VOORMALIGE BOERDERIJ BEELENWEG WILBERTOORD (GEMEENTE MILL & SINT HUBERT) CULTUURHISTORISCHE ANALYSE EN WAARDEN BEPALING

VOORMALIGE BOERDERIJ BEELENWEG 16-18 WILBERTOORD (GEMEENTE MILL & SINT HUBERT)

CULTUURHISTORISCHE ANALYSE EN WAARDEN BEPALING

onderzoek i.o.v. Van Kempen RO 29 april 2015

Colofon: Cultuurhistorische analyse & waardenstelling van de voormalige boerderij aan de Beelenweg 16-18 te Wilbertoord Adres object: Beelenweg 16-18 5455 RH Wilbertoord

Kadastraalnr. Sectie D nr. 1652

Eigenaar: Familie Toonen

Opdrachtgever: Van Kempen RO Peelkant 33 5845 EG Sint Anthonis

Uitvoering onderzoek: Drs. F.A.C. Haans, bouwhistoricus bnb

MONUMENTEN ADVIES BUREAU drs. C.J.B.P. Frank drs. F.A.C. Haans

mw. drs. C.H.J.M. van den Broek drs. J. de Jong ing. G. Korenberg mw. drs. M. Lemmens mw. drs. L. Valckx

Bredestraat 1 6542 SN NIJMEGEN tel: 024-3786742 fax:024-3792477 E-mail: [email protected] www.monumentenadviesbureau.nl

Dit is een uitgave van het Monumenten Advies Bureau, Nijmegen, in opdracht van Van Kempen RO Nijmegen 29 april 2015, Copyright MAB-rapportages Nijmegen 2015.

Monumenten Advies Bureau

Wilbertoord Beelenweg 16-18

Pagina 2

Inhoud Woord vooraf: ........................................................................................................................................... 4 1: WILBERTOORD: KARAKTERISTIEK & ONTWIKKELINGSGESCHIEDENIS ..................................................... 5 Van woeste gronden tot ontginningslandgoed ......................................................................................... 6 Ontginningen in de Peel .......................................................................................................................... 7 Verdere ontwikkeling van Wilbertoord .................................................................................................... 9 De ontwikkeling van het dorp in kaarten weergegeven ........................................................................... 12 2: DE ONTWIKKELING VAN BEELENWEG 16-18 .......................................................................................... 21 3: BEELENWEG 16-18 EN DE BOERDERIJBOUW IN DE REGIO ..................................................................... 49 4: BEELENWEG 16-18; CULTUURHISTORISCHE WAARDENBEPALING ........................................................ 56 1: Architectuur- en bouwhistorische waarde: ........................................................................................ 56 2: Situeringswaarde: ............................................................................................................................ 56 3: Cultuurhistorische waarde: ............................................................................................................... 56 4: Zeldzaamheid .................................................................................................................................. 57 5: CONCLUSIE:......................................................................................................................................... 57 6: GEHANTEERDE BRONNEN ................................................................................................................... 58



Pagina 3

WOORD VOORAF: In april 2015 kreeg het Monumenten Advies Bureau van Joop van Kempen van Van Kempen RO uit Sint Anthonis de opdracht voor het uitvoeren van een cultuurhistorische analyse met waardenstelling van de voormalige boerderij aan de Beelenweg 16-18 in Wilbertoord, gemeente Mill en Sint Hubert. Het rapport maakt deel uit van stukken opgesteld door Van Kempen RO in opdracht van de gemeente Mill en Sint Hubert. De familie J.W. Toonen bewoont al ruim 40 jaar het voorste deel van de boerderij met huisnummer 16. Nummer 18 is een in de jaren 70 gemaakte woning in het voormalige bedrijfsgedeelte. Toen is ook een vergunning afgegeven voor opsplitsing van de boerderij in twee woningen. De ouders van J.W. Toonen gingen de woning in het voormalige bedrijfsgedeelte bewonen. Recent (2012) is nr. 18 vrij gekomen en door de familie Toonen opgeknapt met als doel om te komen tot een splitsing van percelen en het verkopen van nr. 18. Een makelaar is ingeschakeld om de verkoop te begeleiden. Op dat moment blijkt uit onderzoek door de makelaar dat op het perceel volgens zowel het geldende als het daaraan voorafgaande bestemmingsplan slechts één woonbestemming rust. Zeer waarschijnlijk is bij het maken van het voorlaatste bestemmingsplan met betrekking tot het perceel Beelenweg 16-18 een fout gemaakt door de dubbele woonbestemming niet op te nemen. Het spreekt voor zich dat deze omissie voor de familie een belemmering vormt in de mogelijkheid om het perceel op te splitsen en nr. 18 te verkopen. De gemeente Mill en Sint Hubert heeft uiteindelijk na veelvuldig overleg een actie op laten zetten om de bestemming op het perceel aan te passen, maar conform de bestaande regelgeving kan men alleen instemmen met formele splitsing mits er ook sprake is van een karakteristieke en/of cultuurhistorisch waardevolle woonboerderij op basis van erfgoedbeleid. Daarom is door de gemeente besloten om een cultuurhistorisch onderzoek te laten uitvoeren naar het perceel met opstallen. Immers om aan het verzoek tot splitsing te kunnen meewerken dient het pand aantoonbaar cultuurhistorische waarde te bezitten. Het voor U liggende rapport is het resultaat van het verrichte cultuurhistorische onderzoek. Na een algehele geschiedenis van het dorp Wilbertoord wordt nader ingegaan op de historie van het pand en wordt het gebouw afgezet tegen andere historische boerderijen in de regio, om zo een beeld te krijgen van de karakteristiek van de boerderijbouw in deze regio en de plaats die de onderzochte boerderij daarbinnen inneemt. Het geheel sluit af met een waardenstelling en advies. Drs. F.A.C. Haans, bouwhistoricus bnb en directeur afdeling bouwhistorie & restauratie Monumenten Advies Bureau Nijmegen 29 april 2015



Pagina 4

1: WILBERTOORD: KARAKTERISTIEK EN ONTWIKKELINGSGESCHIEDENIS Wilbertoord behoort tot een reeks van wat we noemen jonge nederzettingen. Deze jonge nederzettingen zijn meestal tot stand gekomen naar aanleiding van ontginningen. Met name in het gebied van de Peel, dat eeuwenlang een woest gebied was met veel moerassen en slecht begaanbare wegen, treffen we deze jongere nederzettingen aan, tot ontwikkeling gekomen nadat ontginning op grotere schaal door particuliere maatschappijen ter hand was genomen in de tweede helft van de 19 de eeuw. Tot ongeveer het jaar duizend kende het gebied rondom Wilbertoord een vrij spaarzame bewoning. In de 11de en 12de eeuw gingen de mensen er toe over zich te vestigen om en bij de westelijke hoge rug van het Land van Cuijk in de buurt van enkele beekjes. Ook de heren van Cuijk moeten in dit jonge gebied nogal wat bezittingen hebben gehad. Zij waren nauw betrokken bij de stichting van de abdij Marienweerd. Het zegel van de schepenbank vertoonde de afbeelding van Sint Willibrord, ook bekend als de apostel van Brabant. Deze afbeelding is nog steeds te vinden in het gemeentewapen van Mill. Willibrord werd via de lokale verbastering van zijn naam tot Sint Wilbert uiteindelijk ook veel later de naamgever van de nederzetting Wilbertoord.

Beeld van Sint Willibrord, ook wel bekend als de apostel van Brabant, was betrokken bij kerkstichtingen in meerdere kort daarvoor gekerstende plaatsen..

Reconstructietekening van Wilbertoordonline/historie

een

eenvoudige


boerderij

uit

de

vroege

middeleeuwen

in


de

regio.

Pagina 5

VAN WOESTE GRONDEN TOT ONTGINNINGSLANDGOED In 1837 lag op de plaats van het huidige Wilbertoord niet meer dan een kleine nederzetting in de Peel, waar slechts zes huizen stonden. Ook in deze regio werd net als in andere delen van de Peel door een particuliere ontginningsmaatschappij de grond in cultuur gebracht. In Wilbertoord betrof het de maatschappij Princepeel, die er een zogenaamd ontginningslandgoed stichtte. Het landhuis "Wilbertsoord", in de volksmond als "de Princepeel" aangeduid, stamt uit 1871 en is in eclectische stijl gebouwd door de familie Nering-Bögel van Hoytema. Tussen 1864 en 1879 waren zij de eerste pioniers van de landbouwontginning de Princepeel. De familie bouwde tevens een zestal boerderijen en een zevental arbeidershuizen verspreid over de gemeente. In 1879 wordt de N.V. Landbouwonderneming "de Princepeel" opgericht. De legendarische groot-ontginner Dominicus Hubertus van Ophoven, die directeur werd van deze onderneming, heeft zelf van 1888 tot 1908 in het landhuis gewoond. Door de maatschappij Princepeel werd tussen 1888 en 1908 een gebied van 580 ha in cultuur gebracht. De in Wilbertoord gelegen Dominicushoeve herinnert nog aan de illustere grootontginner Dominicus Van Ophoven.

Een oude foto van het nog altijd bestaande landhuis Princepeel, gebouwd in 1871 (boven) en een fotoportret van de ontginner Dominicus van Ophoven (onder). (BHIC)



Pagina 6

Wilbertoord ligt een beetje afgezonderd van zijn omgeving. Het dorp heeft geen doorgaande wegen en wordt omsloten door landbouwgrond met daar doorheen kaarsrechte wegen, zoals die overal in de ontgonnen gebieden van de voormalige Peel te vinden zijn. Aan de oostkant ligt de bosrijke omgeving Molenheide. ONTGINNINGEN IN DE PEEL De landgoederenzone was vroeger onderdeel van de Peel, het uitgestrekte veen-, heide- en moerasgebied dat zich van het dorp Zeeland tot diep in Limburg uitstrekte. Ten westen van de Peel lagen agrarische dorpen. De boeren uit deze dorpen gebruikten de randen van de Peel om hun vee te weiden, om heideplaggen te winnen voor de potstallen en om turf te steken. In de loop van de afgelopen 1000 jaar werd er vanuit deze dorpen steeds verder geknabbeld aan de randen van het veen. Aan de randen van het hoogveen lagen uitgestrekte heidevelden. Deze werden in de loop van de late middeleeuwen verdeeld tussen de verschillende dorpsgemeenschappen. Dit leidde herhaaldelijk tot conflicten. Veel grenzen waren omstreden en werden uiteindelijk vastgelegd door grenspalen. De huidige provinciegrens is pas definitief bepaald in 1716, bij het ‘Tractaat van Venlo’.

Foto van een plaggenhut, een primitieve behuizing die eeuwenlang kenmerkend was voor de spaarzame bewoning van woeste gebieden zoals de Peel. Wilbertoordonline/historie

Aanvankelijk had de verdeling van de gronden geen grote gevolgen voor het gebruik ervan. Men bleef er zijn schapen weiden en plaggen steken. Lokaal werden al eerder kleine gebiedjes ontgonnen zoals hier nabij de Beelenweg bij de Katwijkse Peel. Daar stonden langs de Katwijkse Baan ook verspreid enkele hoeves, die we ook tegenkomen op de eerste kadastrale kaart. Veel gemeentegronden en domeingronden, zoals Princepeel, zijn echter aan het eind van de negentiende eeuw verkocht aan particulieren of aan speciaal daarvoor opgerichte ontginningsmaatschappijen. Er werden ontginningslandgoederen gesticht met voor Nederlandse begrippen enorme oppervlaktes. Landgoed De Stippelberg is binnen de Peel het grootste ontginningsgoed met een oppervlakte van bijna 1000 ha. De heide werd omgezet in landbouwgrond en bos, voornamelijk naaldbos. Het naaldhout werd voor diverse toepassingen gebruikt, waaronder die van stuthout voor mijnschachten. De ontginningsmaatschappijen bouwden landhuizen, boswachterswoningen en pachtboerderijen. Rond de landhuizen werden parken ingericht, soms sober, maar vaak wat uitbundiger, zoals bij het landgoed De Groote Slink, waarvan de tuinen en park zijn ontworpen door landschapsarchitect L.A. Springer. Hij maakte van het vroegere heidelandschap een magnifiek park in landschapsstijl voor bankier Adam Roelvink.



Pagina 7

De Kasteellaan bij Huize de Princepeel omstreeks 1920. Op de achtergrond is nog net een pachtboerderij zichtbaar (BHIC)

Bij de ontginningen speelde de Heidemaatschappij een belangrijke rol. Vaak waren eerdere pogingen tot ontginning op een mislukking uitgelopen, omdat de slechte afwatering (en de gedaalde landbouwprijzen omstreeks 1880) een rendabele exploitatie hadden bemoeilijkt. Bij de ontginningen waarbij de Heidemaatschappij was betrokken werd eerst de hoogteligging en de bodemgesteldheid bestudeerd voordat men tot de werkzaamheden overging. Er werden ontwateringsloten gegraven en wegen aangelegd, de bodem werd bewerkt, waarbij de oerbanken werden gebroken. Vooral deze aandacht voor de ontwatering en de bodembewerking weken af van de tot die tijd gangbare praktijk. Vervolgens werden de percelen ingeplant met bos of gereed gemaakt als landbouwgrond. Voor de bospercelen gebruikte men een- of tweejarige boompjes, grotendeels grove den. Langs de randen van de percelen en langs de wegen werden loofbomen geplant, soms berk, vaak ook Amerikaanse eik. In de percelen zelf werden dennen geplant, waarna na acht à tien jaar een eerste dunning werd uitgevoerd. Vervolgens werd er om de twee of drie jaar gedund. Bij elke dunning werd het bos geschoond en het strooisel verwijderd. Om alle gronden goed te kunnen bereiken moest uiteraard een infrastructuur worden aangelegd die in deze ontginningsgebieden meestal zeer rationeel van structuur is. Waterhuishouding Door de ontginning van de heidevelden en het graven van afvoersloten verloor het landschap zijn waterbergend vermogen. Het overtollige neerslagwater moest worden afgevoerd. Veel beken aan de rand van de Peel werden bovenstrooms verlengd en aangesloten op de slotenstelsels van de ontginningslandgoederen. De beken waren echter niet in staat de grotere hoeveelheden water adequaat af te voeren, zodat er benedenstrooms regelmatig wateroverlast ontstond. Dit leidde in de jaren ’20 van de twintigste eeuw tot oprichting van waterschap De Aa. Bij Mill werd het water afgevoerd via de Lage Raam, een vermoedelijk omstreeks 1200 gegraven waterloop die uitgebreide broekgebieden bij Haps, Venray en Mill ontwaterde. De afvoer van de Raam ondervond vaak problemen als de Maas overstroomde en het systeem van de Beerse Maas (Open zetten van Beerse Overlaat) in werking trad. Als bescherming tegen overstromingen werden langs de Lage Raam en de Groote Beek dijken aangelegd.



Pagina 8

VERDERE ONTWIKKELING VAN WILBERTOORD Omstreeks 1920 werd een weg aangelegd van Mill naar Landgoed Princepeel, en hierlangs werden de meeste nieuwe ontginningswerkzaamheden uitgevoerd. Het Rijk verleende renteloze voorschotten voor de bouw van boerderijen, en zo ontstond Wilbertoord. Langzamerhand vestigden zich hier meer mensen en in 1928 werd er een drieklassige school geopend. De bevolking leefde uitsluitend van land- en tuinbouw.

De kleuterschool aan de Peelschoolweg in Wilbertoord, foto uit 1959 (BHIC)

Uiteraard had een dergelijke jonge nederzetting niet van meet af aan een eigen parochiekerk. Wel was er vanaf het moment dat er voldoende inwoners waren en men kon spreken van een kern een noodkerk. Vanaf 1945 werd de Mis opgedragen in dit houten kerkje dat gebouwd was met afvalhout afkomstig van het Amerikaanse leger. Deze noodkerk werd bediend door geestelijken uit Mill. Het duurde tot 1958 voordat Wilbertoord een zelfstandige parochie werd. Hierdoor kwam er ruimte en geld beschikbaar voor de bouw van een “echte” parochiekerk. Op 6 mei 1966 werd dan ook de moderne bakstenen Sint-Josephkerk ingezegend. Als gevolg van de algehele teruggang in het kerkbezoek in de regio ging in 2004 ook de parochie van Wilbertoord op in de Pastorale Eenheid Regio Mill. In 1945 ontstond de Vereniging Wilbertoord, die in 1995 haar 50-jarig bestaan vierde. Ter gelegenheid daarvan werd een beeld onthuld van de ‘Turfsteker’ op het Sint-Josephplein. Wilbertoord is, mede door haar ligging, een zeer hechte gemeenschap waar de bewoners zeer behulpzaam zijn naar elkaar toe.

Peelschoolweg met de houten noodkerk, foto uit 1962 (BHIC) en rechts de in 1966 gereed gekomen nieuwe parochiekerk.



Pagina 9

De turfsteker, een beeld uit 1995, geplaatst n.a.v. het 50 jarig bestaan van de Vereniging Wilbertoord en een herinnering aan het oude gebruik van deze gronden voor de grote ontginningen.

Wilbertoord ligt in een Peelontginningsgebied dat, op een paar kleine stukjes bos na, een agrarische bestemming heeft. Direct ten oosten van Wilbertoord liggen echter de uitgestrekte Gemeentebossen van Mill, die een oppervlakte van 490 ha beslaan. Ze bestaan voornamelijk uit naaldhout, wat hier en daar met loofhout is afgewisseld. Het 540 ha beslaande landgoed Princepeel bestaat nog altijd. In 2010 is het bestemmingsplan goedgekeurd en hebben de eigenaren toestemming gekregen een 36-holes golfbaan aan te leggen. De club zal de Landgoed Princepeel Golf & Country Club gaan heten. Eigenaars zijn de gebroeders Teun en Marco Smits, die op het landgoed een akkerbouwbedrijf exploiteren. Peel-Raamstelling In de jaren ’30 van de vorige eeuw werd de Peel-Raamstelling aangelegd als verdediging tegen Duitse aanvallen. Er werd een verdedigingslinie aangelegd tussen Grave en Budel-Dorplein bij de Belgische grens. Onderdeel van de stelling is het in 1939 aangelegde Defensie- of Peelkanaal. Met behulp van stuwen werd het kanaal in verschillende panden verdeeld. Aan weerskanten van het kanaal bracht men prikkeldraadversperringen aan. Aan de westkant van het kanaal wierp men een wal op; tussen de wal en



Pagina 10

het kanaal lagen de geschutstellingen. Er zijn kleinere batterijen gebouwd met een tussenafstand van ongeveer 200meter. Op enkele plaatsen werden grotere kazematten van gewapend beton gebouwd voor zware mitrailleurs. De lagere terreingedeelten van de stelling, zoals in het dal van de Raam ten zuiden van Grave, konden onder water gezet worden. Door de afwatering te blokkeren liepen de verschillende segmenten vanzelf vol met water. Op andere plaatsen werd gebruik gemaakt van in die tijd nog niet ontgonnen gedeelten van de Peel. Daar waar hogere ruggen in het terrein lagen die niet onder water gezet konden worden werden extra verdedigingsmaatregelen genomen. Dit was onder meer het geval bij Mill.

Landhuis Wilbertsoord (of zoals te lezen is op de bakstenen poorthekpost Huize Princepeel) uit 1871, gelegen aan de Princepeelweg 50, thans bewoond door de familie Smits. Het door de familie Nering-Bögel van Hoytema gebouwde landhuis van het ontginningslandgoed Princepeel, dat aan de basis stond van het huidige dorp Wilbertoord is als enig object in het gebied van Wilbertoord beschermd als Rijksmonument. Bron Wikipedia/Wilbertoord



Pagina 11

DE ONTWIKKELING VAN HET DORP IN KAARTEN WEERGEGEVEN De diverse historische kaarten, met name beginnend in de 19 de eeuw, geven een duidelijk beeld van de ruimtelijke ontwikkelingen die Wilbertoord tussen 1800 en heden heeft doorgemaakt. Op de kaarten uit de eerste helft van de 19de eeuw is nog goed te zien dat het huidige gebied dan feitelijk bestaat een nagenoeg onontgonnen en onbewoond gebied. Omdat de aanwezige bebouwing veelal nog bestond uit semipermanente huisjes (plaggenhutten) is daarvan op de kadasterkaarten veelal weinig van terug te vinden. Wel zijn langs de randen van het gebied, waaronder ook de Molenheide op deze kaart oude hoeves aangegeven die voor de bemesting gebruik maakten van heideplaggen. Ook werd het Peelgebied gebruikt voor het turfsteken. De dorpen langs de randen van het woeste gebied van Wilbertoord, zoals Mill en Wanroij hebben veelal een veel oudere (middeleeuwse) oorsprong.

Fragment uit de topografische kaart van omstreeks 1840-50. Rond Mill zien we verspreid gelegen enkele hoeves en een tweetal uitvalswegen die het woeste gebied er zuidelijk van doorkruisen. Eén ervan leidt naar een gebiedje met een opvallende verkaveling in reeksen smalle percelen, op de kadastrale kaart aangeduid als de Katwijksche Peel. Binnen de gele ovaal zal de onderzochte boerderij gebouwd gaan worden. Watwaswaar.nl



Pagina 12

Fragmenten van de eerste kadastrale kaart van het gebied uit omstreeks 1830. De zwarte ovaal omgrenst het stuk dat op de naast gelegen kaart (sectie D, blad 2) staat weergeven. Binnen dat stuk wijst de zwarte pijl naar wat ongeveer de Beelenweg gaat vormen. Die was blijkbaar toen nog niet bebouwd. Langs de gebogen onderrand (op de kaart aangeduid met Katwijkse Baan) zijn wel twee boerderijen weergegeven (zie uitvergroting hieronder) . Midden op de kaart links zijn twee reeksen van smalle percelen zichtbaar met daarbij de naam Katwijksche Peel. Watwaswaar.nl

Uitvergroting van het randstuk bij Katwijkse Peel op de kadastrale kaart sectie D, blad 2 uit omstreeks 1830. De rode pijl wijst naar de locatie waar Beelenweg 16 gaat verrijzen. De twee boerderijen langs de Katwijkse Baan (links) zijn duidelijk zichtbaar.



Pagina 13

Het gebied van Wilbertoord, met de Katwijkse Peel, nog als grotendeels woeste gronden, moeras en heide op de topografische kaart van omstreeks 1850. De boerderij Beelenweg 16 moet ongeveer in de gele ovaal liggen als vaag zwart puntje. Watwaswaar.nl

Na 1870 zien we het landschap en de grillige structuur rond het huidige Wilbertoord in rap tempo veranderen onder invloed van de Peelontginningen. De structuur van de Peelontginningen wordt gevormd door een stelsel van rechte wegen, waaraan verspreid de ontginningsboerderijen zijn gebouwd. Ook kenmerken als de verkaveling, bodemgebruik en beplanting wijken duidelijk af van de omringende landschappen. Ook de kern Wilbertoord met het aanliggende gebied wordt gerekend tot de kleinschalige Peelontginningen. Dit wegdorp is ontwikkeld in de jaren 20 en 30, op de grens van de natte en drogere gronden. Door de bebouwing en de beplanting hebben de kleinschalige Peelontginningen plaatselijk een sterke beslotenheid, dit in tegenstelling tot de grootschalige Peel ontginningen. De grootschalige Peelontginningen ten westen van Wilbertoord zijn tot ontwikkeling gekomen onder invloed van de stichting van het landgoed "Princepeel" in het begin van deze eeuw. "Princepeel" is een typisch voorbeeld van de grote ontginningsboerderijen die door industriële maatschappijen van buiten de lokale dorpsgemeenschappen werden gesticht. Thans is de oude opzet nog duidelijk herkenbaar aan het landhuis met de omringende bosjes, houtwallen en lanen, de verkaveling en de openheid van het omringende gebied.



Pagina 14

Twee op elkaar aansluitende hoeken van de topografische kaart van omstreeks 1894 die het gebied van Wilbertoord tonen. Links onder is de kernontginning van de Princepeel reeds goed zichtbaar met de hoofdboerderij en de Peelhoef. Oostelijk van de Beelenweg (zie rode pijl) bevindt zich de Molenheide en Sint Hubertse Heide, aan de andere zijde zijn de grote nog meer deels in ontginning genomen percelen zichtbaar. De boerderij Beelenweg 16 langs de Beelenweg is in zijn langgerekte vorm reeds zichtbaar (gele pijl). Watwaswaar.nl



Pagina 15

Uitvergroot detail van de kaart van 1894. Let op de houtwallen die de percelen omgeven. De gele pijl wijst naar Beelenweg 16. Watwaswaar.nl



Pagina 16

Twee op elkaar aansluitende hoeken van de topografische kaart van omstreeks 1925-30 die het gebied van Wilbertoord tonen. De Princepeel-ontginning is reeds goed zichtbaar. Oostelijk van de Beelenweg (zie rode pijl) bevindt zich de Molenheide (ingericht als schietterrein) en Sint Hubertse Heide, aan de andere zijde zijn de grote percelen inmiddels verder opgedeeld en in ontginning genomen. Westelijk van de Beelenweg is bij de Katwijksche Peel reeds langs de Katwijkse Baan een concentratie van bebouwing zichtbaar. Beelenweg 16 staat ook weergegeven binnen de gele ovaal. De feitelijke huidige dorpskern bestaat dan nog nauwelijks! Watwaswaar.nl



Pagina 17

Detail uit de topografische kaart van 1957. Langs de hoofdweg is enige verdichting van de bebouwing waar te nemen, het begin van een kernvorming. Beelenweg 16 ligt binnen de gele ovaal. Watwaswaar.nl

Foto van de Peelschoolweg omstreeks 1959 met spaarzame bebouwing van kort na de Tweede wereldoorlog. (BHIC)



Pagina 18

Detail uit de topografische kaart van 1978. Langs de hoofdweg zijn zijwegen en een verbindingsweg ontstaan met door vier straten omgeven bouwblokken, waardoor hier sprake is van een duidelijke dorpskern. Beelenweg 16 (boerderij en schuur) ligt binnen de gele ovaal. Watwaswaar.nl

Peelschoolweg met jaren ’50 huizen, gefotografeerd in de jaren ’60. (BHIC)



Pagina 19

Recente topografische kaart met de verder ontwikkelde kern. Beelenweg 16 met schuur ligt binnen de rode ovaal. Watwaswaar.nl

Satelietfoto van Wilbertoord. De gele pijl wijst naar de onderzochte boerderij (Google Maps)



Pagina 20

2: DE ONTWIKKELING VAN HET PAND BEELENWEG 16-18 Over de bouw- en vroege ontwikkelingsgeschiedenis van de voormalige boerderij Beelenweg 16 is weinig te achterhalen. Een vermelding bij kadasterdata stelt dat in 1825 de boerderij tot stand zou zijn gekomen, maar de oudste kadasterkaart ondersteunt dit feit niet. Wel verschijnt de boerderij niet veel later op kaarten, waardoor een datering rond 1840 waarschijnlijk lijkt. De in de boerderij nog aanwezige, deels eiken ankerbalkgebinten, met een vlakbijl gekantrecht, ondersteunen in hun traditionele opbouw volledig deze vroege datering. De boerderij, gebouwd aan de rand van het Peelgebied, behoort hier tot de oudste boerderijen, die we met name aantreffen langs de rand en westelijk van de Beelenweg te midden van een vroege ontginning bij de Katwijkse Peel. De andere gronden zuidelijk en noordelijk van de Katwijkse Peel waren in die tijd nog woest en drassig en zijn pas vanaf de late 19de eeuw door de maatschappij Princepeel in fasen ontgonnen. De oudste boerderijen in dit ontginningsgebied van de ontginningsmaatschappij Princepeel zijn dan ook niet eerder dan in het laatste kwart van de 19 de eeuw tot stand gekomen. Voor dit voormalige woeste Peelgebied, ontgonnen door Princepeel, is het dan ook juist kenmerkend dat de agrarische bebouwing niet ouder is dan 100 jaar. De boerderij Beelenweg 16 is daarentegen kenmerkend voor een vroegere ontginning, die mogelijk zelfs nog deels in de 18de eeuw is gestart rond de Katwijkse Peel, gelegen aan de noordrand van de jongere ontginning door de maatschappij Princepeel. Aan de overzijde van de Beelenweg lag (en ligt) het bos- en heidegebied van de Molenheide en St. Hubertse Heide. De boerderij kwam dus tot stand in een vroeg ontginningsgebied langs een oude grens tussen de door de maatschappij Princepeel verworven gronden en de gronden van de Katwijkse Peel en tussen de Katwijkse Peel en de nooit volledig ontgonnen gemeentelijke heidegronden oostelijk ervan. De ontginning van Princepeel verloopt traag maar gestaag. Tegen het einde van de 19de eeuw is het gebied onder de Katwijkse Peel en tussen de Tipweg en het latere dorp Wilbertoord nog niet volledig ontgonnen. Wel zijn er zeer grote kavels herkenbaar. Op de kaart uit 1930 zijn deze grote kavels verder opgedeeld en ontgonnen en in gebruik als landbouwgrond. Op de naoorlogse kaart staat dit gebied aangeduid onder de naam “De Schurft”. Voor het huis Beelenweg 16 ligt een ronde waterput, gemetseld in speciale gebakken putstenen (gebogen bakstenen), die voor het gedeelte onder het maaiveld nog grotendeels stamt uit het midden van de 19 de eeuw. Het bovenste deel is door Sjaak Toonen met de oude stenen opnieuw opgebouwd. De huidige eigenaar Sjaak Toonen van Beelenweg 16 heeft van horen zeggen dat het huis inderdaad uit de vroege 19de eeuw moet stammen en van meet af aan in handen was van de familie Beelen. Volgens Sjaak Toonen ging het verhaal dat de boerderij oorspronkelijk met het bedrijfsgedeelte naar de weg stond gekeerd en dat na een calamiteit (brand) in de late 19de eeuw de boerderij is “omgedraaid”. Kort na de Tweede Wereldoorlog nam de vader van eigenaar Sjaak Toonen het bedrijf over en trouwde met een dochter van Beelen. Midden jaren 70 vestigt Sjaak Toonen zich met zijn vrouw in het oude voorhuis. Architect J.N. Kremers ontwikkelt in 1976 een plan waarbij het bedrijfsgedeelte aan de achterzijde wordt omgebouwd tot woning voor de ouders van Sjaak Toonen. Tekeningen van architektenburo J.N. Kremers (Schoolstraat 4 Mill) dateren van 27-9-1976 (bestaande toestand) en 2-12-1976 (nieuwe toestand). De vergunning voor de splitsing wordt door de gemeente Mill afgegeven op 16 juni 1977. De ouders van Sjaak Toonen trekken dan in het achterhuis dat de nummering Beelenweg 18 krijgt. Bij de splitsing worden delen van gevels opnieuw opgemetseld, waaronder met name de linker zijgevel en achtergevel in bij de oorspronkelijke steen passende baksteen. Stalvensters maken plaats voor grotere vensters met roederamen, zodat de traditionele uitstraling gewaarborgd blijft. Niet lang na de splitsing wordt de dakbedekking (riet op de hoofdbeuk en pannen daaronder boven de zijbeuken) verwijderd en krijgt het dak een dakbedekking van gesmoorde Oud Hollandse pannen. Sinds het ontstaan is de boerderij zelf zeer waarschijnlijk niet van vorm en omvang gewijzigd. Mogelijk is de boerderij later (in late 19de eeuw) wel iets uitgebreid want de gebinten in het bedrijfsgedeelte zijn niet meer



Pagina 21

in eikenhout uitgevoerd. Het was een voor deze streek grote boerderij. Het belang van het erf blijkt wel uit het feit dat de weg die langs de boerderij (hoeve van Beelen) leidt uiteindelijk wordt genoemd naar de familie (Beelen) die de boerderij bewoonde. Diverse kaarten tonen sinds omstreeks 1960 naast het huis (aan zuidzijde) een bijgebouw (langgerekte schuur). Deze schuur is nog aanwezig en is inderdaad tussen 1950 en 1960 gebouwd. Mogelijk hebben nog meer bijgebouwen op het erf gestaan. Uiteraard moeten we er mee rekening houden dat de accurate weergave van individuele (bij)gebouwen op de kaart van een dergelijke schaal lastig is te realiseren. De tekening van voor de splitsing toont een hallehuis (kortgevelboerderij) met een krimp (inspringend geveldeel) in het achterste deel van de linker zijgevel, waarin de grote bedrijfsdeuren en twee staldeuren waren opgenomen. De woning in het voorste deel had een deur in de voorgevel en schuiframen en had rechts een ondiepe kelder met een houten balklaag. Direct achter de woning was een driebeukige stal aanwezig. Vanaf het inspringende deel (versmalling) van de linker zijgevel bevatte het achterste deel van de boerderij een wagens- en werktuigenberging. Deze schuur met grote bedrijfsdeuren in de linker zijgevel was door een binnenmuur gescheiden van de stal. Een laddertrap gaf vanuit deze schuur toegang tot de slietenzolder boven de stal. In de rechter zijgevel waren varkensdeurtjes aanwezig voor de varkensstallen in de rechter zijbeuk.

Tekening bestaande toestand voor de splitsing in opdracht van J.W. Toonen getekend op 27-9-1976 door architektenburo J.N. Kremers (collectie J. Toonen).



Pagina 22

Detail van de tekening bestaande toestand voor de splitsing met de dwarsdoorsnede van de stal met duidelijk zichtbaar het ankerbalkgebint en A-spant van rondhout. Op de gebintbalk liggen slieten van de zolder. Tekening 27-9-1976 door architektenburo J.N. Kremers (collectie J. Toonen).

Detail van de tekening bestaande toestand voor de splitsing met de voorgevel met in het linker venster nog een raam met 9-ruits verdeling, kenmerkend voor de vroege 19de-eeuw. De deur is vermoedelijk kort na de oorlog al een keer vervangen. Tekening van 27-9-1976 door architektenburo J.N. Kremers (collectie J. Toonen).



Pagina 23

Detail van de tekening bestaande toestand voor de splitsing met de plattegrond van de begane grond. De boerderij telt dan zes gebintvakken met vijf gebinten, waarvan twee in het woongedeelte in het voorhuis. Achter het voorhuis is een grote, driebeukige stal aanwezig en daarachter de stalling voor werktuigen en berging, met de grote deuren en staldeuren in de terug liggende en daardoor ook wat hoger opgetrokken linker zijgevel. Tekening van 27-9-1976 door architektenburo J.N. Kremers (collectie J. Toonen).



Pagina 24

Detail van de tekening bestaande toestand voor de splitsing met de plattegrond van de verdieping/zolder. De boerderij telt volgens de verdieping acht gebintvakken met zeven gebinten. Een brandmuur met rookkanaal scheidt de zolder van de woning van de zolders boven stal en werktuigenschuur. In deze verdieping zijn met houten wandjes twee slaapkamers gemaakt. Boven de stal is ook een (slieten)zolder aanwezig, bereikbaar via een laddertrap vanuit de werktuigenschuur. Tekening van 27-9-1976 door architektenburo J.N. Kremers (collectie J. Toonen).



Pagina 25

De linker zijgevel voor de verbouwing. Tekening van 27-9-1976 door architektenburo J.N. Kremers (collectie J. Toonen).

De rechter zijgevel en achtergevel voor de verbouwing. Ter hoogte van de stal zijn vier varkensdeurtjes aanwezig. Tekening van 27-9-1976 door architektenburo J.N. Kremers (collectie J. Toonen).



Pagina 26

De linker zijgevel na de verbouwing. De bedrijfsdeuren en daarmee ook de hogere terugliggende gevel zijn verder naar rechts verschoven en in de gevels zijn woonhuisvensters met roederamen getekend. Tekening 2-12-1976 architektenburo J.N. Kremers, Mill

De rechter zijgevel en achtergevel na de verbouwing. De varkensdeurtjes zijn dichtgezet en lage vensters zijn toegevoegd. Tekening 2-12-1976 architektenburo J.N. Kremers, Mill



Pagina 27

De voorgevel (boven) en achtergevel (onder) na de verbouwing. De vensters en deuren zijn vernieuwd in een aangepaste detaillering. Tekening 2-12-1976 architektenburo J.N. Kremers, Mill



Pagina 28

Plattegrond begane grond volgens het plan van opdeling. De zwarte delen van de muren betreft nieuw te maken werk. Nr. 16 loopt vanaf de voorgevel (onder) tot aan de muur aangeduid met rode pijl. Daarboven is de kleinere woning nr. 18 getekend. Tekening 2-12-1976 architektenburo J.N. Kremers, Mill



Pagina 29

De vergunning voor de splitsing van de boerderij in Beelenweg 16 en Beelenweg 18. Datum vergunning: 16 juni 1977.



Pagina 30

De boerderij gezien vanaf de straat (boven) en een close up van de voorgevel en rechter zijgevel (onder). Voor de deur ligt de oude waterput. FH MAB 20 april 2015



Pagina 31

Het voorste deel (boven) en achterste deel (onder) van de rechter zijgevel. Delen van deze gevel zijn na oorlogsschade herbouwd. De sporen van een dichtgezet kelderlicht (boven) en van varkensdeurtjes (onder) zijn nog zichtbaar. FH MAB 20 april 2015



Pagina 32

De achtergevel en het hogere, terug liggende deel van de linker zijgevel. Al het hier zichtbare gevelwerk en de vensteren deuropeningen dateren uit 1976/77, gebouwd bij de splitsing van de boerderij. Het hier zichtbare deel is Beelenweg 18. FH MAB 20 april 2015. Foto onder: Voorste deel van linker zijgevel met rechts nog een oud venster en gevelwerk. FH MAB 20 april 2015



Pagina 33

De boerderij gezien vanaf het achtererf. FH MAB 20 april 2015

In de achtergang van Beelenweg 16 zijn een tweetal van deze markante houten stalvensters opgenomen, die voor de splitsing in de linker zijgevel de stal verlichtten. FH MAB 20 april 2015



Pagina 34

Keramisch bordje met de Heilige Odilia, beschermster van het huis tegen luchtaanval en oogziekten bij bewoners. Ingemetseld in de voorgevel van Beelenweg 16. FH MAB 20 april 2015



Pagina 35

De waterput voor het huis. FH MAB 20 april 2015



Pagina 36

Stijl en ankerbalk van het eerste gebint in de boerderij in de hal. Het korbeel en windschoren zijn verdwenen, de houtverbindingen voor pen/gat aansluiting met toognagelgaten zijn nog zichtbaar. FH MAB 20 april 2015



Pagina 37

De gebintbalk van het eerste gebint in de woonkamer. Bij de verbouwing tijdens de splitsing is onder deze balk een nieuwe stijl aangebracht. De rode pijl wijst naar een pengat dat mogelijk behoort kan hebben tot een kozijnstijl van een deeldeurenopening, maar zeker is dit niet. Balklaag, vloeren en afwerking dateren van de opsplitsingsperiode en later. FH MAB 20 april 2015



Pagina 38

De gebintbalk van het tweede gebint in de woonkamer. Bij de verbouwing tijdens de splitsing is onder deze balk een nieuwe stijl aangebracht. Onder een detail van de aansluiting van de nieuwe stijl op de oude stijl die in het verleden onder de ankerbalk weggezaagd is. FH MAB 20 april 2015



Pagina 39

De gebintbalk en gebintstijl met korbeel van het tweede gebint in de keuken. Bij de verbouwing tijdens de splitsing is dit deel van het gebint redelijk ongemoeid gebleven. FH MAB 20 april 2015



Pagina 40

De gebintbalk en gebintstijl van het derde gebint in de badkamer in het rechter deel van het huis. Bij de verbouwing tijdens de splitsing is dit deel van het gebint redelijk ongemoeid gebleven. FH MAB 20 april 2015



Pagina 41

De gebintbalk en gebintstijl met korbeel van het derde gebint in de werkkamer in het linker deel van het huis. Bij de verbouwing tijdens de splitsing is dit gebint dat stond in de stal redelijk ongemoeid gebleven. Het korbeel is wel een keer vervangen door een groter exemplaar (zie thans niet gebruikt pengat in de ankerbalk). Ook de windschoren zijn verdwenen. FH MAB 20 april 2015



Pagina 42

De gebintbalk en gebintstijl met korbeel van het gebint in Beelenweg 18 (voorheen werktuigenschuur van de boerderij achter de stal). Het gebint is niet uitgevoerd in eiken (korbeel wel) in tegenstelling tot de gebinten in het voorste deel. Onder een detail van de aansluiting van stijl en ankerbalk. FH MAB 20 april 2015



Pagina 43

Zicht in de achtergang in Beelenweg 16. In de wand zijn de oude stalvensters die voorheen in de linker zijgevel zaten hergebruikt. FH MAB 20-4-2015



Pagina 44

De naoorlogse schuur, linker zijgevel (boven) en voorgevel en deel rechter zijgevel (onder). FH MAB 20-4-2015



Pagina 45

Foto boven en onder: Zicht vanuit twee zijden vanaf de Beelenweg op de boerderij. FH MAB 20-4-2015



Pagina 46

Zicht vanaf de Beelenweg op de schuur en boerderij. FH MAB 20-4-2015

Zicht vanaf de Katwijkse Baan op het erf met op de achtergrond de schuur en de boerderij. FH MAB 20-4-2015



Pagina 47

Knotwilgen langs het erf bij de Katwijkse Baan. FH MAB 20-4-2015.

Boerderij Voortsestraat 9 Mill. Traditionele hallehuisboerderij.



Pagina 48

3: BEELENWEG 16-18 EN DE BOERDERIJBOUW IN DE REGIO Zoals in eerdere publicaties van onder meer J.A. Hendrikx (Traditionele boerderijen in Noord-Brabant, 2003) en de recente uitgave van Judith Toebast over boerderijen in het Peelland en het Land van Cuijk is gebleken komen in het noordoosten van Brabant langs de Maas verschillende typen historische boerderijen voor. Naast de hallehuisboerderij en de langgevelboerderij komen hier ook invloeden uit het aangrenzende Gelderland voor (met name krukhuistypen en T-boerderijen). Verder zijn er enkele voorbeelden van Vlaamse schuren bewaard gebleven, die weer meer als typisch Brabants beschouwd kunnen worden. Met name voor Wilbertoord als jonge ontginningsnederzetting geldt dat veel van de behouden boerderijen hier grotendeels uit de vroege 20ste eeuw dateren, maar dat er ook hier een verscheidenheid aan typen is waar te nemen. Naast deze jongere boerderijen bevinden zich aan de Peelrand ook enkele oudere huisplaatsen, met boerderijen zoals Beelenweg 16 die nog van het traditionele hallehuistype (kortgevelboerderij) zijn. Beelenweg 16 kende overigens wel deels een langgevelopzet, omdat in de linker zijgevel in het achterste deel sprake is van een krimp (inspringende gevel), waarbij in de hogere terugliggende gevel ruimte was voor de bedrijfsdeuren en staldeuren. Het is echter niet uitgesloten dat deze krimp pas later (rond 1900?) is toegepast en dat de boerderij dus in oorsprong een middenlangsdeel had en geen dwarsdeel.

Wilbertoord, Katwijksebaan nabij de Beelenweg, omstreeks 1955. Op de achtergrond zijn twee zeer waarschijnlijk oudere, 19de –eeuwse kortgevelboerderijen in traditionele hallehuisvorm zichtbaar. Rechts een jonger landarbeidershuisje (BHIC)

Wilbertoord. Grote complexmatige ontginningshoeve bij het landhuis Princepeel. (BHIC)



Pagina 49

Traditionele krukhuisboerderij van landgoed De Tongelaer Mill (17de eeuw) met 19de-eeuwse gevels.

Traditionele hallehuisboerderij met middenlangsdeel en uitgebouwd voorhuis van landgoed De Tongelaer Mill (18de eeuw) met deels 19de-eeuwse gevels.



Pagina 50

Van Ophovenlaan 50, voorheen Grote Peelweg 50, hoeve De Peel uit 1932, gebouwd voor weduwe J. Cornelissen. Foto uit 1988. Let op de terugliggende zijbeuk met eigen lessenaardak. (BHIC)

Volkelseweg 57 Wilbertoord, gebouwd omstreeks 1915-20, foto uit 1987 (BHIC)

Een algemeen kenmerk van de 20ste-eeuwse boerderijen in deze regio is dat men afstapt van de traditionele constructies met gebinten en een driebeukige indeling met lage zijbeuken, waarin de stallen waren ondergebracht. De zijgevels werden bijgevolg ook hoger opgetrokken, waardoor in het woongedeelte ook ruimte ontstond voor hoge vensters in de zijgevels. Sommige boerderijen behielden tevens in navolging van de grotendeels in de 19de eeuw ontstane langgevelboerderijen in deze hoger opgetrokken zijgevels hun potstaldeuren en deeldeuren. De potstal zou uiteindelijk ook in Brabant nog voor de Tweede Wereldoorlog



Pagina 51

door de introductie van kunstmest verdwijnen. Bij de woongedeelten zien we van meet af aan ook slaapkamers verschijnen op de zolder. De daken behouden soms nog hun zadeldakvorm, al dan niet met wolfeinden (zoals in Wilbertoord de boerderijen Tipweg 20, Van Ophovenlaan 50 en Weidelaan 10) maar ook de mansardekap (Volkelseweg 57) doet op brede schaal zijn intrede, omdat zo op een goedkope wijze door de knik in de dakvlakken meer bruikbare ruimte werd verkregen op de zolder. In de periode kort voor en kort na de Tweede Wereldoorlog greep men niet alleen bij de detaillering van vensters en deuren soms weer terug op traditionele verschijningsvormen, maar ook wat betreft het type (o.a. de langgevelboerderij) zoals onder meer in Langenboom en Mill is te zien.

Boshoeve aan de Van Ophovenlaan, gebouwd in de vroege 20ste eeuw. Kortgevel met hoge zijgevels en zadeldak. Foto uit 1987 (BHIC)

Weidelaan 10 Wilbertoord, vroeg 20ste eeuwse kortgevelboerderij met zadeldak met wolfeinden met bedrijfsdeuren in de hoge zijgevel. Enigszins vergelijkbaar met Tipweg 20. Foto uit 1987 (BHIC)



Pagina 52

Tipweg 20 vanuit de lucht gezien (collectie Selten)

. Tipweg 20. Plattegronden voor verbouwing. (collectie Selten)



Pagina 53

Tipweg 20 voorgevel. FH MAB 7-10-2012

Dorpsstraat 71 Langenboom. Een als Rijksmonument beschermde langgevelboerderij in traditionalistische vormen uit omstreeks 1940. Foto Wikipedia



Pagina 54

Een markante kortgevelboerderij met zadeldak en reeds hoger opgetrokken zijgevels aan de Dominicanenstraat in Langenboom (vroeg 20ste eeuws) FH MAB 2012

Een later tot dubbele woning verbouwde langgevelboerderij nabij de dorpskern van Langenboom aan de Dominicanenstraat. FH MAB 2012



Pagina 55

4: BEELENWEG 16/18; CULTUURHISTORISCHE WAARDENBEPALING Het complex voldoet nog volledig aan het basiscriterium. De boerderij verkeert in een behoorlijke tot goede staat, die verbouwingen en herstel zonder algehele sloop mogelijk maakt. 1: ARCHITECTUUR- EN BOUWHISTORISCHE WAARDE: De boerderij is een wat betreft type en hoofdvorm goed voorbeeld van een grote hoeve uit de vroege 19de eeuw, passend bij de kleinschalige vroege ontginningen aan de Peelrand in Wilbertoord. Deze boerderijen bezaten veelal nog de traditionele hallehuisopzet met lage zijgevels, met een kortgevelopzet bij het woongedeelte en een potstal in het bedrijfsgedeelte. Het vermoeden bestaat dat het werktuigengedeelte met bedrijfs- en staldeuren in de terug liggende hoger opgetrokken zijgevel (krimp) een iets jongere uitbreiding betreft gezien ook het feit dat de gebinten hier niet in eikenhout zijn uitgevoerd. Hierdoor ontstond in de schuurgedeelte een langgevelopzet met een zijbeuk die smaller was dan de rechter zijbeuk, waar de lage rechter zijgevel was doorgezet. Door de verbouwing uit de jaren ’70 is in het voormalige bedrijfsgedeelte een woning gerealiseerd en is de oorspronkelijke indeling ook bij het oude woongedeelte volledig gewijzigd. Door het deels opnieuw optrekken en indelen van gevels (met name linker zijgevel en achtergevel zijn grotendeels nieuw opgetrokken) en de nieuwe vensters en deuren is het oorspronkelijke historische uiterlijk helaas deels verloren gegaan, maar de hoofdvorm, indeling van de voorgevel en lage rechter zijgevel met bouwsporen is samen met de oude gebinten in het interieur nog wel grotendeels behouden gebleven. De architectuurhistorische waarde is vooral gelegen in het feit dat de boerderij van het nog traditionele type is dat in deze regio zeker niet talrijk meer voorhanden is, door de ingrijpende verbouwing is deze waarde echter niet bijzonder hoog te noemen, maar door het behoud van de gebinten en sporen in de rechter zijgevel is de bouwhistorische waarde zeker hoger te noemen dan de architectuurhistorische waarde. 2: SITUERINGSWAARDE: Het complex is gelegen op de overgang van het vanaf de late 19 de eeuw ontgonnen gebied rond Wilbertoord en de aan de overzijde van de weg behouden gebleven woeste bos- en heidegebieden van de Sint Hubertse Heide en Molenheide. Het gebied van de Beelenweg valt ook nog net binnen de begrenzing van de vroege ontginning van de Katwijkse Peel waar de oude boerderijen (waaronder ook Beelenweg 16) nog van het traditionele hallehuistype waren. Langs de Beelenweg zijn aan de Wilbertoordse zijde slechts twee boerderijen gebouwd die op ruime afstand van elkaar zijn gebouwd. Rechts naast Beelenweg 16 is een open buitengebied van de ontginning zichtbaar, deels door de latere ruilverkaveling nog wat meer van karakter veranderd, maar nog altijd wel herkenbaar en links en aan de achterzijde sluit het erf aan met aan de Beelenweg nog een naoorlogse, parallel aan de boerderij gebouwde schuur. Binnen het ontginningsgebied is de agrarische bebouwing van de periode 1890-1940 buiten de pas daarna tot stand gekomen jonge kern van Wilbertoord gerealiseerd op ruime kavels, omgeven door eigen bouwlandpercelen op enige afstand van elkaar verspreid langs de doorgaande wegen. Langs de Beelenweg heeft sinds de realisatie van de spaarzame hoeves geen verdere verdichting plaats gevonden op de woning aan de oostzijde van de straat na. Door de aanwezigheid van de bos- en heidegronden langs één zijde van de straat en de landbouwgronden met verspreid een enkele boerderij langs de andere zijde kan worden gesteld dat het beeld van de Beelenweg als grenslijn tussen het ontgonnen gebied van Wilbertoord en de woest gebleven heidegronden ten zuiden van Mill goed behouden is gebleven. Dit beeld met doorzichten naar het strak geordende buitengebied van Wilbertoord aan de ene zijde en de bosgebieden aan de andere zijde is goed bewaard gebleven en deze structuur is van groot belang voor het historische beeld en karakteristiek van dit deel van Wilbertoord. De situeringswaarde van het object, met nog een historisch ogende boerderij omgeven door tuinen en een bijgebouw en geflankeerd door een tuinperceel links ervan en landbouwgrond aan de rechter zijde is hoog te noemen. 3: CULTUURHISTORISCHE WAARDE: Uit het onderzoek is gebleken dat de boerderij behoort tot de bescheiden reeks van hoeves die nog dateren van voor de grote planmatige ontginning en ontwikkeling van het dorp Wilbertoord. De boerderij Beelenweg 16 behoort dan ook tot een klein boerderijencluster dat is gerelateerd aan een vroege kleinschalige 18de-eeuwse ontginning van de Katwijkse Peel.



Pagina 56

Dat de boerderij in die tijd een belangrijke hoeve was mag wel blijken uit het feit dat de straat is genoemd naar de familie (Beelen) die deze hoeve bewoonde. Daarmee zijn zowel de Beelense hoeve als de bewoners (familie Beelen) verankerd in de historie van dit gebied. Hoewel van de boerderij zelf na de ingrijpende verbouwing uit de jaren ’70 vooral wat betreft het interieur en ten dele het exterieur aan architectuurhistorische waarde sterk heeft ingeboet bezit het perceel met de situering en historische hoofdvorm van de boerderij, ook in relatie tot de directe omgeving als herinnering aan één van de aan de vroege ontginning verbonden huisplaatsen in het buitengebied van Wilbertoord nog altijd een redelijk hoge cultuurhistorische waarde. 4: ZELDZAAMHEID In deze regio komen nog altijd voorbeelden voor van traditionele boerderijen uit de vroege 17de – midden 19de eeuw van het type dat ook bij Beelenweg 16 is toegepast. De (jongere?) toepassing van een krimp met langgevelopzet bij het bedrijfsgedeelte in combinatie met een traditioneel gebleven voorhuis (hallehuisvorm) komt echter maar spaarzaam voor. De boerderij heeft in deze vorm in het gebied een zekere zeldzaamheidswaarde en is ook van belang voor het zichtbaar houden van het ontstaansverhaal van de ontginningsnederzetting Wilbertoord.

5: CONCLUSIE: Uit bovenstaande waardenstelling mag worden geconcludeerd dat het erf Beelenweg 16/18, deels vanwege de bouw- en architectuurhistorische waarde, maar vooral ook vanwege de beeldwaarde, het bouwtype en de cultuurhistorische waarden, alsmede de duidelijke historische relatie met de omliggende structuren opgeteld een redelijk hoge cultuurhistorische waarde bezit. De constructie is, deels met oude gevels en houtconstructies behouden gebleven en deze elementen bezitten enige bouwhistorische waarde. Verder is vooral ook sprake van beeldwaarde. Bij een nieuwe ontwikkeling op dit perceel (splitsing/dubbelbewoning) is nauwelijks een nieuwe ingreep nodig, gezien het feit dat de splitsing feitelijk al met vergunning in het midden van de jaren ’70 is gerealiseerd in bouwkundige zin. In principe behoeft dus alleen het erf nog een opsplitsing. Hierdoor blijft de beeldwaarde en karakteristiek behouden. Drs. F.A.C. Haans, directeur afdeling bouwhistorie en restauratie Monumenten Advies Bureau Nijmegen 29-4-2015



Pagina 57

6: GEHANTEERDE BRONNEN: Collectie Toonen (ook aanwezig in archief Bouw- en woningtoezicht gemeente Mill/Sint Hubert) Tekeningen splitsing en verbouwing Beelenweg 16, architect J.N. Kremers, Schoolstraat 4 Mill 27-9-1976 en 2-12-1976 Vergunning voor splitsing dd. 16 juni 1977 Internet Wikipedia.nl/Wilbertoord Watwaswaar.nl/Wilbertoord (kaarten) Wilbertoordonline.nl BHIC.nl/beeldbank Wilbertoord Literatuur Jean-Paul Corten & Erik Nijhof (red) Lijnen door het Brabantse land, Uitgave Provincie Noord-Brabant & Projectbureau Industrieel Erfgoed Zeist, ism Waanders Zwolle 1997 o.a. p. 16 en pp 78-79 M. Kemp, Het land van de Peel, Maastricht 1955 Provinciaal Planologische Dienst voor Noord-Brabant, Partieel streekplan De Peel 1948 Den Bosch 1988 Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Ronald Stenvert, Monumenten in Nederland, Noord-Brabant RDMZ Zeist/Waanders Zwolle 1997 J.A. Hendrikx Traditionele boerderijen in Noord-Brabant, 2003 Jan Timmers, Judith Toebast, Mark Bimmel, Historische boerderijen van Peelland tot Land van Cuijk. Handreikingen voor het behoud van het ruraal erfgoed. Uitgave Stichting de Brabantse Boerderij Geertruidenberg 2012



Pagina 58

VOORMALIGE BOERDERIJ BEELENWEG WILBERTOORD (GEMEENTE MILL & SINT HUBERT) CULTUURHISTORISCHE ANALYSE EN WAARDEN BEPALING

Recommend Documents