Communiceren met Chinese slachtoffers van mensenhandel
Voorwoord Chinese slachtoffers van mensenhandel vormen voor hulpverleners vaak een lastige groep om mee te communiceren: schaamte, gezichtsverlies en geslotenheid zijn daarbij veelvoorkomende problemen. Hulpverleners krijgen ook te maken met een cultuur die zij niet kennen. Hoe kunnen ze omgaan met deze problemen en cultuurverschillen? Deze folder wil behulpzaam zijn bij het vinden van antwoorden op deze en andere vragen. De folder biedt achtergrondinformatie over bijvoorbeeld familiebanden, eenkindpolitiek en migratie naar Europa biedt een kijkje in de wereld van Chinese cliënten. Vervolgens zullen enkele Chinese culturele begrippen en waarden worden belicht. Tenslotte wordt een en ander vertaald naar tips voor communicatie met Chinese slachtoffers van mensenhandel.
Cultuur en migratie De Volksrepubliek China telt meer dan 1,3 miljard inwoners. Het land heeft te maken met snelle economische en sociale veranderingen, maar de geschiedenis speelt nog steeds een essentiële rol in het hedendaagse leven van veel Chinezen. Hoewel in deze folder de nadruk legt op de gemeenschappelijke achtergronden van slachtoffers van mensenhandel, moet niet over het hoofd worden gezien dat China een zeer omvangrijk cultuurgebied vormt, met een rijkdom aan tradities, gebruiken en talen. Zo worden er in China meer dan 50 verschillende talen gesproken. Elk van die talen bestaat weer uit verschillende dialecten. In de provincie Fujian worden bijvoorbeeld meer dan 108 dialecten gesproken. Een ander significant verschil binnen China is dat tussen platteland en geïndustrialiseerde stad. De cultuur van Chinezen in China kan sterk verschillen van die van Chinezen in Nederland. Diverse onderzoeken hebben aangetoond dat migratie de verbondenheid versterkt met de cultuur van het thuisland zoals die was ten tijde van vertrek. Chinezen in Nederland zijn soms al tientallen jaren in Nederland en hebben daardoor niet de veranderingen en hervormingen meegemaakt waarmee China nu te maken heeft. Gemigreerde Chinezen houden daarom vaker vast aan normen en waarden, die in het snel veranderende China soms niet meer worden nageleefd. Chinezen die nu uit China migreren en aansluiting vinden bij Chinezen die al langer in Nederland Pagina 1 van 8
zijn, ondervinden daarom in het begin vaak cultuurverschillen, maar integreren vervolgens wel in de bestaande Chinese groeperingen. Getal 4 Het getal 4 is niet populair bij Chinezen (vergelijkbaar met het getal 13 in Nederland) omdat het qua uitspraak erg lijkt op het Chinese woord voor ‘dood’ of ‘doodgaan’. In gebouwen ontbreekt dan ook vaak een vierde verdieping. Het getal 8 daarentegen is een populair getal; qua uitspraak lijkt het sterk op het woord voor ‘rijkdom’. Nummers met een 8 zijn erg gewild en daardoor zijn telefoonkaarten, hotelkamers enz. met dat getal ook vaak duurder.
Mensenhandel Mensenhandel is strafbaar in China en handelaren kunnen in theorie veroordeeld worden tot de doodstraf. Daarbij hanteert China een andere invulling van het begrip mensenhandel dan Nederland. Zo heeft mensenhandel in China alleen betrekking op vrouwen en kinderen en kan er geen sprake zijn van mensenhandel als dat een vervolg is op vrijwillige mensensmokkel. Bovendien wordt uitbuiting niet beschouwd als mensenhandel. Miljoenen interne migranten zouden dan hun baas kunnen aanklagen, wat enorme gevolgen zou hebben voor de economie in China. In de afgelopen jaren is de overheid mensenhandel gaan beschouwen als een probleem. Dit is vooral te verklaren vanuit het feit dat het land steeds meer te maken krijgt met slachtoffers van interne mensenhandel en mensenhandel vanuit buurlanden als Vietnam en Birma. In december 2009 heeft de Chinese overheid een actieplan gelanceerd om mensenhandel aan te pakken. In dit plan wordt vooral aandacht besteed aan preventie van mensenhandel naar en binnen China. Aan (potentiële) Chinese slachtoffers in het buitenland wordt geen specifieke aandacht besteed. Deze groep is voor China ook relatief klein in vergelijking met het totaal aantal slachtoffers waarmee het land te maken heeft. Hieronder gaan we wat dieper in op ontwikkelingen in China die invloed hebben op mensenhandel en beschrijven we de risico’s die ze opleveren.
Familie In verband met de snelle groei van de bevolking heeft China in 1979 de ‘eenkindpolitiek’ (officieel: gezinsplanning) ingevoerd. Het beleid omvat een serie regels waardoor Han-Chinezen (de grootste etnische groep in China) in principe één kind mogen hebben. Er zijn enkele uitzonderingen op deze regel. Zo mogen boeren een tweede kind krijgen als het eerste kind een meisje is, zonder dat daar consequenties aan vast zitten. Wie de regel overschrijdt riskeert meestal een boete. Om dat te vermijden geven ouders een tweede kind soms niet aan. Kinderen die niet zijn aangegeven en daardoor illegaal zijn, worden makkelijker slachtoffer van mensenhandel. Ze worden bijvoorbeeld verkocht aan rijke Chinezen die zelf geen kinderen Pagina 2 van 8
kunnen krijgen. Ook op latere leeftijd zijn ze kwetsbaarder omdat ze maar weinig mogelijkheden hebben een leven in China op te bouwen, vooral omdat ze niet naar school kunnen en niet legaal kunnen werken. Over het algemeen geldt dat ouders liever een zoon krijgen dan een dochter: een zoon hoort de zorg voor zijn ouders op zich te nemen als deze oud of ziek zijn en via hem blijft de familienaam voortbestaan. Doordat – ook op het platteland – vóór de geboorte al is vast te stellen of het om een jongetje of een meisje gaat, wordt in het tweede geval vaak abortus gepleegd. Mede hierdoor is er in China een geboorteratio van 122 jongens op 100 meisjes. Om het tekort aan vrouwen te compenseren, worden vrouwen uit bijvoorbeeld Vietnam onder valse voorwendselen naar China gehaald en daar als bruid verkocht. Leeftijd Een Chinees is bij de geboorte al direct een jaar en bij het Chinese Nieuwjaar, wordt bij ieders leeftijd een jaar opgeteld. Een kind van een paar dagen oud, dat vlak voor Chinees Nieuwjaar geboren is, heeft daarom een officiële leeftijd van twee jaar.
Bevolkingsregistratie China kent een ander soort bevolkingsregistratie dan Nederland. Er is officieel geen nationale geboorteaangifte, maar een hukou-systeem. Hierin wordt een persoon geregistreerd als inwoner van een bepaald gebied. Daarnaast staat op een hukou ook vaak persoonsgebonden informatie zoals de naam, geboortedatum, namen van de ouders en eventueel de naam van de echtegeno(o)t(e). De hukou’s van steden bieden meer vrijheden dan die van het platteland. Zo kan iemand uit Shanghai makkelijk naar elders verhuizen, terwijl iemand van het platteland niet zomaar naar een stad kan gaan. Sinds 1949 worden geboorten die in ziekenhuizen hebben plaatsgevonden wél geregistreerd. Deze worden bijgehouden door de locale Public Security Bureaus. Daarnaast geven ziekenhuizen sinds 1996 een geboortecertificaat af, waarop ook de ouders worden geregistreerd. Officieel krijgen buitenechtelijke kinderen tegenwoordig ook een geboortecertificaat.
Migratie naar de stad Naast de groep (meestal mannelijke) migrantenarbeiders die gedurende bepaalde delen van het jaar legaal van platteland naar de steden komen om een aanvulling van het inkomen op het platteland te zoeken, is er ook een relatief grote groep boeren die illegaal (zonder de juiste documenten) naar de stad verhuist om werk te zoeken. Deze illegale migranten hebben in de stad geen recht op gezondheidszorg, bijstand en onderwijs voor hun kinderen. Ze vinden meestal werk in de voor stedelingen onaantrekkelijke sectoren, zoals in de bouw, restaurants en fabrieken.
Pagina 3 van 8
Illegalen in de stad zijn een gemakkelijke prooi voor mensenhandelaren omdat ze daar vaak niet over een contactennetwerk beschikken, waarbij ze terecht kunnen voor raad en gezelligheid en waarop ze kunnen terugvallen bij problemen. Migratie naar de stad is een eerste stap van huis, een tweede stap (naar het buitenland) wordt dan niet meer als zo groot ervaren.
Migratie naar het buitenland China kent een lange geschiedenis van migratie. Sinds de toenemende armoede, voedseltekorten en sociale onrust als gevolg van hervormingsbewegingen en oorlogen zoals de 1 2 Taiping rebellie en de Opiumoorlog kwamen migratiestromen op gang. Mensen uit de kustprovincie Fujian migreerden of vluchtten naar landen in Zuidoost-Azië zoals Indonesië en de Filippijnen. Chinezen uit de kustprovincie Guangdong (Kanton) gingen vooral naar Noord-Amerika en Australië, waar veel vraag was naar arbeiders voor zwaar en gevaarlijk werk. Inmiddels heeft deze eerste generatie Chinese emigranten vaak een eigen bedrijf, veelal in de horeca. Tegenwoordig willen Chinezen uit diezelfde kustprovincies, maar ook uit het noordelijke gebied Dongbei, vaak migreren naar het buitenland in de hoop een beter leven te krijgen, net als de succesvolle eerste generatie Overzee-Chinezen. Maar legale migratie naar het buitenland is slechts beperkt mogelijk en veelal weten ze niet goed welke situatie hen te wachten staat. Degenen die de sprong toch willen wagen, komen vaak in een illegaal circuit terecht. Of worden misleid door mooie reclames en advertenties. Zo gaan er bijvoorbeeld Chinezen als fabrieksarbeider naar Afrika, maar moeten daar constateren dat de situatie minder rooskleurig is dan werd voorgespiegeld. Vaak moet er een deposito worden betaald, waarvoor geld moet worden geleend. Wie het werk niet volhoudt, krijgt het deposito niet terug en lijdt een groot verlies. Om het geleende geld te kunnen terugbetalen, worden mensen soms opnieuw slachtoffer van mensenhandel.
Migratie naar Europa De huidige migratiestromen naar Europa komen vooral uit drie provincies: Fujian (voornamelijk naar Italië), Shandong (voornamelijk naar het Verenigd Koninkrijk, Italië en Frankrijk) en de provincie Liaoning (een deel van het noordelijke gebied Dongbei, voornamelijk naar Ierland). Er zijn verschillende manieren om Europa (legaal en illegaal) binnen te komen; over land en/of per vliegtuig. De meeste Chinezen verlaten China legaal, en komen vervolgens met een vals paspoort/visum of via een vorm van mensensmokkel Europa binnen. Anderen hebben een tewerkstellingsvergunning gekregen. Zo was het tot voor kort mogelijk voor koks om legaal in Europa te werken. Ook reizen op een toeristenvisum is mogelijk. Daarvoor moet via een officieel reisbureau een visum worden aangevraagd. Inmiddels zijn reisbureaus verantwoordelijk gesteld 1
1850-1864. Een belangrijke opstand in de geschiedenis van China, tegen de toenmalige heersers van de Qingdynastie. 2 1839-1842 en 1856–1860. Oorlogen tussen Groot-Britannië en China om de smokkel van opium van Hong Kong naar China. Pagina 4 van 8
voor Chinezen die ‘kwijtraken’ en dus niet terugkeren naar China. Reisbureaus worden hiervoor bestraft, waardoor deze aanpak minder aantrekkelijk is geworden. Studeren in het buitenland is ook een mogelijkheid, maar studenten voor wie de opleiding in China is betaald door de overheid, moeten een overeenkomst ondertekenen waarin ze beloven binnen een bepaalde tijd terug te zullen keren. Populaire routes om van China naar Europa te gaan veranderen van tijd tot tijd. Zo werd Roemenië tot voor kort vaak als transferland gebruikt. Ruilen Voor westerlingen op ambassades en bij de douane is het lastig verschil te zien tussen Chinezen, waardoor het makkelijker wordt paspoort of visum te ruilen zonder dat dit wordt opgemerkt.
Terugkeer uit het buitenland Slachtoffers van mensenhandel die het land legaal hebben verlaten, kunnen zonder problemen met de overheid terugkeren. Chinezen die het land illegaal hebben verlaten, worden niet als slachtoffer beschouwd en lopen het risico een boete te krijgen bij terugkeer. Chinese slachtoffers in het buitenland beschikken meestal niet over legale papieren en hebben moeite deze te verkrijgen. In principe kan in de meeste gevallen in China worden nagegaan of iemand is wie hij zegt te zijn. Maar het kost de overheid (te) veel tijd en geld om een identiteit na te trekken. Ook kan het zijn dat het slachtoffer onjuiste gegevens verstrekt, bijvoorbeeld uit angst voor represailles van de handelaar of de overheid. In het laatste geval is de angst vaak gebaseerd op verhalen van mensenhandelaren, die er belang bij hebben dat er in China alleen succesverhalen bekend worden. Slachtoffers die in het buitenland onvoldoende geld hebben verdiend, willen meestal uit schaamte niet terugkeren. De familie zal het hen bovendien kwalijk nemen dat ze terugkeren. Ze stellen dat anderen niet terug komen en dat zij dus te weinig moeite hebben gedaan. Sommige slachtoffers hadden al voor vertrek een problematische relatie met hun familie en terugkeer is daardoor extra moeilijk. Er is geen opvang voor slachtoffers die terugkeren uit het buitenland. Internationale organisaties die in China werkzaam zijn kunnen soms wel enige diensten verlenen, maar zijn daarmee erg terughoudend uit angst hun samenwerkingsrelatie met de overheid te schaden. Rode pen Gebruik nooit een rode pen in berichten aan Chinezen; dit betekent voor hen het einde van de vriendschap/relatie.
Pagina 5 van 8
Culturele waarden Hieronder gaan we wat dieper in op Chinese culturele waarden en geven voorbeelden van de problemen waar ze toe kunnen leiden bij contacten in Nederland. Ouderkindrelatie Ouder kindrelatie De ideale relatie tussen ouder en kind vinden we terug als één van de zes deugden in de leer van het Confucianisme, een tot op heden belangrijk filosofisch systeem in China. De tweede deugd uit het Confucianisme is de ‘kinderlijke gehoorzaamheid’; een van de belangrijkste kernbegrippen in de Chinese cultuur waarbij kinderen hun liefde, trouw en zorg moeten tonen voor hun ouders, grootouders en voorouders. Deze kinderlijke gehoorzaamheid geldt ook ten opzichte van andere oudere personen en mensen met een hogere sociale status. Status en aanzien Status speelt een centrale rol in het Confucianisme en de opvoeding. Het bepaalt de eigen plek in de hiërarchische Chinese samenleving. Het behalen van diploma’s aan een gerenommeerde school of universiteit verhoogt het aanzien en is het doel waar elk kind naar streeft en een wens van elke ouder. De weg er heen is lang en hard. Alleen de besten van de klas kunnen naar zo’n middelbare school of universiteit. Wanneer iemand een bepaalde status heeft behaald, zoals de status van docent, wordt er van hem verwacht dat hij zich daarnaar gedraagt. Het komt voor Chinezen vreemd over als een advocaat zelf koffie haalt voor een cliënt; dat hoort de secretaresse te doen. Chinese cliënten gaan daardoor twijfelen aan de kwaliteiten van de advocaat. Begroeten Een respectvolle manier van begroeten, vooral bij de eerste ontmoeting, is een begroeting waarbij personen tegenover elkaar staan en met het hoofd licht vooroverbuigen. Het geven van een hand wordt tegenwoordig steeds meer toegepast, vooral bij officiële gelegenheden. Langetermijndenken Het bereiken van een status vergt een planning over een langere termijn en veel van het dagelijkse handelen wordt in dat kader gezet. Zo krijgen kinderen voor hun verjaardag van hun ouders vaak educatieve cadeaus, zoals rekenboeken die, op weg naar werk, nuttig kunnen zijn.Slachtoffers van mensenhandel zijn bereid lange tijd slavernijachtige situaties te accepteren als ze het idee hebben dat dat uiteindelijk tot aanzien kan leiden. Gezichtsverlies Wat niet acceptabel is, ook niet op weg naar een hoge status, is gezichtsverlies. Dat speelt ook door in de vorm van communicatie. Emoties worden met mate geuit waardoor de kans op gezichtsverlies kleiner wordt. Chinezen zullen, met name in groepen, niet laten blijken dat ze iets niet begrijpen. Dat leidt tot gezichtsverlies en is ook schadelijk voor het aanzien van de groepsleider/docent, die niet bekwaam genoeg lijkt om iets goed uit te leggen.
Pagina 6 van 8
Vriendschappen Vriendschappen zijn in China erg belangrijk; de relatie tussen vrienden is volgens het Confucianisme een van de vijf belangrijkste relaties in het leven. Vriendschap biedt gezelligheid met veel etentjes, feestjes en karaoke-uitjes. Echte vrienden bieden ook steun in slechte tijden. Zulke vrienden behoren tot het ‘grote ik’. Degenen die niet tot deze kring behoren, staan verder weg en zullen meer afstandelijkheid ervaren. Dit is de belangrijkste achtergrond van de geslotenheid die veel hulpverleners ervaren bij Chinese cliënten. Visitekaartje Als je een visitekaartje of een cadeau overhandigt of ontvangt, is het beleefd dat met beide handen te doen. Bij het krijgen van visitekaartjes is het respectvol om het kaartje eerst te lezen voordat je het opbergt. Schrijf nooit op het kaartje in het bijzijn van de ander. Seks De ideeën over seks zijn in de afgelopen decennia sterk veranderd. Onder het regime van Mao Zedong (1935-1976) was seks bedoeld om kinderen te krijgen. In het kader van de eenkindpolitiek werd abortus gangbaar. Tegenwoordig vinden in de grote steden de eerste Chinese ‘Sexpo’s’ plaats. De Chinese regering heeft inmiddels het bestaan van seksueel overdraagbare ziekten erkend en de ernst van de toename van aids ingezien. Op basis daarvan start zij nu seksuele voorlichtingcampagnes, vooral op middelbare en hogere scholen. Chinese cliënten in Nederland hebben meestal weinig informatie gekregen over preventie. Ze zijn meer vertrouwd met abortus, maar weten niet hoe ze dat in Nederland moeten regelen.
Tips voor communicatie en aangifte •
Een goede eerste vraag is altijd: ‘Heb je al gegeten?’ Het antwoord op deze vraag is – van beide kanten - altijd ‘ja’. Het is niet de bedoeling daar nog iets aan toe te voegen, bijvoorbeeld waar of wat je hebt gegeten. De vraag is slechts een beleefdheidsvraag, die al eeuwenlang wordt gebruikt om een gesprek te openen.
•
De achternaam van een Chinees wordt altijd vóór de roepnaam geplaatst. Sommige Chinezen veranderen deze gewoonte als ze al langer in Nederland zijn. Een Chinese achternaam bestaat altijd uit één lettergreep. Een voornaam kan uit één of uit twee lettergrepen bestaan. Daarnaast hebben veel Chinezen een Engelse roepnaam zoals Jenny of Jack. Deze hebben ze zelf bedacht of hebben ze gekregen van vrienden. Vraag altijd aan een Chinees hoe hij aangesproken wil worden.
•
Direct iets aannemen wordt in de Chinese traditie als hebberig ervaren. Een Chinees zal daarom in eerste instantie bedanken voor eten en drinken dat hem wordt aangebonden. Vraag meerdere keren aan een Chinees of hij iets wil eten of drinken.
•
Chinezen zullen tijdens het eerste gesprek afstandelijk overkomen. Zij laten vertrouwelijke informatie los naarmate het vertrouwen in hun gesprekspartner groeit.Begin het eerste Pagina 7 van 8
gesprek niet direct met het vragen naar feiten (naam, adres, leeftijd etc), maar zoek een neutraal onderwerp dat aanspreekt zoals: eten, sport en soapseries. Geduld is belangrijk om vertrouwen op te bouwen. Uiteindelijke kun je worden toegelaten tot het ‘grote ik’ en dan verdwijnt de afstandelijkheid. •
Bescheidenheid is belangrijk voor Chinezen; het siert de mens en wordt als prettig ervaren. Chinezen kunnen daarom niet makkelijk een compliment ontvangen. Laat je door deze bescheidenheid niet weerhouden van het geven van complimenten waar je dat gepast vind.
•
Chinezen zien zichzelf liever niet als slachtoffer van mensenhandel omdat ze daarmee zouden moeten erkennen dat de migratie is mislukt en rijk worden onmogelijk is. Bovendien worden zij door familie en vrienden zelf verantwoordelijk gehouden voor hun succes of falen. Het vertellen van hun verhaal is dus moeilijk. Ook is er vaak weinig vertrouwen in de tolk, omdat hij het verhaal zou kunnen doorvertellen aan de Chinese gemeenschap. Het kan helpen de cliënt de ervaringen te laten opschrijven en door iemand van buiten de Chinese gemeenschap te laten vertalen. Gezichtsverlies wordt dan minder ervaren omdat er op dat moment geen direct contact is met de hulpverlener. Het kan nuttig zijn een cultural mediator in te schakelen. Dat is iemand (van buiten de Chinese gemeenschap) die de cultuur in Nederland en die van de cliënt goed kent en daar een brug tussen kan slaan.
•
Zich kwetsbaar opstellen in een groep is iets wat Chinezen zelden doen. Dat kan statusverlagend werken en leiden tot gezichtsverlies. Chinezen zullen daarom bij een training voor slachtoffers van mensenhandel niet snel instemmend knikken wanneer de signalen van slachtofferschap wordt besproken. Dit zou het erkennen van de status van slachtoffer betekenen. Bespreek slachtofferschap niet in groepen of pas als de Chinese cliënt voldoende aan de Nederlandse situatie is gewend.
•
Praten over problemen wordt niet als zinvol gezien. Hulp in de vorm van creatieve therapie past beter bij Chinese cliënten. Laat hen hun verhaal op een andere manier vertellen dan met woorden en noem het liever geen therapie.
•
Psychologische hulp wordt door Chinezen vaak als zinloos ervaren, al komt daar langzaam verandering in. Wil je een Chinese cliënt psychologische hulp aanbieden, leg dan uit wat deze hulp inhoudt. Benadruk hierbij hoe in Nederland wordt gekeken naar psychologische hulp en geef wat voorbeelden.
•
Kussen en knuffelen wordt zelden gedaan in het openbaar omdat het als zeer intiem wordt ervaren. Twijfel niet direct aan de relatie van een cliënte met haar kind als je haar afstandelijk vindt ten opzichte van haar kind.
•
Bij het ter sprake brengen van aangifte, is het belangrijk je te realiseren dat bij overheid en politie in China vaak sprake is van corruptie. Leg duidelijk hoe dit in Nederland werkt, wat je organisatie doet, wat de relatie daarvan is met de politie en welke hulp een advocaat kan bieden. Pagina 8 van 8
