1
Critical Friends: aan de slag INLEIDING
Aan de hand van een gerichte onderzoeksvraag bezoeken collega-scholen (cultuurprofiel-vrienden) elkaar en geven elkaar aan de hand van hun bevindingen tips en adviezen. Het instrument voor de uitvoering van het Critical Friend-onderzoek op een gastschool bestaat uit twee delen: het ene deel ter ondersteuning van de organisatie en het andere ter ondersteuning van de uitvoering. Je vindt hier: een stappenplan, informatie over verschillende interviews, en benodigde observatie- en feedbackvaardigheden, en een instructie om een goede Critical Friend-vraag te formuleren. Achtergrondinformatie staat in het document Wat zijn Critical Friends. Het onderzoek en de bevindingen biedt de bezoekers de mogelijkheid een gastschool een spiegel voor te houden: ‘Dit is wat we zien en ervaren in de interviews met leerlingen en docenten en observaties op school en in de klas.’ Vervolgens formuleren ze aanbevelingen vanuit hun eigen ervaringen, kennis en vaardigheden. Critical Friends kent ongeveer zeven stappen van een goede voorbereiding tot de uitvoering. De nadruk ligt heel sterk op het van elkaar leren om het onderwijs te verbeteren. Het is beslist geen beoordeling. Critical Friends moet niet verward worden met een visitatie: lees hierover meer in het document Wat zijn Critical Friends: de theorie.
2
INSTRUMENT
Het instrument voor de uitvoering van het Critical Friend-onderzoek op een gastschool bestaat uit twee delen: een deel ter ondersteuning van de organisatie en het andere ter ondersteuning van de uitvoering. A Organisatie Critical Friends houdt in dat externe collega’s aan de hand van een van tevoren gekozen onderwerp een onderzoek uitvoeren op de gastschool en hun bevindingen presenteren. Het doel is anderen feedback te vragen en na te gaan: ‘Klopt ons zelfbeeld met het beeld dat anderen van ons hebben?’ Concreet betekent dit dat buitenstaanders bijvoorbeeld opbouwende feedback kunnen geven op: het curriculum voor Kunst en cultuur; het schoolbeleid op het gebied van Kunst en cultuur; de inrichting van de leeromgeving; de doorlopende leerlijn Kunst en cultuur; de samenhang tussen vakken; de uitwerking van beleid naar praktijk; de interne en externe communicatie (PR); de betrokkenheid van culturele instellingen. De nadruk ligt hierbij op van elkaar leren om het onderwijs te verbeteren: het is beslist geen beoordeling! Voorbereidingsfase door de gastschool Stap 1 Zelfevaluatie door de gastschool. De school inventariseert waar het op dit moment het sterks mee bezig is en waar ze eventueel feedback op wil hebben. Stap 2
De gastschool formuleert een of twee onderzoeksvragen.
Stap 3
De gastschool informeert de bezoekende school en plant activiteiten. Ze stuurt de onderzoeksvragen door aan de bezoekende school (scholen) en zorgt voor onderzoeksrelevant materiaal. Denk aan: beleidsstukken, curriculum, zelfevaluatie, PRmateriaal, lesvoorbeelden, website van de school. En ze plant een aantal relevante activiteiten. Denk daarbij aan: interviews met schoolleider, cultuurcoördinator, kunstvakdocent, niet-kunstdocent, leerlingen, interview ouders, OOP-er en samenwerkende organisatie; bijwonen kunstvakles, AVO-vak of anders, presentatie of optreden; bezichtigen school; bekijken tentoonstelling of digitale presentatie.
Onderzoeksfase tijdens het bezoek Stap 4 De Critical Friends verdelen de taken op basis van de onderzoeksvragen en voeren het onderzoek uit. Ze stellen verhelderende vragen aan leerlingen, docenten, schoolleiders, onderwijsondersteunend personeel, samenwerkingspartners of ouders. En ze bezoeken lessen, activiteiten of tentoonstellingen en observeren. Stap 5 De bezoekers verzamelen hun bevindingen, trekken conclusies en bereiden een presentatie voor waarin zij opbouwende feedback geven. Stap 6 De bezoekers geven een opbouwende presentatie van hun bevindingen en aanbevelingen
Eventuele latere terugkoppeling
3
Stap 7
De gastschool geeft een (korte) presentatie waarin ze vertelt wat de school met de feedback heeft gedaan en hoe het ze na het Critical Friends-bezoek vergaan is.
B Uitvoering Wat betreft de uitvoering geven we een paar praktische adviezen voor de stappen 3 en 4 van bovenstaand proces. Het formuleren van een Critical Friends-vraag (bij stap 3) Het formuleren is een hele klus, het beste advies is het gebied goed af te bakenen. Je doet X om doel Y te bereiken. In hoeverre oordelen de Critical Friends dat je dat doel Y bereikt (hebt) en hebben zij ideeën om X te verbeteren? Een CF-vraag is een onderzoeksvraag; een vraag of probleemstelling die voorafgaat aan een onderzoek. Een onderzoek moet immers binnen een bepaald kader plaatsvinden. Een onderzoeksverslag is een antwoord op een vraag. De Critical Friends gaan 'iets' onderzoeken op jouw school, maar wat? Wat is voor jullie zelf interessant om te weten met betrekking tot cultuurprofilering en onderwijs van de school? Voorbeeldvragen die niet voldoen aan de doelstelling van een CF-vraag. 1 Heb jij het gevoel dat straks wanneer je van school gaat je rugzak ook gevuld is met kunstervaringen? 2 Hoe is de visie op de rol van Kunst en cultuur in het onderwijs van jullie school tot stand gekomen? 3 Op welke wijze meet en beoordeel je cultuurontwikkeling bij een kind? 4 Wat vinden jullie dat wij moeten doen om cultuurprofielschool te worden? Vraag 1 Op basis van CF-vragen stellen de bezoekende scholen interviewvragen op die zij kunnen stellen aan bijvoorbeeld leerlingen. Vraag 1 is echter geen onderzoeksvraag: de vraag is retorisch en het antwoord ligt al in de vraag besloten. Om zoiets te onderzoeken zul je vragen moeten stellen die de echte situatie en mening naar boven halen. Bijvoorbeeld: Op welke manier ervaren de leerlingen dat het kunstaanbod van onze school aansluit bij hun eigen kunstbeleving: verbredend ten opzichte van hun eigen kunstbeleving, verdiepend ten opzichte van hun eigen kunstbeleving. Vraag 2: Dit is een vraag waarbij je de bezoekende scholen uitnodigt informatie over hún proces met júllie te delen. Interessant maar niet de opdracht. Jullie zitten in een proces, hebben bepaalde doelen, wat zijn de zaken binnen je school, binnen het proces, waar je vragen bij hebt? Alternatief: Is onze visie op de rol van kunst en cultuur in het onderwijs zichtbaar in ons onderwijs, op welke manier en naar jullie oordeel in voldoende mate? Vraag 3: Dit is wel een onderzoeksvraag, maar een algemene die op geen enkele manier de situatie op de school onderzoekt. Het is waarschijnlijk wel iets waar je als school tegenaan loopt en waar je vragen over kunt hebben Een mogelijkheid is: Wij beogen sinds 200X een cultuurontwikkeling bij onze leerlingen teweeg te brengen op de volgende gebieden: xxx, xxx en xxx. En evalueren dit door xxx, xxx en xxx. Is bij onze leerlingen een cultuurontwikkeling zichtbaar? Op welke manier komt dit tot uiting en op welke manier hebben jullie dit bij onze leerlingen geconstateerd of gemeten? Komt de manier waarop wij deze ontwikkeling evalueren overeen met jullie ideeën en aanpak?
4
Vraag 4: Deze vraag informeert naar een mening. Ga ervan uit dat om het antwoord op een echte CF-vraag te geven, er een en ander onderzocht moet worden. Het moet dus ook onderzoekbaar zijn! Je moet als gastschool vervolgens ook iets met de antwoorden kunnen. Als andere scholen jullie op basis van deze vraag advies moeten geven, dan krijg je adviezen waar je waarschijnlijk niets mee kunt. Dan vertellen scholen wat zij zelf doen om cultuurprofielschool te worden. CF-vaardigheden bij het uitvoeren van het onderzoek (bij stap 4) Bij het uitvoeren van het onderzoek is een aantal gespreks-, observatie- en feedbackvaardigheden nodig. Inhoud 1 De gespreksleidraad 2 Soorten vragen 3 Luisteren, Samenvatten en Doorvragen (LSD) 4 Beeldvorming, Oordeelsvorming en Besluitvorming (BOB) 5 Feedback geven 1 -
Gespreksleidraad 'interview' Intro/ijsbreken Doel van het gesprek en tijdsafbakening Vragen stellen (BOB) Luisteren Samenvatten Doorvragen Afronding Ruimte laten voor een slotreactie Bedanken
Even vooraf: door het stellen van vragen, houd je de regie van gesprek ten aanzien van: ⇒ sfeer (zorg voor een veilig en prettig gespreksklimaat); ⇒ voortgang (door het stellen van vragen en toepassen BOB kan je gesprek stroomlijnen); ⇒ diepgang (blijf doorvragen, kom samen tot de kern van het onderwerp); ⇒ interactie (laat het vooral een dialoog zijn, blijf niet zelf aan het woord).
5
2 Soorten vragen: Elk type vraag heeft een eigen effect:
1 Gesloten vragen o Voordeel:kort informatie checken o Nadeel: het wordt een kruisverhoor o En: ....er komt geen gesprek op gang
2 Open vragen o Voordeel: er is ruimte om genuanceerd antwoord te geven o Nadeel: er kan een enorme woordenbrij ontstaan o Er kan een tweezijdig gesprek
3 Keuze vragen o o
o
Voordeel;je kan het gesprek 'stroomlijnen' Nadeel: Het kost tijd & de ondervraagde kan niet helemaal zijn ei kwijt Er kan een tweezijdig gesprek ontstaan
4 Suggestieve/provocerende vragen o Voordeel; door provocatie kan je meer boven tafel krijgen en de emotie laag raken. o Nadeel; je legt het antwoord in je vraagstelling & de ondervraagde kan afhaken
Tips voor de vragensteller: leid je vragen waar nodig in; maak zoveel mogelijk gebruik van een mix van bovenstaande vragen; reageer op het voorgaande, sluit op elkaar aan, krijg je wel antwoord op je vraag (blijf in dialoog). Tips voor de ondervraagde: kun je de vraag wel beantwoorden; begrijp je de vraag; hoe voel je bij de vraag; wil je de vraag wel beantwoorden; enzovoort. 3 Luisteren, Samenvatten en Doorvragen (LSD) LSD is een basisprincipe binnen de communicatie. Het is voor ons goed bruikbaar als mentale checklist, zo'n afkorting helpt je voortdurend herinneren aan de structuur waarin je een gesprek wilt leiden. Na verloop van tijd doe je dit automatisch.
6
Luisteren
Samenvatten Doorvragen
Luisteren: Een ongetrainde interviewer zal geneigd zijn een serie voorbereide vragen af te vuren. Omdat je zelf je vragen hebt voorbereid, geef je de ander niet altijd ruimte om het antwoord te formuleren of je luistert onvoldoende. De valkuil is dat je al bezig bent met de volgende vraag. Een goed interview vraagt echter een goede interactie tussen vragensteller en geïnterviewde. De ruimte geef je door te laten merken dat je luistert. Hoe? Door bijvoorbeeld stilte laten vallen, ruimte te geven om de ander te laten nadenken over een mogelijk antwoord en door non-verbaal contact (oogcontact, hummen en gezichtsuitdrukking). Daarnaast, mensen zeggen niet wat ze zeggen! Je moet dus goed luisteren, luisteren naar de onderstroom. Wat wordt tussen de regels door gezegd? Samenvatten: Helpt je als vragensteller (luisteraar) om te checken of je het antwoord begrepen hebt. Degene die het antwoord heeft gegeven kan nagaan of hij het zo gezegd en zo bedoeld heeft. Kortom, hij hoort zichzelf in jouw samenvatting terug. Doorvragen: Formuleer vervolgens een vervolgvraag op basis wat er gezegd is. Afhankelijk van hoe diep je wilt en kunt gaan (soms is er niets meer om door te vragen), doe je dit twee tot drie keer tot het onderwerp voldoende is uitgespit. Doordat je dit doet, zal degene die het verhaal houdt zich serieus genomen en begrepen voelen. Vat het laatste antwoord samen en sluit het onderwerp af.
4
Beeldvorming, Oordeelsvorming en Besluitvorming (BOB)
7
Ook zo'n echte basic in de gesprekstechnieken. Het is voor ons goed bruikbaar omdat het twee stappen inbouwt en het besluitvormen (in CF-methodiek het geven van feedback) uitstelt.
Beeldvorming
Oordeelsvorming & Besluitvorming
Beeldvorming: Tijdens deze fase probeert de vragensteller zo neutraal mogelijk helderheid te krijgen over de situatie. Het is van groot belang dat je jouw oordeel op dit moment zo lang mogelijk uitsluit. In deze fase stel je zoveel mogelijk vragen en blijf je doorvragen. Oordeelsvorming: Wat je tijdens deze fase doet is wikken en wegen, je zet wat je gehoord hebt af tegen je eigen ervaring en je eigen standaard. Je komt, al dan niet gezamenlijk, tot een bepaald standpunt. Besluitvorming: Je neemt voor jezelf een besluit over wat je later teruggeeft als feedback. De kunst van het waarnemen:
Ik zie ik zie.......(wat jij me niet vertelt)! Een goede vriend ken je door-en-door. Soms is een blik op de ander genoeg, een andere keer volstaat een half woord om te weten wat er aan de hand is. Maar voor Critical Friends ligt dat iets anders. Het is handig dat je de kunst van het waarnemen beheerst!
8
-
-
-
-
-
Een observatie geeft informatie over: . het onderwerp zelf: de presentatie, het gebouw of de les; . het doel van de presentatie, gebouw of les; . de gevolgen, mogelijkheden, enzovoort, ervan. Observeer zo objectief mogelijk wat, hoe en waartoe. De non-verbale communicatie tijdens een presentatie of les en tijdens een gesprek geeft informatie over . hoe en wat iemand wil overbrengen; . hoe en wat iemand eigenlijk te zeggen heeft. Non-verbale communicatie door: . gezichtsuitdrukkingen; . zithouding; . rust/onrust; . enzovoort. Mogelijke valkuilen: . Door welke bril kijk je naar de ander? . Kijk eerst in de spiegel. Voorbeelden van mogelijke 'valkuilen' tijdens een observatie: . eerste indruk; . halo-effect; . horn-effect; . vooroordelen; . beïnvloeding; . projectie
5 Feedback geven is een tweezijdig proces! Of zoals een deelnemer van netwerk IV zei: “Het gevolg van Critical Friends is dat beide ‘partijen’ ervan kunnen leren.” Want met de feedback is de verbetering het doel. De vraag is nu wanneer de feedback effectief is? E=KxA Effect = Kwaliteit van het advies x Acceptatie bij de ontvanger a -
-
Feedback geven Feedback is een boodschap over het gedrag, de prestaties, de activiteiten (en de plannen daarvoor) van een ander. Het is een hulpmiddel om een ander de spiegel voor te houden. Niet opdat hij ziet hoe lelijk hij is, maar om die ander de mogelijkheid te geven naar zichzelf, of in dit geval zijn activiteiten, wensen, eisen en plannen te kijken. Alleen als die ander deze mogelijkheid geboden wordt, kan hij zijn activiteiten en plannen verbeteren. Ga ervan uit dat iedereen projectblind is ten aanzien van het eigen gedrag, werk, kinderen, plannen of wat dan ook. Je opbouwende feedback is welkom! Maar er zijn wel regels: . baseer uitspraken op feiten; geef geen oordelen (beschrijf concreet en specifiek gedrag of situaties die je zelf hebt gezien of gehoord);
9
.
-
-
b -
-
formuleer specifiek en zo min mogelijk in algemeenheden (beschrijf veranderbaar gedrag of veranderbare situaties); . op personen gerichte oordelen dienen in alle gevallen achterwege te blijven. Geef met behulp van onderstaande punten inhoudelijke richting aan je feedback. 1 De helderheid van de activiteiten; hoe concreet, meetbaar, duidelijk en afgebakend zijn ze? 2 De relatie die is gelegd tussen de motieven om te verbeteren; de activiteiten zelf en het resultaat wat men daarvan verwacht. En indien mogelijk: 3 De voorbereiding: het draagvlak binnen het team om de plannen uit te voeren, de mate waarin docenten betrokken worden bij het concretiseren van de inhoud/het proces van verbeteren. Mooier kunnen we het niet formuleren: “Als Critical Friends moet je je verantwoordelijkheid nemen om voor de ander kritisch te kijken, luisteren en analyseren.” Feedback ontvangen Feedback kun je zien als een cadeau. Je kunt het aannemen, uitpakken en er je voordeel mee doen. Feedback ontvangen is moeilijk Waarom is feedback lastig? Niet zelden word je boos of emotioneel als je wordt aangesproken op je gedrag. Je ontkent bij hoog en laag of schiet in de verdediging. 1 Actief luisteren. 2 Om toelichting vragen 3 Waardering e tonen 4 Nadenken over de feedback 5 Ervaren als een feest: je krijgt iets te doen! En een laatste citaat van Netwerk IV: “Door Critical Friends ontdekte ik hoe ik mijn eigen zaken beter kan organiseren en regelen.”
10
BRONNEN EN VERWIJZINGEN Literatuur Stevens , Ronald en Janny Wolters (september 2007). Kijk eens in de spiegel. Handreiking zelfevaluatie en auditing. PO Platform kwaliteit en innovatie, Q*Primair, Den Haag. Internet Wat zijn Critical Friends.pdf WIKI http://en.wikipedia.org/wiki/Critical_friend http://nl.wikipedia.org/wiki/Auditing Websites http://www.criticalfriendship.nl/pages/criticalfriends.html http://www.criticalfriends.com/Main.aspx SCHOOLVOORBEELD
Filmpje: Critical Friends The movie
