig omdat de klant precies weet wat hij zoekt. De verkopers/genezers verdienen in ieder geval hun geld met de producten die zij verkopen. Zij wisselen hun kennis onderling niet uit omdat dit hun concurrentiepositie zou kunnen beïnvloeden en zij hebben een bepaald imago hoog te houden dat er voor zorgt dat hun klanten blijven komen. Misschien draait het uiteindelijk niet om de classificatie van de verkopers/genezers in een van beide hokjes maar is het belangrijker te beseffen dat begrippen die wij als wetenschappers maar ook als westerlingen graag gescheiden zien, in de realiteit zoals die op de markt Juárez vorm krijgt, juist niet van elkaar gescheiden kunnen worden.
44
Literatuurlijst
Alcántara, E. 2007 Veneración a Santo del narco gana adeptos en corazón de México. OCExcelsior. http://www.ocexcelsior.com/mis_tradiciones/tradiciones/2007/enero/0126_mis_tradici ones_wr_santo_narco.shtml (31 juli 2007).
Ambrosio, J. 2003 La Santa Muerte: biografía y culto. Veintiséis rituales personales para conseguir salud, dinero y amor. México: Editorial Planeta Mexicana.
Anzures y Bolaños, M. C. 1989 La medicina tradicional en México: proceso histórico, sincretismos y conflictos. México: UNAM Instituto de Investigaciones Antropológicas. 1991 ‘El Mercado de Sonora.’ Anales de Antropología 28: 273-290.
Bannerman, R. et al. (eds.) 1983 Traditional medicine and health care coverage. Geneva: World Health Organization.
Barbosa Alanís, H. J. 1993 Recuerdos de Monterrey. Monterrey: Héctor Javier Barbosa Alanís.
Berenzon Gorn, S. et al. 2006 ‘Enfermedades y padeceres por los que se recurre a terapeutas tradicionales de la Ciudad de Mexico.’ Salud Pública de México 48(1): 45-56.
Berlanga, J.L. et al. 1999 Las fiestas del dolor: un estudio sobre las celebraciones del Niño Fidencio. México: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes.
Cárdenas Cavazos, J. 1994 Tradición y evolución del mercado Juárez. Monterrey: drukker onbekend.
45
Cepeda, C. 1996 ‘Industrial. Casi desde el inicio.’ In: Monterrey 400. Una Historia de Progreso. Monterrey: Ediciones Castillo, p. 28.
Contreras, H. 2005 El culto a la muerte. La Jornada Michoacán. http://www.lajornadamichoacan.com.mx/2005/10/31/03n1vdh.html (31 juli 2007).
Desde La Fe 2006 Hay forma de renunciar a la ‘Santa Muerte’?. Desde La Fe. Semanario Católico de Información. http://www.desdelafe.com.mx/index.php?option=com_content&task=view&id=561&I temid=31 (31 juli 2007).
Dobkin, M. 1969 ‘Fortune’s malice: divination, psychotherapy, and folk medicine in Peru.’ The Journal of American Folklore 82(324): 132-141.
Duarte Gómez, M.B. 2003 ‘Medicina occidental y otras alternativas: es posible su complementariedad? Reflexiones conceptuales.’ Cadernos de Saúde Pública 19(2): 635-643. 2004 ‘Políticas nacionales de salud y decisions locales en México: el caso del Hospital Mixto de Cuetzalan, Puebla.’ Salud Pública de México 46(5): 388-398.
Duarte Ortega, N. 1996 ‘Monterrey: de la consolidación a la expansión.’ In: Monterrey 400. Una Historia de Progreso. Monterrey: Ediciones Castillo, p. 149.
Encinas, L. 2007 El Juárez, una leyenda viviente de los mercados. Milenio. http://www.milenio.com/monterrey/milenio/nota.asp?id=480280 (31 juli 2007).
46
Eriksen, T.H. 2001 Small places, large issues: an introduction to social and cultural anthropology. London: Pluto Press.
Farfán Morales, O. 1997 El Fidencismo: la curación espiritista. Monterrey: A.G.E.N.L. (Serie Orgullosamente Bárbaros, No. 21).
Finkler, K. 1994 ‘Sacred healing and biomedicine compared.’ Medical Anthropology Quarterly 8(2): 178-197. 2004 ‘Biomedicine globalized and localized: western medical practices in an outpatient clinic of a Mexican hospital.’ Social Science and Medicine 59: 2037-2051.
Frenk, J. et al. 2003 ‘Evidence-based health policy: three generations of reform in Mexico.’ The Lancet 362: 1667-1671.
Garssen, J. 2005 De toekomst van onze levensverwachting. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/42BC15FC-A231-4E43-AD01C248E43C552D/0/2005k3b15p026art.pdf (18 september 2007).
Geertz, C. 1973 The interpretation of cultures. New York: Basic Books.
Goldstein, M.S. 1984 ‘Abortion as a medical career choice: entrepreneurs, community physicians, and others. Journal of Health and Social Behavior. 25(2): 211-229.
Golomb, L. 1986 ‘Rivalry and diversity among Thai curer-magicians.’ Social Science and Medicine 22(6): 691-697.
47
Gonzalez Rodriguez, C. 1996 ‘Protagonistas de la fundacion. Don Diego: regio soñador.’ In: Monterrey 400. Una Historia de Progreso. Monterrey: Ediciones Castillo, p. 15.
Hannerz, U. 1987 ‘The world in creolisation.’ Africa: Journal of the International African Institute 57(4): 546-559.
Harrington, P. 1988 ‘Mother of death, mother of rebirth: the Mexican virgin of Guadalupe.’ Journal of the American Academy of Religion 56(1): 25-50.
Harrison, M.E. 2001 ‘Mexican physicians, nurses and social workers.’ In: Huber, B.R. & A.R. Sandstrom (eds.), Mesoamerican Healers. Austin: University of Texas Press, pp. 270-306.
Helman, C.G. 2001 Culture, health and illness. London: Arnold Publishers.
Hoffer, C. 2000 Volksgeloof en religieuze geneeswijzen onder moslims in Nederland: een historischsociologische analyse van religieus-medisch denken en handelen. Amsterdam: Thela Thesis.
IEA z.j.
Dr. Jose Eleuterio Gonzalez “Gonzalitos”. Instituto de Educación de Aguascalientes (IEA), Gobierno del Estado. http://www.iea.gob.mx/efemerides/efemerides/biogra/gonza.html (31 juli 2007).
INEGI 2005 Población total por municipio según grandes grupos de edad. Instituto Nacional de Estadística Geografía e Informática (INEGI). http://www.inegi.gob.mx/est/contenidos/espanol/rutinas/ept.asp?t=mpob93&c=3839& e=19 (31 juli 2007). 48
Kelly, I. 1965 Folk practices in North Mexico: birth customs, folk medicine, and spiritualism in the Laguna zone. Austin: University of Texas Press.
Kleinman, A.M. 1980 Patients and healers in the context of culture: an exploration of the borderland between anthropology, medicine and psychiatry. Berkeley: University of California Press.
Landy, D. 1977 ‘Role adaptation: traditional curers under the impact of western medicine.’ In: D. Landy (ed.), Culture, Disease, and Healing: Studies in Medical Anthropology. New York: Macmillan Publishing, pp. 468-481. 1982 ‘Review: [Untitled].’ American Ethnologist 9(3): 609-610.
Last, M. 1986 ‘The professionalization of African medicine: ambiguities and definitions.’ In: M. Last & G.L. Chavunduka (eds.), The Professionalization of African Medicine. Manchester: Manchester University Press, pp. 1-19.
Lee, R.P.L. 1998 ‘Comparative studies of health care systems in three Chinese societies.’ In: Van der Geest, S. & A. Rienks (eds.), The Art of Medical Anthropology: Readings. Amsterdam: Het Spinhuis, pp. 165-184.
López Austin, A. 1975 Textos de medicina Náhuatl. México: Universidad Nacional Autónoma de México, Instituto de Investigaciones Históricas.
Low, M.S. 1988 ‘The medicalization of healing cults in Latin America.’ American Ethnologist 15(1): 136-154.
49
Lozoya, X. 1999 La herbolaria en México. México: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes.
Martínez, J.C. 1996 ‘Ubicando la ciudad. Y exactamente, ¿dónde estamos?’ In: Monterrey 400. Una Historia de Progreso. Monterrey: Ediciones Castillo, p. 16.
Miles, A. 1998 ‘Science, nature, and tradition: the mass-marketing of natural medicine in urban Ecuador.’ Medical Anthropology Quarterly 12(2): 206-225.
Millet, S. 1999 ‘Personal commentary: reflections on traditional medicine.’ The Journal of Alternative and Complementary Medicine 5(2): 203-205.
Nigenda G. et al. 2001 ‘Non-biomedical health care practices in the state of Morelos, Mexico: analysis of an emergent phenomenon.’ Sociology of Health and Illness 23(1): 3-23. 2004 ‘Knowledge and practice of traditional medicine in Mexico.’ International Journal of Occupational and Environmental Health 10: 416-420.
Osuna, F. 2007 Jesús Malverde, figura de los corridos. El Sol de Mazatlán. http://www.oem.com.mx/elsoldemazatlan/notas/n249199.htm (31 juli 2007).
PAHO 1993 Indigenous peoples and health hemispheric workgroup 1993. Washington: Pan American Health Organisation (PAHO). http://www.paho.org/English/AD/THS/OS/2Actastallerhemisf_eng.pdf (11 januari 2007). 1998 Health in the Americas, 1998 Edition, volume II. Washington: Pan American Health Organisation (PAHO). http://www.paho.org/english/HIA1998/HealthVol2.pdf (16 februari 2007).
50
2000 Health in the Americas, 2000 Edition, volume II. Washington: Pan American Health Organisation (PAHO). 2002 Harmonisation of indigenous and conventional health system in the Americas: strategies for incorporating indigenous perspectives, medicines and therapies into primary health care. Washington: Pan American Health Organisation (PAHO). http://www.paho.org/English/AD/THS/OS/INDI49eng.pdf (11 januari 2007). 2005 Health program of the indigenous peoples of the Americas: action plan 2005-2007. Washington: Pan American Health Organisation (PAHO). http://www.paho.org/English/AD/THS/OS/Indig_PLAN05_07_eng.pdf (11 januari 2007).
Pedersen, D. & V. Baruffati 1989 ‘Healers, deities, saints and doctors: elements for the analysis of medical systems.’ Social Science and Medicine 29(4): 487-496.
Press, I. 1971 ‘The urban curandero.’ American Anthropologist 73(3): 741-756. 1978 ‘Urban folk medicine: a functional overview.’ American Anthropologist 80(1): 71-84.
Reeler, A. 1996 Money and friendship. Modes of empowerment in Thai health care. Amsterdam: Het Spinhuis.
Ruano, S. 1996a ‘Aparecen los grandes hospitales.’ In: Monterrey 400. Una Historia de Progreso. Monterrey: Ediciones Castillo, pp. 158. 1996b ‘Se consolida el “Houston de México”.’ In: Monterrey 400. Una Historia de Progreso. Monterrey: Ediciones Castillo, pp. 233.
Sepulveda, M.T. 1983 Magia, brujería y supersticiones en México. México: Editorial Everest Mexicana.
Shorris, E. 2004 The life and times of Mexico. New York: Norton. 51
Simmel, G. 1980 ‘The metropolis and mental life.’ In: I. Press & M.E. Smith (eds.), Urban place and process; readings in the anthropology of cities. New York: MacMillan Publishing, pp. 19-30.
Trejo, A. 2004 La Santa Muerte, expresión del inagotable sincretismo religioso mexicano: Homero Aridjis. Consejo Nacional para la Cultura y las Artes. http://www.conaculta.gob.mx/saladeprensa/2004/03mar/muerte.htm (30 juli 2007).
Treviño Villareal, H.J. 1996 ‘Protagonistas de la fundacion. Alberto del Canto: colonizador y avonturero.’ In: Monterrey 400. Una Historia de Progreso. Monterrey: Ediciones Castillo, pp. 13.
Van der Geest, S. 1997 ‘Is there a role for traditional medicine in basic health services in Africa? A plea for a community perspective.’ Tropical Medicine and International Health 2(9): 903-911.
Van der Geest, S. & K. Finkler 2004 ‘Hospital ethnography: introduction.’ Social Science and Medicine 59: 1995-2001.
Van der Geest, S. & S.R. Whyte 1989 ‘The charm of medicines: metaphors and metonyms.’ Medical Anthropology Quarterly 3(4): 345-367.
WHO 2000 ‘Development of national policy on traditional medicine.’ World Health Organization (WHO). http://www.wpro.who.int/NR/rdonlyres/A24E3B15-5031-487F-975053FCA2559056/0/RS199910CHN.pdf (31 juli 2007).
Whyte, S.R. et al. 2002 The social lives of medicines. Cambridge: Cambridge University Press.
52
Wirth, L. 1980 ‘Urbanism as a way of life.’ In: I. Press & M.E. Smith (eds.), Urban place and process; readings in the anthropology of cities. New York: MacMillan Publishing, pp. 30-48.
Wolffers, I. 1989 ‘Traditional practitioners' behavioural adaptations to changing patients' demands in Sri Lanka.’ Social Science and Medicine 29(9): 1111-1119.
Young, A. 1983 ‘The relevance of traditional medicine cultures to modern primary health care.’ Social Science and Medicine 17(16): 1205-1211.
Young, J.C. 1981 Medical choice in a Mexican village. New Jersey: Rutgers University Press.
Zapata Novoa 1990 El mercado de las conciencias: sectas y cultos en Monterrey. Monterrey: Ediciones Castillo.
53
Bijlage 1 Topiclijst interview traditionele genezers Kunt u mij vertellen over uw werk als genezer? •
Wat is uw specialisatie? Behandelmethodes (frequentie, duur)
•
Waar werkt u? Hebt u een praktijk en hoe ziet die eruit?
•
Soort patiënten (kenmerken, ziektes)
•
Plaats van herkomst?
•
Periode van residentie in Monterrey?
•
Wisselt u kennis uit met andere genezers en zo ja, hoe? Waarom?
•
Zijn er overkoepelende (belangen-)organisatie(s) en zo ja, bent u daar lid van en waarom? Wat is het doel van deze organisatie(s)?
•
Mening over het biomedische systeem? Waarom en waarvoor wel of niet nuttig?
•
Hebt u contact met biomedische genezers en zo ja, waarom en hoe ziet dat eruit?
•
Persoonlijke kenmerken (leeftijd, sekse, etniciteit, opleiding, religie)
54
Bijlage 2 De oración op de kaars die gewijd is aan de arts González
Aanroeping ter verlening van hulp aan Dr. José Eleuterio González. ‘Gonzalitos’ 27 Oh edelmoedige geest! Jij, die de diepe geheimen van het leven en van de zieken kent. Jij, die weet wat lijden is, wat pijn is, wat verslagenheid is. Ik smeek om je hulp opdat je … (zeg de naam en relatie: vader, moeder, zoon, etc. van uw familielid) bijstaat. En opdat hij zijn lijden te boven kan komen en vooruitkomt met zijn gezondheidsproblemen. Oh Geest van het Licht! Verwijder van mijn zieke de pijnen en het lijden die hem vandaag lastig vallen. Verlicht de geest van de artsen. Geef energie en geduld aan de verpleegsters en het personeel die hem helpen en op hem passen, zodat hij spoedig terug kan keren naar zijn gewone leven. Zo zal het zijn
Invocación en demanda de auxilio al Dr. José Eleuterio González. ‘Gonzalitos’. !Oh Espíritu bondadoso! Tú, que conoces los profundos secretos de la vida y las enfermedades. Tú, que sabes lo que es el sufrimiento, el dolor, y el desconsuelo. Suplico tu ayuda para que auxilies a: (diga nombre y parentesco: padre, madre, hijo, etc. de su paciente). Y pueda superar sus padecimientos y salga adelante con sus problemas de salud. !Oh Espíritu de Luz! Aleja de mi enfermo las dolencias y sufrimiento que hoy le aquejan. Ilumine la mente de los médicos. Dá energia y paciencia a las enfermeras y personal que lo atienden y lo cuidan, Y que muy pronto pueda hacer su vida normal. ASÍ SEA
27
Dit is een verkleining van de achternaam González en wordt vaak gebruikt als liefkozing.
55
Bijlage 3 De oración die hoort bij de amulet van San Judas Tadeo
O gezegende Apostel, San Judas Tadeo, Oh glorioso Apóstel, San Judas Tadeo,
dienaar en trouwe vriend van Jezus, de
siervo y fiel amigo de Jesus, el nombre del
naam van de verrader die onze geliefde
traidor que entrego al querido Maestro.
heer aangaf.
Por la virtud que tu le diste a tus Apósteles
Om de deugd die jij gaf aan jouw
te pido qué me alcances esa virtud porque
Apostelen, smeek ik je dat deze ook mij
te venero y te quiero para que me libres de
bereikt omdat ik je aanbid en van je houd
Maleficios, Enfermedades, Mala Suerte,
zodat je me bevrijdt van het kwade,
que me vaya bien en mis Empresas, en
ziektes, ongeluk, opdat het me goed gaat in
Negocios y ahuyentes de mi casa el mal y
mijn ondernemingen, in zaken, en verjaag
me libres de enemigos en donde quiera que
uit mijn huis het slechte en bevrijd me van
ande, que me des Trabajo, Dicha (joy,
mijn vijanden waar ik ook ben, opdat je me
alegria), Fortuna y Dinero con todas las
werk geeft, vreugde, geluk en geld met alle
facilidades y con el menor esfuerzo.
faciliteiten en zo min mogelijk inspanning.
Judas
Ik beloof u, gezegende San Judas, dat ik
acordarme siempre de vuestros favores y
mij altijd uw gunsten zal herinneren en
nunca dejar de honraros como a mi
nooit zal nalaten u te eren als mijn
especial y poderoso protector y hacer todo
bijzondere en machtige beschermer, dat ik
lo que pueda para extender vuestra
alles zal doen wat ik kan om uw aanhang
devoción. Amén.
te doen toenemen. Amen.
Os
prometo,
glorioso
San
56
