Congres Natuurlijk Ondernemen Verslag Datum: 9 oktober 2015 Stichting De Groene Koepel, te gast in de natuur
Inleiding Op vrijdag 9 oktober 2015, op de Dag van de Duurzaamheid, vond het Congres Natuurlijk Ondernemen plaats in Fort Voordorp in Groenekan (Utrecht). Meer dan 150 gasten gelieerd aan de recreatiesector bogen zich aan de hand van diverse deelsessies over de vraag hoe de (verblijfs)recreatiesector er in de toekomst uit zou (moeten) zien en hoe men kan ondernemen in balans met mens, natuur en opbrengst. Het publiek bestond uit een goede mix van ondernemers, overheden, marketingorganisaties en adviesbureaus. Het congres was een initiatief van Stichting De Groene Koepel, te gast in de natuur - vorig jaar ontstaan na een fusie tussen Stichting Natuurkampeerterreinen en Stichting Trekkershutten – in samenwerking met Stichting Recreatie en Ruimte (STIRR). Wij danken alle aanwezigen voor hun komst en hun bijdrage aan een geslaagde congresdag! Hieronder vindt u een verslag van de dag.
Welkom Het publiek werd welkom geheten door dagvoorzitter Bart Krull, moderator, business developer bij Social Enterprises NL en gastheer van de wekelijkse meet ups van het VPROprogramma Tegenlicht. Hij wees op de centrale vraag van de dag: ‘Hoe ziet voor u de (duurzame) verblijfsrecreatie in de toekomst eruit?’ Na een aantal huishoudelijke mededelingen gaf Bart het woord aan Marianne Ruigrok, voorzitter van de Raad van Toezicht van De Groene Koepel. Zij stond even stil bij het 40-jarig jubileum van de Natuurkampeerterreinen, dat mede de aanleiding vormde voor het organiseren van het congres. Vervolgens was het woord aan Marieken Nieuwdorp, directeur van De Groene Koepel. Ook zij heette iedereen welkom, en dankte de organisaties die hebben bij gedragen aan de inhoud en de financiële kant van het congres, waaronder STIRR, het Ministerie van Economische Zaken, Nationaal Groenfonds en de sponsors: Recron, Elke Plek, Bioshield, NHTV en Studio Doen!
De Groene Koepel, te gast in de natuur Marieken legde uit waar De Groene Koepel voor staat: de organisatie zet zich in voor een duurzame ontwikkeling van groene verblijfsaccommodatie in Nederland en net over de grenzen. Op dit moment vallen drie netwerken onder De Groene Koepel: ca. 140 Natuurkampeerterreinen, ca. 250 Trekkershuttenlocaties en 15 GroepsNatuurkampeerterreinen. De organisatie opereert vanuit vier kernwaarden: natuurbeleving, duurzaamheid, cultuurhistorie en MVO. Marieken: ‘Wij denken dat ondernemen in de natuur niet zonder deze kernwaarden kan.’ Om een idee te krijgen wat Natuurkampeerterreinen en Trekkershutten zijn, kunt u het volgende filmpje bekijken, dat gemaakt is voor het RTL 4-programma ‘Het Land Van’ in mei 2015: https://www.youtube.com/watch?v=40GLhnGaQm0.
Aanleiding congres Het 40-jarig bestaan van de Natuurkampeerterreinen was de aanleiding voor het congres. ‘In plaats van het ophalen van de geschiedenis, willen we graag vooruit kijken’, aldus Marieken.
2
‘We werken met veel enthousiasme met en voor onze ondernemers. Om overeind te blijven in een markt die het steeds moeilijker heeft, is het belangrijk dat we blijven innoveren en meegaan met de actualiteiten.’ Over het toekomstbestendig maken van de gastvrijheidssector in de huidige maatschappij is eind 2014 het Eindrapport Vinden, Verrassen en Verbinden verschenen van het Topteam Gastvrijheidseconomie. Dit projectplan heeft de volgende missie omschreven: ‘In 2025 is Nederland voor inkomende en binnenlandse gasten uitgegroeid tot een bestemming waarin per vierkante kilometer de grootste diversiteit aan belevenissen ter wereld is te vinden.' Het team heeft drie doelstellingen geformuleerd die Nederland nog aantrekkelijker gaan maken: 1. Excellente gastvrijheid; 2. Internationaal concurrerende en innoverende sector; 3. Aantrekkelijke samenleving. Tevens verscheen de Rijksnatuurvisie ’Natuurlijk verder’ van het Ministerie van Economische Zaken, waarin men stelt dat de natuur een bron moet zijn van economische en maatschappelijke ontwikkeling en niet een ‘hindermacht’. Uitgaande van de eigen kernwaarden zag De Groene Koepel in de combinatie van deze stelling en het doel van de aantrekkelijke samenleving in het rapport van het Topteam Gastvrijheidseconomie een mooie aanleiding voor het organiseren van het Congres Natuurlijk Ondernemen. ‘Alleen gezamenlijk kunnen we onze sector beter, groener en meer toegerust op de toekomst maken.’
Fort Voordorp Arno de Jager, manager Operations Fort Voordorp, liet in zijn praatje een mooi voorbeeld zien van de inzet van cultuurhistorie en MVO voor een succesvolle bedrijfsvoering. Fort Voordorp, niet voor niets de locatie van het congres, maakt deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, een verdedigingslinie van 85 km tussen Pampus en de Biesbosch. Om het land te beschermen tegen de vijand zouden we de omgeving rond deze linie onder water kunnen zetten, zodat de vijand gedesoriënteerd zou raken en niet verder zou kunnen met wagens en infanterie. Uiteindelijk is de linie nooit in werking gesteld. In 1940 werd de militaire werking van de linie opgeheven en in 1990 kocht de familie Van Denderen het fort van de gemeente om er een congreslocatie van te maken. Veel is in originele staat gebleven en het verhaal van het fort wordt in alle uitingen benadrukt. De plekken waar de deelsessies werden gehouden, waren vroeger de slaapvertrekken van de soldaten. MVO is onderdeel van de bedrijfsvoering. Het ombouwen van het fort (het recyclen van het gebouw) was een van de meest duurzame beslissingen die het bedrijf gemaakt heeft. Daarnaast maakt het fort onder andere gebruik van LED-verlichting en afvalscheiding, voert men een duurzaam inkoopbeleid en is de vloer gemaakt van afgedankte elektriciteitskabels. Voor al deze inspanningen mag het bedrijf de gouden Green Key dragen.
Provincie Utrecht Het interview van Bart Krull met de Gedeputeerde van de Provincie Utrecht, Mariëtte Pennarts, sloot goed aan bij dat van Fort Voordorp: ‘Gisteren hebben we toevallig het
3
Waterliniemuseum bij Fort Vechten geopend. Het is bijzonder om het verhaal van een locatie te kennen. Het opent onze ogen: No story no glory.’ Waarom is duurzame recreatie in de natuur belangrijk? MP: ‘Het is een topregio hier, een aantrekkelijke plek om te wonen. Er is hier veel cultuurhistorie en mooie natuur. Het is van belang om deze regio aantrekkelijk te houden en daarom moeten we zuinig omspringen met wat we hebben. Duurzaamheid is onmisbaar voor het in stand houden van onze bijzondere leefomgeving.’ Waar zitten voor de Provincie de speerpunten? MP: ‘ De verblijfsrecreatiesector staat onder druk, de aantallen overnachtingen gaan omlaag. We willen ondernemers ondersteunen met adviezen en handreikingen om ze te helpen goede recreatie mogelijk te maken. Zo is er een leefstijlenonderzoek beschikbaar bij de Provincie: hier kunnen ondernemers lezen wat verschillende doelgroepen interesseert. Wat is de grote uitdaging voor de sector? MP: ‘Ik zag het woordje ‘duurzaamheid’ tussen haakjes staat in het programmaboekje, maar ik denk dat het juist heel belangrijk is. Recreatie moet altijd gericht zijn op duurzaamheid. En ook lokaal recreëren en verblijven in de natuur wordt steeds belangrijker. We moeten ons gezamenlijk richten op het aantrekkelijk houden van onze regio.’
Muzikale Landschappen Als intermezzo luisterden we naar de primeur van het muziekstuk ‘Weide’ van componist Stefan Breuer. Breuer was gevraagd om ter viering van het 40-jarig jubileum van de Natuurkampeerterreinen een muzikale vertaling te maken van een aantal typisch Nederlandse landschappen: weide, bos, heide en duin. In zijn composities onderzoekt hij de eigenschappen, verhalen en cultuurhistorie van de landschappen. De muziekstukken ‘Weide’ en ‘Bos’, met beeldondersteuning, zijn hier te beluisteren en bekijken.
Film ‘In gesprek met’ Na het muziekstuk werd een film vertoond waarin zeven stakeholders hun toekomstbeeld schetsen van het (duurzaam) overnachten in de natuur. Aan het woord komen: -
Kees van Wijk (directeur VVV Nederland), Willemieke de Waal (directeur Kennemer Duincampings), Margreet Toonen (lid management NHTV Academy for Leisure), Marc van den Tweel (directeur Natuurmonumenten), Adri van der Weyde (voorzitter RECRON), Mariëtte Pennarts (gedeputeerde Provincie Utrecht), Willem Lageweg (directeur MVO Nederland).
Bekijk de film hier.
4
Parallelsessies Er volgden twee rondes met parallelsessies, waaruit de deelnemers konden kiezen. De sessies waren verdeeld over vijf categorieën: A. Hoe kan ik economische en ecologische meerwaarde geven aan mijn locatie? B. Hoe word ik, als ondernemer, verleid om te investeren in de natuur? C. Hoe creëer je als ondernemer ruimte om te ondernemen? D. Kan verblijfsrecreatie in de natuur positief uitpakken voor de natuur? E. Andere wijze van waardecreatie, wat kunnen we leren van andere sectoren? De verslagen van de verschillende sessies zijn gemaakt door studenten van de NHTV in Breda. Deze worden zo snel mogelijk in aangepaste vorm gepresenteerd op de website www.congresnatuurlijkondernemen.nl.
Parallelsessies ronde 1 A: Fransjan de Waard – Mogelijkheden met permacultuur B: Thijs de la Court – Samenwerking voor kosteneffectieve verduurzaming C: Erik Droogh – Duurzame innovatie in de verblijfsrecreatie / Erik van Dijk – Gewoon Duurzaam Doen D: Nico Beun – Concept KrugerparkNL / Janneke van Montfort – Nationale Parken nieuwe stijl E: Karel Loeff – Erfgoed als drager voor toerisme
Parallelsessies ronde 2 A: Tim van der Grinten en Kristel Hermans – Totaal beleven! C: Laurens Roose – Voorbeelden van een geslaagd project: UiterWaardenRecreatie / Lies Dekker – Voorbeelden van een geslaagd project: Waterdunen D: Rob Berkers – Lessen uit de Green Dealaanpak E: Arnoud Odding – Innoveren in de ‘vernetwerkte’ samenleving
Lunch Tijdens de lunch was er een kleine informatiemarkt met onder andere deelname van het IVN en Natuurpresentaties. Ook konden deelnemers in de oude officierenkamer van het fort kijken naar projectvoorstellen van studenten van de Technische Universiteit Eindhoven voor een autarkische voorziening op een gepland autarkisch recreatiegebied (inclusief een Natuurkampeerterrein) op de Hooge Nesse.
5
Tussentijdse evaluatie Aan het begin van het middagprogramma polste Bart Krull in de plenaire zaal de ervaringen van de deelnemers bij de parallelsessies in relatie tot de toekomst van de (duurzame) verblijfsrecreatie in de natuur. Zaken die veel naar boven kwamen, waren: samenwerken, verbinden en niches opzoeken. In de zaal gaven diverse ondernemers aan positieve ervaringen te hebben met samenwerken, bijvoorbeeld met architecten, de kunstacademie en met natuurorganisaties. Op deze manier hadden zij een meerwaarde gecreëerd voor hun terrein. Andere ondernemers hadden hun terrein juist aantrekkelijk gemaakt door een expliciete keuze voor een bepaalde doelgroep: een stiltecamping heeft ervoor bijvoorbeeld gekozen om grote families niet toe te laten, om zo hun concept te kunnen bewaken, terwijl deze families heel goed terechtkunnen op een kampeerterrein waar de voorzieningen en activiteiten juist helemaal op kinderen zijn gericht.
Muzikale Landschappen Om alles te laten bezinken en ter inspiratie luisterden we naar de tweede compositie van de Muzikale Landschappen van Stefan Breuer: ‘Bos’.
Parallelsessies ronde 3 Ook van deze laatste ronde parallelsessies zijn de verslagen te zijner tijd terug te lezen op www.congresnatuurlijkondernemen.nl. A: Codrin Kruijne – De natuur als inspiratiebron voor innovaties B: Tineke Lambooy – Een groen businessmodel? Natuurlijk! C: Dorit Bouwman – Winst voor recreatie & natuur? D: Dolf Logemann – De ecologische voetafdruk meetbaar maken en omzetten in een positieve bijdrage voor de natuur E: Ignace Shops – Inspiratie vanuit het buitenland: Nationaal Park Hoge Kempen
Keynote De toekomst van het overnachten in de natuur We eindigden de dag met de inzichten van professor Jan Rotmans over de op handen zijnde transitie van onze samenleving in het algemeen en het effect daarvan op de recreatiesector in het bijzonder. Jan Rotmans is hoogleraar transitiekunde en internationale autoriteit op het gebied van transities en duurzaamheid.
Veranderende samenleving ‘We leven in tijden van chaos’, begint Rotmans zijn betoog. ‘De veranderingen zijn snel, ingrijpend en op alle terreinen. De vraag is: Hoe reageert u hierop? Doorgaan zoals u altijd deed? De boodschap van vandaag is dat u moet leren mee bewegen met de veranderingen.’ Rotmans legt uit dat we niet leven in een ‘tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperken’. De laatste keer dat een dusdanige transitie plaatsvond, was tijdens de industriële revolutie in de negentiende eeuw. ‘De revolutie die nu plaatsvindt, is vergelijkbaar met die van toen, met het voornaamste verschil dat de snelheid, impact en complexiteit van de transitie nu een paar duizend keer groter is.’
6
Volgens Rotmans koersen we af op een nieuwe samenleving, die decentraal en bottom-up georganiseerd zal zijn en waarin de economie decentraal en circulair zal zijn. Er ontstaat een nieuwe macht, waarbij de burgers veel meer inspraak zullen hebben. Op dit moment bevinden we ons midden in de transitie naar deze nieuwe samenleving, of in een ‘kantelperiode’, zoals Rotmans het noemt. In deze chaotische periode vallen traditionele bedrijven om, is de overheid op zoek naar een nieuwe rol en verdwijnen de brancheorganisaties. Bij burgers heerst angst en wantrouwen. Zo’n kantelperiode zorgt voor veel onrust en chaos, omdat al het oude moet plaatsmaken voor het nieuwe. De burger komt in opstand tegen de systeemwereld en het structuurdenken dat de afgelopen decennia is ingetreden in onze samenleving. ‘Structuren en bureaucratie nemen de menselijkheid weg in de samenleving,’ zegt Rotmans. Belangrijke waarden die hierbij horen, zijn aandacht/tijd, vertrouwen, ruimte, keuzevrijheid en kwaliteit. Door burgerinitiatieven probeert men deze menselijkheid weer terug te krijgen. Internet en sociale media helpen hierbij. Voorbeelden van dit soort initiatieven zijn broodfondsen, lokale energieleveranciers, sociale entrepeneurs, de City Farm in Rotterdam en de luchtsingel in Rotterdam. Naar schatting zijn bijna een miljoen mensen betrokken bij een burgerinitiatief. De burger wordt disruptiever: hij richt zijn eigen leefomgeving in.
Veranderende economie De economie verandert ook. Er zal een groep zijn die hiervan profiteert, en een groep die niet mee kan. De nieuwe economie is een deeleconomie, is circulair en digitaal, en gaat uit van makers, robots en is groen- en bio-geöriënteerd. Dit is nu al aan de gang: In plaats van banken komen er financiële coöperaties, energiebedrijven leggen het af tegen Google, Tesla en initiatieven van de bron (zonnepanelen, windenenergie etc). Hotelketens hebben te maken met Airbnb, boekwinkels met Amazon, platenmaatschappijen met iTunes. Het systeem van taxi’s wordt ondermijnd door een initiatief als Uber, dat chauffeurs aan passagiers verbindt. De tussenlaag verdwijnt door rechtstreekse verbindingen. We krijgen te maken met robotisering, automatisering en digitalisering van het productieproces. ‘Als je in 2025 gaat winkelen, dan wéét de supermarkt dat jij een liefhebber bent van vis. Als je voor het visschap staat, krijg je via je mobiel een op maat gemaakte aanbieding van verse tonijn, met een suggestie voor een bijpassende wijn en een aantal receptsuggesties.’
Veranderende recreatiesector Rotmans: Dit alles is toepasbaar op de recreatiesector. U denkt misschien ‘het zal mijn tijd wel duren, maar dit gáát gebeuren. En dan kunt u het beste maar goed voorbereid zijn.’ Het grootste probleem in de recreatiesector is volgens Rotmans het overaanbod en het gebrek aan kwaliteit. De kleine parken komen in de problemen, want de klant stelt hogere eisen. Terreinen moeten veranderen, moeten mooier en beter worden en daarbij denken aan de doelgroep die er over tien tot vijftien jaar zal zijn. Wat willen deze mensen? En hoe ga ik ervoor zorgen dat ik te bieden heb wat zij zoeken? ‘Alleen de meest wendbare bedrijven blijven bestaan’, zegt Rotmans. Het probleem is dat de meeste bedrijven niet adaptief zijn ingesteld. In de afgelopen jaren hebben we hier vele
7
voorbeelden van gezien met desastreuze gevolgen voor de bedrijven in kwestie: Kodak, die de digitale fotografie uitvond, maar er verder niet het nut van inzag om hiermee de markt op te gaan; Selexyz, dat in de beginjaren bol.com voor een luttel bedrag kon overkopen, maar het niet deed; de mobiele telefonie waar men vijftien jaar geleden niets in zag. Ofwel, angst voor verandering, risicomijdend gedrag en de focus op de korte termijn kunnen u duur komen te staan. Rotmans voorspelt dat drie van de vijf bedrijven in deze chaotische fase van de transitie naar een nieuwe samenleving níet zullen overleven. In de recreatiesector zijn ook al diverse initiatieven die disruptief kunnen werken voor de gevestigde orde. Voorbeelden hiervan zijn airbnb, camp in my garden, bed & breakfasts, uber en travelbird.
Wat kunt u doen? Organisaties die deze transitieperiode willen doorstaan, kunnen niets anders doen dan zich aanpassen aan de wijze waarop de samenleving en de economie straks georganiseerd zal zijn. U zult vooruit moeten gaan kijken, een visie vormen, een strategie schrijven en daar acties op inplannen. Creëer tijd en ruimte voor het vernieuwingsproces. Of in de woorden van Rotmans: ‘Mobiliseer friskijkers en dwarsdenkers uit de sector en ga reflecteren (zijn wij nog wel nodig?). Stop met doorhollen, maar ga nadenken. Wat zijn je drijfveren, je kernwaarden? Wat ben je aan het doen?’ Verder raadt Rotmans aan om niet één vernieuwingsroute te kiezen, maar verschillende. ‘Begin klein en ga niet te snel. Maak duidelijke keuzes. De vernieuwingen die niet werken, laat u zo snel mogelijk los. Degene die succesvol blijken kunt u vervolgens uitvergroten of versnellen.’ En vooral: ‘Wees niet bang te veranderen, veranderen kan leuk zijn.’
Congresresultaten Bart Krull sloot het congres af door met de vijf sessieleiders de resultaten van de parallelsessies te bespreken. Wat zijn volgens hen de belangrijkste lessen uit de sessies die zij vandaag hebben begeleid?
A. Hoe kan ik economische en ecologische meerwaarde geven aan mijn locatie? Sessieleider: Kees Hogervorst Door te investeren in de natuurlijke en landschappelijke waarde van de eigen locatie ontstaan er vanzelf nieuwe verdienmodellen. Voorbeelden die op het congres zijn besproken, zijn onder meer: 1. Gasten betrekken bij ‘Het eetbare landschap’ Gezond voedsel is een belangrijk item voor velen die ook in natuurlijk kamperen geïnteresseerd zijn. Hier kan een ondernemer gebruik van maken. Enerzijds door te verwijzen naar locaties waar ecologische voedingsmiddelen verkrijgbaar zijn, maar ook door te laten zien wat op het eigen terrein of in de omgeving eetbaar is. Dat kan door middel van kruidenbakken, moestuinen en fruitbomen, maar ook door gasten informatie te verstrekken over eetbare planten in de (wilde) natuur.
8
2. Het creëren van verhalen/identiteit Op vakantie verzamelen mensen (prettige) ervaringen en herinneringen. Zoek het verhaal dat u met uw terrein kunt vertellen. Welke identiteit hangt u aan uw terrein? Met de inrichting en de activiteiten op uw terrein kunt u deze identiteit versterken. 3. Leren van de natuur Biomimicry leert ons dat we door dingen uit de natuur te kopiëren we vaak simpele en goede oplossingen kunnen vinden voor hedendaagse ‘problemen’. Dit gebeurt nu steeds meer op technologisch vlak. Als ondernemer kunt u kijken welke bijzondere natuurelementen er in de omgeving van uw terrein zijn, en hoe u deze kunt integreren in de identiteit van uw terrein.
B. Hoe word ik, als ondernemer, verleid om te investeren in de natuur? Sessieleider: Arthur Helling Door samen te werken met andere ondernemers of organisaties kunnen ondernemers zich hard maken voor de natuur en tegelijkertijd verdienen aan verduurzaming. Bijvoorbeeld door gezamenlijk te investeren in duurzame energie via energy company services (Esco) kan een gunstig tarief voor groene energie worden verkregen. De uitdaging ligt in het vinden van goede samenwerkingspartners, wat door ondernemers als een moeilijke zoektocht wordt bestempeld. Recreatieondernemers zijn belangrijk voor het natuurbeheer. U kunt kijken naar manieren waarop u de natuurlijke waarde van uw locatie (of rond uw locatie) kunt verbeteren (o.a. door milieubeheer en bescherming van biodiversiteit). Hier zijn financieringsmogelijkheden voor, zoals via het Nationaal Groenfonds.
C. Hoe creëer je als ondernemer ruimte om te ondernemen? Sessieleider: Jan Klop Het vinden van financiering voor projecten is aan verandering onderhevig. Geldleningen zijn moeilijk te verkrijgen, maar er zijn wel andere manieren, zoals crowdfunding, investeringsbedrijven (zoals Leisure Investment speciaal voor de recreatiesector), fondsen waar ondernemers met duurzame plannen terechtkunnen (zoals het Nationaal Groenfonds). Ook in deze sessies kwam naar voren dat het vinden van samenwerkingsverbanden vele mogelijkheden kan creëren. Probeer gelijkgestemden te vinden om te investeren, zowel in de omgeving als in het maken van een verhaal. Keurmerken zoals de Green Key kunnen hier ook bij helpen: u draagt een bepaalde waarde uit, die uiteindelijk ook weer wordt terugbetaald door een doelgroep die hier specifiek naar op zoek is. Luister goed naar wat uw gasten willen (en bedenk ook welke gasten u graag op uw terrein wilt hebben).
D. Kan verblijfsrecreatie in de natuur positief uitpakken voor de natuur? Sessieleider: Marien Borgstein Na afloop van de drie sessies kunnen we concluderen dat het antwoord op deze vraag ‘ja’ is.
9
Via een zogenoemde mitigatieladder kan een ondernemer bekijken welke impact zijn innovatieve projecten hebben op de biodiversiteit en het ecosysteem en hoe de negatieve effecten hiervan verkleind of zelfs omgekeerd kunnen worden. In de sessies werden diverse voorbeelden gegeven van projecten die een positief effect hebben op de natuur, zoals Green Deal-projecten en het Krugerparkproject van de Nationale Parken. U kunt hier later meer over lezen in de verslagen van de deelsessies.
E. Andere wijze van waardecreatie, wat kunnen we leren van andere sectoren? Sessieleider: Hans Hillebrand Erfgoed is erg belangrijk bij het zoeken naar de identiteit van uw locatie. Via het culturele erfgoed in uw omgeving heeft u de mogelijkheid om uw terrein uniek te profileren ten opzichte van andere. Wat ook uit deze sessies naar voren kwam, is dat samenwerking loont. Het meest voor de hand liggend is om de samenwerking op regionaal niveau op te zoeken. Het project Waterdunen in Zeeuws-Vlaanderen is hier een inspirerend voorbeeld van. Hier wordt een mooie combinatie gemaakt tussen kustveiligheid, natuurontwikkeling en recreatief ondernemen. Gasten kunnen daar in de duinen kamperen omringd door fraaie natuur in een gebied dat op en top veilig is.
Afsluiting congres Het congres werd afgesloten door Marieken Nieuwdorp, gevolgd door een netwerkborrel voor alle gasten. We kijken terug op een geslaagd congres. Via de evaluatieformulieren begrepen we dat ook de gasten het als een zeer geslaagde dag hebben ervaren. Aan iedereen die erbij was: Hartelijk dank voor uw komst!
Vervolgsessies en verslagen deelsessies Van alle deelsessies zijn verslagen gemaakt door studenten van de NHTV. Deze verslagen zullen binnenkort in aanpaste versie op www.congresnatuurlijkondernemen.nl worden geplaatst, zodat u meer kunt lezen over het onderwerp van uw keuze. Van een aantal sessies zullen we in het nieuwe jaar vervolgsessies organiseren. Hierbij zullen de onderwerpen die het meest werden genoemd op de evaluatieformulieren verder uitgediept worden. Op deze manier hopen we de discussie over de toekomst van het overnachten in de natuur levendig te houden en positief te beïnvloeden naar het ondernemen in balans met mens, natuur en opbrengst.
10
