CULTURELE ARCHIEFWERKING IN EEN LOKALE ERFGOEDVERENIGING:

CULTURELE ARCHIEFWERKING IN EEN LOKALE ERFGOEDVERENIGING: DE VZW JOZEF VAN ROMPAY-DAVIDSFONDSGENOOTSCHAP IN ONZE-LIEVE-VROUW-WAVER Mario Baeck is secretaris van de vzw Jozef van RompayDavidsfonds-Genootschap

De onderwijzer Jozef van Rompay (1910-1987) hield zich van in zijn jeugd intensief bezig met plaatselijke geschiedenis en heemkunde. Die interesse werd sterk gestimuleerd vanuit de plaatselijke afdeling van het Davidsfonds, waarvan de jonge Van Rompay eerst bestuurslid was en daarna ook, tot aan zijn dood, de verdienstelijke secretaris. Hij werd in 1936 secretaris-archivaris van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Onze-Lieve-Vrouw-Waver die dat jaar vanuit het lokale Davidsfonds werd opgericht. Door de moeilijke omstandigheden tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de werking van deze kring echter stilgelegd. De historische interesse bleef en in de jaren 1950 werd Jos van Rompay, als persoonlijke vriend en medewerker van dr. Jozef Weyns, een prominent lid van het Verbond voor Heemkunde. Daarnaast was hij actief in heel wat plaatselijke heemkundige kringen en schreef hij een groot aantal bijdragen voor diverse tijdschriften en kranten. In 1970 publiceerde hij de degelijke en prettig geschreven Bijdragen tot de geschiedenis van Onze-Lieve-Vrouw-Waver, uitgegeven door Van In te Lier. Hij steunde voor deze dorpsgeschiedenis op een veelheid van onuitgegeven documenten uit de Rijksarchieven maar ook op een grote eigen collectie van boeken en tijdsdocumenten van diverse aard.

OPRICHTING Na zijn overlijden richtte het plaatselijke Davidsfonds, in overleg met de familie Van Rompay, een specifiek heemkundig genootschap op om de door meester Van Rompay verzamelde en geschreven documenten niet alleen ter plaatse te bewaren, maar ook te valoriseren. Een vzw-

157

De praktijk

structuur leek daarvoor het meest aangewezen, onder meer omdat bij een eventuele opheffing van de vereniging de bestemming van de bezittingen statutair kon worden vastgelegd. De oprichtingsdocumenten werden begin september 1988 getekend en op 1 januari 1989 ging deze vereniging als vzw Jozef van Rompay-Davidsfonds-Genootschap van start. Dat het van bij het begin om meer ging dan het louter bewaren van de door de familie overgedragen documenten en collecties, is af te leiden uit het maatschappelijke doel zoals dat in de statuten werd omschreven: “het bewaren, beheren en uitbouwen van de heemkundige en culturele nalatenschap van Jozef van Rompay, tot nut en ontplooiing van het heemkundig en cultureel patrimonium van de deelgemeente Onze-Lieve-Vrouw-Waver” 1. Deze ruime doelstelling sloot overigens goed aan bij de normale werking van de plaatselijke Davidsfondsafdeling, een cultuurvereniging die traditioneel veel aandacht heeft voor geschiedenis. 158

Het genootschap werd op 23 september 1988 officieel voorgesteld met een sobere herdenkingsplechtigheid voor Jozef van Rompay in de parochiekerk. Bij deze gelegenheid werd aan het woonhuis van meester Van Rompay een gedenkplaat onthuld, een schenking van het gemeentebestuur. Meer dan 300 belangstellenden woonden deze plechtigheid bij, een onverhoopt grote opkomst. Jaarvergadering 2001 gekoppeld aan de voorstelling van een fotoboek. Verzameling vzw Jozef van Rompay-Davidsfonds-Genootschap.

1

Statuten, Belgisch Staatsblad, 9 maart 1989. Recent werd dit geherformuleerd tot: “De vereniging heeft als doel het bewaren, beheren en uitbouwen van de heemkundige en culturele nalatenschap van Jozef van Rompay en van het heemkundig, cultureel, archeologisch, landschappelijk, bouwkundig en historisch patrimonium van de deelgemeente Onze-Lieve-Vrouw-Waver”.

Culturele archiefwerking in een lokale erfgoedvereniging

Op dit elan werd de volgende jaren intensief voortgewerkt. Twee grote, jaarlijks terugkomende evenementen kregen een projectmatige aanpak: een jaarvergadering met de voorstelling van een publicatie over de plaatselijke geschiedenis, en een tentoonstelling tijdens de septemberjaarmarkt met materiaal uit de collectie. Het inventariseren, het ordenen en het ontsluiten van de nalatenschap kregen hierdoor niet alleen structuur, ze werden ook sterk gestimuleerd. Het genootschap zelf kreeg lokale en bovenlokale bekendheid en waardering en kent ook vandaag nog een groeiend aantal leden.

JAARVERGADERINGEN EN PUBLICATIES Voor de publicatie van de jaarlijkse Mededelingen van het Jozef van Rompay-Davidsfonds-Genootschap vzw werd van bij de aanvang geopteerd voor een ‘open’ beleid. Uiteraard stond de uitgave van ongebundeld of ongepubliceerd werk van Jos van Rompay voorop. De publicatie van nieuw onderzoek werd echter helemaal niet uitgesloten. 159 Bij de inhoudelijke keuze werd, waar mogelijk, ingespeeld op specifieke omstandigheden die de impact van de uitgave konden vergroten. Dit wordt al duidelijk bij de eerste aflevering uit 1989 over de geschiedenis van de Waveraar Peerken uit ‘t Boekweitstro, ten tijde van de Franse Revolutie een befaamd of berucht ‘wonderdoktoor’. De publicatie liep samen met de opvoering door het Wavers Toneelgezelschap van het toneelstuk ‘Peerken van ‘t Boekweitstro’, een werk dat Jos van Rompay over deze figuur had geschreven. Rond de boekpresentatie en de toneelvoorstellingen werd nog een tentoonstelling opgebouwd met alle in de nalatenschap bewaard gebleven documenten over deze figuur, over volksgeneeskunde en over de vroegere opvoeringen van het toneelstuk. Het toneelstuk zelf werd overigens gepubliceerd in 2005, ter gelegenheid van het 25-jarige bestaan van het Wavers Toneelgezelschap en Jong-WTG. Dit leidde opnieuw tot een vruchtbare samenwerking van het genootschap met de plaatselijke toneelvereniging. 1991 stond in het teken van 150 jaar aanwezigheid van de zusters ursulinen in Onze-Lieve-Vrouw-Waver. Het genootschap verzorgde in samenwerking met de zusters ursulinen niet alleen een stijlvolle academische zitting, maar ook een langlopende tentoonstelling en een feestelijke parochiale slotdag met een aperitiefconcert in de prachtige art-nouveauwintertuin. De derde aflevering van de Mededelingen sloot hierbij aan en gaf in kroniekvorm de geschiedenis van het jubilerende Instituut der Religieuzen Ursulinen weer. De leden van het genootschap ontvingen als aanvulling hierop ook een geïllustreerde synthese, gepubliceerd in het tijdschrift Monumenten & Landschappen. Dit alles zorgde, samen met de gelegenheidsposter en een artis-

De praktijk

tieke postkaartenreeks die door de Brusselse specialist Plaizier werden gemaakt, voor een landelijke uitstraling. De bezoekers stroomden toe. Gestimuleerd door dit enorme succes werden nog twee afleveringen van de Mededelingen aan dit gebouwencomplex gewijd.

160

Ook de viering in 1999 rond 150 jaar bibliotheekwerking te OnzeLieve-Vrouw-Waver illustreert – zij het op kleinere schaal – de veelzijdige aanpak van het genootschap. Er was ook nu een klassieke academische zitting, georganiseerd door de bibliotheek. Deze gebeurtenis kreeg echter vooral weerklank tijdens de voorstelling van de negende aflevering van de Mededelingen, waarin naast historische beschouwingen ook enkele bibliotheekherinneringen van ‘gewone’ dorpelingen uit diverse generaties werden opgenomen. Tijdens de presentatie werden de resultaten voorgesteld van de opstelwedstrijd die het genootschap, met steun van onder meer de gemeentelijke Cultuurraad en Jeugdraad, bij dit bibliotheekjubileum organiseerde. De beste inzendingen werden in een bundeltje samengebracht. Niet minder dan 460 werkjes stroomden hiervoor binnen. Op die manier werd zichtbaar dat de Waverse bibliotheek springlevend was.

TENTOONSTELLINGEN EN EVENEMENTEN Een andere vaste activiteit werd de jaarlijkse septembertentoonstelling. Voor deze periode werd bewust gekozen. Tijdens het kermis- en jaarmarktgebeuren dat in die maand plaatsvindt, gonst het dorpscentrum van de activiteit. Bovendien komen heel wat uitgeweken Waveraars dan naar hun geboortedorp terug. Samen met de oudere inwoners en de nieuwkomers in het dorp vormen zij de belangrijkste doelgroepen voor de historisch gerichte tentoonstellingen, die steevast heel wat publiek op de been brengen. Het blijvende succes werd overigens in de hand gewerkt door een belangrijk initiatief van buitenaf. In 1989 startte de Koning Boudewijnstichting immers met de Open Monumentendag. Op uitnodiging van het gemeentebestuur werkt het genootschap hier al van bij de eerste editie enthousiast aan mee. Op de eerste Open Monumentendag stond de parochiekerk open en lag er een informatieve brochure over de kerk ter beschikking, die in de loop van de jaren vier drukken kende. Vanaf 1992 koos Open Monumentendag Vlaanderen voor een jaarthema. Deze optie werkte bijzonder inspirerend. Naast een groter publieksbereik, kreeg het genootschap nu ook steeds nieuwe invalshoeken aangereikt om het lokale patrimonium te belichten. Dit heeft geregeld tot bijzondere initiatieven geleid.

Culturele archiefwerking in een lokale erfgoedvereniging

Exemplarisch is de 15de Open Monumentendag uit 2003, met als thema ‘Grondstof, stof tot nadenken: steen’. De tentoonstelling ‘Steen in Onze-Lieve-Vrouw-Waver’ gaf een uitgebreid overzicht van het gebruik van steen bij het bouwen van Waverse woningen en monumenten in de loop van de geschiedenis. Er was aandacht voor de diverse steentoponiemen, het Geleeg (een voormalige steenbakkerij), de Waverse cement- en betonfabrieken, de steenkapperij en de lokale grafsteenproductie. Aansluitend werden drie andere activiteiten rond het thema geprogrammeerd: een diavoordracht rond Belgische vloeren wandtegels in art nouveau en art deco, een themawandeling rond steen in het dorp, waarbij de Waverse omgeving werd verkend met aandacht voor uiteenlopende steenvormen en technieken (natuursteen, kunststeen, beton, metselverbanden, voegen, muurankers...) en ten slotte ook een rondleiding in het Roelantstegelmuseum en in de site van de Abdij van Hemiksem. De grote publieksopkomst bij elk van deze initiatieven maakte duidelijk dat de activiteiten elkaar merkbaar versterkten. Het is dan ook een weg die nog geregeld wordt bewandeld. 161

Bezoekers op de Erfgoeddag 2002. Verzameling vzw Jozef van Rompay-Davidsfonds-Genootschap.

Door de expertise die het genootschap doorheen de jaren op het vlak van tentoonstellen opbouwde, werd het al enkele malen gevraagd om lokale initiatieven op dit vlak te ondersteunen. Dat was het geval voor ‘100 jaar Landelijke gilde’ en ‘100 jaar Gasthuiszusters in OnzeLieve-Vrouw-Waver’. Zelf werkte het genootschap mee aan enkele langlopende tentoonstellingen bij de zustervereniging Erf en Heem vzw in Sint-Katelijne-Waver, met name over Bokrijk-stichter Jozef Weyns, koorleidster Madeleine Jacobs en over geëmailleerde reclameplaten in België, die de nationale pers haalde. Intussen nam het genootschap deel aan enkele edities van de Erfgoeddagen. Telkens werd getracht het algemene thema een bijzondere en aantrekkelijke invulling te geven. Zo konden de bezoekers in 2002 bij het thema ‘Verzamelen, verzamelingen, verzamelaars en cultureel erfgoed’ in de eerste plaats kennismaken met een selectie van verrassende topstukken uit de rijke verzameling van het genootschap. Voorts werd een overzicht gegeven van de werkzaamheden van de vereniging op het terrein van monumentenzorg, lokaal erfgoed en plaatselijke geschiedenis. Er werd een multimediale presentatie rond ‘Cultureel Erfgoed van

De praktijk

Sint-Katelijne-Waver en Onze-Lieve-Vrouw-Waver’ getoond. En tot slot kon de bezoeker actief helpen bij de identificatie van enkele honderden ongeïdentificeerde foto’s van personen, groepen en gebouwen uit de regio. Vooral dit laatste aspect, waarbij de bezoekers onder begeleiding van een bestuurslid vrij kon bladeren in speciaal voor de gelegenheid samengestelde albums met voor ons moeilijk te identificeren materiaal, viel erg in de smaak.

162

Bijzonder geslaagd was ook de Erfgoeddag 2004 ‘ ‘t Zit in de Familie’, die plaatselijk de titel ‘Grasduinen in Waverse familieakten’ kreeg. Het publiek kreeg een vijftigtal bijzondere stukken te zien, waaronder foto’s van grote families en interessante notariële akten met boedelbeschrijvingen. Heel wat succes was er ook voor de parochiale doop-, huwelijks- en overlijdensregisters vanaf de 16de eeuw die in kopie te raadplegen waren. Het geheel werd ondersteund door twee druk bijgewoonde lezingen. De plaatselijke notaris André Costa sprak over de belangrijke rol die het notariaat bij familieaangelegenheden speelt en had aandacht voor de diverse notariële bronnen die interessante infor-

Familiefoto en aantekeningen Jos van Rompay. Verzameling vzw Jozef van Rompay-Davidsfonds-Genootschap. Foto: Phile Deprez.

Culturele archiefwerking in een lokale erfgoedvereniging

matie voor genealogen kunnen bieden. In een tweede lezing maakte Walter Swinnen, voorzitter van de Vlaamse Vereniging voor Familiekunde, afdeling Mechelen, de aanwezigen wegwijs in de wereld van de genealogie. Ook de Erfgoeddag 2005 ‘Gevaar!’ liep in de kijker. De tentoonstelling schonk aandacht aan het Waverse archiefmateriaal dat vaak op het nippertje van de ondergang was gered en dan ook sporen van schade door schimmels of muizen, door bominslag en wateroverlast vertoont. Daarnaast kon het publiek kennismaken met archiefstukken die een gevaarlijke inhoud hebben en ons vertellen over epidemieën, oorlog en rampen. Veel interesse was er ook voor het materiaal over de door verval bedreigde Mariakapel en de maar net van afbraak geredde 18deeeuwse arbeiderswoningen in de Bosstraat. Het geheel werd gekaderd door een forumgesprek rond het monumentenbeleid in Sint-KatelijneWaver onder leiding van de voorzitter en diverse leden van de gemeentelijke monumentencommissie. Aan de hand van concrete voorbeelden werd een verhelderend beeld geschetst van de veelheid van dossiers waarover deze commissie het gemeentebestuur en de hogere overheden adviseert. Het bleek voor het publiek een ideale gelegenheid om heel wat concrete vragen voor te leggen. Sinds 2003 neemt het genootschap deel aan het eveneens jaarlijkse initiatief ‘Nacht van de geschiedenis’ van het Davidsfonds. Inspelen op alle bovenlokale themadagen werd echter stilaan als een te grote belasting voor de werking ervaren, zodat vanaf 2006 keuzes moesten worden gemaakt. Want naast de publiekswerking is er de dagelijkse zorg voor de collectie en het inhoudelijke werk rond het beantwoorden van vragen, het geven van adviezen, het meewerken aan projecten en studies of het deelnemen aan studiedagen en vergaderingen buiten de vereniging.

COLLECTIE Al deze activiteiten zijn niet mogelijk zonder een degelijke, gemakkelijk toegankelijke en dus goed ontsloten collectie. De collectie die de familie Van Rompay had overgedragen, kreeg dan ook van bij de start van het genootschap heel wat aandacht. Aanvankelijk werkte een werkgroep van een vijftal personen haast wekelijks aan het samenbrengen, het ordenen en het ontsluiten van boeken, tijdschriften, documenten en beeldmateriaal. Het boekenbestand werd volgens de ISBD-regels beschreven en in grote rubrieken geordend volgens de lokale geschiedenis en volks- en

163

De praktijk

164

heemkundige thema’s. Een verzameling 19de- en 20ste-eeuwse boeken uit de oude volksbibliotheek van Onze-Lieve-Vrouw-Waver werd als aparte entiteit behouden, wat van groot nut bleek bij de studie van 150 jaar plaatselijke bibliotheekwerking. De tijdschriften werden op kardexkaarten geregistreerd. De grote hoeveelheid documenten werd overeenkomstig het herkomstprincipe in diverse archieffondsen ondergebracht en in uniforme archiefdozen verpakt. Een plaatsingslijst ontsluit het geheel. Naast de persoonlijke papieren van Jos van Rompay – zijn vele aantekeningen en handschriften, de heemkundige briefwisseling – en het familiearchief, bevonden zich in de nalatenschap immers stukken van zeer diverse oorsprong: (delen van) verenigingsarchieven door Jos van Rompay als secretaris of bestuurslid bijeengebracht – De Clauwaerts (een AKVS-beweging), de plaatselijke Davidsfondsafdeling en de lokale Geschied- en Oudheidkundige Kring – maar ook losse stukken die door giften, bij opruimingen allerhande of door aankoop op rommelmarkten en in de gespecialiseerde handel werden verworven. Vooral de identificatie, de ordening en de verantwoorde opberging van de meer dan 10.000 foto’s – veelal originelen, met de oudste uit 1879 –, dia’s en (glas)negatieven vraagt nog steeds zeer veel tijd. Mede door de dynamische werking van het genootschap kreeg het al heel wat giften en grotere archieffondsen, zowel in depot als in eigendom.

EXPERTISE EN INHOUDELIJKE DIENSTVERLENING Het contact van het genootschap met de archiefwereld wordt verzekerd via Kapa – Kring van Archivarissen in de Provincie Antwerpen – en deelname aan studiedagen. Vanaf 1990 adviseert het genootschap het gemeentebestuur van de fusiegemeente Sint-Katelijne-Waver rond straatnamen, funerair patrimonium en monumentenzorg. Dit laatste gebeurt via een actieve participatie aan de gemeentelijke monumentencommissie, die vanaf volgende legislatuur vermoedelijk tot een volwaardige erfgoedraad zal worden uitgebouwd. Het genootschap was ook betrokken bij de eindredactie van de erfgoedinventaris Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen voor de deelgemeente en ondersteunt geregeld particulieren bij hun bouwhistorische vragen. Om zijn rol deskundig te kunnen vervullen werd het genootschap lid van VCM-Contactforum voor Erfgoedverenigingen en volgt het ook hier geregeld studiedagen 2. De deelname aan de Erfgoeddagen leidde tot uitstekende contacten met de Erfgoedcel Mechelen. Medewerking aan het lokale Beeldbankinitiatief is dan ook al enige tijd ter sprake gekomen.

2

Zie http://www.onroerenderfgoed. be/nl/index.cgi?id=920&nav=true.

Culturele archiefwerking in een lokale erfgoedvereniging

De aansluiting bij Heemkunde Vlaanderen zorgt voor een breed expertisenetwerk rond lokale geschiedenis, volkskunde en heemkunde 3. Via dit kanaal werd onlangs geparticipeerd aan het ‘Project registratie van het documentair erfgoed bij lokale erfgoedhouders in de provincie Antwerpen’, een initiatief van de Provincie Antwerpen samen met de vzw Heemkunde Gouw Antwerpen. Naast opname in een digitaal bestand met erfgoedhouders in de provincie Antwerpen 4 leidde dit ook tot de beknopte ontsluiting van de collectie in Archiefbank Vlaanderen. 5 Algemene informatie over het genootschap is voorts terug te vinden op een eigen webstek en in de databanken van de Erfgoedsite, de Erfgoedverenigingenwijzer en de Cultuurdatabank van Cultuurnet Vlaanderen 6.

3

4

5

6

Zie http://www.heemkunde-vlaanderen.be/. Zie http://www.lokaalerfgoed.be/ html/repertorium.htm en de publicaties over dit project: Geuens, Kevin, Vanhoutte, Patricia en Van Nijverseel, Dirk, Bewaren wat anders verdwijnt: lokale erfgoedhouders in de provincie Antwerpen. - Antwerpen: Provincie Antwerpen, 2006; en Geuens, Kevin, Vanhoutte, Petra en Van Nijverseel, Dirk, Verborgen schatten: repertorium van lokale erfgoedhouders in de provincie Antwerpen. - Antwerpen: Provincie Antwerpen, 2006. Zie Vanhoutte, Petra (Heemkunde Antwerpen). Archief: Collectie van het Jozef van Rompay-Davidsfonds-Genootschap vzw, OnzeLieve-Vrouw-Waver. 16de eeuw - 21e eeuw, in: Archiefbank Vlaanderen [online], (9 maart 2006) [cited 2006-06-28]. Record no. 4627. Available from World Wide Web: http://www.archiefbank.be/). Zie het luik genootschap op http:// users.pandora.be/DFOLVWAVER/ en de weblinks http://www. erfgoedsite.be/index.cfm?instelli ng=541&type=VCV, http://www. vcv.be/volkscultuur2/verenigingsfiche/index.jsp?url=http://www.vcv. be/volkscultuur2/verenigingsfiche/ intro.jsp?id=541 en http://www. cultuurnet.be/front/home.action.

Dit alles maakt dat niet alleen genealogen of studenten hun weg naar het genootschap en zijn collecties vinden. Ook de medewerkers aan de talloze gesubsidieerde projecten in de erfgoedsector vragen meer en meer aandacht, en niet altijd met een daadwerkelijke return voor het genootschap. Vooral de toevloed van enquêtes valt op. De vaak interessante onderzoeksvragen werken enerzijds inspirerend, maar vergen doorgaans heel wat tijd van onze vrijwilligersvereniging die het bovendien ook nog helemaal zelf moet rooien met enkel een kleine structurele subsidie vanuit de gemeentelijke begroting. Eigen digitaliseringsplannen blijven daardoor voorlopig nog een droom. Cultuur en de passie voor het verleden met anderen delen en het lokale patrimonium met zorg overdragen aan de volgende generatie, zijn echter onbetaalbaar.

165