Cultuurhistorische waarden in Oud Woensel, beknopte analyse
Plaatsbepaling Oud-Woensel is geen historisch begrip. Het Masterplangebied dat zo wordt aangeduid, dankt deze naam aan de relatieve ouderdom van de bebouwing ten opzichte van de omliggende wijken. Tot 1920 was Woensel een zelfstandige gemeente, die bestond uit verschillende gehuchten. De middeleeuwse kern van Woensel lag bij de Oude Toren, de vroegere dorpskerk. De nederzetting verplaatste zich later meer in noordwestelijke richting naar de rand van de zandrug, die het beloop volgt van de Frankrijkstraat, Woenselsestraat en Vlokhovenseweg. Het gebied dat nu wordt aangeduid als Oud Woensel ligt aan de zuidzijde van deze zandrug, die eindigt in het laaggelegen beekdal waar in of kort voor 1232 de stad Eindhoven werd gesticht aan de samenloop van Dommel en Gender. Het gebied wordt omsloten door Pastoor Petersstraat, Boschdijk, Kronehoefstraat, Pastoriestraat en Veldmaarschalk Montgomerylaan. Deze wegen zijn van verschillende ouderdom en kunnen dan ook niet beschouwd worden als een historische begrenzing.
Woensel op de kaart van Eindhoven, ca. 1560
Topografische kaart, 1898
Wegenstructuur De straatnamen in het gebied zijn vaak niet de oorspronkelijke. Na de annexatie in 1920 werden ze gewijzigd omdat in Eindhoven soortgelijke namen voorkwamen. Hier worden de huidige namen gebruikt. Binnen het gebied vormt de Kruisstraat de belangrijkste historische weg. Deze vormde van de verbinding tussen de stad Eindhoven en de dorpsnederzetting. Ter hoogte van de Woenselse Markt liep de weg in de richting van de Van Brakelstraat en vormde de aanzet voor de oude route naar Den Bosch via de Oude Bosche Baan. De Boschdijk werd tussen 1802 en 1806 aangelegd als onderdeel van de straatweg van Den Bosch naar Luik. Het gedeelte van de Ring, dat Kronehoefstraat heet, volgt het beloop van een vroegere landweg. Aan de
1
noordzijde daarvan lag een hoeve die sinds de 17e eeuw bekend stond onder de naam Kronehoef. Op deze plaats ligt aan de noordzijde van de Ringweg nog steeds een boerderij. In de tweede helft van de 19e eeuw werd vanaf de Kruisstraat een weg aangelegd naar een nieuw dorpscentrum nabij de St. Petruskerk, de huidige Kloosterdreef. In de wig tussen deze twee wegen ontstond kort na 1900 de Woenselse Markt.
Woenselse Markt ca. 1915, gezien in de richting van de Kloosterdreef met de St. Petruskerk
Boschdijk 1931, op de achtergrond de St. Antoniuskerk Fellenoord
Tot de oude wegenstructuur (d.w.z. vóór de uitbreidingsplannen) behoort ook de Hemelrijken, parallel aan de Kruisstraat, de Van Kinsbergenstraat en de Verwerstraat. Aan de zuidzijde kwam de Kruisstraat uit op een nu verdwenen concentratie van wegen. De Kruisstraat en de Boschdijk kwamen samen uit op de toen in noord-zuid richting lopende Fellenoord. Iets zuidelijker vormde de Broekseweg het begin van de weg naar Nuenen en vormde de Lijmbeekstraat de verbinding met de Oirschotsedijk en met de Gagelstraat richting Strijp. De oude wegenstructuur is hier na de Tweede Wereldoorlog verdwenen als gevolg van de aanleg van het Hoogspoor en de aanleg van de huidige Fellenoord, die pas zijn beslag kreeg na de sloop van de St. Antoniuskerk in 1973. De Montgomerylaan, waarvan de naam al in 1951 werd vastgesteld, was oorspronkelijk gedacht als nieuwe doorgaande weg naar Nijmegen. Het tracee van de doorgaande weg werd later naar het oosten verlegd, waardoor de Kennedylaan ontstond en de Montgomerylaan de centrale as van Woensel werd.
Het verdwenen stratenpatroon rond de oude Fellenoord Op een stadsplattegrond uit ca.1937
2
Bebouwing Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw werd de bebouwing als gevolg van industrialisatie en urbanisatie steeds verder verdicht. In 1874 werd een nieuwe St. Petruskerk gebouwd aan de Kloosterdreef. In deze omgeving ontstond vervolgens een nieuw dorpscentrum, waaraan behalve de kerk met de pastorie ook het gemeentehuis uit 1896 tegenover de kerk nog herinnert. De bebouwing langs de oude wegenstructuur kenmerkte zich door een gevarieerd karakter van woningen met kleinschalige bedrijvigheid, waaronder ook enkele boerderijen. De dorpswoonhuizen hadden overwegend één bouwlaag met kap, afgewisseld door grotere panden. Naar de stad toe kreeg de bebouwing een meer stedelijk karakter. Aan de Hemelrijken werd in 1904 een openbare lagere school gebouwd. In 1921 werd eveneens aan de Hemelrijken door de Zusters van Liefde het St. Josephgesticht gevestigd met een “Industrie- en Huishoudschool”.
Vredesplein, ca. 1920 In het eerste decennium van de twintigste eeuw bood de bestaande structuur niet meer voldoende ruimte voor huisvesting van de groeiende bevolking. In 1900 bouwde Eindhoven Vooruit al woningen aan de Weverstraat en vanaf 1914 werden aan de Hemelrijken en vervolgens ook aan aangrenzende straten tot aan de Boschdijk woningen gebouwd door de Vereeniging Volkshuisvesting. Deze woningbouwvereniging realiseerde in 1918 de eerste planmatige uitbreiding in de vorm van sociale woningbouw rond het Vredesplein. Tussen 1922 en 1924 volgde de woningbouwvereniging Helpt Uzelf door Samenwerking met een woningbuurt in het noordoosten van het gebied. Beide buurten pasten in het uitbreidingsplan voor Groot Eindhoven van Cuypers en Kooken uit 1918, waarvan de Ringweg ter hoogte van de Kronehoefstraat de noordelijke omsluiting vormde. In de Tweede Wereldoorlog had de omgeving van de oude Fellenoord zwaar te lijden gehad. De Wederopbouw werd aangegrepen om de bebouwing langs een groot gedeelte van de Kruisstraat te vernieuwen. Dit resulteerde in een ensemble van een voor die periode karakteristieke architectuur van winkels met bovenwoningen. In 1950 werden door de gemeente woningen gebouwd aan de Spinnerstraat en omgeving. Aan de Montgomerylaan verschenen kort voor 1960 de eerste flats. Vanaf de jaren zeventig vond aan de vernieuwde Fellenoord een grootschalige kantoorontwikkeling plaats. In de decennia daarna werd de bebouwing aan de Boschdijk, de Pastoor Petersstraat en de Hemelrijken geheel vernieuwd.
3
Waardering: cultuurhistorische waardenkaart, archeologie en monumenten Het Masterplangebied komt niet voor op de archeologische verwachtingskaart. Op de provinciale cultuurhistorische waardenkaart zijn geen indicatieve archeologische waarden aangegeven, noch zijn het gebied Oud Woensel of delen daarvan aanmerkt als historisch waardevolle stedenbouwkundige structuur. Wel zijn enkele wegen aangegeven met een bovenlokale cultuurhistorische waarde. Dat zijn de wegen die het gebied omsluiten en de Kruisstraat met de vertakking bij de Woenselsemarkt richting Van Brakelstraat en Kloosterdreef. De Boschdijk, de Montgomerylaan en de Ring zijn op stedelijk niveau belangrijke structuurdragers. De Kruisstraat en de Van Brakelsstraat zijn vooral van belang als historische lijnen. Daarbinnen is de ruimtelijke belevingswaarde van de Woenselse Markt cultuurhistorisch van belang. Een aantal panden in het gebied zijn opgenomen in het Monumenten Inventarisatie Project van de provincie Noord-Brabant. Daarvan zijn in 1994 de volgende aangewezen als beschermde gemeentelijke monumenten: het klooster met rectorswoning Hemelrijken 119-167 en 117, de school Hemelrijken 75-77, het café Kruisstraat 89 (hoek De Vriesstraat) en de coöperatieve broodbakkerij De Vriesstraat 24-26. De cultuurhistorische waarde van deze panden is met name gelegen in de sociale functie die zij vervulden. Van de overige MIP panden zijn de school aan de Schoenmakersstraat 2, de woningen aan de Zoutmanstraat 1-9 en 4-46 en het pand De Vriesstraat 30-32 inmiddels gesloopt. Op grond van het gemeentelijke monumentenbeleid, dat met name gericht is op herkenbaarheid van de historische ontwikkeling, heeft de boerderij aan de Van Brakelstraat typologisch, als markering van de historische structuur en als verwijzing naar het agrarisch verleden (het is de enige binnen de Ring) cultuurhistorische waarde. De lage dorpswoningen die typerend waren voor de vroegere lintbebouwing zijn aan de Kruisstraat en de Woenselse Markt vrijwel verdwenen, maar het type komt bijvoorbeeld in de De Vriesstraat nog voor. De bebouwing aan de Woenselse Markt heeft inmiddels een amorf karakter gekregen, die niet bijdraagt aan de historische belevingswaarde. De panden aan de De Vriesstraat1-3, 2-4 en Kruisstraat 64-66, 68, 68a hebben ensemblewaarde. Dat geldt zeker ook voor enkele woningen aan de Houtstraat, die niet in het MIP voorkwamen, maar die nu door hun ligging en kleinschalige architectuur uit het begin van de 20e eeuw zeer bepalend zijn voor de herkenbaarheid van het dorpse karakter van dit deel van Woensel. Dat kan niet gezegd worden van De Vriesstraat 79-81, W. Barentzstraat 36 en Kruisstraat 49. Kruisstraat 53, het vroegere parochiehuis is een sober, markant pand, waarvan echter door de sloop van de kerk de historische context weggevallen waaraan het pand cultuurhistorische waarde zou kunnen ontlenen, al is de betekenis uit het opschrift aan de voorgevel nog steeds af te lezen. Van de vroege sociale woningbouw zijn alleen de buurt rond het Vredesplein en de Gildebuurt nog aanwezig. De eerste daarvan heeft met uitzondering van het Vredesplein als gevolg van renovatie aan authenticiteit sterk ingeboet. De winkels met bovenwoningen aan de Kruisstraat zijn als ensemble en als voorbeeld van Wederopbouwarchitectuur van belang.
Winkels met bovenwoningen aan de Kruisstraat, 1955
4
Aanbevelingen Oud Woensel is een gebied met een divers karakter. Voor de herkenbaarheid van de historische ontwikkeling zijn de volgende aandachtspunten van belang: b een goede verbinding van de Kruisstraat met het stadscentrum enerzijds en de Kloosterdreef anderzijds; b verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van de Woenselse Markt zowel voor wat betreft de inrichting van de openbare pleinruimte als voor wat betreft het gevelbeeld, met aandacht voor groen; b instandhouding van de historische gelaagdheid in de bebouwing langs de Kruisstraat, waaronder de wederopbouwarchitectuur; b behoud van objecten en ensembles die als identiteitsdragers bijdragen aan de historische belevingswaarde; b restauratie van het schoolcomplex aan de Hemelrijken; b zorg voor een herkenbare identiteit van de beide wijkvernieuwingsbuurten: rond het Vredesplein en de Gildebuurt met gebruikmaking van historische elementen.
School Hemelrijken
Boerderij Van Brakelstraat
Houtstraat
5
Literatuur en bronnen Beekman, P. Eindhoven Stadsontwikkeling 1900-1960, Mierlo 1982 Brink, G. van den, De Grote Overgang, Woensel 1670-1920, Nijmegen, 1996
Cultuurhistorische Inventarisatie Noord-Brabant MIP gemeente Eindhoven, 1993 Oorschot, J.M.P. van, Eindhoven een samenleving in verandering 1800-1960, Eindhoven 1982 Otten, Ad, Volkshuisvesting in Eindhoven, Eindhoven 1987 Provincie Noord-Brabant, Cultuurhistorische Waardenkaart 2005 Regionaal Historisch Centrum, Beeldbank Topografische kaart 1898
A. Spijkers, juni 2005
6
