Coping, sociale steun en welzijn bij ouders van personen die middelen misbruiken

Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2010-2011

Coping, sociale steun en welzijn bij ouders van personen die middelen misbruiken

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad Master in de Pedagogische Wetenschappen, afstudeerrichting Orthopedagogiek

Stephanie Bouckenhove Promotor: Prof. Dr. Eric Broekaert Begeleider: Jente Vandeburie

Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2010-2011

Coping, sociale steun en welzijn bij ouders van personen die middelen misbruiken

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad Master in de Pedagogische Wetenschappen, afstudeerrichting Orthopedagogiek

Stephanie Bouckenhove Promotor: Prof. Dr. Eric Broekaert Begeleider: Jente Vandeburie

i

DANKWOORD Het maken van deze masterproef zou niet mogelijk zijn geweest zonder de ondersteuning, hulp en feedback van verscheidene personen. Eerst en vooral wil ik Prof. Eric Broekaert bedanken voor het opnemen van het promotorschap van deze masterproef. Daarnaast richt ik een woord van dank naar Jente Vandeburie wie mij doorheen het volledige proces heeft begeleid. Ik kon steeds bij haar terecht om raad te vragen en ik kreeg het nodige advies om dit werk tot een goed einde te brengen. Bedankt voor de tips en de steun. Vervolgens wil ik alle ouders die hebben deelgenomen aan dit onderzoek oprecht bedanken. Ik apprecieer hun deelname en openheid enorm. Zonder hen was dit onderzoek niet mogelijk geweest. Mijn ouders wil ik bedanken voor de kansen die ze mij geboden hebben en voor de ondersteuning bij het maken van deze masterproef. Ook mijn fantastische klasgenoten ben ik enorm dankbaar. Tot slot richt ik een speciaal woordje van dank naar mijn vriend Simon voor de peptalk, de hulp en de kritische blik. Ik kan jou niet genoeg bedanken!

ii

INHOUDSOPGAVE DANKWOORD .......................................................................................................................... ii LIJST VAN TABELLEN............................................................................................................... v INLEIDING .............................................................................................................................. 1 LITERATUURONDERZOEK ........................................................................................................ 3 Hoofdstuk 1: Definities ....................................................................................................... 4 1.1 Definitie middelenmisbruik ....................................................................................... 4 1.2 Definitie stress ......................................................................................................... 4 Hoofdstuk 2: Visies ............................................................................................................. 5 2.1 Pathologische visie ................................................................................................... 5 2.2 Co-dependentie theorie ............................................................................................ 6 2.3 Systeemdenken ........................................................................................................ 7 Hoofdstuk 3: Stress-strain-coping-support model............................................................... 9 Hoofdstuk 4: Welzijn ........................................................................................................... 11 4.1 Welzijn als algemeen concept ................................................................................... 11 4.2 Welzijn bij significante anderen ................................................................................ 11 4.3 Welzijn bij familieleden van personen die middelen misbruiken ............................... 12 Hoofdstuk 5: Coping............................................................................................................ 14 5.1 Coping als algemeen concept .................................................................................... 14 5.2 Coping bij significante anderen ................................................................................ 15 5.3 Coping bij familieleden van personen die middelen misbruiken ................................ 16 5.3.1 Copingstrategieën ......................................................................................... 16 5.3.2 Copingdimensies ........................................................................................... 17 Hoofdstuk 6: Sociale steun.................................................................................................. 19 6.1 Sociale steun als algemeen concept .......................................................................... 19 6.2 Sociale steun bij significante anderen ...................................................................... 21 6.3 Sociale steun bij familieleden van personen die middelen misbruiken...................... 21 6.3.1 Positieve sociale steun .................................................................................. 22 6.3.2 Hulpverlening als formele steun ................................................................... 23 6.3.2.1 Algemene hulpverlening ............................................................................ 23 6.3.2.2 Hulpverlening in Vlaanderen ...................................................................... 26 Hoofdstuk 7: Probleemstelling ............................................................................................ 28

iii

METHODE ................................................................................................................................ 30 Hoofdstuk 1: Onderzoeksgroep ........................................................................................... 31 Hoofdstuk 2: Materiaal ........................................................................................................ 33 2.1 Algemene informatie ................................................................................................ 33 2.2 Coping Vragenlijst .................................................................................................... 33 2.3 Sociale Steun Schaal ................................................................................................. 34 2.4 Symptoom Taxatie Test ............................................................................................ 35 2.5 Beck Depressie Inventaris ........................................................................................ 36 2.6 Validiteit en betrouwbaarheid van de vragenlijsten .................................................. 36 2.6.1 Validiteit ....................................................................................................... 37 2.6.2 Betrouwbaarheid .......................................................................................... 37 Hoofdstuk 3: Analyse .......................................................................................................... 39 RESULTATEN ........................................................................................................................... 40 Hoofdstuk 1: Kenmerken steekproef ................................................................................... 41 Hoofdstuk 2: Onderzoeksvragen ......................................................................................... 44 2.1 Onderzoeksvraag 1 ................................................................................................... 44 2.1.1 Coping Vragenlijst ......................................................................................... 44 2.1.2 Sociale Steun Schaal .................................................................................... 45 2.1.3 Symptoom Taxatie Test ................................................................................ 46 2.1.4 Beck Depressie Inventaris ............................................................................ 46 2.2 Onderzoeksvraag 2 ................................................................................................... 47 2.3 Onderzoeksvraag 3 ................................................................................................... 48 2.4 Onderzoeksvraag 4 ................................................................................................... 49 BESPREKING EN CONCLUSIE ................................................................................................... 52 Hoofdstuk 1: Interpretatie .................................................................................................. 53 1.1 Onderzoeksvraag 1 ................................................................................................... 53 1.2 Onderzoeksvraag 2 ................................................................................................... 55 1.3 Onderzoeksvraag 3 ................................................................................................... 56 1.4 Onderzoeksvraag 4 ................................................................................................... 57 1.5 Algemene conclusie .................................................................................................. 58 Hoofdstuk 2: Beperkingen en sterktes van het onderzoek .................................................. 60 Hoofdstuk 3: Aanbevelingen ............................................................................................... 61 REFERENTIELIJST ................................................................................................................... 63 BIJLAGEN ................................................................................................................................ 68

iv

LIJST VAN TABELLEN Tabel 1:

Kenmerken van de steekproef (n=42).

41

Tabel 2:

Kenmerken van de personen die middelen misbruiken.

42

Tabel 3:

Bijkomende informatie (n=42).

43

Tabel 4:

Resultaten Coping Vragenlijst.

44

Tabel 5:

Resultaten Sociale Steun Schaal.

45

Tabel 6:

Resultaten aantal steunbronnen en tevredenheid ontvangen steun.

45

Tabel 7:

Resultaten Symptoom Taxatie Test.

46

Tabel 8:

Resultaten Beck Depressie Inventaris.

46

Tabel 9:

Correlaties tussen de resultaten van de Coping Vragenlijst, de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris.

Tabel 10:

Correlaties tussen de resultaten van de Sociale Steun Schaal, de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris.

Tabel 11:

49

Resultaten van de variantie-analyses tussen de resultaten van de Coping Vragenlijst en enkele achtergrondkarakteristieken.

Tabel 13:

48

Correlaties tussen de resultaten van het aantal steunbronnen/tevredenheid steun, de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris.

Tabel 12:

47

50

Resultaten van de variantie-analyses tussen de resultaten van de Sociale Steun Schaal en enkele achtergrondkarakteristieken.

50

v

INLEIDING In de opleiding Orthopedagogiek zien we een groeiende belangstelling voor de netwerkleden en de context van personen die in een moeilijke situatie verkeren. Bij het opleidingsonderdeel „drugmisbruik‟ bijvoorbeeld wordt enerzijds ingegaan op de problematiek van personen die middelen misbruiken, anderzijds wordt aandacht geschonken aan de sociale netwerkleden van deze personen. Sociale netwerkleden van personen die in een moeilijke situatie verkeren, worden steeds meer erkend als personen die specifieke noden hebben. Binnen deze stroming dient het onderwerp van de masterproef geplaatst te worden. Het onderzoek in deze masterproef richt zich op ouders van personen die middelen misbruiken. De ervaringen van deze ouders worden bevraagd, de focus is hierbij gericht op coping, sociale steun en welzijn. In de maatschappij worden ouders van personen die middelen misbruiken nog heel vaak gezien als degene die schuld treffen voor het middelenmisbruik van hun kind. Visies uit het verleden die nu nog steeds een invloed hebben, liggen aan de grondslag van deze opvatting. Dit brengt heel wat schaamte en stigma met zich mee. De meeste recente visie, het stress-strain-coping-support model, verlaat deze beschuldigende aanpak en erkend dat ouders geconfronteerd worden met stress. Vanuit dit model vertrekt het onderzoek van deze masterproef. In het verleden is er weinig onderzoek uitgevoerd die peilt naar de ervaringen van ouders of netwerkleden van personen die middelen misbruiken. De Engelse onderzoeksgroep „The UK Alcohol, Drugs and the Family Research Group‟ bracht hier verandering in en richt zich sinds enkele jaren specifiek op netwerkleden van personen die middelen misbruiken. Resultaten van dit wetenschappelijk onderzoek tonen aan dat netwerkleden van personen die middelen misbruiken getroffen zijn door de problematiek en dit heeft verschillende gevolgen voor hun welzijn. In België zien we dat onderzoek omtrent deze doelgroep nog in zijn kinderschoenen staat. In de hulpverlening stellen we vast dat er een groeiende aandacht is voor de context. Interventies die inspelen op de specifieke noden van netwerkleden van personen die middelen misbruiken, worden ontwikkeld. Zulke interventies zijn in het hulpverleningslandschap echter maar in beperkte mate aanwezig. Binnen de gespecialiseerde hulpverlening botsen we bijvoorbeeld op een individualistische benadering van personen die middelen misbruiken. Binnen de eerstelijnshulpverlening worden de netwerkleden van personen die middelen misbruiken nog vaak genegeerd. Tijdsgebrek, gebrek aan middelen en gebrek aan expertise zijn vaak de oorzaken die ervoor zorgen dat de context en de netwerkleden geen of onvoldoende aandacht krijgen. In het onderzoek van deze masterproef brengen we de concepten coping, sociale steun en welzijn in kaart aan de hand van ervaringen van ouders van personen die middelen misbruiken. We gaan na hoe ouders van personen die middelen misbruiken de situatie hanteren (coping) en welke steun

1

zij ervaren. We staan ook stil bij het welzijn van deze ouders door na te gaan welke symptomen zij ervaren. Vervolgens wordt onderzocht of er sprake is van een samenhang tussen de copingstrategieën of de ervaren sociale steun en het welzijn. Tot slot onderzoeken we of er bij bepaalde achtergrondkarakteristieken van de ouders een verschil in copingstrategieën of ervaren sociale steun kan worden vastgesteld. Hierdoor kunnen we inzicht krijgen in eventuele verschillen tussen ouders. Door de concepten coping, sociale steun en welzijn in kaart te brengen en hun samenhang na te gaan, proberen we een beter beeld te krijgen van wat de noden zijn van ouders van personen die middelen misbruiken. Hiermee hopen we de ouders van personen die middelen misbruiken de erkenning te geven die ze verdienen. Daarnaast is orthopedagogiek een handelingswetenschap en proberen we vanuit dit onderzoek enkele aanbevelingen te formuleren voor de hulpverleningspraktijk. Coping en sociale steun zijn twee thema‟s waar hulpverleners actief mee aan de slag kunnen gaan of waarrond ze aanbevelingen kunnen doen. Tot slot willen we enkele aanbevelingen formuleren voor verder onderzoek. Deze masterproef wordt in vier grote delen ingedeeld. Eerst volgt het literatuuronderzoek met op het einde de centrale probleemstelling en de onderzoeksvragen van dit onderzoek. Daarna volgt de methode die bij dit onderzoek gehanteerd werd. In het volgende deel worden de resultaten van dit onderzoek voorgesteld. Tot slot wordt de bespreking en conclusie weergegeven. Ieder deel wordt verder ingedeeld in hoofdstukken.

2

LITERATUURONDERZOEK Het eerste deel van deze masterproef omvat een uitgebreide literatuurstudie waarbij verschillende bronnen, die relevant zijn voor het onderwerp van deze studie, onder de loep worden genomen. Deze literatuurstudie wordt gevormd door zeven hoofdstukken. Eerst worden de definities van middelenmisbruik en stress omschreven en verduidelijkt. Vervolgens worden drie centrale visies, over partners en familieleden van personen die middelen misbruiken, weergegeven. Daarna wordt het stress-strain-coping-support model voorgesteld. Dit model is de meest recente visie op familieleden van personen die middelen misbruiken en vormt het uitgangspunt van deze studie. Vervolgens wordt stilgestaan bij de drie centrale concepten van deze studie, namelijk welzijn, coping en sociale steun. Deze drie concepten worden benaderd als algemeen gegeven, als gegeven bij significante anderen (personen die zorg dragen voor een verwant, partner,...) en als gegeven bij familieleden van personen die middelen misbruiken. Tot slot wordt de probleemstelling van deze studie weergegeven. De bronnen die gebruikt werden om dit literatuuronderzoek samen te stellen zijn hoofdzakelijk wetenschappelijke bronnen die terug te vinden zijn op de wetenschappelijke databank Web of Science. Daarnaast werden er bronnen uit de Vlaamse alcohol- en drughulpverlening, kranten, tijdschriften,... gehanteerd. De bronnen worden gerapporteerd aan de hand van de APA-richtlijnen.

3

Hoofdstuk 1: Definities 1.1 Definitie middelenmisbruik In de literatuur worden begrippen zoals „problematisch gebruik‟, „verslaving‟, „afhankelijkheid‟ en „middelenmisbruik‟ gehanteerd wanneer men het heeft over druggebruik en de problematische gevolgen hiervan. Eenduidige begrippen zijn dit echter niet (Vanderplasschen et al., 2001). In deze studie wordt het begrip „middelenmisbruik‟ gehanteerd. Een duidelijke definitie en afbakening van de begrippen „middelen‟ en „misbruik‟ is noodzakelijk. “Drugs is een verzamelnaam voor alle stoffen die een invloed uitoefenen op de manier waarop men denkt, zich gedraagt, zich voelt en de zaken om zich heen waarneemt” (Dom, 2000, Geciteerd in: Broekaert & Van Hove, 2005, p. 309). Drugs wordt verder ingedeeld in drie soorten middelen, namelijk de verdovende middelen (alcohol, slaap- en kalmeermiddelen, opiaatachtigen en snuifmiddelen), de opwekkende middelen (cafeïne, nicotine, cocaïne en amfetamines) en de geestesverruimende middelen (cannabis sativa en psychedelica). Sommige middelen zijn een combinatie van opwekkende en geestesverruimende effecten (Broekaert & Van Hove, 2005; Couckuyt, 2010). In deze studie heeft het begrip „middelen‟ een ruime definitie, er wordt zowel alcohol, medicatie als illegale drugs mee bedoeld. Cafeïne en nicotine worden niet als middelen opgenomen in deze studie. Volgens the Diagnostic and Statistical Manual, 4 th edition worden twee stoornissen onderscheiden in het gebruik van middelen, namelijk misbruik en afhankelijkheid (Broekaert & Van Hove, 2005). De definitie en criteria van misbruik en afhankelijkheid zijn terug te vinden in Bijlage 1. Vanderplasschen en collega's (2001) zijn van mening dat de DSM-IV diagnose van misbruik te beperkend is. Zij opteren ervoor om met het begrip „middelenmisbruik‟ te verwijzen naar gebruikers die “één of meer middelen op dusdanige manier gebruiken dat dit leidt tot problemen op één of meer leefgebieden” (Vanderplasschen et al., 2001). Er wordt in deze studie aangesloten bij de definitie van Vanderplasschen en collega's. Ook Velleman en collega‟s (2005) hanteren een brede definitie, met het begrip „misbruik‟ refereren ze naar zeer zwaar of problematisch gebruik.

1.2 Definitie stress Een veel voorkomend en belangrijk begrip binnen deze studie is stress. De zoektocht naar een duidelijke en eenduidige omschrijving van dit begrip leverde heel wat uiteenlopende definities op. Een overkoepelende definitie die de verschillende elementen probeert samen te bundelen is: “stress refers to that quality of experience, produced through a person-environment transaction, that, through either overarousal or underarousal, results in psychological or physiological distress” (Aldwin, 2007).

4

Hoofdstuk 2: Visies Doorheen de jaren zijn er drie centrale visies ontwikkeld over partners en familieleden van personen die middelen misbruiken. De visies geven aan hoe er werd gedacht over deze netwerkleden en hoe ze werden benaderd. Deze visies hebben nog steeds een invloed.

2.1 Pathologische visie De pathologische visie is ontstaan in 1940 en was de kernvisie tot in de jaren 1960 (Holmila, 1994). Familieleden van personen die middelen misbruiken werden binnen deze visie benaderd als individuen die deel zijn van het probleem. Het zijn personen die lijden aan een psychopathologie, hun behoeften worden bevredigd door samen te leven met een alcohol- of drugverslaafde (Orford et al., 2005a). De pathologische visie richtte zich voornamelijk op vrouwen van alcoholverslaafden (Finney et al., 1983). Onderzoek suggereerde dat deze vrouwen een gestoorde persoonlijkheid hebben. Ze gaan bewust op zoek naar een zieke man om hun eigen problemen te verbergen (Collins, 1993). Deze gestoorde vrouwen brengen het alcoholprobleem mee tot stand en dragen bij tot de verslaving van hun man omwille van hun eigen noden. Wanneer hun man stopt met drinken en abstinent wordt, krijgen deze vrouwen stress. Er is sprake van een decompensatie-hypothese (Finney et al., 1983). De psychopathologie van vrouwen van alcoholverslaafden werd uitgebreid bestudeerd en beschreven door Whalen (1953). Ze beschreef deze vrouwen als volgt “zij is een actieve participant in

de

creatie

van

de

problemen

die

volgen”.

Whalen

schetste

vier

veelvoorkomende

persoonlijkheidstypes van vrouwen van alcoholverslaafden. Ten eerste was er “Suffering Susan”, deze vrouw koos bewust een problematische partner zodat haar nood om ongelukkig te zijn gerechtvaardigd zou zijn. De tweede, “Controlling Catherine”, domineerde elk aspect van de relatie. Haar huwelijk was een manier om haar haatgevoelens te uiten tegenover mannen. De derde, “Wavering Winifred”, koos een partner die haar nodig had. Ze paste zich steeds aan aan het veranderende gedrag van haar man. Tot slot was er “Punitive Polly”, zij gedroeg zich als een moeder en haar relaties met andere mannen werden gekenmerkt door rivaliteit en agressie (Orford et al., 2005a). In 1966 erkenden Rae en Forbes dat vrouwen van alcoholverslaafden angst en depressies vertoonden die konden worden toegeschreven aan stress, maar ook zij geloofden dat een minderheid van deze vrouwen een karakterstoornis hadden. Overtuigend onderzoek omtrent vrouwen van alcoholverslaafden is er echter niet, de vele observaties die toen gebeurden zijn moeilijk te bewijzen en voor interpretatie vatbaar (Orford et al., 2005a). Het onderliggende idee van de pathologische visie, namelijk dat familieleden bijdragen tot het middelenmisbruik, is niet verdwenen. Aanvankelijk werden voornamelijk vrouwen van alcohol-

5

verslaafden bestudeerd. Nu richt men zich eerder op ouders van alcohol- of druggebruikers. Er wordt gesuggereerd dat fouten en mislukkingen van de ouders bijdragen tot het alcohol- of druggebruik van hun kind. Jurich (1985) en Kooyman (1993) somden lijsten met familietekortkomingen op (Orford et al., 2005a).

2.2 Co-dependentie theorie Een recente variant van de pathologische visie is de co-dependentie theorie of de coafhankelijkheid. Deze is sinds de jaren tachtig het dominante model (Orford et al., 2005a). Ook binnen deze theorie werden familieleden van personen die middelen misbruiken omschreven als deel van het probleem en als personen die aan een aandoening lijden (Orford et al., 2005b). Anderson (1994) schreef in haar studie dat de co-dependentie beweging haar sterk doet terugdenken aan de pathologische visie waar vrouwen van alcoholverslaafden werden omschreven als gestoord en afhankelijk (Anderson, 1994). Een eenduidige definitie van het begrip codependentie is er niet. Het concept is wel vaak geanalyseerd én bekritiseerd (Orford et al., 2005a). Morgan (1991) bevestigde in het artikel “What is codependency?” dat er verwarring bestond omtrent het begrip co-dependentie. De oorzaak hiervan was volgens hem tweevoudig. Enerzijds werd de term gebruikt bij drie verschillende niveaus van betekenis: als didactisch hulpmiddel, als psychologisch concept of als psychische stoornis. Anderzijds was de definitie van co-dependentie afgeleid van concurrerende theoretische kaders. Morgan was voorstander om een eenduidig theoretisch kader te voorzien, bijvoorbeeld het opstellen van diagnostische criteria voor codependentie binnen de Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders. Morgan was ervan overtuigd dat een correct gebruik van het begrip co-dependentie en een gepaste behandeling, de kwaliteit van leven van vele mensen zou verhogen (Morgan, 1991). Roman (1993) omschreef co-dependentie als een brede maar vage volkshypothese. Deze hypothese benadert familieleden van personen die middelen misbruiken als mensen die deelnemen aan het gedrag dat het middelenmisbruik versterkt. Het gedrag van de familieleden zou teruggaan op een pathologie (Holmila, 1994). Aanhangers van de theorie omschreven co-dependentie als “een primaire ziekte aanwezig in elk lid van een „verslavende familie‟, vaak erger dan de verslaving, met zijn eigen fysieke manifestatie”. De ziekte vindt zijn oorsprong in de kindertijd, die er later voor zorgt dat deze personen een „verslavende relatie‟ opzoeken. Co-dependentie werd gezien als een behandelbare diagnose, die men in de literatuur bijna uitzonderlijk toeschreef aan vrouwen (Anderson, 1994). Volgens Asher (1993) moet de co-dependentie theorie geplaatst worden binnen de context van het labellen en het medicaliseren van afwijkend gedrag (Holmila, 1994). Anderson (1994) formuleerde een aantal kritieken op het concept co-dependentie. Ten eerste is het gebruik van een ziekte-model van verslaving bij interpersoonlijk gedrag problematisch. Walters (1990) merkte op dat het toepassen van het ziekte-model, het verslavende gedrag die gekoppeld is aan het misbruik minimaliseert. Ten

6

tweede is de definitie, die men heeft opgesteld om een diagnose te kunnen maken van codependentie, slechts een beschrijving van een aantal symptomen met een gebrek aan diagnostische validiteit. Tot slot focust men zich binnen de co-dependentie literatuur bijna uitsluitend op het pathologische, waardoor men voorbij gaat aan de kracht die vrouwen hebben. Deze vrouwen worden benaderd als stereotypen waarbij geen aandacht wordt geschonken aan hun kwaliteiten en hun uniciteit (Anderson, 1994). Collins (1993) gaf aan dat co-dependentie niet enkel een diagnostisch label is maar ook een sociale beweging én een geldbusiness. Men ging er vanuit dat co-dependentie een ziekte is waarvan vrouwen moesten genezen als zij een gezond leven en gezonde relaties wilden. Beattie (1987) ging een stap verder en sprak over „levenslang genezen‟. In navolging van deze ideeën werden zelfhulpboeken op de markt gebracht en lotgenotengroepen opgericht. De groei van de codependentie theorie stond in groot contrast met het gebrek aan empirische ondersteuning. Vanuit feministische hoek kwamen dan ook verschillende kritieken. Vooreerst worden de co-afhankelijke vrouwen omschreven als ziek, het gevolg hiervan is dat deze vrouwen, die slachtoffer zijn, de schuld worden toegewezen. Daarnaast zijn de pathologische kenmerken bij de co-afhankelijke vrouw, de typische kwaliteiten van een vrouw. De co-dependentie literatuur stelt vrouwelijkheid als het ware gelijk aan een pathologie. Men gaat volledig voorbij aan de context en richt zich uitsluitend op de zieke vrouw (Collins, 1993). Uit dit overzicht blijkt dat de co-dependentie theorie voor- en tegenstanders had. De voornaamste kritieken doorheen de jaren zijn de volgende: het gebrek aan een duidelijke definitie, het niet erkennen van de stress waar familieleden van personen die middelen misbruiken mee geconfronteerd worden en de beschuldigende, stigmatiserende benadering (Orford et al., 2005a).

2.3 Systeemdenken Het systeemdenken deed zijn intrede in de jaren 1970 en groeide verder uit in de jaren 1980. Deze visie is gebaseerd op de algemene systeemtheorie. Het systeemdenken benadert het gezin als een onzichtbaar systeem die bestaat uit onderling afhankelijke delen (Holmila, 1994). Elk deel van het systeem beïnvloedt alle andere delen (Orford et al., 2005a). Binnen het gezin is er sprake van subsystemen en grenzen. Een subsysteem bestaat uit één of meerdere personen, bijvoorbeeld ouders, broers en zussen,... Door de onderlinge beïnvloeding wordt het systeem constant gereorganiseerd en probeert het steeds op zoek te gaan naar stabiliteit (Saatcioglu et al., 2006). De

interactiepatronen

die

worden

ontwikkeld

binnen

het

systeem

dienen

als

regulatie-

mechanismen om de stabiliteit te bewaren (Orford et al., 2005a). Bij bepaalde omstandigheden krijgt een systeem te maken met stress en moet het zich aan deze stress proberen aan te passen, flexibiliteit is hierbij noodzakelijk (Saatcioglu et al., 2006). Binnen het systeemdenken is causaliteit niet lineair maar steeds circulair (Orford et al., 2005a).

7

Middelenmisbruik wordt binnen het systeemdenken niet gezien als een individueel probleem maar als het symptoom van een probleem binnen het gezin (Studiedag (Z)onder invloed, 2010). De persoon die middelen misbruikt onthult als het ware de identiteit van het disfunctioneel systeem (Saatcioglu et al., 2006). De oorzaak van het probleem wordt binnen het systeemdenken dus niet toegeschreven aan één persoon (Holmila, 1994). Binnen het systeemdenken kan de verslaving van het gezinslid als functioneel worden gezien omdat het communicatie of andere processen op gang brengt die vroeger geblokkeerd waren (Holmila, 1994). Ook Stanton en Todd (1992) gaven aan dat het druggebruik van een familielid functioneel kan zijn voor het gezin, namelijk het systeem wordt gehandhaafd door het gebruik (Orford et al., 2005a). Volgens Steinglass (1982) heeft het alcoholgebruik van een persoon twee mogelijke functies binnen een systeem. Ten eerste kan het alcoholgebruik een signaal van stress zijn. Door het gebruik wordt spanning binnen het systeem gereduceerd of het gebruik kan een manier zijn om hulp te verwerven voor het gezin. Ten tweede kan het alcoholgebruik als een integraal deel van het systeem worden gezien. De gebruiker, waarvoor men moet zorgen, is „verkozen‟ om het gewicht te dragen van een groter gezinsprobleem. Het gebruik zorgt voor stabiliteit binnen het gezin (Orford et al., 2005a). Kaufman (1981) ging een stap verder en suggereerde dat ex-verslaafden hervallen als ze terug in hun gezinssysteem komen, dit doet ons sterk terugdenken aan de pathologische visie (Orford et al., 2005a). Het middelenmisbruik is een „familieziekte‟, dit heeft als gevolg dat alle leden van het systeem betrokken worden in de behandeling. De hulpverleners verwachten dat de gezinsleden het volledige behandelingsproces doorlopen (Saatcioglu et al., 2006). Orford en collega's (2005a) geven aan dat het systeemdenken een minderwaardige positie heeft verworven binnen de behandeling van middelenmisbruik. Het feit dat van de verschillende leden van het systeem wordt verwacht dat ze deelnemen aan de behandeling, is hier een mogelijke oorzaak van (Orford et al., 2005b).

8

Hoofdstuk 3: Stress-strain-coping-support model De drie visies, namelijk de pathologische visie, de co-dependentie theorie en het systeemdenken, omschreven de familieleden van personen die middelen misbruiken vaak als mede-schuldigen. Dit is niet enkel stigmatiserend maar biedt ook onvoldoende mogelijkheden om in te spelen op de noden van de familieleden (Studiedag (Z)onder invloed, 2010). Een nieuwe visie was noodzakelijk zodat er op een andere manier kon gekeken worden naar de familieleden van personen die middelen misbruiken. Het stress-strain-coping-support model biedt deze mogelijkheid. Het model is ontwikkeld door „The UK Alcohol, Drugs and the Family Research Group‟ en werd rechtstreeks opgesteld vanuit de ervaringen van familieleden van personen die middelen misbruiken (Velleman, 2009). Het model biedt eveneens een basis om familieleden binnen de eerstelijns- en de gespecialiseerde hulpverlening te benaderen en te betrekken (Orford et al., 2005b). Het stress-strain-coping-support model beschrijft het stressproces van familieleden van personen die middelen misbruiken. Binnen dit model worden de familieleden beschreven als personen die stress ervaren en die bezorgd zijn om het middelenmisbruik van hun verwant (Copello et al., 2009). Het stress-strain-coping-support model gaat als volgt. Het middelenmisbruik van de verwant veroorzaakt stress bij het familielid. Deze stress leidt tot overbelasting (strain), dit uit zich in fysieke en psychische problemen. De mate waarin het familielid overbelasting ervaart, wordt, naast contextfactoren, beïnvloed door twee specifieke factoren, namelijk coping en sociale steun. Het familielid gaat op zoek naar manieren om te reageren op de situatie én om met de situatie om te gaan, dit wordt coping genoemd. Sommige copingstrategieën kunnen de overbelasting reduceren, terwijl andere strategieën de overbelasting kunnen vergroten. Daarnaast ervaart het familielid informele of formele sociale steun (social support). De mate en de kwaliteit van de sociale steun wordt door ieder familielid verschillend aangevoeld. Sociale steun die als waardevol en behulpzaam wordt ervaren, zal leiden tot reductie van overbelasting (Velleman, 2009; Orford et al., 2005a). De werking van het stress-strain-coping-support model wordt schematisch voorgesteld in Bijlage 2. Het centrale idee binnen dit model is dat familieleden die geconfronteerd worden met het middelenmisbruik van een verwant, de vaardigheden en de capaciteiten hebben om met deze situatie om te gaan. De familieleden worden niet omschreven of benaderd als machteloos, ze hebben de mogelijkheden om hun verwant te beïnvloeden (Orford et al., 2005a). Het idee dat familieleden pathologisch of disfunctioneel zijn, wordt binnen het stress-strain-coping-support model dan ook verworpen (Copello et al., 2009). Bij het stress-strain-coping-support model horen een aantal assumpties. Vooreerst is het middelenmisbruik voor zowel de persoon die middelen misbruikt als voor het familielid enorm stressvol. Het familielid is ook bezorgd om de persoon die middelen misbruikt. Door de stressvolle situatie kan een breuk ontstaan in de relatie tussen de verwant en het familielid. De chronische stress die ontstaat door samen te leven met een persoon die middelen misbruikt kan leiden tot overbelasting

9

of fysieke en psychische problemen. Daarnaast heeft het model oog voor de moeilijke opdracht die familieleden hebben in het begrijpen wat er fout gaat binnen het gezin. De centrale vraag hierbij is hoe men moet reageren op het gedrag van de persoon die middelen misbruikt, het betreft hier omgaan met het probleem (coping). Bepaalde copingstrategieën ervaren familieleden van personen die middelen misbruiken als effectiever dan andere. Enerzijds effectiever omdat bepaalde copingstrategieën productiever zijn in het voorkomen van overbelasting. Anderzijds effectiever in het hebben van een impact op de verwant zijn middelenmisbruik. Vervolgens is een essentieel element binnen het model sociale steun. Deze steun kan zowel informeel als formeel zijn. Tot slot wordt ervoor gekozen om binnen dit model te spreken over een „middelenprobleem‟ en niet over „verslaving‟. Het model gaat ervan uit dat zulke problemen gevolgen kunnen hebben voor de gezondheid en het geluk van de familieleden (Orford et al., 2005a). De copingstrategieën van de familieleden en de ervaren sociale steun mediëren het stressproces. Deze mediërende factoren kunnen enerzijds een buffer zijn om de effecten van stress te minimaliseren en op die manier overbelasting voorkomen, anderzijds kunnen deze factoren overbelasting in de hand werken of verergeren (Orford et al., 2005a). De mediërende factoren worden uitgebreid besproken in Hoofdstuk 5 en Hoofdstuk 6.

10

Hoofdstuk 4: Welzijn 4.1 Welzijn als algemeen concept De Wereldgezondheidsorganisatie omschrijft gezondheid als: “Health is a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity” (Constitution of the World Health Organization, 1946). Gezondheid wordt omschreven aan de hand van drie volledige welzijnstoestanden. In wat volgt, spitsen we ons toe op het fysieke en psychische welzijn. Monroe & Reid (2009) merken op dat het concept stress, bij een flexibele toepassing ervan, als verklaring wordt gebruikt voor ziektes of stoornissen waarvan de oorzaak niet kan worden aangegeven. In het eerste hoofdstuk wordt een overkoepelende definitie van stress geformuleerd zodat het op een eenduidige manier kan worden geïnterpreteerd. Een mogelijk gevolg van het ervaren van stress is overbelasting, dit gaat vaak gepaard met fysieke of psychische symptomen (Greenberg et al., 1993). Holmes & Rahe (1967) somden een lijst van stressvolle levenssituaties op waar ze fysieke en mentale stoornissen aan verbonden hebben (Greenberg et al., 1993). Als we de literatuur omtrent stress bekijken dan wordt vaak de link gemaakt met depressieve symptomen (Monroe & Reid, 2009; Kessler 1997). Hammen (2005) geeft aan dat algemeen aanvaard wordt dat het ervaren van extreme levensstress een mogelijke oorzaak is voor het ontwikkelen van depressieve symptomen (Monroe & Reid, 2009). Ook Kessler (1997) merkt op dat stressvolle situaties de aanleiding kunnen zijn van een depressie.

4.2 Welzijn bij significante anderen In de samenleving zijn er heel wat mensen die zorg dragen voor een voor hen belangrijk persoon die een beperking, ziekte,… heeft. Hier willen we kort stilstaan welke gevolgen dit zorg dragen kan hebben op het welzijn van deze significante anderen. Schulz, Visintainer & Williamson (1990) geven aan dat zorg dragen voor anderen gepaard gaat met stress en allerlei symptomen zoals depressie, slaapproblemen, vermoeidheid, angst,... Ook Dura, Stukenberg & Kiecolt-Glaser (1990, 1991) tonen aan dat familieleden van personen met een chronische ziekte geconfronteerd worden met fysieke en psychische problemen (Lieberman & Fisher, 1995). Om dit te illustreren wordt het onderzoek over familieleden die zorg dragen voor een verwant met dementie kort weergegeven. Lieberman & Fisher (1995) onderzochten de invloed van het zorg dragen voor een familielid met dementie op de fysieke en psychische gezondheid. Aan de hand van drie vragenlijsten werd nagegaan welke invloed het zorg dragen heeft op de gezondheid. De vragenlijsten die werden

11

gehanteerd, polsten naar somatische symptomen, angst, depressie en welzijn. De resultaten van het onderzoek geven aan dat voor de echtgenoten of echtgenotes van de persoon met dementie de ernst van de ziekte gepaard gaat met hoge scores op de vragenlijsten omtrent angst, depressie en somatische symptomen én met een lage score op de vragenlijst omtrent welzijn. Ook bij de nakomelingen werd vastgesteld dat hoe ernstiger de ziekte van de verwant is, hoe hoger de scores op de vragenlijst omtrent somatische klachten zijn. Algemeen werd er in dit onderzoek hogere scores vastgesteld bij vrouwen bij de vragenlijsten over angst en depressie dan bij mannen. Als conclusie kunnen we zeggen dat dit onderzoek aangeeft dat het zorg dragen voor een familielid met dementie verschillende implicaties heeft voor het welzijn en de gezondheid van de zorgdragers. Deze vaststellingen kunnen echter ook doorgetrokken worden naar de gehele familie. Een familielid hebben met dementie heeft dus vaak gevolgen voor de gezondheid en het welzijn van de gehele familie en niet enkel voor het welzijn en de gezondheid van de zorgdragers.

4.3 Welzijn bij familieleden van personen die middelen misbruiken Wanneer we op zoek gaan naar informatie omtrent het welzijn van familieleden van personen die middelen misbruiken, komen we voornamelijk terecht bij onderzoek van „The UK Alcohol, Drugs and the Family Research Group‟. Een onderzoek in Engeland uit 1993 door Velleman en collega's toont aan dat het middelenmisbruik van een verwant vaak gepaard gaat met heel wat negatieve ervaringen voor de familieleden. Familieleden omschreven verschillende gevolgen zoals vermoeidheid, zich angstig voelen, zich schuldig voelen, bezorgd zijn, zich depressief voelen,... Familieleden stellen veranderingen vast in hun gezondheidstoestand en krijgen te maken met psychische en fysieke symptomen (Velleman et al., 1993). Ook bij de uitbouw van een interventie voor familieleden van personen die middelen misbruiken gaan Copello en collega‟s (2000) uit van de fysieke, psychische en sociale stressoren waar deze familieleden mee te maken krijgen. Deze stressoren leiden vaak tot fysieke en psychische symptomen zoals depressie, psychosomatische klachten, emotionele problemen,… Orford en collega's verrichtten in 2005 een studie bij familieleden van personen die middelen misbruiken en dit in drie verschillende culturen (Mexico, Engeland en Australië). Hierbij werd uitgebreid stilgestaan bij de impact van het middelenmisbruik van de verwant op het leven van de familieleden. Orford en collega's (2005a) spreken over een universele impact die bestaat uit vier facetten. Eerst en vooral is er de stress die gepaard gaat met het samenleven met een persoon die middelen misbruikt. Deze stress komt tot stand door onder andere de onaangename relatie met de verwant, de onzekerheid en de conflicten. Het tweede facet beslaat de bezorgdheid die familieleden hebben om de persoon die middelen misbruikt. De familieleden maken zich bijvoorbeeld zorgen over het misbruik, de gezondheid van de persoon die middelen misbruikt, de financiële omstandigheden,... Vervolgens vormt het middelenmisbruik van de verwant een bedreiging voor het gezinsleven en het huishouden. Er is vaak sprake van een gespannen sfeer, geweld, financiële problemen,... Tot slot is er het vierde facet waarbij er aandacht wordt geschonken aan de

12

overbelasting die familieleden van personen die middelen misbruiken ervaren. Deze overbelasting uit zich in fysieke en psychische symptomen. De familieleden worden geconfronteerd met heel wat negatieve gevoelens zoals angstig en bezorgd zijn, kwaad zijn, zich schuldig voelen, wanhopig zijn,... Daarnaast zijn er signalen van een slechte gezondheid. Voorbeelden hiervan zijn slapeloosheid en vermoeidheid, zelf middelen gebruiken, eetproblemen, fysieke symptomen,... De familieleden geven tijdens het onderzoek aan dat het middelenmisbruik van hun verwant verschillende implicaties heeft voor hun fysieke en psychische gezondheid. Wanneer we dieper ingaan op het vierde facet, namelijk de overbelasting die familieleden ervaren, merken we dat onderzoek uit het verleden ook reeds aandacht schonk aan dit facet. Zowel Dorn en collega's (1987), Wiseman (1991) als Yang (1997) erkenden de vele emoties die familieleden van personen die middelen misbruiken ervaren. Terugkerende voorbeelden hierbij zijn haat en boosheid. Deze emoties werden geïnterpreteerd als het gevolg van de langdurige confrontatie met verschillende stressoren. Wiseman (1991) en Yang (1997) beschreven eveneens een lijst met fysieke symptomen. Elementen van een slechte gezondheid hierbij zijn migraine, vermoeidheid, duizeligheid, eetproblemen, huiduitslag, weinig energie hebben,... (Orford et al., 2005a).

13

Hoofdstuk 5: Coping 5.1 Coping als algemeen concept Coping kan omschreven worden als “attempts to enhance the fit between person and environment” of als “attempts to meet environmental demands to prevent negative consequences” (Thoits, 1986). De volgende copingdefinitie opgesteld door Lazarus & Folkman wordt algemeen aanvaard: “the thoughts and behaviors used to manage the internal and external demands of situations that are appraised as stressful” (Folkman & Moskowitz, 2004). Een Nederlands begrip voor het Engelse woord coping is er niet. Coping kan echter wel omschreven worden als hantering of omgaan met problemen. Coping is vaak en uitgebreid onderzocht geweest de afgelopen dertig-veertig jaar, en dit vanuit verschillende invalshoeken. De basis voor het eigentijdse copingonderzoek gaat terug op het werk van Richard Lazarus. Hij benadert stress en coping vanuit een contextgerichte en cognitieve invalshoek (Folkman & Moskowitz, 2004). Lazarus heeft het over „coping als een proces‟. Andere onderzoekers

benaderden

coping

op

een

hiërarchische

manier

waarbij

men

sprak

over

„copingstijlen‟ (Lazarus, 1993). Het copingproces, zoals omschreven door Lazarus, start bij een situatie die emotioneel negatief beoordeeld wordt en waarbij er wordt op zoek gegaan naar manieren of strategieën om met deze situatie om te gaan. De copingstrategieën van personen veranderen doorheen de tijd en zijn afhankelijk van de context (Lazarus, 1993; Folkman & Moskowitz, 2004). Lazarus (1993) geeft aan dat er geen universele „goede‟ of „slechte‟ copingprocessen zijn, hij merkt echter wel op dat bepaalde strategieën vaker beter of slechter zijn dan andere. De vele studies die de afgelopen jaren zijn uitgevoerd, gingen steeds gepaard met één centrale vraag, namelijk „Waarom slagen sommige personen erin om beter met stressvolle situaties in hun leven om te gaan dan anderen?‟. Verschillende factoren beïnvloeden het antwoord op deze vraag maar als uit onderzoek kan duidelijk worden dat bepaalde copingstrategieën effectiever zijn dan andere om met stress om te gaan, kan hier eventueel op ingespeeld worden door de hulpverlening. Doorheen de jaren werden verschillende vragenlijsten ontwikkeld om copinggedrag en copingstrategieën te meten (Folkman & Moskowitz, 2004). Er werden reeds verscheidene typologieën omtrent coping opgesteld (Orford et al., 2005a). Lazarus & Folkman (1984) onderscheiden twee categorieën copingstrategieën, namelijk probleemgerichte en emotiegerichte strategieën. Probleemgerichte strategieën proberen de situatie, die als negatief wordt beoordeeld, op een actieve en constructieve manier te veranderen. Met emotiegerichte strategieën wordt geprobeerd de emotionele impact van de stressvolle situatie meer draagbaar of controleerbaar te maken door acties of gedachten (Thoits, 1986; Almberg et al., 1997). Pearlin & Schooler (1978) creëerden een derde categorie, namelijk de belevings- of perceptiegerichte strategieën. Er wordt op een cognitieve manier gepoogd de betekenis van de situatie te wijzigen

14

waardoor die minder bedreigend overkomt, men verandert de stressvolle situatie niet maar wel de beoordeling ervan (Thoits, 1986; Orford et al., 2005a). Personen hanteren meestal verschillende strategieën die niet tot één categorie te reduceren zijn (Almberg et al., 1997). Daarnaast zijn er strategieën die moeilijk binnen één van deze categorieën passen, bijvoorbeeld het zoeken van sociale steun (Orford et al., 2005a). Het is opmerkelijk dat er in onderzoek bijna uitsluitend individualistische benaderingen van coping terug te vinden zijn, hierdoor wordt er voorbijgegaan aan de sociale aspecten van coping. Coping is een multidimensioneel proces die is ingebed binnen een stressproces waarbij zowel de persoon die de situatie beoordeeld als de omgeving en de context een centrale rol hebben (Folkman & Moskowitz, 2004).

5.2 Coping bij significante anderen Er is heel wat onderzoek verricht naar hoe significante anderen (familieleden, vrienden, partners,…) omgaan of „copen‟ met de moeilijke situatie waarmee ze dagelijks geconfronteerd worden. Het onderzoek van Almberg en collega‟s (1997) waarbij wordt nagegaan welke copingstrategieën familieleden die zorg dragen voor een dementerende verwant gebruiken, wordt hier weergegeven. In het onderzoek van Almberg en collega‟s (1997) werden twee groepen significante anderen onderscheidden: familieleden die een burnout hebben en familieleden die geen burnout hebben. Almberg en collega‟s gingen na welke copingstrategieën deze twee groepen familieleden gebruikten. Hierbij werd een onderscheid gemaakt tussen probleemgerichte en emotiegerichte strategieën. Bij het bevragen van de familieleden werd duidelijk dat de stress, die het zorg dragen voor een dementerende verwant met zich meebrengt, leidt tot overbelasting. De familieleden hadden het bijvoorbeeld moeilijk met het geheugenverlies en het veranderende gedrag van hun verwant. Ook de rol als zorgdrager woog zwaar door. De resultaten van het onderzoek geven aan dat familieleden die last hadden van een burnout vaker gebruik maakten van emotiegerichte strategieën zoals zich zorgen maken, zichzelf de schuld geven en zich verdrietig voelen. Familieleden die geen burnout hadden ontwikkeld, gebruikten vaker strategieën die gericht zijn op het probleem, bijvoorbeeld het opzoeken van informatie of het zoeken van sociale steun. Verscheidene familieleden pasten verschillende strategieën toe. Deze resultaten indiceren dat er een verband bestaat tussen het ontwikkelen van een burnout en het gebruiken van bepaalde copingstrategieën.

15

5.3 Coping bij familieleden van personen die middelen misbruiken Kwalitatief

onderzoek

over

familieleden

van

personen

die

middelen

misbruiken

en

hun

copingstrategieën is in het verleden beperkt. Het overgrote deel van het onderzoek dat in het verleden gebeurde, richtte zich op vrouwen van alcoholverslaafden (Orford et al., 2005a). Ook Butler en Bauld (2005) geven aan dat er verrassend weinig onderzoek is gebeurd omtrent de ervaringen van ouders van druggebruikers (Oreo & Ozgul, 2007). Dorn en collega‟s waren in 1987 baanbrekend toen ze aandacht schonken aan de belevingen van familieleden van druggebruikers (Orford et al., 2005a). Vanaf de jaren 1990 hebben Orford en collega's uitgebreid onderzoek gedaan over de copingstrategieën van familieleden van personen die middelen misbruiken. Coping werd als volgt gedefinieerd “by coping we mean anything that a relative reported doing, feeling, or thinking in response to, or as a result of, drug use or any consequences of it” (Orford et al., 1992). Coping heeft dus een brede definitie en omvat acties en posities die men inneemt tegenover de persoon die middelen misbruikt, gevoelens, reacties, tactieken en filosofische posities. De focus van het copingonderzoek ligt op de interactie tussen het familielid en de druggebruiker (Orford et al., 2005a). 5.3.1 Copingstrategieën In 1992 werd door Orford en collega's een typologie opgesteld over de copingstrategieën van familieleden van personen die middelen misbruiken. Er werd een onderzoek uitgevoerd bij vijftig familieleden van druggebruikers in Groot-Brittannië. De familieleden werden benaderd vanuit de stress-coping visie. Het centrale idee is dat de familieleden slachtoffers zijn van stress. De vraag die hiermee gepaard gaat, is hoe deze personen met de stressvolle situatie omgaan of „copen‟. De resultaten leidden tot acht copingstrategieën (Orford et al., 1992). De familieleden omschrijven de persoon die middelen misbruikt vaak als onbetrouwbaar en dit op verschillende gebieden. Dit leidt tot conflicten en discussies, wat zorgt voor heftige emotionele reacties bij de familieleden. De acties en reacties bij emotionele coping zijn het minst doordacht en het meest reflexmatig. Inactieve coping is het niet ondernemen van acties. Familieleden zijn vaak hopeloos of bang om te reageren op het gedrag van de persoon die middelen misbruikt. De afwachtende houding van familieleden waarbij de verantwoordelijkheid wordt gelegd bij hun verwant hoort bij deze strategie. Eén van de meest voor de handliggende manieren om met stress om te gaan, is de persoon of de situatie die stress veroorzaakt, vermijden. Vermijdende coping is het creëren van afstand tussen de persoon die middelen misbruikt en zichzelf, dit kan bijvoorbeeld door het verlaten van de kamer wanneer de persoon die middelen misbruikt binnenkomt. Tolerante coping zijn acties die het misbruik laten bestaan en de persoon die middelen misbruikt beschermen. Er wordt op een tactvolle manier omgegaan met de verwant zodat de situatie rustig en gezellig kan worden gehouden. Geld lenen is het meest frequente voorbeeld bij deze strategie. Tolerante coping gaat vaak gepaard met een gevoel van machteloosheid. Later werd deze strategie

16

opgesplitst in tolerant aanvaardende coping en tolerant opofferende coping (Orford et al., 1998). Een duidelijke vorm van actie ondernemen is controlerende coping. Het misbruik of de omstandigheden gerelateerd aan het misbruik worden gecontroleerd. Familieleden controleren ook de personen die hun verwant beïnvloeden, bijvoorbeeld door te verbieden dat deze personen nog bij hen thuis komen. Vaak merkt men weerstand op bij de persoon die middelen misbruikt wanneer deze strategie wordt toegepast. Ondersteunende coping wordt gekenmerkt door een sterke betrokkenheid van het familielid met de persoon die middelen misbruikt. Het familielid probeert in de mate van het mogelijke hulp te voorzien. De verwant zijn reputatie verdedigen tegenover anderen, geloven in de mogelijkheid tot verandering en de verwant blijvend vertrouwen zijn aspecten van ondersteunende coping. Confronterende of assertieve coping is zorg dragen en opkomen voor zichzelf. Het familielid is eerlijk en communiceert open over de moeilijke situatie waarin hij zich bevindt. Een mogelijke barrière om deze copingstrategie toe te passen is de reactie van de persoon die middelen misbruikt want deze strategie kan hard aankomen. Tot slot is er onafhankelijke coping. Deze strategie houdt in dat het familielid onafhankelijk wordt van de verwant. Dit gaat vaak gepaard met uitspraken over verandering. Een voorbeeld hierbij is dat het familielid weigert om geld te lenen of het niet meer toelaat om vrienden te laten langskomen. Elke situatie van personen die middelen misbruiken en hun familieleden is anders en complex. Orford en collega's (1998) zijn er zich van bewust dat deze typologie een sterke vereenvoudiging is van de realiteit. De copingstrategieën vervullen twee functies. De strategieën kunnen enerzijds de persoon die middelen misbruikt aanmoedigen om te veranderen en hulp te zoeken. Anderzijds kunnen de strategieën de stressbeleving van het familielid beïnvloeden en op die manier een invloed uitoefenen op de gezondheid (Krishnan et al., 2001). De copingstrategieën hebben ook een invloed op het type steun dat wordt gezocht (Butler & Bauld, 2005).

5.3.2 Copingdimensies De typologie met acht copingstrategieën werd door Orford en collega's in 1998 geclassificeerd tot drie brede copingdimensies, namelijk geëngageerde, tolerante en vermijdende coping. In de figuur die in Bijlage 3 terug te vinden is, worden de strategieën en dimensies geïllustreerd. Geëngageerde coping is centraal binnen de structuur. Het wordt gekenmerkt door pogingen die familieleden ondernemen om het misbruik en het gedrag van hun verwant te veranderen (Orford et al., 1998). Het familielid is sterk betrokken bij de persoon die middelen misbruikt (Velleman, 2009). Er is sprake van actieve interactie waarbij men probeert het probleem aan te pakken. De persoon die middelen misbruikt wordt door het familielid geconfronteerd en dit op een emotionele, controlerende, ondersteunende of assertieve manier. Het familielid kan bewust een onderscheid maken tussen deze verschillende vormen (Orford et al., 1998). Tolerante coping is de persoon die middelen misbruikt en zijn gedrag ondersteunen, verdragen of beschermen. Dit kan variëren van actief het misbruik ondersteunen tot het passief verdragen van de aanwezigheid van de verwant. De persoon die middelen misbruikt ervaart geen negatieve

17

gevolgen want conflicten en discussies worden vermeden. Tolerante coping kan op een inactieve, aanvaardende, opofferende of ondersteunende manier (Orford et al., 1998). Vermijdende coping betekent dat familieleden interacties met de verwant reduceren of uit de weg gaan (Orford et al., 1998). De familieleden worden onafhankelijker tegenover het probleem en gaan door met hun eigen leven (Orford et al., 2001). Er wordt afstand genomen van de situatie en er worden geen pogingen ondernomen om de persoon die middelen misbruikt te beschermen of te veranderen (Velleman, 2009). In 2005 hebben Orford en collega's familieleden van druggebruikers uit drie verschillende culturen (Mexico, Engeland en Australië) bevraagd. De geëngageerde, tolerante en vermijdende coping werden verder uitgewerkt tot „positie innemen‟, „last hebben‟ en „afstand nemen en onafhankelijk worden‟. Door deze bevraging werd duidelijk dat voorgaand onderzoek omtrent coping het „copingdilemma‟ te eenvoudig had opgevat. Familieleden van personen die middelen misbruiken worden steeds opnieuw geconfronteerd met de moeilijke beslissing hoe men moet omgaan met de verwant en zijn gedrag. Dit dilemma krijgt een centrale plaats binnen de copingstructuur (Orford et al., 2005a). Sommige familieleden hanteren voornamelijk één copingstrategie, terwijl anderen bewegen van de ene naar de andere strategie (Velleman, 2009). Het bewegen van bijvoorbeeld een geëngageerde positie naar het tolereren of afstand nemen gaat gepaard met moeilijkheden, dilemma's en barrières (Orford et al., 2005a).

18

Hoofdstuk 6: Sociale steun 6.1 Sociale steun als algemeen concept De eerste studies omtrent sociale steun zijn te situeren in de jaren 1970 (Vangelisti, 2009). Ondanks de vele onderzoeken die sinds dan gebeurden, is er geen consensus ontwikkeld omtrent de definitie van sociale steun (Sarason & Sarason, 2009). Vangelisti (2009) geeft aan dat de definities,

die

onderzoekers

doorheen

de

jaren

hanteerden,

omschreven

werden

vanuit

verschillende perspectieven (het sociologische, psychologische en communicatieve perspectief) waardoor er geen eenduidige definitie is ontstaan. Verscheidene onderzoekers zijn het er wel over eens dat sociale steun een multidimensioneel construct is die bestaat uit verschillende vormen (Turner & Marino, 1994; Sarason & Sarason, 2009). Dunst, Trivette & Cross (1986) definiëren sociale steun als: “social support is a multidimensional construct that includes physical and instrumental assistance, attitude transmission, resource and information sharing and emotional and psychological support” (Boyd, 2002). Pearlin & Radabaugh (1985) omschrijven sociale steun als volgt: “social support represents the social resources that one uses in dealing with life problems” (Wight et al., 2003). House (1981) beschrijft een criterium om sociale steun te kunnen ervaren: “a minimum condition for experiencing social support is to have one or more stable relationships with others” (Turner & Marino, 1994). Sociale steun kan door verschillende bronnen verleend worden, bijvoorbeeld partners, familieleden, vrienden, hulpverleners, lotgenoten,… (Turner & Marino, 1994). Sociale steun kan dus komen van personen waarmee we een bepaalde relatie of band hebben maar het kan ook verleend worden door personen die we amper kennen (Sarason & Sarason, 2009). Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen formele en informele steun. Bristol & Schopler (1983) definiëren formele steun als: “assistance that is social, psychological, physical or financial and is provided either for free or in exchange for a fee through an organized group or agency”. Informele steun definiëren zij als: “a network that may include the immediate and extended family, friends, neighbors,…” (Boyd, 2002). Sarason & Sarason (2009) vatten twee visies om sociale steun te benaderen samen. Enerzijds is er de visie die nagaat hoeveel sociale steun iemand ervaart ongeacht de omstandigheden waarin die persoon zich bevindt. Sociale steun is als een onderdeel van de persoonlijkheid en beïnvloedt verschillende aspecten van het leven. De hechtingstheorie van Bowlby (1982) sluit bij deze visie aan. Anderzijds is er de visie waarbij sociale steun functioneert als een buffer wanneer personen te maken krijgen met stress. Personen hebben minder last van fysieke en psychische klachten wanneer zij sociale steun als positief ervaren. Wanneer we deze tweede visie van dichtbij bekijken, merken we dat verscheidene onderzoekers er het over eens zijn dat sociale relaties de effecten van stress op de gezondheid en het welzijn kunnen modereren (Vangelisti, 2009). Cobb ging in 1976 na in welke mate sociale steun een rol kan spelen bij het voorkomen van welzijnsproblemen bij acute stresssituaties. Hij stelde vast dat sociale steun een beschermende factor is die de negatieve gevolgen van stress voor de gezondheid kunnen verminderen. Cobb bestudeerde in zijn onderzoek

19

acute stress die gepaard gaat met veranderingen en crisissen in de levenscyclus, bijvoorbeeld hospitalisatie, het beëindigen van een job,... Sociale steun wordt niet gezien als een wondermiddel maar het kan personen wel beschermen tegen de ontwikkeling van een pathologie. Ook Turner & Marino (1994) geven het belang van sociale steun aan voor de psychische gezondheid. Daarnaast tonen zij aan dat de mate van sociale steun die ervaren wordt afhankelijk is van bepaalde karakteristieken zoals geslacht, leeftijd,… Vangelisti (2009) plaatst een kritische noot bij de vaststelling dat er een link is tussen sociale steun en iemands welzijn. Zij merkt op dat de invloed van sociale steun wordt gemodereerd door een aantal factoren. De waarde die mensen hechten aan sociale steun wordt bijvoorbeeld beïnvloed door de kwaliteit van de relatie. Algemeen wordt sociale steun als een beschermende factor gezien die de impact van stress kan reduceren. Thoits (1995) merkt echter op dat sociale steun ook schadelijk kan zijn en het stressgevoel kan versterken (Wight et al., 2003). Ook Vangelisti (2009) haalt aan dat er niet steeds mag vanuit gegaan worden dat sociale steun een positieve invloed heeft en dat het niet altijd als een meerwaarde wordt ervaren door de ontvangers. Sociale steun kan iemands gevoel van eigenwaarde aantasten, het kan de negatieve omstandigheden waar personen zich in bevinden benadrukken, het kan personen aanzetten om afhankelijk te worden van steunbronnen, het kan ervoor zorgen dat personen zich bewust worden dat de stress die ze ervaren zichtbaar is voor anderen,... Niet enkel de gevolgen van sociale steun kunnen een negatieve invloed hebben maar ook het proces dat eraan vooraf gaat. Het ontvangen van sociale steun kan bijvoorbeeld gênant of stigmatiserend zijn. Sociale steun is dus niet altijd gewenst of gewild. Een persoon zijn wens om sociale steun te ontvangen is vaak verbonden met specifieke situaties of relaties. Het kan bijvoorbeeld aangenamer zijn om steun te ontvangen in een privé-setting dan in een publieke context of het is bijvoorbeeld leuker om steun te krijgen van een persoon die we waarderen. Goldsmith (2004) geeft in zijn onderzoek aan dat het uiten van bezorgdheid, het bieden van praktische ondersteuning en het tonen van loyaliteit positief wordt ervaren. Inadequate zorg verlenen, overbezorgd zijn en ongepaste opmerkingen maken worden daarentegen als nutteloos ervaren (Vangelisti, 2009). Sociale steun kan niet enkel een meerwaarde zijn op het moment wanneer personen geconfronteerd worden met problemen maar sociale steun kan ook een preventieve functie hebben. Geïntegreerd zijn in een sociaal netwerk kan ervoor zorgen dat personen bepaalde stressoren negeren omdat ze steunbronnen ter beschikking hebben. Het netwerk kan ook een positieve invloed hebben op het welzijn van personen waardoor zij beter in staat zijn om met stress om te gaan of te copen (Vangelisti, 2009). Sarason & Sarason (2009) geven tot slot aan dat sociale steun vaak stabiel is door de jaren heen, de mate van sociale steun kan echter veranderen ten gevolge van een specifieke gebeurtenis of situatie. De effectiviteit van sociale steun kan variëren naargelang de stresssituatie waarmee men geconfronteerd wordt. Sociale steun die als positief wordt ervaren bij acute stressituaties, kan bijvoorbeeld niet behulpzaam zijn bij chronische stressoren. Ook de bron of de persoon die sociale steun verleent, beïnvloedt de mate waarin sociale steun effectief is (Vangelisti, 2009).

20

6.2 Sociale steun bij significante anderen Hoe wordt sociale steun ervaren door personen die zorg dragen voor anderen? Om dit na te gaan wordt de situatie van moeders van kinderen met autisme en partners van personen met AIDS kort besproken. Ouders die zorg dragen voor een kind met een beperking worden vaak geconfronteerd met stress. Sociale steun is een factor die deze stress kan verlichten. Uit onderzoek blijkt dat moeders van kinderen met autisme meer te maken krijgen met stress dan moeders van kinderen met een andere beperking. Studies die zich richten op moeders van kinderen met autisme geven aan dat zowel karakteristieken van de moeder als van het kind een rol spelen bij de beslissing om op zoek te gaan naar sociale steun. Deze moeders zoeken vaak eerst steun binnen hun familie. Deze informele steun blijkt effectiever te zijn in het bufferen van de effecten van stress dan formele steun. Formele steun is vaak niet beschikbaar maar deelname aan oudergroepen wordt wel als positieve formele steun ervaren. Wanneer er geen sociale steun beschikbaar is, hebben deze moeders vaak meer last van stress en depressies (Boyd, 2002). Een onderzoek in 2003 ging na wat de effecten zijn van familiale steun voor personen die HIV positief of negatief zijn en die zorg dragen voor een persoon die besmet is met HIV. Binnen dit onderzoek speelde de sociale context een belangrijke rol want zowel zorgdrager als zorgontvanger zijn homoseksueel. Deze personen worden vaak gestigmatiseerd door zowel hun geaardheid als hun ziekte en hebben een onzekere sociale positie. De resultaten van het onderzoek geven aan dat bij HIV positieve zorgdragers weinig ervaren sociale steun gepaard gaat met een hoge mate van emotionele stress. Bij HIV negatieve zorgdragers heeft sociale steun geen significante invloed op emotionele stress. Uit onderzoek blijkt dat niet enkel sociale steun een rol speelt maar ook de stress die veroorzaakt wordt door het zorg dragen heeft een invloed op de emotionele stress. Sociale steun buffert voor HIV positieve zorgdragers de stresserende effecten van de zorgen die samengaan met financiële problemen. Daar tegenover staat dat sociale steun de stresserende effecten van roloverbelasting waarmee de HIV positieve zorgdrager geconfronteerd wordt, verscherpt. Twee belangrijke zaken worden door dit onderzoek duidelijk, deze dienen wel binnen hun context geïnterpreteerd te worden. Enerzijds is er een onderscheid tussen de effecten van sociale steun bij HIV positieve en HIV negatieve zorgdragers. Anderzijds kan sociale steun zowel een positieve als negatieve invloed hebben (Wight et al., 2003).

6.3 Sociale steun bij familieleden van personen die middelen misbruiken Orford en collega‟s (2005a) hebben een onderzoek uitgevoerd omtrent de sociale steun die familieleden van personen die middelen misbruiken ervaren, en dit in drie verschillende culturen (Mexico, Engeland en Australië). Zij geven aan dat sociale steun uitermate belangrijk is voor familieleden maar tegelijk is het problematisch om positieve sociale steun te vinden. Er zijn verschillende barrières waardoor er geen sociale steun gezocht of ontvangen wordt, bijvoorbeeld

21

het niet willen betrekken van anderen bij het probleem, andere personen zijn niet behulpzaam of geven kritiek,… Dorn en anderen (1997) geven hierbij erkenning aan de moeilijke positie van ouders wanneer men kritiek te horen krijgt over hun kind en zijn gedrag (Orford et al., 2005). Er zijn verschillende personen die sociale steun kunnen verlenen. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen informele en formele steun. Bij de informele steun vinden we familie, vrienden, buren, collega‟s,… ook vrienden of anderen die de persoon die middelen misbruikt kent horen hierbij. Formele steun wordt verleend door professionele hulpverleners uit verschillende settings (Orford et al., 2005). 6.3.1 Positieve sociale steun Er worden vijf categorieën van positieve sociale steun onderscheiden, namelijk het verlenen van emotionele steun, het voorzien van accurate informatie, praktische of materiële steun verlenen, het copinggedrag van het familielid ondersteunen en een positieve houding aannemen tegenover de persoon die middelen misbruikt (Studiedag (Z)onder invloed, 2010). Familieleden geven aan dat emotionele steun voornamelijk wordt ervaren bij een gesprek waarbij openlijk over het probleem kan gepraat worden. Accurate informatie zorgt ervoor dat familieleden op de hoogte zijn van de situatie, er kan zowel informatie voorzien worden over de middelen als over de gevolgen van de middelen voor de personen die ze misbruiken en hun familieleden. Praktische of materiële hulp beslaat een ruime waaier aan ondersteuningsmogelijkheden, bijvoorbeeld het aanbieden van een slaapplaats, opvang voor de kinderen voorzien, het huis helpen poetsen,… Zoals reeds duidelijk werd bij het vorige hoofdstuk worden familieleden van personen die middelen misbruiken geconfronteerd met copingdilemma‟s. Familieleden ervaren het als positief als het gehanteerde copinggedrag wordt ondersteund en niet wordt afgekeurd of bekritiseerd. Tot slot is een positieve houding tegenover de persoon die middelen misbruikt een belangrijk element van sociale steun. De persoon die middelen misbruikt dient benaderd te worden als iemand die hulp nodig heeft en ondersteund moet worden. Negatieve acties tegenover de persoon die middelen misbruikt worden niet als ondersteunend ervaren (Orford et al., 2005a). Orford en collega‟s (2005a) merken hierbij op dat de verhouding tussen het familielid, de persoon die middelen misbruikt en de persoon die mogelijks sociale steun kan verlenen, essentieel is bij het nagaan van de effectiviteit van sociale steun. In het onderzoek van Orford en collega‟s (2005a) wordt de ideale sociale steun omschreven als sociale steun die komt van een persoon die beschikt over voldoende informatie over de problematiek, die beschikbaar is om te luisteren naar het familielid, die het familielid aanvaardt, die de persoon die middelen misbruikt niet veroordeelt of beschuldigt, die aanvoelt wanneer informatie behulpzaam is voor het familielid én die het familielid ondersteunt in het nemen van een positie tegenover de persoon die middelen misbruikt (Studiedag (Z)onder invloed, 2010). Familieleden geven aan dat personen uit hun netwerk heel vaak niet voldoen aan het geven van deze ideale steun. Daarnaast wordt opgemerkt dat ook professionele hulpverleners tekort schieten in het geven van goede sociale steun (Orford et al., 2005a). Hier moeten we er ons echter van bewust zijn dat noch personen uit het netwerk, noch professionelen uit de hulpverlening de ideale sociale steun kunnen bieden. Complementariteit is noodzakelijk en daarom wordt er aangeraden om op

22

zoek te gaan naar sociale steun bij verschillende personen uit verschillende contexten en settings (Studiedag (Z)onder invloed, 2010).

6.3.2 Hulpverlening als formele steun Uit het voorgaande blijkt dat professionelen in de hulpverlening er moeilijk in slagen om adequate sociale steun te bieden. In onderzoek geven familieleden aan dat zich vaak genegeerd of gestigmatiseerd voelen door hulpverleners (Orford et al., 2005a). Binnen de gespecialiseerde hulpverlening merken we dat hulpverleners personen die middelen misbruiken individualistisch benaderen, waardoor er niet wordt ingegaan op de noden van de familieleden en er onvoldoende of geen sociale steun wordt gegeven (Templeton et al., 2007; Templeton, 2009). Het gebrek aan goede sociale steun heeft deels te maken met het idee dat speelt dat ouders schuld treffen voor het middelenmisbruik van hun kind (Toumbourou et al., 2001). Uit onderzoek blijkt dat familiekenmerken het risico op middelenmisbruik kunnen vergroten (Velleman et al., 2005), maar ook factoren binnen de school, de vriendengroep en de samenleving spelen een rol (Toumbourou et al., 2001). Het feit dat familiekenmerken een risico kunnen vormen, zorgt ervoor dat familieleden een belangrijke rol kunnen vervullen in de preventie en de behandeling van middelenmisbruik (Velleman et al., 2005). In wat volgt staan we stil bij de hulpverlening algemeen en de hulpverlening specifiek in Vlaanderen voor personen die middelen misbruiken en hun familieleden. We gaan na in hoeverre deze hulpverleningsvormen aandacht schenken aan significante anderen en of deze formele steun effectief is. 6.3.2.1 Algemene hulpverlening Copello en collega‟s (2005) hebben de interventies binnen de hulpverlening die gericht zijn op personen die middelen misbruiken in de Westerse samenleving bestudeerd. Daarbij hadden ze specifieke aandacht voor de interventies die zich focussen op de gehele familie. De interventies werden in drie groepen ingedeeld. Interventies met familieleden om de persoon die middelen misbruikt te motiveren Vooreerst zijn er interventies die met familieleden aan de slag gaan om via deze weg de verwant die middelen misbruikt te motiveren om zelf deel te nemen aan de hulpverlening. Het achterliggende idee hierbij is dat de betrokkenheid van de familie de verwant kan aansporen om hulp te zoeken. Men gaat er ook vanuit dat de familieleden een zekere invloed kunnen uitoefenen en de druk kunnen vergroten om iets aan het misbruik te doen. Een voorbeeld van zo‟n interventie is Community Reinforcement and Family Training (CRAFT). Bij CRAFT gaan de hulpverleners samenwerken met familieleden om op die manier het middelenmisbruik van de verwant te doen afnemen en positief gedrag te doen toenemen met behulp van bekrachtiging. Meyers en collega‟s (1999) bestudeerden de werking van CRAFT en concludeerden dat een groot deel van de familieleden erin slaagden om hun verwant de stap te doen zetten naar de hulpverlening. De familieleden zelf hadden minder last van fysieke of psychische symptomen. Ook resultaten van soortgelijke interventies geven aan dat familieleden door hun gedragswijzigingen de verwant

23

kunnen doen inzien dat het middelenmisbruik problematisch is en dat er iets moet mee gebeuren (Copello et al., 2005). Gezamenlijke interventies met familieleden en de persoon die middelen misbruikt Ten tweede zijn er de interventies waar de persoon die middelen misbruikt en het familielid gezamenlijk aan deelnemen. Hierbij gaat men er vanuit dat positieve veranderingen binnen de relatie en de kwaliteit van de relatie een belangrijke rol spelen bij de behandeling. Participatie van de familie en familie-interacties zijn uitermate belangrijk. Een voorbeeld hierbij is therapie die gericht is op koppels, deze therapievorm heeft een positieve invloed op stress en bereikt betere resultaten dan individuele behandelingen. Een tweede voorbeeld is Social Behaviour and Network Therapy (SBNT), het uitgangspunt is dat personen die middelen misbruiken een sociaal netwerk dienen te ontwikkelen die hen ondersteunt bij de behandeling. Het netwerk wordt betrokken in de therapiesessies en krijgen handvatten aangereikt om positieve ondersteuning te bieden. Eerste studies omtrent SBNT geven aan dat zowel therapeuten als cliënten positief zijn over de benadering (Copello et al., 2005). Interventies die inspelen op de noden van familieleden Tot slot zijn er interventies die inspelen op de noden van familieleden. Het uitgangspunt is dat familieleden getroffen zijn door het middelenmisbruik van hun verwant met stress, depressies, fysieke en psychische klachten,… als mogelijke gevolgen. Deze hulpverlening richt zich daarom specifiek op de familieleden (Copello et al., 2005). Orford en collega‟s (2007b) merken op dat dit soort interventies tot voor kort niet terug te vinden waren in de hulpverlening. Professionelen binnen de eerstelijnshulpverlening beschikten vaak niet over de nodige expertise om familieleden van personen die middelen misbruiken te benaderen. Gespecialiseerde diensten daarentegen hebben vaak onvoldoende werkkrachten die zich op de familieleden kunnen richten. De noden van familieleden zijn dus vaak genegeerd geweest maar sinds enkele jaren is er een positieve evolutie op te merken en zijn er verschillende interventies ontwikkeld die zich specifiek op familieleden richten. Er worden twee voorbeelden gegeven. Toumbourou en collega‟s (2001) hebben een groepsprogramma voor ouders van personen die middelen misbruiken ontwikkeld, namelijk de Behavioural Exchange Systems Training (BEST). Met dit programma willen Toumbourou en collega‟s inspelen op de noden van de ouders en wil men de nodige ondersteuning bieden. Daarnaast wordt geprobeerd om de competenties en het welzijn van de ouders te verbeteren (Toumbourou et al., 2001). Het groepsprogramma duurt acht weken. Gedurende de eerste vier weken wordt aandacht geschonken aan het welzijn van de ouders door bijvoorbeeld over de thema‟s schaamte en verantwoordelijkheid te praten. Er wordt ook gepoogd om een ander perspectief te bieden op de relatie tussen zichzelf en het kind. Tijdens de laatste vier weken wordt gewerkt aan de ouderlijke vaardigheden waarbij men bijvoorbeeld aandacht schenkt aan het leren opkomen voor zichzelf. In onderzoek werd vastgesteld dat door deelname aan de groepssessies psychische problemen werden gereduceerd. Ouders stelden zich ook meer assertief op tegenover hun kind en het middelenmisbruik (Toumbourou et al., 2001; Copello et al., 2005).

24

Een tweede voorbeeld is de „5-step family intervention‟ die Copello en collega‟s ontwikkeld hebben voor familieleden van personen die middelen misbruiken en die in contact komen met de eerstelijnshulpverlening. Deze interventie is gebaseerd op het stress-strain-coping-support model (Orford et al., 2007a) en bestaat uit vijf stappen, namelijk (1) het familielid de mogelijkheid geven om over het probleem te praten en als hulpverlener onbevooroordeeld luisteren, (2) accurate informatie verstrekken over middelenmisbruik en de gevolgen daarvan, (3) nagaan hoe het familielid omgaat met de situatie, adviseren welke voor- en nadelen hierbij zijn en eventueel alternatieven aanbieden, (4) nagaan welke sociale steun het familielid ervaart en wat de mogelijkheden zijn om deze sociale steun te vergroten, en (5) indien nodig, het familielid gericht doorverwijzen voor verdere hulp (Velleman, 2009; Orford et al., 2007a). De basis van de interventie is een zelfhulpboek en er is een beperkte of een volledige interventie mogelijk. De beperkte interventie bestaat uit één sessie waarbij de hulpverlener het zelfhulpboek overhandigt aan het familielid en verduidelijkt. De bedoeling is dat het familielid het boek zelf doorneemt en er mee werkt. De volledige interventie bestaat eveneens uit een sessie waarbij het zelfhulpboek wordt overhandigd maar daarenboven volgen er vier individuele sessies met een hulpverlener (Orford et al., 2007a). De hulpverlener begeleidt het familielid doorheen het proces (Copello et al., 2009). Er werd reeds heel wat onderzoek uitgevoerd omtrent de werking en de uitkomsten van de „5-step intervention‟. Er werden positieve veranderingen in het copinggedrag van familieleden vastgesteld, familieleden focussen zich bijvoorbeeld meer op hun eigen leven en noden, zijn meer assertief, reageren minder emotioneel en zien het verband tussen het middelenmisbruik van hun verwant en de eigen gezondheid (Orford et al., 2007a; Copello et al., 2009). Deze veranderingen brengen positieve wijzigingen in de fysieke en psychische gezondheid met zich mee (Velleman, 2009; Copello et al., 2009). Verbeteringen omtrent sociale steun waren moeilijker vast te stellen en vergen waarschijnlijk meer tijd (Orford et al., 2007b). Sommige familieleden gaven in het onderzoek aan dat de interventie voor hen onvoldoende hulp kon bieden omdat er bijvoorbeeld geen nieuwe informatie werd verschaft of omdat het zelfhulpboek niet krachtig genoeg was om hun copinggedrag te veranderen (Orford et al., 2007a). De hulpverleners waren positief over de interventie en de veranderingen die ze vaststelden bij de familieleden. Bij de hulpverleners werd een positieve wijziging in hun houding vastgesteld tegenover familieleden. De hulpverleners zelf gaven enkele moeilijkheden aan waarmee ze geconfronteerd werden. Het is bijvoorbeeld niet evident om familieleden van personen die middelen misbruiken te identificeren en om hen aan te moedigen om deel te nemen aan de interventie. De hulpverleners durfden ook bepaalde familieleden niet benaderen omdat ze het gevoel hadden dat de problematiek te complex was of omdat het familielid te gestrest was (Orford et al., 2007b). Wat de vergelijking tussen de volledige en beperkte interventie betreft, werden statisch geen significante verschillen vastgesteld (Copello et al., 2009). Door de familieleden werd er echter wel een duidelijke voorkeur gegeven aan contact met een hulpverlener (Orford et al., 2007a). Kwalitatieve data geven ook aan dat de meerwaarde van de interventie de mogelijkheid is om openlijk met een hulpverlener te kunnen praten en om samen na te denken hoe de situatie kan aangepakt worden (Velleman, 2009). Naar de toekomst toe kan er geopteerd worden voor een flexibele combinatie van het zelfhulpboek en de gesprekken met de hulpverlener (Orford et al., 2007a).

25

De „5-step intervention‟ kan flexibel toegepast worden in verschillende settings (Templeton, 2009). Er werd bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar de implementatie van de beperkte versie van de „5step intervention‟ in de gespecialiseerde hulpverlening. Het implementeren en toepassen van deze interventie is haalbaar en er werden eveneens positieve veranderingen bij de familieleden opgemerkt. Om structureel aandacht te schenken aan de noden van de familieleden binnen de gespecialiseerde hulpverlening dient men echter wel vanuit een meer holistische visie te werken waarbij men rekening houdt met de context (Templeton et al., 2007). De beperkte versie van de „5-step

intervention‟

werd

ook

succesvol

geïmplementeerd

in

een

professioneel

geleide

lotgenotengroep. Resultaten van een eerste onderzoek omtrent de werking hiervan zijn veelbelovend. Er werd een betere gezondheid vastgesteld bij de deelnemers en de hoop op een betere toekomst was toegenomen (Templeton, 2009).

6.3.2.2 Hulpverlening in Vlaanderen Een overzicht van de alcohol- en drughulpverlening in Vlaanderen is terug te vinden op de website van de Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen (VAD). Wanneer we

het overzicht

bekijken, merken we dat naast de eerstelijns- en de gespecialiseerde hulpverlening, mantelzorg en zelfhulp een centrale plaats krijgen. Significante anderen krijgen de belangrijke rol toegewezen om zorg te dragen voor de persoon die middelen misbruikt. In de huidige maatschappij krijgen we te maken met „de-institutionalisering‟, wat betekent dat interventies korter worden en ambulante zorg noodzakelijk is. Er wordt dus steeds meer beroep gedaan op de context, namelijk familieleden, vrienden, buren,… moeten de persoon die middelen misbruikt ondersteunen en hulp aanbieden. Significante anderen zijn als het ware „mede-hulpverleners‟ waardoor de druk op hen en de verwachtingen heel groot worden (Alcohol- en drughulpverlening (n.d.). Wegwijs in de alcohol- en drughulpverlening; Studiedag (Z)onder invloed, 2010). Maar in hoeverre wordt er zorg gedragen voor de significante anderen? Welke sociale steun ervaren zij en is die beschikbaar voor hen? In Vlaanderen zijn er verscheidene initiatieven die aandacht schenken aan significante anderen. Zo bestaan

er

verschillende

praatgroepen,

biedt

men

binnen

de

Centra

voor

Geestelijke

Gezondheidszorg relatie- en gezinstherapieën aan, kan men via de druglijn allerlei vragen of hulpvragen stellen omtrent middelen en het misbruik ervan, is er in de provincie Oost-Vlaanderen een brochure ontwikkeld voor ouders over jongeren en druggebruik, wordt er in therapeutische gemeenschappen familiebegeleiding aangeboden,… We merken een groeiende aandacht voor de context en significante anderen binnen de hulpverlening (Studiedag (Z)onder invloed, 2010). Ook vanuit de overheid wordt de focus verbreedt naar familieleden en significante anderen. Minister Jo Vandeurzen kondigt in zijn nieuw beleidsplan geestelijke gezondheidszorg (26 november 2010) aan dat hij groot belang hecht aan de inbreng van families. Hij wil een familieplatform oprichten waardoor hij de samenwerking tussen verschillende familieorganisaties in Vlaanderen stimuleert en waarmee hij familieleden in gesprek wil laten gaan met zorgverstrekkers. Minister Jo Vandeurzen wil eveneens evolueren naar een beleid waarbij ondersteuning geboden wordt aan mantelzorgers: “we moeten zorg dragen voor zij die zorg opnemen voor anderen” (Craeymeersch & De Groote, 2010).

26

Anderzijds wordt er in Vlaanderen weinig onderzoek verricht omtrent familieleden van personen die middelen misbruiken waardoor het moeilijk in te schatten is of familieleden deze initiatieven effectief ondersteunend vinden. Er zijn slechts een beperkt aantal artikels of onderzoeken terug te vinden waarbij significante anderen aan het woord worden gelaten. Het citaat uit het artikel “Ouders over drugverslaafde dochter” toont dat familieleden vaak moeilijk de weg vinden naar de hulpverlening: “Jarenlang hebben wij naar hulp gezocht, zonder dat we iets vonden. Het is jammer dat de eerstelijnshulp niet meer oog heeft voor de noden van familieleden, en niet sneller naar de gepaste hulpverlening doorverwijst” (Beel, 2010). Ook tijdens de studiedag '(Z)onder invloed' (2010) gaven ouders aan dat er een groot tekort is aan gerichte doorverwijzing naar hulpverlening voor ouders. Similes is een vereniging voor gezinsleden en nabijbetrokkenen van personen met psychiatrische problemen, ook zij merken tekorten op: “Er is te weinig steun voor wie als familielid psychisch evengoed van de kaart is en steun en hulp nodig heeft. De zorg zou moeten gaan naar de patiënt en de familie, het is geen of – of – verhaal” (Craeymeersch & De Groote, 2010). Eenmaal ouders de weg hadden gevonden naar oudergroepen werd dit wel als ondersteunend ervaren (Studiedag (Z)onder invloed, 2010). Ook in het artikel wordt de werking van de gespecialiseerde hulpverlening en de oudergroepen positief bevonden: “Ze hebben zelf ook veel gehad aan de manier waarop ze door de ontwenningskliniek werden opgevangen en aan de gespreksgroep met ouders van andere jongeren in de kliniek” (Beel, 2010). Uit een onderzoek bij drie Vlaamse oudergroepen werd duidelijk dat ouders de werking van de oudergroepen positief evalueerden, vooral de sociale steun die ze ervaren, de herkenning die ze vinden bij anderen en de praktische tips vinden ze een meerwaarde (Soyez, 2008).

27

Hoofdstuk 7: Probleemstelling In de literatuurstudie hieraan voorafgaand wordt duidelijk dat ouders van personen die middelen misbruiken vaak bezorgd zijn om hun kind en geconfronteerd worden met stress. Dit kan ernstige gevolgen hebben voor het welzijn van deze ouders. In de literatuurstudie zien we eveneens dat de copingstrategieën en de ervaren sociale steun dit stressproces kunnen mediëren. Onderzoek met betrekking tot dit thema en deze onderzoeksgroep situeert zich voornamelijk in Groot-Brittannië, Mexico en Australië. Soortgelijk onderzoek werd echter nog niet uitgevoerd in België. Met het onderzoek in deze masterproef willen we een eerste stap zetten om verandering te brengen in deze leemte. In dit onderzoek brengen we de concepten coping, sociale steun en welzijn bij ouders van personen die middelen misbruiken in kaart, om dan na te gaan in welke mate coping en sociale steun samenhangen met welzijn. Er wordt ook nagegaan of bepaalde achtergrondkarakteristieken een verschil in copingstrategieën of ervaren sociale steun opleveren. Dit onderzoek kadert binnen de meest recente visie waarbij ouders van personen die middelen misbruiken op een niet beschuldigende manier worden benaderd. Ze worden gezien als personen die te maken krijgen met stress en hierdoor specifieke noden hebben. De centrale probleemstelling van dit onderzoek is: “Is er sprake van een samenhang tussen coping of sociale steun en het welzijn van ouders van personen die middelen misbruiken?”. Deze uitgebreide probleemstelling wordt opgedeeld in vier onderzoeksvragen. Onderzoeksvraag 1: “Wat houdt coping, sociale steun en welzijn in bij ouders van personen die middelen misbruiken?” Bij deze onderzoeksvraag willen we de drie concepten in kaart brengen door de ervaringen van ouders van personen die middelen misbruiken te bevragen. Dit wordt gedaan aan de hand van vragenlijsten. Coping wordt verder ingedeeld in geëngageerde, tolerante en vermijdende copingstrategieën. Sociale steun bestaat uit positieve functionele steun, negatieve steun en positieve steun specifiek voor familieleden van personen die middelen misbruiken. Welzijn wordt in kaart gebracht door na te gaan of de ouders fysieke, psychische en depressieve symptomen ervaren.

Onderzoeksvraag 2: “Is er sprake van een samenhang tussen de copingstrategieën van ouders van personen die middelen misbruiken en hun welzijn?” De copingstrategieën en het welzijn van ouders van personen die middelen misbruiken worden bij de eerste onderzoeksvraag in kaart gebracht. Bij deze tweede onderzoeksvraag willen we nagaan of er een verband is tussen de copingstrategieën die ouders toepassen en de symptomen die ze ervaren.

28

Onderzoeksvraag 3: “Is er sprake van een samenhang tussen de sociale steun die ouders van personen die middelen misbruiken ervaren en hun welzijn?” Bij de eerste onderzoeksvraag wordt getracht de ervaren sociale steun en het welzijn van ouders van personen die middelen misbruiken in kaart te brengen. Wanneer dit gebeurd is, gaan we na of er een verband is tussen deze ervaren sociale steun en de symptomen waar ouders eventueel mee geconfronteerd worden.

Onderzoeksvraag 4: “Is er sprake van een verschil wat de copingstrategieën of de ervaren sociale steun betreft bij verschillende achtergrondkarakteristieken van ouders van personen die middelen misbruiken?” Bij deze onderzoeksvraag willen we nagaan of er bij bepaalde achtergrondkarakteristieken van de ouders een verschil kan opgemerkt worden bij de copingstrategieën of de ervaren sociale steun. Er worden vier karakteristieken geselecteerd: het geslacht van de ouders, de leeftijd van de ouders, het aantal jaren geconfronteerd zijn met de problematiek en de frequentie van het contact met het kind dat middelen misbruikt.

29

METHODE Om de geformuleerde probleemstelling en onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden, werd een onderzoeksgroep samengesteld die bestaat uit ouders van personen die middelen misbruiken. Aan de hand van verschillende vragenlijsten werd gepeild naar hun ervaringen. Daarna volgde een kwantitatieve analyse van de verzamelde data. Deze studie is een kwantitatief onderzoek. Het proces dat hierbij doorlopen werd, wordt in dit deel weergegeven. Deze studie maakt deel uit van een ruimer onderzoek, namelijk de doctoraatsstudie “Stress proliferatie bij informele zorgverleners van mensen die middelen misbruiken” van Jente Vandeburie. De informatie die hierna volgt, beperkt zich tot de studie omtrent ouders van personen die middelen misbruiken. Deel twee van deze studie „Methode‟ wordt ingedeeld in drie hoofdstukken. Bij het eerste hoofdstuk „Onderzoeksgroep‟ staan we stil bij de criteria die werden gehanteerd om de onderzoeksgroep samen te stellen, de rekruteringsstrategieën, het proces dat doorlopen werd en de kenmerken van de uiteindelijke onderzoeksgroep. In het tweede hoofdstuk „Materiaal‟ worden de vragenlijsten, die werden gebruikt om de gegevens te verzamelen, uitvoerig beschreven. Tot slot wordt in hoofdstuk drie „Analyse‟ de stappen die ondernomen zijn om de gegevens te verwerken uit de doeken gedaan.

30

Hoofdstuk 1: Onderzoeksgroep De huidige onderzoeksgroep bestaat uit 42 deelnemers die moeder of vader zijn van een persoon die middelen misbruikt. Bij de samenstelling van de onderzoeksgroep, werd met een aantal criteria rekening gehouden. De deelnemers zijn meerderjarig en ervaren het middelenmisbruik van hun kind als problematisch. De gegevens voor het onderzoek werden verzameld met behulp van verscheidene vragenlijsten, om deze te kunnen invullen, moesten de deelnemers Nederlandstalig of Engelstalig zijn. Personen met een ernstig psychisch probleem die niet of onvoldoende in staat zijn om de vragenlijsten in te vullen, werden niet bevraagd. Personen die zelf een geschiedenis van middelenmisbruik hebben of tot heden middelen gebruiken, werden wel opgenomen in de onderzoeksgroep. Enkel wanneer het huidig gebruik van de ouder in dezelfde mate ernstig of ernstiger is dan dat van het kind, werd de ouder niet bevraagd. Er werden drie rekruteringsstrategieën gehanteerd om de onderzoeksgroep samen te stellen. Ouders werden gerekruteerd via de gespecialiseerde alcohol- en drughulpverlening of via gespreksgroepen voor ouders van personen die middelen misbruiken. Er werden ook verscheidene oproepen gedaan via de media (bijvoorbeeld het internet, de krant,...). De deelname aan dit onderzoek gebeurde door de ouders op vrijwillige basis. Binnen de hulpverlening vroegen hulpverleners aan ouders of zij geïnteresseerd waren om deel te nemen aan het onderzoek. Als de ouders instemden, dan werden hun namen doorgegeven aan Jente Vandeburie en werden zij telefonisch gecontacteerd. Ouders namen ook zelf contact op, bijvoorbeeld na de oproep in de krant. Bij het eerste telefonisch contact werd het onderzoeksopzet mondeling verduidelijkt en werd er afgesproken waar en wanneer de vragenlijsten konden worden afgenomen. Een aantal ouders haakten af na het horen van het onderzoeksopzet. Redenen hiervoor waren dat ouders het emotioneel te zwaar zouden vinden om over de problematiek te praten, dat de relatie met hun zoon of dochter die middelen misbruikt heel moeilijk loopt of dat het omwille van praktische redenen niet haalbaar zou zijn om deel te nemen. Zoals reeds is vermeld, werden de gegevens verzameld aan de hand van verschillende vragenlijsten. Deze vragenlijsten werden ofwel bij de ouders in hun thuiscontext afgenomen ofwel in de faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen van de Universiteit Gent. De ouders gaven zelf aan welke setting ze prefereerden en wanneer de vragenlijsten konden worden afgenomen. De vragenlijsten werden ofwel afgenomen door Jente Vandeburie, Ellien Stoelzaet of mezelf. De ouders vulden twaalf vragenlijsten in, dit duurde gemiddeld 2 à 3 uur. Bij iedere vragenlijst werd de inhoud door de interviewer gekaderd en werden de instructies om de vragenlijst in te vullen toegelicht. Bij het afnemen van de vragenlijsten werd eerst een geïnformeerde toestemming voorgelegd aan de ouders, alle ouders tekenden deze toestemming. De geïnformeerde toestemming is terug te vinden in Bijlage 4. De data werden verzameld in de periode van mei 2010 tot en met februari 2011.

31

De uiteindelijke steekproef bestaat uit 42 deelnemers. Aan het onderzoek namen 12 vaders (28.6%) en 30 moeders (71.4%) deel. De gemiddelde leeftijd van de deelnemende ouders is 55.62 jaar, waarvan de jongste deelnemer 43 jaar oud is en de oudste deelnemer 75 jaar. Eén ouder is afkomstig uit Kazachstan, alle andere deelnemers zijn Belgen. Bijna de helft van de ouders (47.6%) kwam in contact met het onderzoek via de gespecialiseerde alcohol- of drughulpverlening. Anderen kwamen via de media (38.1%), een praatgroep (9.5%) of via familie, vrienden en kennissen (4.8%) in contact met het onderzoek. Bij 32 ouders (76.2%) gaat het om de zoon die middelen misbruikt, bij 10 ouders (23.8%) betreft het de dochter die middelen misbruikt. De gemiddelde leeftijd van de persoon die middelen misbruikt is 27.86 jaar, waarbij de jongste persoon 17 jaar is en de oudste 45 jaar. De probleemmiddelen die de personen misbruiken zijn de volgende: illegale drugs (31%), illegale drugs en alcohol (31%), alcohol (21.4%), illegale drugs, alcohol en medicatie (7.1%), illegale drugs en medicatie (4.8%) en alcohol en medicatie (4.8%). Het overgrote deel van de ouders (81%) woont op dit moment niet samen met hun zoon of dochter. De meeste ouders (81%) hebben echter wel wekelijks of meer dan wekelijks contact met hun zoon of dochter die middelen misbruikt, 3 ouders (7.1%) geven aan dat er op dit moment geen contact meer is met hun zoon of dochter.

32

Hoofdstuk 2: Materiaal Zoals reeds werd

vermeld, kadert

het

huidig onderzoek in een doctoraatsstudie. Deze

doctoraatsstudie bevraagd het stressproces van familieleden van personen die middelen misbruiken aan de hand van twaalf vragenlijsten. In het huidig onderzoek wordt gepeild naar de copingstrategieën, de ervaren sociale steun en het welzijn van ouders van personen die middelen misbruiken. Hiervoor werden vijf vragenlijsten gebruikt, namelijk een vragenlijst die peilt naar algemene informatie, de Coping Vragenlijst, de Sociale Steun Schaal, de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris. In wat volgt worden de vijf vragenlijsten voorgesteld. Als laatste punt worden de validiteit en betrouwbaarheid van de vragenlijsten besproken.

2.1 Algemene informatie De vragenlijst omtrent algemene informatie werd door Jente Vandeburie opgesteld. Deze vragenlijst peilt naar enkele achtergrondkarakteristieken van de ouder en van het kind dat middelen misbruikt. Deze vragenlijst werd bij het begin van het interview afgenomen en werd door de interviewer ingevuld. Dit nam ongeveer 10 à 15 minuten in beslag. Voorbeeldvragen bij deze vragenlijst zijn “Hoe bent u in contact gekomen met het onderzoek?”, “Wat is de hoogste opleiding waarvoor u een diploma hebt behaald?”, “Wat is de samenstelling van uw gezin?” en “Hoe lang bent u al effectief op de hoogte van de problemen met alcohol en/of drugs van uw familielid?”. Daarnaast zijn er nog enkele vragen die polsen naar de zoon of dochter die middelen misbruikt. Enkele voorbeeldvragen: “Met welke middelen heeft uw familielid problemen?”, “Was uw familielid vroeger al in behandeling voor zijn/haar problemen met alcohol en/of andere drugs?” en “Op welke manier hebt u op dit moment hoofdzakelijk contact met uw familielid?”.

2.2 Coping Vragenlijst De Coping Vragenlijst (Soyez et al., 2006) is de Nederlandstalige uitvoering van de korte versie van de Coping Questionnaire (CQ: Orford, 1996). De Coping Questionnaire werd oorspronkelijk ontwikkeld om de copingstrategieën van vrouwen, die getrouwd zijn met mannen met een alcoholprobleem, na te gaan (Orford et al., 2001; Orford et al., 2005b). De huidige versie van de Coping Questionnaire gaat na welke copingstrategieën de familieleden van personen die middelen misbruiken gebruiken (Orford et al., 2001). De Coping Vragenlijst bestaat uit 30 items/vragen die betrekking hebben op de copingstrategieën van de laatste drie maanden (Philpott & Christie, 2008). De deelnemers dienen de vragenlijst zelf in te vullen. Ze hebben hierbij de keuze tussen „neen‟, „één of twee keer‟, „soms‟ en „vaak‟. De 30 items kunnen onderverdeeld worden in drie subschalen. Deze drie schalen komen overeen met de drie copingdimensies, namelijk geëngageerde, tolerante en vermijdende coping (Orford et al., 2005b). De eerste subschaal „geëngageerde coping‟ wordt door 14 items gevormd. Twee

33

voorbeeldvragen bij deze subschaal zijn: “Heb je recent bij hem/haar gepleit om iets te doen aan zijn/haar alcohol- en/of druggebruik?” en “Heb je recent met hem/haar samen gezeten om hem/haar te helpen de financiële situatie uit te klaren?”. De tweede subschaal is „tolerante coping‟ en bevat 9 items. De volgende twee vragen horen bij deze schaal: “Heb je recent hem/haar geld gegeven, zelfs wanneer je dacht dat hij/zij het zou uitgeven om alcohol of drugs te gebruiken?” en “Heb je recent de situatie aanvaard als een deel van het leven dat niet veranderd kan worden?”. Tot slot is er de subschaal „vermijdende coping‟, deze wordt gevormd door 8 items. Twee voorbeeldvragen bij deze subschaal zijn “Heb je recent wanneer hij/zij onder invloed was van alcohol of drugs, hem/haar alleen gelaten om voor zichzelf te zorgen of uit zijn/haar buurt gebleven?” en “Heb je recent jezelf soms op de eerste plaats gezet door voor jezelf te zorgen of jezelf te trakteren?”. Om de antwoorden op de vragenlijst te beoordelen, wordt er gewerkt met een scoringsysteem. De antwoorden worden als volgt gescoord: „neen=0‟, „één of twee keer=1‟, „soms=2‟ en „vaak=3‟. De scores van de eerste en de tweede subschaal worden berekend door de scores van de items die bij de subschalen horen op te tellen. De derde subschaal wordt berekend door de scores van 6 items op te tellen, de scores van 2 items af te trekken en daarbij 6 op te tellen. De totale score van de vragenlijst wordt berekend door de scores van de 30 items op te tellen (Orford et al., 2005b; Soyez et al., 2006).

2.3 Sociale Steun Schaal De Sociale Steun Schaal is de Nederlandstalige versie van de ADF Social Support Scale (Toner & Velleman, 2010). Deze Engelstalige vragenlijst werd in het Nederlands vertaald door Jente Vandeburie en Veerle Soyez (2010). De vragenlijst heeft als doel de sociale steun voor familieleden van personen die middelen misbruiken na te gaan. De Sociale Steun Schaal is een zelfrapportage instrument die bestaat uit 25 items/vragen waarbij de deelnemers bij ieder item de keuze hebben om „nooit‟, „één of twee keer‟, „soms‟ of „vaak‟ aan te duiden. De 25 vragen hebben betrekking op de afgelopen drie maanden en worden verder ingedeeld in drie subschalen. De eerste subschaal is „positieve functionele steun‟ en wordt gevormd door 11 items. Deze subschaal bevat emotionele steun, materiële steun, vriendschap en ondersteuning om met het probleem om te gaan. Er worden twee vragen als voorbeeld gegeven: “Vrienden/kennissen waren er voor mij wanneer ik praktische hulp nodig had” en “Vrienden/ kennissen hebben de beslissingen die ik genomen heb ten overstaan van mijn familielid en zijn/haar alcohol- en/of druggebruik ondersteund”. De tweede subschaal is „negatieve steun specifiek voor familieleden van personen die middelen misbruiken‟. Deze subschaal wordt gevormd door 8 vragen die betrekking hebben op de negatieve steun die werd ontvangen omtrent de copingstrategieën, de houdingen en de acties die worden ondernomen tegenover de persoon die middelen

misbruikt.

Twee

voorbeeldvragen

hierbij

zijn:

“Vrienden/kennissen

hebben

mijn

inspanningen om mij te verzetten tegen het alcohol- en/of druggebruik van mijn familielid in vraag

34

gesteld” en “Vrienden/kennissen hebben gemene dingen gezegd over mijn familielid”. Tot slot is er de derde subschaal, namelijk „positieve steun specifiek voor familieleden van personen die middelen misbruiken‟. Deze subschaal bestaat uit 6 items en bevat emotionele steun, het voorzien van informatie en het ondersteunen van de copingstrategieën, de houdingen en de acties tegenover de persoon die middelen misbruikt. Twee vragen bij deze subschaal zijn “De huisarts of een andere professionele hulpverlener is er geweest voor mij” en “Vrienden/kennissen hebben mijn familielid terecht gewezen namens mij” (Toner & Velleman, 2010). Ook bij deze vragenlijst wordt gebruik gemaakt van een scoringsysteem. De antwoorden op de vragen worden op de volgende manier gescoord: „nooit=0‟, „één of twee keer=1‟, „soms=2‟ en „vaak=3‟. Om de scores van de subschalen te berekenen, worden alle scores van de items die bij een subschaal horen opgeteld. De totale score wordt berekend door de score van subschaal één bij de score van subschaal drie op te tellen én van dit totaal wordt de score van subschaal twee afgetrokken. De maximale totale score is 54, de minimale totale score is -24. Om de gegevens omtrent sociale steun te vervolledigen, heeft Jente Vandeburie twee bijkomende vragen opgesteld. Deze vragen gaan na van wie de familieleden sociale steun ontvangen (zowel formeel als informeel) en in welke mate de familieleden tevreden zijn met de steun die ze ontvangen van deze personen. De informele steunbronnen die in de vragenlijst aan bod komen, zijn de ouders, partner, kinderen, broers of zussen, andere familieleden, vrienden en collega's. De mogelijke formele steunbronnen zijn de huisarts, psycholoog/maatschappelijk werker/psychiater, hulpverleners binnen de alcohol- of drughulpverlening en andere professionele hulpverleners. Om aan te geven in welke mate de familieleden tevreden zijn met de steun die ze ontvangen, kunnen ze dit aanduiden op een schaal van 0 tot 10. Daarbij is 0 gelijk aan helemaal niet tevreden en 10 is gelijk aan helemaal tevreden.

2.4 Symptoom Taxatie Test De Symptoom Taxatie Test is de Nederlandstalige versie van de Symptom Rating Test (SRT: Kellner & Sheffield, 1973). De vertaling gebeurde door Soyez en collega‟s (2006). De vragenlijst wordt gebruikt om de fysieke en psychische gezondheid van een persoon te beoordelen (Orford et al., 2001; Copello et al., 2009). De vragenlijst is eveneens een zelfrapportage instrument die bestaat uit 30 items/symptomen. De items gaan na of de deelnemers bepaalde symptomen hebben ervaren gedurende de laatste 3 maanden. De antwoordmogelijkheden zijn „nooit‟, „soms‟ en „vaak‟. De vragenlijst wordt in twee subschalen ingedeeld, namelijk de psychische en de fysieke symptomen. De subschaal „psychische symptomen‟ wordt gevormd door 18 items. Enkele voorbeelden van psychische symptomen zijn “je angstig of verschrikt voelen”, “moeite hebben om helder te denken of moeite hebben besluiten te nemen”, “je minder voelen dan anderen” en “interesseverlies in de meeste zaken”. De subschaal „fysieke symptomen‟ bestaat uit 12 items. Voorbeelden van fysieke symptomen zijn “je moe voelen

35

of gebrek hebben aan energie”, “trillen of beven”, “je lichaam (of een deel ervan) voelt zwak aan” en “het duurt lang om in slaap te vallen of een rusteloze slaap of nachtmerries hebben” (Orford et al., 2005b; Kellner & Sheffield; 1973). Het scoringsysteem van deze vragenlijst is als volgt: „nooit=0‟, „soms=1‟ en „vaak=2‟. Om de scores van de subschalen te weten te komen, worden de scores van de items die bij de subschalen horen opgeteld. De scores van de 30 items worden opgeteld om de totale score van de vragenlijst te berekenen (Kellner & Sheffield; 1973).

2.5 Beck Depressie Inventaris De Beck Depressie Inventaris (van der Does, 2002) is de Nederlandstalige uitvoering van de Beck Depression Inventory II (BDI-II: Beck, Steer & Brown, 1996). De BDI-II is de herziening van de Beck Depression Inventory (BDI: Beck, Ward, Mendelson, Mock & Erbaugh, 1961) en sluit aan bij de criteria van de DSM-IV voor depressie (Weiner & Craighead, 2010). De BDI is ontwikkeld om de intensiteit van depressieve symptomen te meten (Boyd, 2002). De Beck Depressie Inventaris bestaat uit 21 items/uitspraken en dient door de deelnemers zelf ingevuld te worden. Bij de uitspraken staan er telkens een aantal rijtjes met gevoelens. De deelnemers moeten bij iedere uitspraak het rijtje aanduiden die het best beschrijft hoe ze zich de afgelopen twee weken met vandaag erbij gevoeld hebben. Een voorbeeld om de werking van de vragenlijst te verduidelijken. Een voorbeeld van een uitspraak is „Verlies van plezier‟, hierbij horen vier rijtjes met gevoelens, namelijk “0. Ik beleef net zoveel plezier als altijd aan de dingen die ik leuk vind”, “1. Ik geniet niet meer zoveel van dingen als vroeger”, “2. Ik beleef heel weinig plezier aan de dingen die ik vroeger leuk vond” en “3. Ik beleef geen enkel plezier aan de dingen die ik vroeger leuk vond”. Als er meerdere rijtjes van toepassing zijn, dan moet het rijtje met het hoogste cijfer aangeduid worden. Zoals bij het voorbeeld duidelijk wordt, worden de antwoorden gescoord met 0, 1, 2 of 3. Om de totale score van de Beck Depressie Inventaris te berekenen, worden alle scores opgeteld. De totale scores hebben de volgende betekenis: „0-13=minimale depressie‟, „14-19=lichte depressie‟, „2028=matige depressie‟ en „29-63=ernstige depressie‟. Een hogere score duidt dus op meer depressieve symptomen (Weiner & Craighead, 2010).

2.6 Validiteit en betrouwbaarheid van de vragenlijsten Om de beschrijving van de vragenlijsten compleet te maken, wordt stilgestaan bij de validiteit en de betrouwbaarheid van de Coping Vragenlijst, de Sociale Steun Schaal, de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris. “Validiteit is het concept dat gehanteerd wordt om een onderzoeksopzet te beschrijven die meet wat hij inhoudelijk beoogt te meten” (De Pelsmacker &

36

Van Kenhove, 2006). “Betrouwbaarheid heeft te maken met de vraag of de meting vrij is van toevalsmatige fouten en dus of de meting leidt tot consistente resultaten” (De Pelsmacker & Van Kenhove, 2006). 2.6.1 Validiteit Er is een onderscheid tussen interne en externe validiteit. De interne validiteit gaat na of een vragenlijst meet wat het beoogt te meten. Met externe validiteit wordt de veralgemeenbaarheid van de verkregen resultaten naar andere personen, tijden of situaties bedoeld (De Pelsmacker & Van Kenhove, 2006). Wat de interne validiteit van de vragenlijsten binnen het huidig onderzoek betreft, is het zo dat iedere vragenlijst werd opgesteld door experts na een grondige studie. De vragenlijsten werden eveneens in een groot aantal onderzoeken gebruikt, waardoor de interne validiteit gegarandeerd wordt (Copello et al., 2009; Orford et al., 2005b). De externe validiteit van het huidig onderzoek kan niet volledig gegarandeerd worden. De huidige steekproef bestaat uit 42 ouders van personen die middelen misbruiken. Dit is een beperkte steekproef maar door hun ervaringen te bevragen, kunnen we wel een algemeen beeld verkrijgen. Door drie rekruteringsstrategieën te gebruiken, probeerden we personen uit verschillende contexten te bereiken. Alle deelnemers participeren echter op vrijwillige basis, hierdoor bestaat de kans dat resultaten vertekend zullen zijn.

2.6.2 Betrouwbaarheid Belangrijk binnen het huidig onderzoek zijn de parallelle vormen betrouwbaarheid, deze vorm wordt gebruikt om de betrouwbaarheid van observatiemethoden na te gaan (De Pelsmacker & Van Kenhove, 2006). In het onderzoeksopzet werden drie personen ingeschakeld om ouders van personen die middelen misbruiken te interviewen. Om ervoor te zorgen dat de interviewers op dezelfde manier te werk zouden gaan, werd er een oefensessie georganiseerd waarbij er richtlijnen werden gegeven. De parallelle vormen betrouwbaarheid wordt gegarandeerd door de duidelijke onderlinge afspraken die werden gemaakt. Een basisvereiste van goed onderzoek is het nagaan van de interne consistentie betrouwbaarheid van een vragenlijst. De interne consistentie betrouwbaarheid van een vragenlijst toont aan in welke mate de verschillende items van de vragenlijst hetzelfde construct meten. Dit wordt onderzocht door de Cronbach‟s alfa analyse. De Cronbach‟s alfa is een getal tussen 0 en 1. Als de waarde van de Cronbach's alfa groter of gelijk is aan 0.60 is de interne consistentie van een vragenlijst in orde. Hoe hoger de waarde, hoe beter de interne consistentie tussen de items van de vragenlijst (De Pelsmacker & Van Kenhove, 2006). Om de interne consistentie van de vragenlijsten binnen het huidig onderzoeksopzet na te gaan, werd de Cronbach‟s alfa analyse uitgevoerd in het statistisch programma SPSS 17. Binnen het huidig onderzoek heeft de Coping Vragenlijst een zeer hoge interne consistentie met een Cronbach's alfa die gelijk is aan 0.86. De subschalen „geëngageerde coping‟ (alfa=0.92), „tolerante coping‟ (alfa=0.60) en „vermijdende coping‟ (alfa=0.63) hebben ook een goede interne consistentie. Bij de Sociale Steun Schaal merken we dat deze vragenlijst in het huidig onderzoek

37

eveneens over een hoge interne consistentie beschikt (alfa=0.85). De Cronbach's alfa van de subschalen „positieve functionele steun‟, „negatieve steun specifiek voor familieleden van personen die middelen misbruiken‟ en „positieve steun specifiek voor familieleden van personen die middelen misbruiken‟ bedragen respectievelijk 0.94, 0.73 en 0.58. Wat de Symptoom Taxatie Test betreft, kunnen we besluiten dat deze vragenlijst in het huidig onderzoek een uitstekende interne consistentie heeft (alfa=0.94). Ook de interne consistentie van de subschalen „psychische symptomen‟ (alfa=0.91) en „fysieke symptomen‟ (alfa=0.89) is uitstekend. De Beck Depressie Inventaris heeft eveneens een uitstekende interne consistentie (alfa=0,95). We kunnen besluiten dat de vragenlijsten in het huidige onderzoeksopzet een zeer hoge interne consistentie hebben en bijgevolg de constructen op een adequate manier meten aan de hand van de verschillende items. De interne consistentie van de subschalen is over het algemeen goed. Enkel de subschaal „positieve steun specifiek voor familieleden van personen die middelen misbruiken‟ van de Sociale Steun Schaal haalt net de grens (0.60) niet. Er worden echter geen items uit de subschaal verwijderd. Dit om de resultaten van dit onderzoek te kunnen vergelijken met die van andere onderzoeken.

38

Hoofdstuk 3: Analyse In deel drie „Resultaten‟ worden de verzamelde data geanalyseerd. De werkwijze die bij deze analyse wordt gehanteerd, wordt in dit hoofdstuk toegelicht. De data-analyse zal uitgevoerd worden in het statistisch programma SPSS 17. Om de informatie overzichtelijk weer te geven, zal gebruik worden gemaakt van tabellen. Zoals reeds duidelijk werd, worden de vragenlijsten gevormd door een aantal items/vragen. Het aantal items varieert echter bij iedere vragenlijst en bij iedere subschaal. Wanneer we teruggrijpen naar de probleemstelling en de onderzoeksvragen, zien we dat we de samenhang tussen de verscheidene vragenlijsten of subschalen willen nagaan. Doordat iedere vragenlijst en subschaal uit een verschillend aantal items bestaat, zouden de resultaten vertekend kunnen zijn. Om dit te voorkomen, worden de vragenlijsten gestandaardiseerd. De standaardisering van de vragenlijsten en de subschalen gebeurt door de resultaten van het betrokken aantal items op te tellen en dit te delen door het aantal items. De eerste stap van de analyse is het beschrijven van de steekproef. Aan de hand van absolute en relatieve frequenties wordt de informatie, die vervat zit in de resultaten van de variabelen, geordend. De tweede stap binnen de analyse is het beschrijven van de verzamelde data. De gemiddelde scores worden berekend om de informatie die de resultaten van de variabelen ons geven in één getal samen te vatten (Moerkerke, 2008). Daarnaast worden de behaalde minimum- en maximumscores weergegeven. De derde stap van de data-analyse is het nagaan van een samenhang tussen de verschillende variabelen. Aan de hand van het correlatiecoëfficiënt van Pearson (r) kijken we of er sprake is van een lineaire samenhang tussen twee variabelen en gaan we na wat de sterkte is van het eventuele verband. De waarde van r varieert tussen -1 en +1. Als r gelijk is aan 0 dan zijn de twee variabelen niet gecorreleerd. Als r groter is dan 0 dan spreken we over een positieve correlatie. Als r kleiner is dan 0 dan hebben we te maken met een negatieve correlatie. Hoe groter de absolute waarde van r, hoe sterker het verband (Moerkerke, 2008). De laatste stap van de data-analyse is het uitvoeren van een variantie-analyse (ANOVA). Een variantie-analyse is een toetsingsprocedure die nagaat of het gemiddelde van een uitkomst verschilt voor twee of meer groepen van observaties. Met de variantie-analyse wordt eveneens nagegaan of verschillen tussen de gemiddelden gerelateerd zijn aan het verschil in groepen (Moerkerke, 2008).

39

RESULTATEN In dit deel worden de resultaten van het onderzoek voorgesteld. Hoofdstuk 1 omvat enkele kenmerken van de steekproef en van de personen die middelen misbruiken. In Hoofdstuk 2 grijpen we terug naar de onderzoeksvragen die geformuleerd werden op het einde van het literatuuronderzoek. Hierbij brengen we eerst de concepten coping, sociale steun en welzijn in kaart. Hiervoor gaan we na hoe ouders geantwoord hebben op de Coping Vragenlijst, de Sociale Steun Schaal, de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris. De scores worden voorgesteld aan de hand van gemiddelden en minimum- en maximumscores. Daarna kijken we of er sprake is van een samenhang tussen coping en welzijn en tussen sociale steun en welzijn, dit met behulp van correlatiecoëfficiënten. Tot slot gaan we na of er bij vier achtergrondkarakteristieken van de steekproef een verschil kan opgemerkt worden wat de coping of de sociale steun betreft.

40

Hoofdstuk 1: Kenmerken steekproef In het huidig onderzoek wordt de steekgroep gevormd door 42 ouders van personen die middelen misbruiken. Enkele kenmerken van deze steekproef worden voorgesteld in Tabel 1. Tabel 1. Kenmerken van de steekproef (n=42). Frequentie Geslacht

Leeftijd

Nationaliteit

Diploma

Burgerlijke staat

Relatieve frequentie

Man

12

28.6%

Vrouw

30

71.4%

[40, 49]

8

19%

[50, 59]

20

47.7%

[60, 69]

14

30.9%

[70, 79]

1

2.4%

41

97.6%

Kazach

1

2.4%

Lager onderwijs

8

19%

BSO

1

2.4%

TSO of KSO

9

21.4%

ASO

3

7.1%

Hogeschool

15

35.7%

Universiteit

6

14.3%

22

52.4%

Hertrouwd

3

7.1%

Weduwstaat

1

2.4%

Gescheiden van tafel en bed

1

2.4%

14

33.3%

1

2.4%

Belg

Getrouwd

Gescheiden Nooit getrouwd geweest

Zoals in Tabel 1 wordt weergegeven, wordt de steekproef (n=42) gevormd door 12 vaders en 30 moeders van personen die middelen misbruiken. De gemiddelde leeftijd van de ouders is 55.62 jaar. Het overgrote deel van de ouders zijn Belg, één ouder heeft de Kazachse nationaliteit. In het onderzoek wordt nagegaan wat het hoogst behaalde diploma is van de ouders: 8 ouders hebben een diploma van het lager onderwijs, 13 ouders van het secundair onderwijs, 15 ouders van het hoger onderwijs en 6 ouders behaalden een universitair diploma. Wat de burgerlijke staat van de

41

ouders betreft, zien we dat 22 ouders getrouwd zijn, 14 ouders zijn gescheiden. De ouders worden in het onderzoek ook kort bevraagd over hun zoon of dochter die middelen misbruikt. In de vragenlijst Algemene Informatie komen vragen aan bod die hierop gericht zijn. In Tabel 2 worden enkele kenmerken van de personen die middelen misbruiken (n=33) weergegeven. De steekproef bestaat uit 42 ouders, maar bij 9 personen die middelen misbruiken, nemen beide ouders deel aan het onderzoek. Tabel 2. Kenmerken van de personen die middelen misbruiken. Frequentie Geslacht

Leeftijd

Middelen

Huidig gebruik

Man

32

76.2%

Vrouw

10

23.8%

[10, 19]

2

4.8%

[20, 29]

27

64.2%

[30, 39]

10

23.9%

[40, 49]

3

7.1%

9

21.4%

Illegale drugs

13

31%

Alcohol en Illegale drugs

13

31%

Alcohol en medicatie

2

4.8%

Illegale drugs en medicatie

2

4.8%

Alcohol, illegale drugs en medicatie

3

7.1%

13

31%

27

64.3%

2

4.8%

Nee

20

47.6%

Ja

22

52.4%

Alcohol

Nee Ja Weet het niet

Huidige behandeling

Relatieve frequentie

Bij 32 ouders gaat het om een zoon die middelen misbruikt, bij 10 ouders betreft het een dochter. De gemiddelde leeftijd van de personen die middelen misbruiken is 27.85 jaar. De middelen die de personen misbruiken zijn alcohol, medicatie of illegale drugs: 9 ouders geven aan dat hun zoon of dochter een alcoholprobleem heeft, 13 ouders geven aan dat het om een drugprobleem gaat. Sommige personen misbruiken meerdere middelen. Dertien ouders geven aan dat er geen sprake is van gebruik op dit moment door hun zoon of dochter, 22 ouders beduiden dat hun zoon of dochter momenteel in behandeling is.

42

Tot slot worden de ouders bevraagd over hoe lang zij op de hoogte zijn van het middelenmisbruik van hun kind, hoe vaak ze contact hebben met hun zoon of dochter die middelen misbruikt én hoe zij in contact kwamen met dit onderzoek. De resultaten worden weergegeven in Tabel 3. Tabel 3. Bijkomende informatie (n=42). Frequentie

Relatieve frequentie

Zeker duur problemen

[1, 5]

18

42.9%

(jaren)

[6, 10]

12

28.5%

[11, 15]

10

23.8%

[16, 20]

1

2.4%

[21, 25]

1

2.4%

34

81%

8

19%

Dagelijks

15

35.7%

Enige malen per week

12

28.6%

Wekelijks

7

16.7%

Tweewekelijks

2

4.8%

Maandelijks

2

4.8%

Geen contact

3

7.1%

20

47.6%

Praatgroep

4

9.5%

Familie, vrienden, kennissen

2

4.8%

16

38.1%

Samenwonen

Nee Ja

Frequentie contact

Contact onderzoek

Alcohol- of drughulpverlening

Andere (media)

Een vraag in de vragenlijst Algemene Informatie gaat na hoe lang de ouders effectief op de hoogte zijn van het middelenmisbruik van hun kind, hiermee willen we nagaan hoe lang ouders zeker zijn dat hun zoon of dochter middelen misbruikt. De resultaten zijn de volgende: 30 ouders zijn 1 tot 10 jaar zeker van het middelenmisbruik, 11 ouders 11 tot 20 jaar en 1 ouder 21 tot 25 jaar. Wat het contact betreft tussen de ouders en het kind dat middelen misbruikt, zien we dat 34 ouders niet samenwonen met hun zoon of dochter die middelen misbruikt, 15 ouders hebben echter wel dagelijks contact.

43

Hoofdstuk 2: Onderzoeksvragen In dit hoofdstuk grijpen we terug naar de onderzoeksvragen die werden geformuleerd in Hoofdstuk 7 van het „Literatuuronderzoek‟ en kijken we welke resultaten dit onderzoek opleveren.

2.1 Onderzoeksvraag 1 “Wat houdt coping, sociale steun en welzijn in bij ouders van personen die middelen misbruiken?” De drie concepten worden in kaart gebracht aan de hand van de antwoorden die ouders geven op de Coping Vragenlijst, de Sociale Steun Schaal, de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris. De gestandaardiseerde resultaten worden voorgesteld in tabellen waarin telkens de gemiddelde scores en de minimum- en maximumscores worden weergegeven. Na iedere tabel volgt een toelichting hoe de resultaten in de tabel te interpreteren zijn. Deze toelichting beperkt zich tot de resultaten van de totale vragenlijsten, de resultaten van de subschalen kunnen op dezelfde manier geïnterpreteerd worden maar worden niet toegelicht. 2.1.1 Coping Vragenlijst De Coping Vragenlijst werd door alle ouders (n=42) volledig ingevuld. De antwoordmogelijkheden met de daaraan verbonden scores zijn: „neen=0‟, „één of twee keer=1‟, „soms=2‟ en „vaak=3‟. Een hogere score wijst op meer copingacties. In Tabel 4 worden de resultaten van de Coping vragenlijst voorgesteld. Tabel 4. Resultaten Coping Vragenlijst. Totale coping

Geëngageerde coping

Tolerante coping

Vermijdende coping

Gemiddelde score

1.57

1.82

1.37

1.27

Minimumscore

0.27

0.29

0.22

0

Maximumscore

2.57

3.00

2.67

2.75

Uit Tabel 4 kunnen we afleiden dat ouders in deze steekproef een gemiddelde score hebben van 1.57 op 3 voor de totale Coping Vragenlijst. De minimumscore die een ouder in deze steekproef behaalt, is 0.27 op 3. Dit betekent dat er heel weinig copingacties worden gesteld door deze persoon. De maximumscore is 2.57 op 3. Uit de tabel wordt eveneens duidelijk dat geëngageerde coping de meest gebruikte copingstrategie is door de ouders in deze steekproef. Vermijdende coping wordt het minst toegepast.

44

2.1.2 Sociale Steun Schaal De Sociale Steun Schaal werd eveneens door alle ouders (n=42) volledig ingevuld. De antwoordmogelijkheden en de bijhorende scores zijn: „nooit=0‟, „één of twee keer=1‟, „soms=2‟ en „vaak=3‟. Een hogere score wijst op meer ervaren steun. De resultaten van de Sociale Steun Schaal vinden we in Tabel 5 terug. Tabel 5. Resultaten Sociale Steun Schaal. Totale sociale steun

Positieve functionele steun

Negatieve steun

Positieve steun

Gemiddelde score

0.99

2.02

1.01

1.78

Minimumscore

0.08

0.09

0

0.33

Maximumscore

1.68

3.00

2

2.67

De totale score van de Sociale Steun Schaal wordt berekend door de scores van subschaal één en subschaal drie op te tellen en daarvan de score van subschaal twee af te trekken. Hierdoor worden de gestandaardiseerde resultaten van de totale sociale steun geïnterpreteerd tussen -0.96 en 2.04, en niet tussen 0 en 3 zoals de resultaten van de subschalen van de Sociale Steun Schaal. In Tabel 5 zien we dat de gemiddelde score op de totale sociale steun binnen deze steekproef gelijk is aan 0.99 op 2.04. De minimumscore in deze steekproef is 0.08, de maximumscore is 1.68. Wanneer we de subschalen vergelijken, zien we dat de positieve functionele steun de meest ervaren steun is door de ouders binnen deze steekproef. Bij de bevraging omtrent sociale steun wordt er in dit onderzoek ook gepeild naar het aantal informele en formele steunbronnen van de ouders. Daarnaast wordt er aan de ouders gevraagd in welke mate ze tevreden zijn met de ontvangen steun. Een hogere score wijst op meer steunbronnen of op een hogere tevredenheid. De resultaten zijn terug te vinden in Tabel 6. Tabel 6. Resultaten aantal steunbronnen en tevredenheid ontvangen steun. Aantal informele steunbronnen (max 7)

Tevredenheid informele steun (max 10)

Aantal formele steunbronnen (max 4)

3.5

7.84

1.71

8

Minimumscore

0

4

0

5

Maximumscore

7

10

4

10

Gemiddelde score

Tevredenheid formele steun (max 10)

Uit Tabel 6 kunnen we afleiden dat de ouders in de steekproef gemiddeld 3.5 informele steunbronnen hebben. Enkele ouders hebben geen informele steunbronnen (minimumscore), terwijl andere ouders 7 informele steunbronnen hebben (maximumscore). Wat de tevredenheid betreft met de ontvangen informele steun, zien we dat ouders een gemiddelde score geven van

45

7.84 op 10. Sommige ouders geven een score die gelijk is aan 4 om hun tevredenheid uit te drukken, anderen een 10. We zien dat ouders gemiddeld iets meer tevreden zijn over de ervaren formele steun dan de ervaren informele steun.

2.1.3 Symptoom Taxatie Test De Symptoom Taxatie Test peilt naar de aanwezigheid van psychische en fysieke symptomen. De antwoordmogelijkheden op deze vragenlijst en de daaraan gekoppelde scores zijn: „nooit=0‟, „soms=1‟ en „vaak=2‟. Een hogere score wijst op de aanwezigheid van meer symptomen. Deze vragenlijst werd door alle ouders (n=42) volledig ingevuld. De resultaten worden in Tabel 7 weergegeven. Tabel 7. Resultaten Symptoom Taxatie Test. Totale symptomen

Psychische symptomen

Fysieke symptomen

Gemiddelde score

1.08

1.12

1.00

Minimumscore

0.33

0.39

0.17

Maximumscore

1.73

1.83

1.92

In Tabel 7 zien we dat de gemiddelde score binnen deze steekproef 1.08 op 2 is voor de totale symptomen. De minimumscore die een ouder behaalt is 0.33 op 2, de maximumscore is 1.73 op 2. Uit de tabel kunnen we afleiden dat de ouders binnen deze steekproef gemiddeld meer psychische symptomen ervaren dan fysieke symptomen.

2.1.4 Beck Depressie Inventaris De Beck Depressie Inventaris gaat de intensiteit van depressieve symptomen na. Dit aan de hand van verschillende uitspraken. De uitspraken worden gescoord met 0, 1, 2 of 3. Een hogere score wijst op de aanwezigheid van meer depressieve symptomen. Deze vragenlijst werd door alle ouders (n=42) volledig ingevuld. De resultaten worden in Tabel 8 voorgesteld. Tabel 8. Resultaten Beck Depressie Inventaris. Totale score Gemiddelde score

0.93

Minimumscore

0

Maximumscore

2.38

46

Uit Tabel 8 kunnen we afleiden dat de ouders in deze steekproef een gemiddelde score van 0.93 op 3 hebben voor de Beck Depressie Inventaris, dit resultaat komt overeen met „lichte depressie‟. De minimumscore binnen deze steekproef is 0, de maximumscore is 2.38.

2.2 Onderzoeksvraag 2 “Is er sprake van een samenhang tussen de copingstrategieën van ouders van personen die middelen misbruiken en hun welzijn?” Met behulp van de Coping Vragenlijst worden de copingstrategieën van ouders van personen die middelen misbruiken in kaart gebracht. Het welzijn van deze ouders wordt aan de hand van de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris nagegaan. Door de correlatiecoëfficiënten te berekenen voor de resultaten van de drie vragenlijsten, kijken we of er sprake is van een lineaire samenhang tussen de copingstrategieën en het welzijn. In Tabel 9 worden de correlatiecoëfficiënten weergegeven. Tabel 9. Correlaties tussen de resultaten van de Coping Vragenlijst, de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris.

Totale coping Geëngageerde coping Tolerante coping Vermijdende coping

Totale symptomen

Psychische symptomen

Fysieke symptomen

Totale score BDI

0.383*

0.346*

0.377*

0.365*

ns

ns

ns

ns

0.614** ns

0.590** ns

0.558** ns

0.559** ns

ns=niet significant; * = correlatie is significant op het 0.05 niveau; ** = correlatie is significant op het 0.01 niveau

Uit Tabel 9 kunnen we afleiden dat er geen significante verbanden zijn tussen geëngageerde coping en welzijn. Er zijn eveneens geen significante verbanden vastgesteld tussen vermijdende coping en welzijn. Tussen de resultaten van de totale Coping Vragenlijst en van de subschaal tolerante coping worden significante verbanden vastgesteld met de resultaten van de Symptoom Taxatie Test en van de Beck Depressie Inventaris. We zien dat er een positieve lineaire samenhang is tussen de totale coping en de totale symptomen waarbij het correlatiecoëfficiënt gelijk is aan 0.383. We zien dat er eveneens een positieve lineaire samenhang is tussen totale coping en de psychische symptomen (r=0.346) en fysieke symptomen (r=0.377). Ook tussen de resultaten van de Beck Depressie Inventaris en de resultaten van de totale Coping Vragenlijst is er een positieve lineaire samenhang (r=0.365). Daarnaast zien we dat er sprake is van een positieve lineaire samenhang tussen tolerante coping en welzijn. De correlatiecoëfficiënten zijn respectievelijk gelijk aan 0.614, 0.590, 0.558 en 0.559.

47

2.3 Onderzoeksvraag 3 “Is er sprake van een samenhang tussen de sociale steun die ouders van personen die middelen misbruiken ervaren en hun welzijn?” Met de Sociale Steun Schaal wordt nagegaan welke steun ouders van personen die middelen misbruiken ervaren. Daarnaast wordt het welzijn van deze ouders in kaart gebracht met behulp van de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris. Net als bij de vorige onderzoeksvraag worden de correlatiecoëfficiënten voor de resultaten van de drie vragenlijsten berekend om na te gaan of er sprake is van een lineaire samenhang tussen sociale steun en welzijn. In Tabel 10 worden de correlatiecoëfficiënten voorgesteld. Tabel 10. Correlaties tussen de resultaten van de Sociale Steun Schaal, de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris. Totale symptomen

Psychische symptomen

Fysieke symptomen

Totale score BDI

Totale sociale steun

ns

ns

ns

ns

Positieve functionele steun

ns

ns

0.358*

ns

Negatieve steun

0.347*

0.376*

ns

ns

Positieve steun

0.377*

0.334*

0.380*

0.396*

ns=niet significant; * = correlatie is significant op het 0.05 niveau; ** = correlatie is significant op het 0.01 niveau

In Tabel 10 wordt duidelijk dat er geen significant verband is tussen de totale sociale steun en welzijn. Tussen de subschalen van de Sociale Steun Schaal en welzijn kunnen er echter wel enkele significante verbanden worden vastgesteld. We zien dat er een positieve lineaire samenhang is tussen de ervaren positieve functionele steun en de fysieke symptomen waarbij het correlatiecoëfficiënt gelijk is aan 0.358. We merken eveneens een positieve lineaire samenhang op tussen de ervaren negatieve steun en de totale symptomen (r=0.347) en de psychische symptomen (r=0.376). Tot slot kunnen we vaststellen dat de positieve steun positief correleert met welzijn. De correlatiecoëfficiënten zijn respectievelijk gelijk aan 0.377, 0.334, 0.380 en 0.396. Om de bevraging omtrent sociale steun te vervolledigen, worden twee bijkomende vragen gesteld. Eerst wordt bevraagd hoeveel informele en formele steunbronnen de ouders hebben. Daarnaast wordt nagegaan in welke mate de ouders tevreden zijn met de ervaren steun. Voor deze informatie willen we eveneens kijken of er sprake is van een samenhang met welzijn. In Tabel 11 worden de resultaten voorgesteld.

48

Tabel 11. Correlaties tussen de resultaten van het aantal steunbronnen/tevredenheid steun, de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris. Totale symptomen

Psychische symptomen

Fysieke symptomen

Totale score BDI

Aantal informele steunbronnen

ns

ns

ns

ns

Tevredenheid informele steun

ns

ns

ns

ns

Aantal formele steunbronnen

ns

ns

ns

ns

Tevredenheid formele steun

ns

ns

ns

ns

ns=niet significant; * = correlatie is significant op het 0.05 niveau; ** = correlatie is significant op het 0.01 niveau

Bij Tabel 11 kunnen we opmerken dat er geen significante verbanden zijn tussen het aantal formele of informele steunbronnen en welzijn. We stellen ook vast dat er geen significante verbanden zijn tussen de tevredenheid over de steun en welzijn.

2.4 Onderzoeksvraag 4 “Is er sprake van een verschil wat de copingstrategieën of de ervaren sociale steun betreft bij verschillende achtergrondkarakteristieken van ouders van personen die middelen misbruiken?” Tijdens het onderzoek wordt gepeild naar enkele achtergrondkarakteristieken van de ouders aan de hand van de vragenlijst Algemene Informatie. Hierbij wordt zowel stilgestaan bij kenmerken van de ouders als bij kenmerken van de persoon die middelen misbruikt en zijn of haar problematiek. We willen nagaan of er bij verschillende kenmerken sprake is van verschillende copingstrategieën of een verschil in de ervaren sociale steun. In deze studie worden vier kenmerken geselecteerd, namelijk het geslacht van de ouders, de leeftijd van de ouders, het aantal jaren geconfronteerd zijn met de problematiek (zeker duur problemen) en de frequentie van het contact tussen de ouder en het kind dat middelen misbruikt. Met behulp van een variantie-analyse (ANOVA) wordt nagegaan of er een significant verband is tussen de achtergrondkarakteristieken en de copingstrategieën of de ervaren sociale steun. Als er een significant verband is, kijken we tussen welke gemiddelden van de achtergrondkarakteristieken er een significant verschil is. In Tabel 12 en in Tabel 13 worden de resultaten van de variantie-analyses weergegeven.

49

Tabel 12. Resultaten van de variantie-analyses tussen de resultaten van de Coping Vragenlijst en enkele achtergrondkarakteristieken. Totale coping

Geëngageerde coping

Tolerante coping

Vermijdende coping

Geslacht

ns

ns

ns

ns

Leeftijd

ns

ns

ns

ns

Zeker duur problemen

ns

ns

ns

ns

Frequentie contact

ns

ns

ns

ns = niet significant

Door de informatie in Tabel 12 kunnen we vaststellen dat er geen significante verbanden zijn tussen de resultaten van de Coping Vragenlijst en de achtergrondkarakteristieken. In de SPSSoutput stellen we wel een significant verband vast tussen vermijdende coping en de frequentie van het contact tussen de ouder en het kind dat middelen misbruikt. We kunnen echter niet achterhalen waar de significante verschillen tussen de gemiddelden van deze achtergrondkarakteristiek zich situeren omdat de steekproef (n=42) te klein is.

Tabel 13. Resultaten van de variantie-analyses tussen de resultaten van de Sociale Steun Schaal en enkele achtergrondkarakteristieken. Totale sociale steun

Positieve functionele steun

Negatieve steun

Positieve steun

Man

0.88

1.83

ns

ns

Vrouw

1.36

2.64

ns

ns

[40, 49]

ns

ns

1.42

ns

[50, 59]

ns

ns

ns

ns

[60, 69]

ns

ns

0.76

ns

Zeker duur problemen

ns

ns

ns

ns

Frequentie contact

ns

ns

ns

ns

Geslacht

Leeftijd

ns = niet significant

Uit Tabel 13 kunnen we afleiden dat er een significant verband is tussen geslacht en de totale sociale steun en geslacht en de positieve sociale steun. We zien dat er een significant verschil is tussen de gemiddelde score van moeders (1.36) en de gemiddelde score van vaders (0.88) wat de

50

totale sociale steun betreft. Ook bij de positieve functionele steun zien we dat moeders (2.64) een hogere gemiddelde score hebben dan vaders (1.83). Tussen geslacht en negatieve steun en geslacht en positieve steun zijn er geen significante verbanden. Wat leeftijd betreft, merken we dat er een significant verband is tussen de leeftijdscategorieën en negatieve steun. We kunnen een significant verschil vaststellen tussen de gemiddelde scores van veertigers (1.42) en zestigers (0.76). Verder stellen we geen significante verbanden vast tussen de resultaten van de Sociale Steun Schaal en de achtergrondkarakteristieken.

51

BESPREKING EN CONCLUSIE In dit onderzoek werden ouders van personen die middelen misbruiken bevraagd. Vanuit een niet beschuldigende aanpak werd deze onderzoeksgroep benaderd en werd aandacht geschonken aan hun ervaringen. Aan de hand van vragenlijsten werd nagegaan welke copingstrategieën de ouders gebruiken, welke steun zij ervaren en met welke symptomen zij geconfronteerd worden. De centrale probleemstelling van het onderzoek is: “Is er sprake van een samenhang tussen coping of sociale steun en het welzijn van ouders van personen die middelen misbruiken?”. Deze probleemstelling wordt opgedeeld in vier onderzoeksvragen. Door een kwantitatieve data-analyse werden de drie centrale concepten, coping, sociale steun en welzijn in kaart gebracht. Vervolgens werd nagegaan of er een samenhang is tussen coping of sociale steun en welzijn. Tot slot werd onderzocht of bepaalde achtergrondkarakteristieken van de ouders een verschil in copingstrategieën of ervaren sociale steun opleveren. Het laatste deel „Bespreking en conclusie‟ van deze masterproef omvat drie hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk worden de resultaten per onderzoeksvraag besproken en geïnterpreteerd, daarna volgt een algemene conclusie. In het tweede hoofdstuk worden de beperkingen en de sterke punten van het onderzoek in kaart gebracht. Tot slot worden er in het laatste hoofdstuk enkele aanbevelingen geformuleerd voor de hulpverleningspraktijk en verder onderzoek.

52

Hoofdstuk 1: Interpretatie In dit hoofdstuk worden de resultaten per onderzoeksvraag besproken en geïnterpreteerd. Daarna wordt een algemene conclusie geformuleerd over de resultaten van het onderzoek.

1.1 Onderzoeksvraag 1 “Wat houdt coping, sociale steun en welzijn in bij ouders van personen die middelen misbruiken?” Een eerste stap in het onderzoek was nagaan wat de concepten coping, sociale steun en welzijn precies inhouden bij ouders van personen die middelen misbruiken. Aan de hand van de Coping Vragenlijst, de Sociale Steun Schaal, de Symptoom Taxtatie Test en de Beck Depressie Inventaris worden deze concepten in kaart gebracht. Uit de resultaten wordt duidelijk dat de ouders van personen die middelen misbruiken binnen deze steekproef in beperkte mate gebruik maken van vermijdende copingstrategieën. Voor de ouders is het blijkbaar moeilijk om afstand te nemen van de situatie en om de interacties met hun kind te reduceren. Geëngageerde copingstrategieën worden daarentegen soms gebruikt door de ouders. De ouders zijn betrokken bij hun kind dat middelen misbruikt en ondernemen pogingen om het gedrag van hun kind te veranderen. Tolerante copingstrategieën worden toegepast door de ouders maar minder frequent dan geëngageerde copingstrategieën. De ouders ondersteunen of verdragen in zekere mate de persoon die middelen misbruikt en zijn of haar gedrag. De minimum- en maximumscores van de totale coping geven aan dat ouders onderling sterk variëren in het al dan niet stellen van copingacties. Door de minimum- en maximumscores van de subschalen wordt eveneens duidelijk dat de ouders onderling sterk verschillen in het al dan niet toepassen van bepaalde copingstrategieën. Lazarus (1993) geeft aan dat copingstrategieën kunnen veranderen doorheen de tijd en dat ze afhankelijk zijn van de context. Dit onderzoek is slechts een momentopname en de vragenlijst heeft betrekking op de afgelopen drie maanden, dit dienen we in rekening te nemen. Als we de vergelijking maken met internationaal onderzoek, merken we gelijkaardige resultaten op. Orford en collega‟s (2001) hebben in Engeland en Mexico onderzoek uitgevoerd bij ouders van personen die middelen misbruiken. In dit onderzoek werd eveneens vastgesteld dat de ouders het meest frequent gebruik maken van geëngageerde copingstrategieën, zowel in Engeland als in Mexico. In Engeland gebruiken de ouders echter meer vermijdende copingstrategieën dan tolerante copingstrategieën. In Mexico wordt vermijdende coping het minst frequent gebruikt door de ouders, dit stemt overeen met de resultaten van het huidig onderzoek. Opmerkelijk bij deze internationale vergelijking is de vaststelling dat de ouders uit de steekproef bij de drie copingstrategieën een hogere score halen dan de ouders uit de onderzoeken in Engeland en Mexico. Wat de sociale steun betreft, kunnen we uit de resultaten afleiden dat de ouders in de steekproef positieve functionele steun in een behoorlijk grote mate ervaren. Ouders ontvangen praktische en

53

emotionele steun, en ze worden ondersteund om met het probleem om te gaan. De ouders ervaren ook ondersteuning bij de copingstrategieën die ze toepassen of ze ontvangen zinvolle informatie van anderen. Deze vaststellingen zijn in tegenspraak met de resultaten van het onderzoek van Orford en collega‟s (2005a) waarbij geconcludeerd werd dat familieleden van personen die middelen misbruiken met verschillende barrières geconfronteerd worden bij het vinden en ontvangen van goede steun. De ouders binnen het huidig onderzoek geven ook aan dat ze, echter in beperktere mate, negatieve steun ervaren. De ouders worden wel eens op een negatieve manier aangesproken over hun houding of de copingstrategieën die ze gebruiken. Dit kan gekaderd worden binnen de visies die ouders als „mede-schuldigen‟ benaderen en die nu nog steeds een invloed hebben. Ook bij deze resultaten zien we dat de ouders onderling sterk verschillen in het al dan niet ervaren van positieve of negatieve steun. De resultaten van de bijkomende vragen tonen aan dat de ouders over het algemeen tevreden zijn met de informele en de formele steun die ze ontvangen. Dit staat in contrast met de resultaten van reeds uitgevoerd onderzoek in Mexico, Engeland en Australië (Orford et al., 2005a), in deze onderzoeken geven de netwerkleden van personen die middelen misbruiken aan dat zowel familie of vrienden als hulpverleners moeilijk adequate steun kunnen verlenen. Tot slot stellen we in het huidig onderzoek vast dat het aantal informele en formele steunbronnen sterk varieert tussen de ouders. Opmerkelijk hierbij is dat sommige ouders aangeven dat ze geen informele of formele steunbronnen hebben. In het literatuuronderzoek zien we dat netwerkleden van personen die middelen misbruiken geconfronteerd worden met fysieke en psychische symptomen. Er werden reeds verschillende onderzoeken met betrekking tot dit thema in het buitenland uitgevoerd. De resultaten van deze onderzoeken bevestigen dat netwerkleden van personen die middelen misbruiken last hebben van allerlei symptomen (Orford et al., 2001; Copello et al., 2000b; Copello et al., 2009; Templeton, 2009; Orford et al., 2005b). De resultaten omtrent het welzijn van de ouders in de steekproef tonen dit ook aan. De ouders geven aan dat ze recent soms last hebben van zowel fysieke als psychische symptomen. De fysieke symptomen komen iets minder frequent voor dan de psychische symptomen. De onderlinge scores van de ouders variëren maar we stellen vast dat bepaalde ouders sterk in de buurt komen van de maximale scores. Als we de resultaten van het onderzoek vergelijken met de resultaten van internationale studies (Orford et al., 2001; Copello et al., 2000b; Templeton, 2009) stellen we vast dat de ouders in de steekproef zowel voor de totale symptomen als voor de fysieke en psychische symptomen gelijkaardige of hogere scores behalen. Opmerkelijk hierbij is dat de ouders opvallende hogere scores behalen voor de fysieke symptomen. In dit onderzoek gingen we ook specifiek na of de ouders last hebben van depressieve symptomen, dit met behulp van de Beck Depressie Inventaris. Met deze vragenlijst wordt geen diagnose van depressie gesteld maar de resultaten kunnen een indicatie geven. De gemiddelde score van de ouders valt binnen de categorie „lichte depressie‟. Dit kan indiceren dat de ouders in zekere mate geconfronteerd worden met neergeslagen gevoelens of gedachten. Binnen dit onderzoek werd de causaliteit tussen de problematiek waarmee de ouders geconfronteerd worden en hun welzijn niet nagegaan. Het ervaren van fysieke en psychische symptomen kan dus verschillende oorzaken hebben. Het is echter opmerkelijk dat de gemiddelde score van de totale symptomen in deze steekproef behoorlijk hoog ligt. Dit kan erop wijzen dat het middelenmisbruik van het kind een zekere invloed heeft op het welzijn van de ouders.

54

1.2 Onderzoeksvraag 2 “Is er sprake van een samenhang tussen de copingstrategieën van ouders van personen die middelen misbruiken en hun welzijn?” Met behulp van de correlatiecoëfficiënt van Pearson werd nagegaan of er een samenhang is tussen de resultaten van de Coping Vragenlijst en de resultaten van de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris. We stellen vast dat er een positieve lineaire samenhang is tussen de totale coping en het welzijn. De lage correlatiecoëfficiënten wijzen op een aanwezig maar zwak verband. Dit verband geeft aan dat het aantal symptomen toeneemt als de ouder meer copingacties stelt tegenover het kind dat middelen misbruikt. Omgekeerd duidt dit erop dat ouders die algemeen minder acties ondernemen tegenover hun kind dat middelen misbruikt, minder geconfronteerd worden met symptomen. Tussen tolerante coping en welzijn kunnen we eveneens een positieve lineaire samenhang vaststellen. Hier is sprake van een matige tot hoge correlatie, dit betekent dat er een duidelijk verband is tussen tolerante coping en welzijn. Ouders die hun kind dat middelen misbruikt en zijn of haar gedrag vaker ondersteunen, verdragen of beschermen, worden vaker geconfronteerd met symptomen. Bij geëngageerde en vermijdende copingstrategieën stellen we geen significante verbanden vast met welzijn. Templeton (2009) geeft aan dat er binnen het stress-strain-coping-support model geen „juiste‟ of „foute‟ copingstrategieën zijn. Ook Lazarus (1993) merkt op dat er geen universeel „goede‟ of slechte copingprocessen zijn. Hij geeft echter wel aan dat bepaalde strategieën beter of slechter kunnen zijn dan andere. In dit onderzoek stellen we vast dat het ervaren van meer symptomen samenhangt met het meer toepassen van een bepaalde copingstrategie. Vanuit deze invalshoek kaderen we wat „goede‟ of „slechte‟ strategieën zijn voor het welzijn van de ouders. Krishnan en collega‟s (2001) geven aan dat de copingstrategieën die worden toegepast een invloed uitoefenen op de stressbeleving van de netwerkleden en op die manier een invloed kunnen hebben op het welzijn. De resultaten van het huidig onderzoek ondersteunen dit idee. Internationaal werd reeds onderzoek uitgevoerd waarbij de samenhang tussen de resultaten van de Coping Vragenlijst en de Symptoom Taxatie Test wordt nagegaan. Netwerkleden van personen die middelen misbruiken in Engeland en Mexico werden bevraagd (Orford et al., 2001). Er werd een hoge positieve correlatie vastgesteld tussen tolerante coping en totale symptomen. Daarnaast werd een zwak significant verband gevonden tussen geëngageerde coping en totale symptomen. Dit verband stellen we niet vast in het huidig onderzoek. De resultaten van het internationale onderzoek werden in 2005 nogmaals bevestigd (Orford et al., 2005b). Een positieve lineaire samenhang tussen totale coping en welzijn werd ook in internationaal onderzoek vastgesteld (Copello et al., 2009).

55

Bij het stress-strain-coping-support model wordt de assumptie gemaakt dat bepaalde copingstrategieën overbelasting kunnen reduceren, terwijl andere strategieën overbelasting in de hand kunnen werken (Velleman, 2009). Zowel de resultaten uit het huidig onderzoek als de resultaten uit internationaal onderzoek geven aan dat een hoger niveau van tolerante coping samenhangt met het ervaren van meer symptomen. Ouders die hun kind dat middelen misbruikt en zijn of haar gedrag ondersteunen of verdragen om de relatie in stand te houden, werken overbelasting bij zichzelf in de hand. Dit is een belangrijke vaststelling die dient meegenomen te worden naar aanbevelingen voor de praktijk.

1.3 Onderzoeksvraag 3 “Is er sprake van een samenhang tussen de sociale steun die ouders van personen die middelen misbruiken ervaren en hun welzijn?” Bij deze onderzoeksvraag werd met behulp van het correlatiecoëfficiënt van Pearson nagegaan of er een samenhang is tussen de resultaten van de Sociale Steun Schaal en de resultaten van de Symptoom Taxatie Test en de Beck Depressie Inventaris. We stellen vast dat de ervaren negatieve steun positief correleert met de totale symptomen en de psychische symptomen. De twee lage correlatiecoëfficiënten wijzen op een aanwezig maar zwak verband. Dit verband toont aan dat hoe meer negatieve steun de ouders ervaren, hoe hoger ze scoren op de totale en de psychische symptomen. De negatieve steun omvat negatieve reacties over de houding tegenover het kind dat middelen misbruikt of over de copingstrategieën die gebruikt worden. De vaststelling dat ouders meer last hebben van symptomen wanneer ze meer negatieve steun ervaren is gemakkelijk aan te nemen en stemt overeen met de literatuur (Sarason & Sarason, 2009). In dit onderzoek vinden we twee verbanden terug die moeilijker aan te nemen én te verklaren zijn. Enerzijds zien we dat er een positieve lineaire samenhang is tussen de ervaren positieve functionele steun en de fysieke symptomen. De lage correlatiecoëfficiënt wijst op een aanwezig maar zwak verband. Hoe meer emotionele of materiële steun de ouders ontvangen, hoe meer fysieke symptomen zij ervaren. Anderzijds stellen we een positieve correlatie vast tussen de ervaren positieve steun en het welzijn. Er is sprake van een aanwezig maar zwak verband. Dit verband geeft aan dat het aantal symptomen toeneemt, als de ouders meer positieve steun ervaren. Als de ouders meer ondersteuning ervaren bij de copingstrategieën die ze toepassen of als zij meer zinvolle informatie krijgen, dan hebben ze meer last van symptomen. Beide vaststellingen spreken onderzoek tegen (Vangelisti, 2009; Turner & Marino, 1994) en staan in contrast met de visie over sociale steun die Sarason & Sarason (2009) beschrijven. Sarason & Sarason (2009) stellen dat sociale steun als buffer functioneert wanneer personen te maken krijgen met stress. Personen hebben minder last van fysieke en psychische symptomen wanneer zij sociale steun als positief ervaren. De resultaten van het huidig onderzoek geven echter het omgekeerde weer: hoe

56

meer positieve sociale steun de ouders ervaren, hoe meer last ze hebben van symptomen. In de literatuur vinden we enkele mogelijke verklaringen voor deze vaststelling. Thoits (1995) geeft aan dat sociale steun schadelijk kan zijn en het stressgevoel kan versterken. Ook Vangelisti (2009) merkt op dat sociale steun niet altijd een meerwaarde is voor de ontvangers. Sociale steun kan bijvoorbeeld iemands gevoel van eigenwaarde aantasten of het kan de negatieve omstandigheden waar personen zich in bevinden benadrukken. Het ontvangen van sociale steun kan bijvoorbeeld ook gênant of stigmatiserend zijn. Een vraag bij de subschaal positieve functionele steun van de Symptoom Taxatie Test is: “Vrienden/kennissen hebben naar mij geluisterd wanneer ik praatte over mijn gevoelens”. Als ouders de erkenning en de ruimte krijgen om over hun gevoelens te praten, kan dit er bijvoorbeeld voor zorgen dat ze meer stilstaan bij de problemen die ze ervaren, wat er op zijn beurt voor kan zorgen dat ouders meer symptomen ervaren. Daarnaast geeft Vangelisti (2009) aan dat de invloed van sociale steun wordt gemodereerd door verschillende factoren, bijvoorbeeld door de kwaliteit van de relatie. Tot slot werd in dit onderzoek slechts een beperkte groep ouders bevraagd waardoor resultaten kunnen vertekend zijn en er geen correcte weergave is van de realiteit. Dit zijn slechts drie mogelijke verklaringen die niet met zekerheid kunnen gesteld worden. Verder kwantitatief onderzoek met een grotere steekproef en kwalitatief onderzoek zijn noodzakelijk om een duidelijker beeld te krijgen van deze vaststellingen. In het onderzoek werd ook nagegaan of er een samenhang is tussen het aantal steunbronnen en welzijn én de tevredenheid over de steunbronnen en welzijn. Hierbij worden er geen significante verbanden vastgesteld.

1.4 Onderzoeksvraag 4 “Is er sprake van een verschil wat de copingstrategieën of de ervaren sociale steun betreft bij verschillende achtergrondkarakteristieken van ouders van personen die middelen misbruiken?” Met een variantie-analyse werd nagegaan of er een significant verband is tussen bepaalde achtergrondkarakteristieken van de ouders en de copingstrategieën of de ervaren sociale steun. Als er een significant verband kon worden vastgesteld, werd gekeken tussen welke gemiddelden van de achtergrondkarakteristieken het significante verschil zich situeert. Bij het bespreken van de resultaten bij de eerste onderzoeksvraag, werd duidelijk dat de ouders in de steekproef sterk variëren in het al dan niet gebruiken van copingstrategieën of het ervaren van sociale steun. Met deze onderzoeksvraag willen we controleren of achtergrondkarakteristieken van de ouders een rol spelen in deze variatie. Er werden vier kenmerken geselecteerd: het geslacht van de ouders, de leeftijd van de ouders, het aantal jaren geconfronteerd zijn met de problematiek (zeker duur problemen) en de frequentie van het contact tussen de ouder en het kind dat middelen misbruikt.

57

We stellen geen significante verbanden vast tussen de resultaten van de Coping Vragenlijst en de achtergrondkarakteristieken. In de literatuur vinden we bijvoorbeeld de hypothese terug dat vrouwen meer tolerante copingstrategieën toepassen dan mannen, en dat mannen meer vermijdende copingstrategieën gebruiken dan vrouwen (Orford et al., 2001). De resultaten in het huidig onderzoek bevestigen deze hypothese niet. In Mexico werd wel een significant verschil vastgesteld tussen mannelijke en vrouwelijke netwerkleden van personen die middelen misbruiken wat tolerante coping betreft, in Engeland niet (Orford et al., 2001). Daarnaast zien we dat in de literatuur de veronderstelling wordt gemaakt dat personen die langer geconfronteerd zijn met de problematiek, meer gebruik maken van tolerante of vermijdende copingstrategieën. Bij partners van personen die middelen misbruiken werd deze veronderstelling reeds bevestigd (Philpott & Christie, 2008). In het huidig onderzoek stellen we geen significant verschil vast. In de literatuur werd duidelijk dat de mate en de kwaliteit van de sociale steun door iedere persoon verschillend wordt aangevoeld (Velleman, 2009; Orford et al., 2005a). Turner & Marino (1994) geven hierbij aan dat de mate van sociale steun die ervaren wordt afhankelijk is van bepaalde karakteristieken zoals geslacht, leeftijd,… De resultaten van het onderzoek bevestigen in zekere mate dit gegeven. We stellen vast dat er een significant verschil is tussen de gemiddelde scores van vrouwen en mannen wat de totale sociale steun en de positieve sociale steun betreft. De moeders ervaren duidelijk meer sociale steun dan de vaders. Specifiek positieve functionele steun wordt ook door de vrouwen meer ervaren dan door de mannen. De moeders ervaren dus meer emotionele en materiële steun dan de vaders. Deze resultaten sluiten aan bij vaststellingen dat vrouwen bevoordeeld worden wat sociale steun betreft (Turner & Marino, 1994). Daarnaast stellen we een significant verschil vast tussen de gemiddelde scores van de leeftijdscategorieën bij de ervaren negatieve steun. De veertigers ervaren duidelijk meer negatieve steun dan de zestigers. Er is slechts weinig onderzoek die de samenhang tussen leeftijd en het ervaren van sociale steun nagaat (Turner & Marino, 1994). We kunnen de vaststellingen voorlopig niet vergelijken met resultaten van ander onderzoek. Sarason & Sarason (2009) merken hierbij op dat er algemeen nood is aan onderzoek die de rol van karakteristieken bij het ervaren van sociale steun in kaart brengt.

1.5 Algemene conclusie In het onderzoek wordt duidelijk dat de ouders frequent last hebben van fysieke en psychische symptomen. Deze vaststelling omtrent het welzijn van de ouders bevestigt de resultaten van verschillende internationale onderzoeken. Algemeen stellen we vast dat de ouders sterk betrokken blijven bij hun kind dat middelen misbruikt en dat ze pogingen ondernemen om het gedrag van hun kind te veranderen. De ouders proberen ook in zekere mate de relatie met hun kind te behouden door zijn of haar gedrag te verdragen of te ondersteunen. Het toepassen van deze copingstrategie is echter niet gunstig voor het welzijn van de ouders. Hoe vaker de ouders hun kind ondersteunen of beschermen, hoe meer symptomen zij

58

ervaren. In het onderzoek wordt duidelijk dat de ouders onderling sterk variëren in het al dan niet stellen van copingacties of het toepassen van bepaalde copingstrategieën. De achtergrondkarakteristieken van de ouders bieden geen verklaring voor deze vastgestelde variatie. Tot slot wordt duidelijk dat ouders die algemeen minder copingacties stellen tegenover hun kind dat middelen misbruikt, minder geconfronteerd worden met symptomen. Wat de sociale steun betreft, stellen we vast dat de ouders algemeen veel positieve steun ervaren. De ouders ontvangen praktische en emotionele steun, ze worden ondersteund om met het probleem om te gaan en ontvangen zinvolle informatie. De ouders zijn algemeen tevreden over de sociale steun die ze ervaren. In beperkte mate ervaren de ouders negatieve steun. Deze vaststellingen zijn in tegenspraak met resultaten uit internationaal onderzoek. Daarnaast stellen we bij deze steekproef vast dat hoe meer positieve steun de ouders ontvangen, hoe meer symptomen zij ervaren. Dit spreekt internationaal onderzoek tegen maar in de literatuur vinden we enkele mogelijke verklaringen voor deze vaststelling. Verder onderzoek hieromtrent is echter noodzakelijk. Tot slot stellen we onderlinge verschillen vast tussen de ouders bij het al dan niet ervaren van steun. In het onderzoek wordt duidelijk dat het geslacht en de leeftijd van de ouders een rol kunnen spelen bij het ervaren van sociale steun.

59

Hoofdstuk 2: Beperkingen en sterktes van het onderzoek In dit hoofdstuk worden enerzijds de beperkingen van het onderzoek op een rijtje gezet, anderzijds halen we de sterke punten van het onderzoek aan. Een eerste beperking van het onderzoek is de kleine steekproef. De onderzoeksgroep wordt gevormd door 42 ouders van personen die middelen misbruiken. Bij de data-analyse werd reeds duidelijk dat dit beperkte aantal een probleem vormt want een resultaat kon niet berekend worden omwille van de te kleine steekproef. De resultaten kunnen ook in een zekere mate vertekend zijn omdat „outliers‟ in een kleine steekproef een sterkere invloed hebben op de resultaten dan in een grote steekproef. Daarnaast is het bij de interpretatie van de resultaten moeilijk om op basis van een kleine steekproef algemene conclusies te formuleren voor een veel grotere populatie. We probeerden echter een algemeen beeld van deze populatie te scheppen door de steekproef samen te stellen met behulp van drie rekruteringstrategieën. Door deze rekrutering hebben we ouders uit verschillende contexten bereikt. De ouders participeerden echter op vrijwillige basis, hierdoor is de kans groot dat enkel gemotiveerde ouders hebben deelgenomen aan dit onderzoek. Ouders die het bijvoorbeeld moeilijk hebben om over de problematiek te praten, haakten af. Resultaten kunnen hierdoor in een zekere mate vertekend zijn. Een sterk punt van dit onderzoek is dat bij de interpretatie van de resultaten steeds de vergelijking wordt gemaakt met resultaten uit soortgelijk internationaal onderzoek. De bevindingen uit het onderzoek worden door deze vergelijking kracht bijgezet of afgezwakt, op die manier kunnen er toch enkele algemene conclusies worden geformuleerd. Een tweede beperking van het onderzoek is het gebruik van zelfrapportage instrumenten die de huidige situatie nagaan. De vragenlijsten werden door de ouders zelf ingevuld. Het gevaar hierbij is dat de ouders in sneltempo een antwoord aankruisen zonder voldoende bij het antwoord stil te staan. Dit probeerden we tegen te gaan door het onderwerp van iedere vragenlijst te kaderen en door de ouders de nodige instructies te geven bij het invullen van iedere vragenlijst. De methode waarbij de ouders zelf de antwoorden aankruisen, kan het voordeel geven dat ze eerlijk de vragenlijsten invullen, zonder het gevoel te hebben dat ze sociaal wenselijk moeten antwoorden of dat ze zich moeten verantwoorden. Daarnaast gaan de zelfrapportage instrumenten na wat de ouders zelf denken of voelen. Hierdoor krijgen we een goed zicht op wat de ouders subjectief ervaren. Een nadeel hierbij is dat de ervaringen niet met objectieve criteria worden gecontroleerd. Tot slot hebben de vragenlijsten betrekking op de afgelopen drie maanden of op de afgelopen twee weken. Het onderzoek is dus slechts een momentopname van een situatie waar ouders vaak al een lange periode mee geconfronteerd worden. In het literatuuronderzoek werd bijvoorbeeld duidelijk dat de copingstrategieën en de ervaren sociale steun veranderen doorheen de tijd. Omwille van de kwantitatieve data-analyse kon deze evolutie niet worden nagegaan in het huidig onderzoek. Een kwalitatieve benadering van dit onderwerp zou een duidelijke meerwaarde zijn voor onderzoek omtrent deze onderzoeksgroep.

60

Hoofdstuk 3: Aanbevelingen In dit laatste hoofdstuk worden enkele aanbevelingen voor verder onderzoek en de hulpverleningspraktijk geformuleerd. Zoals in het tweede hoofdstuk wordt aangegeven, is de kleine steekproef een beperking van dit onderzoek. Er is nood aan verder kwantitatief onderzoek in België waarbij een groot aantal ouders van personen die middelen misbruiken worden bevraagd. Hierbij is het belangrijk dat er een brede rekrutering gebeurt. Door het grote aantal deelnemers zullen de resultaten in mindere mate vertekend zijn. Op basis van een grote steekproef kunnen er eveneens gemakkelijker conclusies worden geformuleerd voor de populatie. Daarnaast stellen we vast dat de copingstrategieën van netwerkleden van personen die middelen misbruiken reeds meermaals het onderwerp zijn geweest van internationale onderzoeken. Onderzoek omtrent sociale steun bij deze onderzoeksgroep is slechts in beperkte mate aanwezig. Er is dringend nood aan kwantitatief onderzoek waarbij de ervaren sociale steun in kaart wordt gebracht, zowel in België als op internationaal niveau. Naast verder kwantitatief onderzoek is er nood aan kwalitatief onderzoek. In het huidig onderzoek werd gebruik gemaakt van vragenlijsten die betrekking hebben op het hier en nu, dit bracht beperkingen met zich mee. Een kwalitatieve onderzoeksbenadering zou een grote meerwaarde zijn bij het verder nagaan van de ervaringen van de ouders en bij het kaderen van de kwantitatieve gegevens. Nagaan waarom ouders bepaalde copingstrategieën toepassen en hoe dit evolueert doorheen de tijd, zijn essentiële vragen. Omtrent sociale steun zou het uitermate interessant zijn om na te gaan hoe de ouders de steun ervaren die ze ontvangen en welke gevoelens en gedachten dit bij hen teweegbrengt. In de maatschappij worden ouders van personen die middelen misbruiken nog vaak gezien als degene die schuld treffen voor het middelenmisbruik van hun kind. Dit is stigmatiserend en biedt onvoldoende mogelijkheden om in te spelen op de noden van de ouders. Het onderzoek in deze masterproef stapt af van deze beschuldigende aanpak en is een eerste aanzet om de specifieke noden van ouders van personen die middelen misbruiken in kaart te brengen in België. Dit dient verder uitgewerkt te worden met behulp van kwantitatief en kwalitatief onderzoek zodat we een duidelijker beeld krijgen. Omgaan met een kind dat middelen misbruikt is een moeilijke en lastige situatie die gepaard gaat met veel stress en bezorgdheid, dit kan gevolgen hebben voor het welzijn. De ouders moeten in deze moeilijke situatie erkend worden en de ruimte krijgen om hun problemen te ervaren. Hiermee wordt niet geponeerd dat iedere ouder nood heeft aan zorg. De maatschappij moet er echter voor zorgen dat ouders die wel nood hebben aan zorg en aan hulp om met de situatie om te gaan, de nodige ondersteuning krijgen.

61

Binnen het hulpverleningslandschap merken we dat er interventies worden ontwikkeld die gericht zijn op de netwerkleden van personen die middelen misbruiken. Er is een groeiende aandacht voor de netwerkleden maar er is nog veel werk aan de winkel. De gespecialiseerde hulpverlening richt zich bijvoorbeeld voornamelijk op de persoon die middelen misbruikt en binnen de eerstelijnshulpverlening worden netwerkleden vaak genegeerd. Luisteren naar de ouders en de netwerkleden van personen die middelen misbruiken, is een eerste belangrijke stap in de uitbouw van een gerichte hulpverlening. De resultaten van dit onderzoek geven een belangrijke aanbeveling voor de hulpverleningspraktijk. In het onderzoek wordt duidelijk dat de ouders frequent last hebben van fysieke en psychische symptomen. De resultaten geven hierbij aan dat het ervaren van deze symptomen een sterke samenhang heeft met het toepassen van tolerante copingstrategieën. Een aanbeveling voor de hulpverlening gericht op de ouders van personen die middelen misbruiken is dat er uitgebreid aandacht dient besteed te worden aan het thema coping. De hulpverlener gaat bijvoorbeeld na welke copingstrategieën de ouders toepassen, maakt de ouders bewust dat er andere strategieën zijn om met de situatie om te gaan, bespreekt de voor- en nadelen hiervan met de ouders,… Het verlenen van adviezen om met de situatie en met het kind dat middelen misbruikt om te gaan, is uitermate belangrijk. Als ouders er in slagen om in mindere mate tolerante copingstrategieën toe te passen, dan zullen fysieke en psychische symptomen minder frequent voorkomen. In Engeland werd reeds de „5-step intervention‟ door de „The UK Alcohol, Drugs and the Family Research Group‟ uitgewerkt om in te spelen op de noden van netwerkleden van personen die middelen misbruiken (Copello et al., 2000). De netwerkleden adviseren bij hun copingacties is een centrale doelstelling van deze interventie. De eerste resultaten hieromtrent zijn veelbelovend, positieve veranderingen werden vastgesteld in het copinggedrag en het welzijn van de netwerkleden (Orford et al., 2007a; Copello et al., 2009). De hulpverlening in België kan deze interventie als voorbeeld nemen en eventueel verder bouwen op de expertise die werd ontwikkeld door de „The UK Alcohol, Drugs and the Family Research Group‟.

62

REFERENTIELIJST Alcohol- en drughulpverlening (n.d.). Wegwijs in de alcohol- en drughulpverlening. Geraadpleegd op 1 november 2010 op het World Wide Web: http://www.vad.be/media/26028/wegwijs%20in%20de%20drughulpverlening.pdf Aldwin, C. (2007). Stress, coping, and development: an integrative perspective. New York: The Guilford Press. Almberg, B., Grafström, M. & Winblad, B. (1997). Major strain and coping strategies as reported by family members who care for aged demented relatives. Journal of Advanced Nursing, 26, 683-691. Anderson, S.C. (1994). A critical analysis of the concept codependency. Social Work, 6, 677-685. Beel, V. (2010, 5 maart). Ouders over drugsverslaafde dochter. De Standaard, 12-13. Broekaert, E. & Van Hove, G. (2005). Handboek bijzondere orthopedagogiek. AntwerpenAppeldoorn: Garant. Boyd, B. (2002). Examining the relationship between stress and lack of social support in mothers of children with autism. Focus on autism and other developmental disabilities, 4, 208-215. Butler, R. & Bauld, L. (2005). The parents' experience: coping with drug use in the family. Drugs: education, prevention and policy, 1, 35-45. Cobb, S. (1976). Social support as a moderator of life stress. Psychosomatic Medicine, 5, 300-314. Collins, B.G. (1993). Reconstruing codependency using self-in-relation theory: a feminist perspective. Social Work, 4, 470-476. Constitution of the World Health Organization (1946). Geraadpleegd op 1 april 2011 op het World Wide Web: http://www.who.int/suggestions/faq/en/index.html Copello, A., Orford, J., Velleman, R., Templeton, L. & Krishnan, M. (2000a). Methods for reducing alcohol and drug related family harm in non-specialist settings. Journal of Mental Health, 3, 329343. Copello, A., Templeton, L., Krishnan, M., Orford, J. & Velleman, R. (2000b). A treatment package to improve primary care services for relatives of people with alcohol and drug problems. Addiction Research, 5, 471-484.

63

Copello, A., Velleman, R., & Templeton, L. (2005). Family interventions in the treatment of alcohol and drug problems. Drug and Alcohol Review, 24, 369-385. Copello, A., Templeton, L., Orford, J., Velleman, R., Patel, A., Moore, L., MacLeod, J. & Godfrey, C. (2009). The relative efficacy of two levels of a primary care intervention for family members affected by the addiction problem of a close relative: a randomized trial. Addiction, 104, 49-58. Couckuyt, E. (2010). Jongeren en druggebruik, een leidraad voor ouders. Brochure provincie OostVlaanderen. Craeymeersch, M. & De Groote, E. (2010). Vlaams Minister Jo Vandeurzen trekt de kaart van geestelijke gezondheid én familie. Similes, 134, 5-10. De Pelsmacker, P. & Van Kenhove, P. (2006). Marktonderzoek. Methoden en toepassingen. Pearson Education Benelux. Finney, J., Moos, R., Cronkite, R. & Gamble, W. (1983). A conceptual model of the functioning of married persons with impaired partners: spouses of alcoholic patients. Journal of Marriage and Family, 1, 23-34. Folkman, S. & Moskowitz, J. (2004). Coping: pitfalls and promise. Annual Review of Psychology, 55, 745-774. Greenberg, J., Greenley, J., McKee, D., Brown, R. & Griffin-Francell, C. (1993). Mothers caring for an adult child with schizophrenia: the effects of subjective burden on maternal health. Family relations, 2, 205-211. Holmila, M. (1994). Excessive drinking and significant others. Drug and Alcohol Review, 13, 431436. Kellner, R. & Sheffield, B. (1973). A self-rating scale of distress. Psychological Medicine, 3, 88-100. Kessler, R. (1997). The effects of stressful life events on depression. Annual review psychology, 48, 191-214. Krishnan, M., Orford, J., Bradbury, C., Copello, A. & Velleman, R. (2001). Drug and alcohol problems: the users' perspective on family members' coping. Drug and Alcohol Review, 20, 385393. Lazarus, R. (1993). Coping theory and research: past, present and future. Psychomatic Medicine, 55, 234-247.

64

Lieberman, M. & Fisher, L. (1995). The impact of chronic illness on the health and well-being of family members. The Gerontologist, 1, 94-102. Moerkerke, B. (2008). Modellen van empirisch onderzoek I. Vakgroep Data-analyse, Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen, Universiteit Gent. Monroe, S. & Reid, M. (2009). Life stress and major depression. Current directions in psychological science, 2, 68-72. Morgan, J.P. (1991). What is codependency? Journal of clinical psychology, 5, 720-729. Oreo, A. & Ozgul, S. (2007). Grief experiences of parents coping with an adult child with problem substance abuse. Addiction research and theory, 15, 71-83. Orford, J., Natera, G., Copello, A., Atkinson, C., Mora, J., Velleman, R., Crundall, I., Tiburcio, M., Templeton, L. & Walley, G. (2005a). Coping with alcohol and drug problems: the experiences of family members in three contrasting cultures. East Sussex: Routledge. Orford, J., Templeton, L., Velleman, R. & Copello, A. (2005b). Family members of relatives with alcohol, drug and gambling problems: a set of standardized questionnaires for assessing stress, coping and strain. Addiction, 100, 1611-1624. Orford, J., Rigby, K., Miller, T., Tod, A., Bennett, G. & Velleman, R. (1992). Ways of coping with excessive drug use in the family: a provisional typology based on the accounts of 50 close relatives. Journal of Community & Applies Social Psychology, 2, 163-183. Orford, J., Natera, G., Davies, J., Nava, A., Mora, J., Rigby, K., Bradbury, C., Bowie, N., Copello, A. & Velleman, R. (1998). Tolerate, engage or withdraw: a study of the structure of families coping with alcohol and drug problems in South West England and Mexico City. Addiction, 93, 1799-1813. Orford, J., Natera, G., Velleman, R., Copello, A. Bowie, N., Bradbury, C., Davies, J., Mora, J., Nava, A., Rigby, K. & Tiburcio, M. (2001). Ways of coping and the health of relatives facing drug and alcohol problems in Mexico and England. Addiction, 96, 761-774. Orford, J., Templeton, L., Patel, A., Copello, A. & Velleman, R. (2007a). The 5-step family intervention in primary care: I. Strenghts and limitations according to family members. Drugs: education, prevention and policy, 14, 29-47. Orford, J., Termpleton, L., Patel, A., Velleman, R. & Copello, A. (2007b). The 5-step family intervention in primary care: II. The views of primary healthcare professionals. Drugs: education, prevention and policy, 14, 117-135.

65

Philpott, H. & Christie, M. (2008). Coping in male partners of female problem drinkers. Journal of Substance Use, 13, 193-203. Saatcioglu, O., Erim, R., & Cakmak, D. (2006). Role of family in alcohol and substance abuse. Psychiatry and Clinical Neurosciences, 60, 125-132. Sarason, I. & Sarason, B. (2009). Social support: mapping the construct. Journal of Social and Personal Relationships, 26, 113-120. Soyez, V. (2008). Omgaan met moeilijkheden in het gezin. Geraadpleegd op 1 november op het World Wide Web: desleutel.be/files/ontmoetingsnamiddag_sleutel_20080531.ppt Soyez, V., De Bock, M., Laudens, F., Larock, B. & Vandevelde, S. (2006). Een set gestandaardiseerde vragenlijsten voor de assessment van stress, coping en spanning, zoals ervaren door familieleden van verwanten met alcohol-, drug- en gokproblemen. Vakgroep Orthopedagogiek, Universiteit Gent en Vereniging Alcohol en Andere Drugproblemen. Templeton, L., Zohhadi, S. & Velleman, R. (2007). Working with family members in specialist drug and alcohol services: findings from a feasibility study. Drugs: education, prevention and policy, 14, 137-150. Templeton, L. (2009). Use of a structured brief intervention in a group setting for family members living with substance misuse. Journal of Substance Use, 14, 211-220. Thoits, P. (1986). Social support as coping assistance. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 4, 416-423. Toner, P. (2010). The development of a social support measure for the family members of problem substane users. PhD thesis, University of Bath. Toner, P. & Velleman, R. (2010). A social support scale for the family members of problem substance users. In preparation. Toumbourou, J., Blyth, A., Bamberg, J. & Forer, D. (2001). Early impact of the BEST intervention for parents stressed by adolescent substance abuse. Journal of Community & Applied Social Psychology, 11, 291-304. Turner, J. & Marino, F. (1994). Social support and social structure: a descriptive epidemiology. Journal of health and social behavior, 3, 193-212. VAD. (Z)onder Invloed? Studiedag over druggebruik in het gezin voor ouders, ouderbegeleiders en hulpverleners. 27 maart 2010, Vlaams-Parlementsgebouw, Brussel.

66

Vanderplasschen, W., Mostien, B., Claeys, P., Raes, V., Van Bouchaute, J. (2001). Conceptnota organisatiemodel zorgcircuit middelenmisbruik. Orthopedagogische Reeks Gent, 12, 1-62. Vangelisti, A. (2009). Challenges in conceptualizing social support. Journal of Social and Personal Relationships, 29, 39-51. Velleman, R. (2009, mei). Making it happen 2009: Western Australian Drug and Alcohol Conference. Geraadpleegd op 5 december 2010 op het World Wide Web: http://www.healthinfonet.ecu.edu.au/health-resources/conferences?cid=22 Velleman, R., Bennett, G., Miller, T., Orford, J., Rigby, K. & Tod, A. (1993). The families of problem drug users: a study of 50 close relatives. Addiction, 88, 1281-1289. Velleman, R., Templeton, L. & Copello, A. (2005). The role of the family in preventing and interventing with substance use and misuse: a comprehensive review of family interventions, with a focus on young people. Drugs and Alcohol Review, 24, 93-109. Weiner, I & Craighead, W. (2010). The Corsini encyclopedia of psychology. New York: Wiley. Wight, R. G., Aneshensel, C. S. & LeBlanc, A. J. (2003). Stress buffering effects of family support in AIDS caregiving. AIDS care, 5, 595-613.

67

Bijlage 1: Stoornissen in het gebruik van middelen Misbruik van een middel volgens DSM-IV (APA, 1994, In Broekaert & Van Hove, 2005, p. 306) Een patroon van onaangepast gebruik van een middel dat significante beperkingen of lijden veroorzaakt zoals in een periode van twaalf maanden blijkt uit één (of meer) van de indicatoren: 1. Herhaaldelijk gebruik van het middel met als gevolg dat het niet meer lukt om in belangrijke mate verplichtingen op het werk, school of thuis na te komen; 2. Herhaaldelijk gebruik van het middel in situaties waarin het fysiek gevaarlijk is; 3. Herhaaldelijk, in samenhang met het middel, in aanraking komen met justitie; 4. Voortdurend gebruik van het middel ondanks aanhoudende of terugkerende problemen op sociaal of interpersoonlijk vlak veroorzaakt of verergerd door de effecten van het middel.

Afhankelijkheid van een middel volgens DMS-IV (APA, 1994, In Broekaert & Van Hove, 2005, p.307) Een patroon van onaangepast gebruik van een middel dat significante beperkingen of lijden veroorzaakt zoals in een periode van twaalf maanden blijkt uit drie (of meer) van de indicatoren: 1. Tolerantie; Gedefinieerd door ten minste één van de volgende: a. Een behoefte aan duidelijk toenemende hoeveelheden van een middel om intoxicatie of de gewenste werking te bereiken b. Een duidelijk verminderd effect bij voortgezet gebruik van dezelfde hoeveelheid van een middel 2. Onthouding; Zoals blijkt uit ten minste één van de volgende: a. het voor het middel karakteristieke onthoudingssyndroom b. hetzelfde middel wordt gebruik om onthoudingsverschijnselen te verlichten of te vermijden 3. Het middel wordt vaak in grotere hoeveelheden of gedurende een langere tijd gebruikt dan het plan was; 4. Er bestaat een aanhoudende wens of er zijn weinig succesvolle pogingen om het gebruik van het middel te verminderen of in de hand te houden; 5. Een groot deel van de tijd gaat op aan activiteiten nodig om aan het middel te komen, het gebruik van het middel of aan het herstel van de effecten ervan; 6. Belangrijke sociale of beroepsmatige bezigheden of vrijetijdsbesteding worden opgegeven of verminderd vanwege het gebruik van middelen; 7. Het gebruik van het middel wordt gecontinueerd ondanks de wetenschap dat er een hardnekkig of terugkerend sociaal, psychisch of lichamelijk probleem is dat waarschijnlijk veroorzaakt of verergerd wordt door het middel.

68

Bijlage 2: Stress-strain-coping-support model

69

Bijlage 3: Copingstrategieën en dimensies

70

Bijlage 4: Geïnformeerde toestemming

GEÏNFORMEERDE SCHRIFTELIJKE TOESTEMMING Familieleden (ouders, partners, broers/zussen, kinderen) van mensen met alcohol- en/of drugproblemen worden geconfronteerd met veel verschillende ervaringen en emoties. Zij hebben hierdoor vaak heel wat stress gedurende een langere periode. In dit onderzoek willen we nagaan hoeveel stress en spanning familieleden ervaren en hoe ze dit een plaats proberen te geven in hun leven. We proberen daarom een grote groep familieleden van mensen met alcohol- en/of drugproblemen bij het onderzoek te betrekken, die enkele vragenlijsten invullen (onder andere over: eventuele medische klachten, gevoelens, andere mensen bij wie ze terecht kunnen, ...) en enkele vragen beantwoorden over hun dagelijkse leefsituatie. Het invullen van de verschillende vragenlijsten en het gesprek duurt in totaal ongeveer anderhalf tot twee uur.

Ik, …………………………………………………………………………………………………………… (volledige naam in drukletters a.u.b.) ga ermee akkoord mijn medewerking te verlenen aan dit onderzoek en ga akkoord met de volgende voorwaarden: -

-

Datum,

Datum,

Ik begrijp dat de afname van deze vragenlijsten en van het interview kadert binnen een onderzoek dat gebeurt vanuit de vakgroep Orthopedagogiek (Universiteit Gent). Ik heb voldoende informatie gekregen omtrent het onderzoek en heb alle vragen kunnen stellen die ik wou. Ik weet dat ik een tweede maal gecontacteerd zal worden betreffende deelname aan dit onderzoek. De betreffende persoon met alcohol- en/of drugproblemen is op de hoogte van en is akkoord met mijn deelname aan het onderzoek. Ik begrijp dat alle gegevens die ik in het kader van dit interview verstrek op geheel vertrouwelijke wijze zullen worden verwerkt, anoniem zullen worden gerapporteerd en enkel in functie van dit onderzoek zullen worden gebruikt. Ik weet dat mijn deelname aan het onderzoek op vrijwillige basis gebeurt. Ik weet dat ik mijn deelname aan het onderzoek kan stopzetten:  op elk ogenblik  zonder opgave van reden

Handtekening,

Handtekening onderzoeker,

71

72

73