augustus 2008
www.minbuza.nl
Ministerie van Buitenlandse Zaken Postbus 20061 2500 eb Den Haag
Corruptie en ontwikkeling
De smerige gevolgen van smeergeld
O S D R 6 6 2 9 /N
Corruptie en ontwikkeling
De smerige gevolgen van smeergeld
Directoraat Generaal Internationale Samenwerking Ministerie van Buitenlandse Zaken
Colofon Uitgave Ministerie van Buitenlandse Zaken Grafische productie Optima Forma bv Druk OBT, Den Haag Bestelcode OSDR6629/N augustus 2008 www.minbuza.nl
2
Voorwoord R brochure anti-corruptie
Corruptie is wereldwijd een groot probleem. Het werkt ontwrichtend en is helaas op veel plekken in de wereld nog aanwezig. Ook in Nederland; denk aan de bouwfraude. Veel ontwikkelingslanden worden geteisterd door corruptie. Corruptie staat de ontwikkeling van arme landen in de weg, verstoort de marktwerking en verpest het ondernemingsklimaat. Vooral de allerarmsten worden zwaar getroffen door corruptie. Als er voor basisvoorzieningen als gezondheidszorg en onderwijs extra betalingen worden gevraagd, dan worden ze voor de armen onbereikbaar. Corruptie is zowel oorzaak als gevolg van armoede. Grote sommen geld kunnen weglekken. Daarmee is het een obstakel voor duurzame ontwikkeling en de opbouw van de staat. Corruptie is ethisch verwerpelijk, het belemmert buitenlandse investeringen en het kan de effectiviteit van ontwikkelingssamenwerking aantasten. Bestrijding ervan is dan ook een van de noodzakelijke voorwaarden voor effectieve en duurzame armoedebestrijding en bevordering van mensenrechten. Om al deze redenen geeft de Nederlandse regering een hoge prioriteit aan corruptiebestrijding. In deze brochure worden de hoofdlijnen van dat beleid geschetst. We gaan corruptie te lijf juist daar waar corruptie problemen geeft. Nederland volgt een zero tolerance beleid ten aanzien van corruptie bij de besteding van eigen ontwikkelingsgelden. We hebben een sanctiebeleid ontwikkeld waarbij alle te nemen stappen zijn beschreven in geval van ernstige verdenking van corruptie. En we pakken het probleem van verschillende kanten aan. Tegelijk maken we werk van versterking van internationale en lokale regels tegen corruptie; proberen we continu ons inzicht in de oorzaken van corruptie te vergroten en pakken we deze aan; we ondersteunen de opbouw van lokale rechtssystemen en goed bestuur om op die manier culturen van corruptie te doorbreken en daders te bestraffen. Een veelzijdige aanpak van een complex probleem. De ervaring leert dat de strijd tegen corruptie alleen succesvol kan zijn als het gedragen wordt door actoren uit de lokale samenleving. We proberen die dan ook zoveel mogelijk te betrekken bij onze initiatieven. 3
Als het desondanks alleen mogelijk is om in een land iets gedaan te krijgen als er smeergeld wordt betaald en de politieke wil ontbreekt om hier wat aan te doen, dan werken we niet langer met de autoriteiten samen. In landen waar machthebbers ondanks afspraken - corrupt blijven handelen, wordt uiteindelijk de bilaterale ontwikkelingsrelatie verbroken. In veel gevallen besluiten we dan om de samenwerking bijvoorbeeld via maatschappelijke organisaties te laten verlopen die wél integer werken en die een tegenwicht kunnen bieden aan corrupte regimes. We willen immers de armsten niet dubbel slachtoffer laten worden: van het corrupte bestuur en van het stopzetten van alle hulp. Namens de Nederlandse regering stellen onze ambassades en ik het onderwerp met regelmaat aan de orde in de dialoog die we met de regeringen van de partnerlanden voeren. Nederland staat hierin niet alleen. We werken nauw samen met Nederlandse bedrijven en ontwikkelingsorganisaties. Maar ook met de VN en de Wereldbank om ontwikkelingslanden te ondersteunen, bij het terugvorderen van bezittingen die door corruptie zijn verkregen bijvoorbeeld. We gebruiken daarbij steevast de VN conventie tegen Corruptie. Dit is een belangrijk instrument dat inmiddels door meer dan 100 landen geratificeerd is. Maar we moeten niet vergeten dat tegen elke ontvanger van smeergeld ook een betaler staat: it takes two to tango. En de betalers zijn niet zelden mensen, organisaties en bedrijven uit de rijke landen. Om gesjoemel met ontwikkelingsgeld hard tegen te gaan, pakken we ook deze bedrijven en organisaties aan. Nederlanders die zich schuldig maken aan de omkoping van buitenlandse ambtenaren moeten aangepakt worden. Begin dit jaar heb ik voor mijn eigen medewerkers de gedragscode uitgebreid met een meldingsplicht. Als een van hen vermoedens of sterke aanwijzingen voor omkoping heeft van buitenlandse ambtenaren door Nederlanders of Nederlandse bedrijven, moeten ze dit melden. Zo wordt het OM in staat gesteld om tot vervolging over te gaan. Kortom, ik zeg nee tegen corruptie en ja tegen ontwikkeling. Een zaak van iedereen.
Bert Koenders Minister voor ontwikkelingssamenwerking
4
Waarom Nederland oorzaken aanpakt
Op het Bataan schiereiland in de Filipijnen staat een kernreactor. Bovenop een breuklijn in een aardbevingsgevoelig gebied en ook nog eens in de schaduw van een actieve vulkaan. De reactor is om deze redenen nooit in gebruik genomen. De bouwsom van meer dan 2 miljard dollar was 30 jaar lang de grootste individuele schuldenpost van de Filipijnen. Waarom is de reactor dan ooit gebouwd? Omdat Westerse bedrijven bij verwerving van de opdracht voor tientallen miljoenen dollars commissies betaalden aan handlangers van de voormalige dictator Ferdinand Marcos. Marcos ging zelfs zo ver dat hij de grondwet liet aanpassen om zijn wandaden te legitimeren. Het Global Corruption Report 2003 van Transparency International geeft het tragische voorbeeld van Fitri, een straatarme vrouw in Indonesië. Fitri woont met man en twee kinderen in een klein hutje. Het gezinsinkomen is nauwelijks genoeg om te voorzien in de basisbehoeften. Op een dag ging Fitri naar school om – trots – het rapport van haar oudste dochter op te halen. Op school aangekomen vertelt de leraar haar dat ze het rapport slechts krijgt als ze hem twintigduizend rupia (ongeveer 2 euro) betaalt. Verontwaardigd stapt Fitri naar het schoolhoofd en die vertelt haar dat dit een zaak is van de leraar en dat hij haar niet kan helpen. Uiteindelijk geeft Fitri de leraar tienduizend rupia, met de opmerking dat ze niet meer kan missen. De leraar grist het geld uit Fitri’s hand, maar weigert het rapport over te geven. Pas wanneer Fitri alsnog vijfduizend rupia op tafel legt overhandigt de leraar met een grote grijns het rapport. Corruptie is wereldwijd een groot probleem, zowel de grote corruptie – als in het voorbeeld van de kernreactor - als de kleine corruptie in de vorm van steekpenningen voor diensten waar normaliter al recht op bestaat. Deze laatste vorm is misschien in totale financiële omvang beperkter, maar in zijn uitwerking op de kleine man en vrouw veel ingrijpender. Er is inmiddels brede overeenstemming dat corruptie fnuikend is voor ontwikkeling en bovendien de bestaande verschillen –
5
tussen arm en rijk, tussen machtig en machteloos – vergroot. Veel ontwikkelingslanden worden geteisterd door corruptie. De vraag is wat dit voor gevolgen moet hebben voor onze betrekkingen met deze landen. Hoe kun je voorkomen dat een gedeelte van het geld weg lekt in de verkeerde zakken? Deze landen eenvoudig de rug toekeren is onverstandig. Daarmee zouden de armen dubbel getroffen worden; enerzijds door een corrupte regering die te weinig aan ontwikkeling doet, anderzijds door hen ontwikkelingsmiddelen te ontzeggen. Wil Nederland armoede bestrijden, dan moeten we juist daar waar corruptie problemen geeft, de confrontatie aangaan. Het Nederlandse ontwikkelingsbeleid geeft daarom hoge prioriteit aan corruptiebestrijding. Bovendien staat tegenover iedere ontvanger van smeergeld een betaler: ‘It takes two to tango’. En de betalers zijn niet zelden mensen, organisaties en bedrijven uit de rijke landen. Om te voorkomen dat ontwikkelingsgeld in verkeerde zakken belandt, is de rode draad van het Nederlands beleid als volgt. Nederland geeft als het kan begrotingssteun. Wanneer dit niet mogelijk is, kan hulp worden verleend via directe en specifieke programma’s en projecten. Daarnaast geven we hulp via maatschappelijke organisaties. In landen waar machthebbers grootschalige staatsroof plegen en dit ondanks afspraken niet verandert, verbreekt Nederland de bilaterale ontwikkelingsrelatie.
Corruptie: van ontkenning naar actie Lange tijd is er gezwegen over corruptie. Het werd veelal afgedaan als een intern politiek probleem; het hoorde nou eenmaal bij de cultuur van sommige landen. Smeergeld werd gezien als noodzakelijk te maken kosten. Het publieke bewustzijn over de schade van corruptie is de afgelopen jaren flink gegroeid. In reactie daarop hebben veel politieke leiders zich uitgesproken over de noodzaak van ‘schoon bestuur’. Internationale anticorruptie-verdragen zijn massaal ondertekend. Maar echte veranderingen komen alleen tot stand als de samenleving die veranderingen opeist. Het moet dan ook niet blijven bij het ondertekenen van verdragen. Formele instituties – als anticorruptie commissies – moeten een sterk mandaat hebben, maar ook effectief kunnen functioneren. Om effectief te zijn moet je kijken naar de specifieke situatie van het land: wat is de onderliggende structuur, hoe liggen de machtsverhoudingen en wat zijn de tradities?
6
Fases in de strijd tegen corruptie Corruptie is vaak sterk verweven met het hele politiek-bestuurlijke systeem. In de strijd tegen corruptie zijn veelal vijf fases herkenbaar: 1) officiële ontkenning; 2) publieke verontwaardiging na onthullingen; 3) acceptatie van de feiten en goede voornemens; 4) eisen vanuit de samenleving tot effectieve acties; 5) de acties worden uitgevoerd: wetten worden aangenomen, vrijheid van pers wordt verder uitgebouwd, er komen maatregelen om klokkenluiders te beschermen, gevolgd door feitelijke vervolgingen en het opleggen van straffen. Het is een proces van vallen en opstaan. Als de machtsverhoudingen veranderen is er kans op succes. De strijd tegen corruptie is daarom voor een groot deel óók een gevecht om de politieke verhoudingen in een land te wijzigen en heeft alles te maken met de emancipatie van onderdrukte groepen en de strijd tegen armoede. Daarom investeert Nederland fors in corruptiebestrijding én in het opbouwen van de rechtsstaat en het bestuur in partnerlanden. Zo helpen we ervoor te zorgen dat versterking van de regels, strakke handhaving daarvan en armoedebestrijding hand in hand gaan. Duidelijk is dat het uitbannen van corruptie veel tijd kost. Er zijn geen snelle successen of simpele oplossingen. Essentieel is mentaliteitsverandering, richting een cultuur van integriteit en rekenschap. Daarnaast hebben de betreffende landen ook de middelen – geld, capaciteit en kennis – nodig om corruptie te kunnen bestrijden. In beide gevallen kunnen donoren, zoals Nederland, het proces ondersteunen. Hiervoor is wel specifieke landenkennis nodig: gedetailleerde expertise over de politieke en sociaal-economische structuren. Want voor elk land geldt een andere combinatie van oplossingen. Immers: corruptie is een zeer complex probleem.
Corruptie, een veelkoppig monster Corruptie is een veelkoppig monster. Fraude, omkoping, verduistering, vriendjespolitiek; het valt allemaal onder corruptie. Voorbeelden zijn er genoeg: een tientje stoppen tussen het paspoort om sneller geholpen te worden door de beambte, een bedrijf dat via een betaling aan een controleur de hand kan lichten met milieuwetgeving. Het sleutelwoord bij alle gevallen van corruptie is macht.
7
Corruptie is het misbruik maken van een machtspositie voor privé-belangen. In een aantal landen is corruptie structureel onderdeel geworden van het politiekbestuurlijke systeem. Dat is vooral het geval in landen waar traditioneel patronagesystemen bestaan. In deze landen worden machthebbers niet gekozen op basis van hun politieke ideeën of programma, maar op basis van de bescherming en de extraatjes die zij kunnen bieden aan hun achterban. Om hun achterban tevreden te houden hebben ze fondsen nodig buiten de officiële begroting om. Dat geld kunnen ze alleen verkrijgen door zich onder de tafel te laten betalen. Een integere overheid en een kritische samenleving Uit een recent onderzoek van de Wereldbank blijkt dat in Letland 40% van de huishoudens en bedrijven vinden dat corruptie een natuurlijk onderdeel is van hun leven en veel problemen oplost. Hier zit ook een deel van het probleem. Als burgers en bedrijven het idee hebben dat ze beter worden van corruptie, zullen ze niet gemotiveerd zijn om er wat tegen te doen. Als corruptie is doorgedrongen tot de hoogste niveaus van de regering, die juist nodig zijn voor de veranderingen, wordt het een lastige opgave. Daarom is het belangrijk om krachten te bundelen in de strijd tegen corruptie. Corruptiebestrijding staat niet op zichzelf. Het is een onderdeel van het bouwen aan een efficiënte, transparante, integere overheid en een kritische samenleving. Dat vereist een coherent beleid met een brede aanpak, waarin ook Nederlanders en Nederlandse bedrijven die zich schuldig maken aan de omkoping van buitenlandse ambtenaren, aangepakt dienen te worden. Corruptie heeft alles te maken met (de afwezigheid van) goed bestuur en een gebrek aan democratische controle en transparantie. Het is een vicieuze cirkel: corruptie is een uiting van slecht bestuur en leidt tegelijkertijd tot nog slechter bestuur.. Als de pakkans bovendien klein is en het rechtssysteem niet goed functioneert, dan is de verleiding om mee te doen heel groot. Corruptie is zeker niet alleen een zaak van overheden. Ook bedrijven maken zich er schuldig aan. Bedrijven betalen officials voor het verkrijgen van een opdracht, maar werknemers van bedrijven kunnen ook smeergeld ontvangen als ‘tegenprestatie’ voor het verlenen van een opdracht aan een ander bedrijf. Wanneer bedrijven steekpenningen aan lokale ambtenaren betalen, dragen zij bij aan het probleem van corruptie. “Maar soms is het de enige manier om in een land te opereren’’, is vaak het argument van het bedrijfsleven. Het is belangrijk deze cyclus te doorbreken. Corruptiebestrijding richt zich daarom ook op bedrijven en mensen buiten de
8
overheid met als doel om gezamenlijk corruptie te voorkomen en waar nodig, te bestraffen. Iedereen krijgt wel eens met corruptie te maken: individuele burgers, ambtenaren, buitenlandse overheden en multinationals. En ook ontwikkelingswerkers krijgen moeilijke dilemma’s voor hun kiezen. Want soms kun je betere resultaten bereiken door met het systeem mee te gaan. Maar alle corrupte handelingen samen, van hoog tot laag, leiden tot een situatie waarin iedereen iets extra’s verwacht voor het gewoon doen van zijn werk: een door en door corrupte samenleving. Dit levert lastige dilemma’s op.
Transparency International De niet-gouvernementele organisatie Transparency International (TI) heeft een belangrijke rol gespeeld in het op de agenda zetten van corruptie. TI stelt zich ten doel internationale en nationale corruptie te bestrijden. Ze richt zich op het vergroten van de overheidsverantwoordelijkheid. Deze internationale organisatie heeft honderd nationale afdelingen. Nederland is een van de grootste donoren van Transparency International. Sinds 1995 publiceert Transparency International jaarlijks de Corruption Perception Index (CPI), een rangorde van het corruptieniveau van 163 landen. Deze Index meet de percepties ten aanzien van het corruptieniveau in de diverse landen. Dus niet de feitelijke corruptie wordt gemeten, maar de mate waarin deskundigen en betrokkenen de landen als corrupt beoordelen. Dit heeft als reden dat corruptie nooit precies te meten is omdat het zich in het verborgene afspeelt. Hiermee is de CPI niet feilloos, percepties zijn immers subjectief en veel corruptie blijft onzichtbaar. Nederland staat sinds het bestaan van de CPI (1995) meestal in de top tien van minst corrupte landen. In 2007 stond Nederland op plek zeven. De landen waar de meeste corruptie wordt ervaren zijn Somalië, Haïti, Myanmar (Birma) en Irak (CPI 2007).
9
De funeste gevolgen van corruptie In corruptie gaat jaarlijks veel geld om. Instituties als het Amerikaanse Brookings Institution schatten dat door corruptie en andere vormen van illegale geldovermakingen in ontwikkelingslanden, meer geld de grens overgaat dan aan ontwikkelingshulp binnenkomt. De negatieve gevolgen van ‘grote corruptie’ worden zelden nog betwist. Maar ook hardnekkige ‘kleine corruptie’ heeft funeste gevolgen voor de ontwikkelingskansen van een land. Corruptie en ontwikkeling Een blik op de lijst van meest corrupte landen zoals die door de organisatie Transparency International (zie kadertekst) jaarlijks wordt opgesteld, laat zien dat er een duidelijke relatie is tussen armoede en corruptie. De meest corrupte landen – Somalië, Haïti, Birma, Soedan – zijn vaak ook de armste landen. En omgekeerd. De Wereldbank heeft aangetoond dat de economische groei van een land op lange termijn samenhangt met de mate van corruptie: meer corruptie, minder economische groei. Maar corruptie is niet voorbehouden aan arme landen. Het bestaat overal. Ook in Nederland; denk bijvoorbeeld aan de bouwfraude. Een belangrijke reden van de relatie tussen armoede en corruptie is uiteraard dat omkoping, fraude en vriendjespolitiek economische oorzaken hebben. Als ambtenaren weinig verdienen, is het helaas verleidelijk te zoeken naar een bijverdienste. Daarnaast zijn in arme landen de controlemogelijkheden op transacties veel minder dan hier. Toezichthoudende instellingen ontberen menskracht en technische voorzieningen, betrouwbare kadasters ontbreken, archieven en andere informatiebronnen zijn niet op orde. Corruptie staat de ontwikkeling van arme landen in de weg, verstoort de marktwerking en verpest het ondernemingsklimaat. Vooral de allerarmsten worden zwaar getroffen door corruptie. Als er voor basisvoorzieningen als gezondheidszorg en onderwijs extra betalingen worden gevraagd, dan worden ze voor de armen immers onbereikbaar. Een ander probleem is dat corruptie overheidsregels kan ondermijnen die zijn opgesteld om het milieu en de volksgezondheid te beschermen. Dramatische voorbeelden daarvan zijn te vinden in Brazilië en de Democratische Republiek Congo waar houtkapbedrijven dankzij omkoping van ambtenaren grote kapconcessies in handen hebben gekregen en zo bijdragen aan ontbossing, erosie en klimaatverandering. De gevolgen van corruptie gaan veel verder dan materiële
10
schade. Het gaat om eerlijke verdeling en over sociale rechtvaardigheid. In landen waar corruptie welig tiert, is het vertrouwen in de overheid meestal minimaal. Als de overheid de eigen regels al niet naleeft, waarom zou de burger dat dan doen? In sommige gevallen ontketent corruptie volkswoede en protesten en maakt daarmee een land instabiel. Het belang en de inzet van corruptiebestrijding is daarom te zorgen voor het goed functioneren van de rechtsstaat en de economie. Serieus dilemma Voor internationale ontwikkelingssamenwerking is corruptie een serieus dilemma. Corruptie kan ervoor zorgen dat geld en hulpgoederen niet op de juiste plek terecht komen. Corruptiebestrijding draagt dus direct bij aan de effectiviteit van ontwikkelingshulp. Als het in een land gebruikelijk is dat transacties alleen doorgang vinden als er onder de tafel bedragen worden neergeteld, dan is het voor ontwikkelingsactiviteiten vrijwel onmogelijk zich hieraan te onttrekken. In dat soort situaties geeft Nederland geen ontwikkelingshulp via de regering, maar onder meer via betrouwbare, maatschappelijke organisaties. In landen waar machthebbers ondanks afspraken - corrupt blijven handelen, wordt uiteindelijk de bilaterale ontwikkelingsrelatie verbroken. Ook voor het draagvlak in Nederland is de strijd tegen omkoping, fraude en vriendjespolitiek cruciaal. Het is van groot belang Nederlandse burgers te laten zien dat onze (lees: hun) bestedingen goed terecht komen.
Wat doet Nederland? Corruptiebestrijding is één van de prioriteiten van het Nederlandse ontwikkelingsbeleid, stelt minister Koenders. Naast tal van maatregelen tegen corruptie die Nederland inbouwt bij de verstrekking van hulp (zie kadertekst), steunt de minister in diverse landen programma’s om corruptie aan te pakken. Dit maakt onderdeel uit van het bevorderen van goed bestuur. Zo steunt Nederland in Bolivia de totstandkoming van een overheidsnetwerk dat aanklachten tegen corruptie effectief moet oppakken. In Zambia steunen we de door de president zelf ingestelde Task Force voor corruptiebestrijding. En in Macedonië financierde Nederland een kliklijn voor de douane. Met hulp van die kliklijn zijn corrupte ambtenaren opgespoord en ontslagen.
11
Hoewel dit op zich belangrijke projecten zijn, dient wel sprake te zijn van een bredere aanpak. Op meerdere fronten (versterking instituties, media, civiele samenleving, bedrijfsleven, donorgemeenschap) moet worden samengewerkt om het bestuur te verbeteren en corruptie terug te dringen. Nederland doet dit omdat de ervaring heeft geleerd dat het versterken van alléén instanties die zich bezighouden met het terugdringen van corruptie, niet voldoende is. Steun aan een anti-corruptie commissie bijvoorbeeld, is weinig zinvol als er geen integere rechters zijn die corruptiestrafzaken op een neutrale wijze behandelen. Het is belangrijk alle verantwoordingsprocessen in een maatschappij te versterken: van regering naar parlement maar ook van regering naar burger. Hierbij is het ook van groot belang aandacht te besteden aan informele netwerken in landen en de invloed die deze uitoefenen op het functioneren van de formele staatsorganen. Vaak wordt de werking van staatsorganen uitgehold door bestaande netwerken van patronage en nepotisme. Nederland analyseert daarom ook dergelijke invloeden en weegt deze mee bij de keuze van de wijze van corruptiebestrijding.
Controle op de besteding van ontwikkelingsgeld Nederland geeft niet zomaar geld. Ambassades en het ministerie kijken of het goed wordt besteed en volgen daarna de uitvoering van de goedgekeurde plannen op de voet. Als het kan, geeft de Nederlandse regering hulp in de vorm van begrotingssteun. Dan wordt het geld rechtstreeks overgemaakt naar het ministerie van Financiën, die de ontwikkelingsplannen op het gebied van onderwijs en volksgezondheid mee financiert. Maar alleen landen die voldoen aan minimale voorwaarden voor goed economische beleid en bestuur komen hiervoor in aanmerking. Het plaatselijke anti-corruptiebeleid is een belangrijk onderdeel van de vaststelling of een land voldoende goed wordt bestuurd. Als het bestuur onvoldoende kwaliteit heeft en begrotingssteun dus niet mogelijk is, dan zijn directe en specifieke programma- en projecthulp mogelijk. De uitvoerende organisaties worden dan zorgvuldig doorgelicht waarbij ook naar mogelijke risico’s op corruptie wordt gekeken.
Anti-corruptiemaatregelen staan steevast op de agenda van de beleidsdialoog die Nederland met partnerlanden voert. Anti-corruptiebeleid werkt het best als er met de regering van het betrokken land wordt samengewerkt en als het beleid door hen wordt gedragen. Maar partnerlanden moeten wel laten zien dat zij de strijd tegen corruptie serieus voeren. Als een regering zich onvoldoende inzet, moeten
12
Nederland en andere donoren zoveel mogelijk aansluiten bij de veranderingsgezinde krachten in de samenleving. Op dit vlak streven we naar een intensivering van de samenwerking met de Nederlandse particuliere ontwikkelingsorganisaties om zo gezamenlijk een beter resultaat te bereiken. Zero tolerance Nederland volgt een zero tolerance beleid ten aanzien van corruptie bij de besteding van ontwikkelingsgelden. Het heeft een sanctiebeleid ontwikkeld waarbij alle te nemen stappen zijn beschreven in geval van ernstige verdenking van corruptie. Essentieel is of het partnerland zelf adequaat tegen corruptie optreedt. De Nederlandse respons hangt af van de ernst van de situatie, waarbij ons land zoveel mogelijk samen met andere donoren optreedt. Corruptie is echter moeilijk te bewijzen. Bedrijven, ambtenaren of organisaties zullen zichzelf niet zomaar aangeven. Het is veelzeggend dat het Openbaar Ministerie nog geen enkele internationale corruptiezaak aan het licht heeft gebracht waarbij een Nederlands bedrijf of instelling betrokken was. Het omkopen van buitenlandse ambtenaren is een heel lastig te bewijzen delict.
Taakgroep Anti-Corruptie Om het belang van corruptiebestrijding te onderstrepen heeft het ministerie van Buitenlandse Zaken in 2005 de Task Force Anti-corruptie opgericht. Deze bood eind 2007 haar eindrapport aan de Minister voor Ontwikkelingssamenwerking aan. Hierin staat een aantal aanbevelingen, waaronder het waarborgen van de interne integriteit en het samenwerken met het bedrijfsleven. Interne integriteit Personeel van het ministerie moet uiteraard zelf ook onkreukbaar zijn. Dit draagt het ministerie uit met een Gedragscode Integriteit. Kernwaarden van de code zijn: transparantie, zuiverheid, onafhankelijkheid, openheid, vertrouwelijkheid, verantwoordelijkheid nemen en samenwerking. In 2008 is hieraan een annex toegevoegd. Er is een meldingsplicht voor ambassademedewerkers in het geval van vermoedens van omkoping van buitenlandse ambtenaren door Nederlanders of het Nederlandse bedrijfsleven. De ministeries van Buitenlandse Zaken en Justitie werken samen om het vervolgingsbeleid vorm te geven.
13
Samenwerking bedrijfsleven Het Nederlandse bedrijfsleven wordt dagelijks geconfronteerd met corruptie. Veel bedrijven worstelen daarmee. De concurrentie is groot en het is verleidelijk invloedrijke mensen uit het land waar je werkt, te vragen de soms erg ingewikkelde procedures te versnellen. Daarom is het van belang met bedrijven samen te werken aan de bestrijding van corruptie. Samenwerking tussen de ambassade en het bedrijfsleven kan veel opleveren, omdat het bedrijfsleven in de praktijk veel ervaringen en kennis heeft en de ambassade haar contacten met de lokale autoriteiten kan gebruiken. Zo gaat Nederland met een aantal ambassades en het internationale en lokale bedrijfsleven in Kameroen samenwerken. Door gezamenlijk op te trekken, krijgt het bedrijfsleven tegelijkertijd betere zakelijke kansen en mogelijkheden. (‘vertaling van level playing field’ > oké? )
Wilt u meer informatie over anticorruptie? Kijkt u op de volgende websites: 1. www.minbuza.nl (website ministerie van Buitenlandse Zaken met informatie over ontwikkelingssamenwerking en anticorruptie’) 2. www.transparency.org (website Transparency International met de informatie over onderzoek en sector specifieke landen informatie) 3. www.business-anti-corruption.com (specifieke informatie voor kleine en middelgrote bedrijven die zaken willen doen in ontwikkelingslanden) 4. www.worldbank.org (website van de Wereldbank met specifieke informatie en code of conduct voor bedrijven) Hoe corrupt bent u eigenlijk? 1) U wilt uw dak opnieuw dekken. Huurt u een zwartwerker in die de klus goedkoop aanbiedt, of betaalt u een duurder maar wit bedrijf? a) Eén van mijn vrienden kent nog wel iemand die het zwart doet en die huur ik in, dat is wel zo betaalbaar. b) Ik huur een dakdekker in van een erkend en wit bedrijf. c) Ik laat mij informeren over beide mogelijkheden en weeg de voor- en nadelen. Daarna maak ik mijn keuze. 2) U komt aan op het vliegveld in de Dominicaanse Republiek. Helaas: een eindeloze rij mensen is u voor. Dat gaat uren duren. Gelukkig helpt een
14
vriendelijke baliemedewerker u verder. Aan een aparte balie checkt hij u met voorrang in. Maar op het laatst houdt hij z’n hand op ... Of u een paar dollar kunt missen. a) Ik loop gewoon door en doe alsof mijn neus bloedt. b) Ik ben blij dat ik niet in de rij hoefde te staan, stop snel een paar dollars in zijn hand en bedank de man. c) Ik geef hem met luide stem – zodat anderen het horen – een standje: ik veroordeel deze corrupte praktijken. 3) U bent minister geworden in een Afrikaans land. Een functie die heeft u gekregen dankzij uw goede opleiding aan een Amerikaanse topuniversiteit, betaald door uw ooms en tantes. Op de eerste dag van uw nieuwe functie komt één van uw ooms op bezoek: of zijn zoon een functie kan krijgen op het ministerie. Een geschikte opleiding heeft de jongen niet genoten. Wat te doen? a) Ik laat mijn oom weten dat ik zal kijken wat ik kan doen, maar beloof hem niets. Vervolgens laat ik mijn neef solliciteren op een functie, waarbij het afdelingshoofd maar moet beslissen of hij de baan wel of niet krijgt. b) Ik ben blij dat ik iets terug kan doen voor mijn familie en regel een baantje voor mijn neef, waar hij niet te veel kwaad kan doen. c) Ik laat hem weten dat ik hier niet aan kan beginnen en leg hem uit hoe schadelijk corruptie is voor het land. 4) Een aardbeving heeft alle huizen in een stad verwoest. Er moeten snel noodvoorraden aangevoerd worden. Mensenlevens staan op het spel. U werkt voor een hulporganisatie en levert hulpgoederen. De douane doet echter moeilijk, en dreigt de doorvoer te vertragen. Eén ambtenaar kan de afhandeling versnellen, maar dat kost wel een paar duizend dollar extra ... a) Het gaat om mensenlevens, dus betaal ik – met tegenzin – die paar duizend dollar. b) Ik negeer de ambtenaar en wacht op het moment dat we zonder te betalen de grens mogen passeren. c) Ik bel met het nationale meldpunt corruptie en meld dat deze douanebeambte schandalig misbruik maakt van deze nationale ramp. Voorts wacht ik rustig tot we de douane mogen passeren. 5) U wilt in Afrika een nieuw geneesmiddel op de markt brengen. Een ambtenaar biedt aan een veiligheidscertificaat te ‘regelen’. Daarmee bespaart u een kostbare test én het medicijn komt eerder op de markt. Wat doet u?
15
a) Ik doe hier niet aan mee, probeer erachter te komen welke bedrijven op deze manier zo’n veiligheidscertificaat hebben verkregen en tip de media dat er mogelijk onveilige medicijnen op de markt zijn. b) Ik vertrouw op mijn product, en betaal de ambtenaar voor het certificaat. Een typische win-win situatie. c) Ik wil het risico niet nemen dat er straks problemen zijn met mijn product en regel het certificaat dus op de officiële manier, inclusief de benodigde testen. 6) U bent presidentskandidaat van een Zuid-Amerikaans land. U bent echt van plan de armoede in het land te bestrijden. De andere presidentskandidaat gaat echter de wijken in met cadeautjes voor de armen. U dreigt de verkiezingen te verliezen en… a) …verzint zelf ook een ludieke actie waarbij u de andere wijken bezoekt met nóg grotere cadeaus. Als u eenmaal aan de macht bent maakt u een einde aan dit soort praktijken, neemt u zich voor. b) … benadrukt nogmaals in een televisie-interview dat u veel kunt betekenen voor de arme bevolking als u straks president bent. c) … organiseert een persconferentie over dit soort praktijken. U vertelt dat u hier in elk geval niet aan mee zal doen en korte metten zal maken met deze praktijken als u president wordt. 7) Uw zoontje is ernstig ziek. Hij staat op de wachtlijst voor een operatie. De wachtlijst wordt echter niet korter en u komt er achter dat mensen de artsen betalen om voorrang te krijgen. U confronteert de arts hiermee, maar deze ontkent. Wat doet u? a) Ik meld het bij de officiële instanties. Die moeten het uitzoeken. Ik begin zelf een campagne om dit soort praktijken met wortel en tak uit te roeien. b) Ik bied de arts zelf geld om mijn zoontje snel te helpen. Zijn gezondheid is mij meer waard dan wat dan ook. c) Zo is het leven nu eenmaal: de rijken krijgen alles voor elkaar, de ‘gewone man’ trekt altijd aan het kortste eind.
16
Punten: Vraag 1: a) 0; b) 10; c) 5 Vraag 2 a) 5; b) 0; c) 10 Vraag 3: a) 5; b) 0 ;c) 10 Vraag 4: a) 0; b) 5; c) 10 Vraag 5: a) 10; b) 0; c) 5 Vraag 6: a) 0; b) 5; c) 10 Vraag 7: a) 10; b) 0; c) 5 0 – 15 punten U bent echt ‘de Mobutu van de 21ste eeuw’. Uw eigen portemonnee interesseert u meer dan de welvaart en stabiliteit van uw land. Waarschijnlijk bent u onverbeterlijk. Maar pas op, met mensen als u loopt het zelden goed af. 20 - 35 punten U bent zich bewust van corruptie en probeert daar ook op een verstandige manier mee om te gaan. Maar niets menselijks is u vreemd, en de verleiding is soms wel erg groot. We raden u aan deze brochure nog eens goed door te lezen. Of surf naar www.transparency.org. 40 - 55 punten U doet niet mee aan corrupte praktijken en blijft principieel handelen. U bent een voorbeeld voor uw omgeving. Om ook in de toekomst zuiver te blijven handelen, nodigen we uit de websites genoemd op pagina X met regelmaat te bezoeken. 60 - 70 punten U ziet het als uw roeping de wereld corruptie-vrij te maken. U schreeuwt het onrecht het liefst van de daken. Wij kunnen u niets leren over de strijd tegen corruptie. Deze brochure ligt waarschijnlijk onder uw hoofdkussen.
17
18
19
20
augustus 2008
www.minbuza.nl
Ministerie van Buitenlandse Zaken Postbus 20061 2500 eb Den Haag
Corruptie en ontwikkeling
De smerige gevolgen van smeergeld
O S D R 6 6 2 9 /N
