Geestelijke gezondheidszorg voor slachtoffers van mensenhandel Informatie voor hulpverleners Mensenhandel Mensenhandel is een ernstig misdrijf waarbij uitbuiting het oogmerk is. Daders maken hiertoe gebruik van gewelddadige methoden als verkrachting, mishandeling, uithongeren, isolement en bedreiging met de dood. Slachtoffers worden gedwongen bepaalde werkzaamheden te verrichten, in de prostitutie of een andere economische sector. Slachtoffers kunnen op verschillende manieren gebonden worden aan de handelaren: door opgelegde schulden, mishandeling, beperking van bewegingsvrijheid, bedreiging van familie in het land van herkomst en voodoo. Ook kan hun paspoort worden afgenomen, wat hen nog kwetsbaarder maakt. De extreem gewelddadige en manipulatieve macht van de dader zorgt ervoor dat het slachtoffer het gevoel heeft dat ze zowel letterlijk als figuurlijk niet kan ontsnappen. Alles wat de handelaar doet is er op gericht om angst te zaaien, druk uit te oefenen en controle te hebben over het slachtoffer. Moeilijke situaties waar slachtoffers mee om moeten gaan zijn sociale beperkingen, manipulatie, economische uitbuiting en gebondenheid door schulden, juridische onzekerheid, schrijnende woon- en werkomstandigheden. Bij de hulpverlening aan slachtoffers van mensenhandel is het goed te beseffen dat deze cliënten niet alleen slachtoffer zijn, maar vooral ook ‘survivor’. Het gaat hier om mensen op zoek naar een betere toekomst. Mensen met lef en potentieel en vaak ook met een sterke wil om zich te ontwikkelen.
Het leven na de uitbuitingssituatie Wanneer slachtoffers weg zijn uit de traumatische uitbuitingssituatie, volgen tal van nieuwe obstakels en uitdagingen. Een greep hieruit. •
Cliënten wonen in een opvangcentrum maar voelen zich daar niet altijd op hun gemak. Ze worden geconfronteerd met andere mensen met en hun problemen en vinden vaak lastig
Pagina 1 van 6
•
• •
•
•
hun dagelijks leven te hervatten. Daarnaast ervaren cliënten een groot schaamtegevoel over wat hen is overkomen en vrezen zij voor het oordeel van andere mensen. Ze voelen zich ziek, ze hebben medische en psychosomatische klachten. De meeste cliënten voelen zich fysiek en psychisch beschadigd na de ervaring van mensenhandel. Slachtoffers hebben behoefte regelmatig gecheckt te worden door een arts. In veel culturen heeft een arts veel aanzien en wordt hij gezien als iemand die de oplossing weet voor alle problemen. Lichamelijke problemen vinden cliënten meestal makkelijker te accepteren dan psychische problemen. Cliënten wonen in een vreemd land. Ze voelen zich een vreemde en hebben een beperkt sociaal netwerk. Vaak is er buiten de therapie weinig ondersteuning. Cliënten hebben last van het gevoel er niet bij te horen. Ze ervaren vaak het dilemma van wel of niet terugkeren naar het land van herkomst. De meeste cliënten hebben een onzekere verblijfsstatus in Nederland. Omdat het onduidelijk is of zij een toekomst kunnen opbouwen in Nederland houdt dit het dilemma levend. De thuissituatie is meestal onveilig en dit maakt de beslissing moeilijker. Ook kan heimwee naar familie en kinderen een belangrijke rol spelen. Cliënten zijn verwikkeld in ingewikkelde juridische procedures. Ze moeten aangifte doen tegen mensenhandelaren en spelen tijdens de aangifteprocedure bijna altijd een belangrijke rol. Cliënten worden verhoord door de politie en zijn vaak nog getuigen tijdens het proces. Dit alles beïnvloedt voortdurend de gezondheid van de cliënt en het hulpverleningsproces. Ze hebben vaak een instabiele en onzekere status en woonsituatie. De cliënten worstelen vaak met alledaagse problemen die op dat moment als urgent worden ervaren. Hierdoor ervaart cliënt minder ruimte om te kijken naar hun trauma-ervaringen.
Over het algemeen zullen moeilijkheden uit het dagelijks leven een belangrijke rol spelen in het contact tussen hulpverlener en cliënt.
Traumaproblematiek Over het algemeen hebben mensenhandelslachtoffers een langdurige traumatiserende ervaring opgedaan, waarbij sprake is geweest van intense angst en hulpeloosheid. Bovendien verkeerden zij vaak al in het land van herkomst in een kwetsbare positie. Uit onderzoek blijkt dat 60% van de verhandelde vrouwen voorafgaand aan de uitbuiting in Nederland al fysiek en/of seksueel mishandeld werd. Er is kortom vaak sprake van complex trauma, waarop de standaard diagnose van PTSS niet altijd past. Klachten die extra op de voorgrond staan bij deze cliënten: • verstoorde affectregulatie • impulsief en zelfdestructief gedrag • veranderingen in de staat van bewustzijn • somatische klachten • de overtuiging voorgoed beschadigd te zijn Pagina 2 van 6
• •
verstoorde sociale relaties identiteitsproblemen
Sommige cliënten rapporteren posttraumatische klachten die in meer of mindere mate cultuurgebonden lijken, zoals ‘nervous attacks’, wanen, ervaring van bezetenheid en ernstige psycho-somatische reacties zoals blindheid. Naast PTSS-klachten lijden slachtoffers van mensenhandel regelmatig aan (comorbide) stoornissen als persoonlijkheids-, stemmings-, aanpassings- en angststoornissen en misbruik van middelen. Traumagerelateerde klachten laat zien dat cliënten inspanningen leveren om om te gaan met onaanvaardbare omstandigheden. Kijken naar en werken aan de klachten vanuit een aanpassingsmodel legt de nadruk op de veerkracht in de menselijke reactie op stress. Het helpt cliënten hun krachten en innerlijke hulpbronnen te herkennen, in plaats van zichzelf te definiëren door zwakte en mislukking. Naast klachten onderkennen, vertellen slachtoffers na verloop van tijd vaak over groei als gevolg van traumatische ervaringen, bijvoorbeeld een verdiept besef van existentiële of spirituele waarden, en een hernieuwd vertrouwen in de eigen zelfredzaamheid.
Hulpverlening Slachtoffers profiteren het meest van behandeling wanneer zij benaderd worden als survivor en zelf een actieve rol spelen in hun behandeling en controle hebben op de besluiten die hen aangaan. Daarnaast hebben deze cliënten buitengewoon veel baat bij informatie die hen helpt het verband tussen ervaring en klachten te begrijpen en om hun symptomen te beheersen. Samenwerking is een onderdeel van empowerment. Die samenwerking vereist van de hulpverlener enerzijds het erkennen van zijn verantwoordelijkheid en macht in de relatie en anderzijds het erkennen van de persoonlijke expertise en autoriteit van de cliënt zelf. Om zicht te krijgen op de sterke kanten van een cliënt is het behulpzaam ook aandacht te besteden aan het leven van vóór de traumatische gebeurtenissen. Verder is het juist aan te raden om toekomstgericht te werken. Het opsporen van capaciteiten en het werken aan eventuele vaardigheids- en kennistekorten kan de client helpen weer een toekomstperspectief te ontwikkelen. In de beginfase van het contact kan het de moeite lonen de volgende zaken met een cliënt op een rijtje te zetten. • • • • •
Wat zijn de sterke kanten van de cliënt? Waar heeft de cliënt zich veilig, beschermd, getroost gevoeld? Hoe wordt de cliënt boos. Wanneer begint ze te dissociëren? Wat maakt haar verdrietig? Wat voor een overlevingsstrategieën kent de cliënt? (drugs, alcohol, zelfbeschadiging, God) Wat zijn de algemene verwachtingen van relaties? Pagina 3 van 6
•
Hoe kijkt de cliënt naar de beginnende relatie met u (motivatie voor behandeling, angsten, weerstand en doelen)?
Om effectief te kunnen werken dient de hulpverlener over te komen als iemand die het slachtoffer kan begrijpen, kan helpen angsten te verminderen en kan helpen bij het maken van keuzes die in haar of zijn voordeel zijn. Geloof dat de problemen van de meeste cliënten behandelbaar zijn, is heel belangrijk. De opgebouwde hulpverleningsrelatie kan een belangrijke rol spelen bij het herstel van het vermogen om de ander te vertrouwen. Probeer als hulpverlener echter te voorkomen in de rol van redder te kruipen. Zoek niet te snel naar oplossingen en gedragsveranderingen, maar erken de complexiteit van de problematiek en wees geduldig!
Hulpverlening en cultuur In de hulpverlening aan slachtoffers van mensenhandel speelt cultuur vanzelfsprekend een belangrijke rol. Psychische aandoeningen vormen voor veel cliënten een beladen etiket. Etiketten die door cliënten zelf gehanteerd worden wekken soms juist bevreemding op bij hulpverleners. Taal- en communicatieproblemen, maar ook verschillen in opvattingen over ziekte en genezing veroorzaken regelmatig misverstanden. Cliënten geven vaak aan zich slecht te herkennen in de gehanteerde werkwijze. Zij hebben de indruk dat er teveel gepraat wordt en teveel naar het verleden gekeken wordt in plaats van naar de problemen zelf en naar externe oorzaken. Enkele tips voor intercultureel werken met slachtoffers mensenhandel • Aandacht hebben voor de cultuurgebonden opvattingen van de cliënt over ziekte, ziektegevoel, ziektegedrag en rolverhoudingen tussen cliënt en hulpverlener is belangrijk. • Simpel en duidelijk taalgebruik, vermijd vakjargon. • Flexibeler werken onder andere niet te strikt aan regels en procedures houden, flexibeler omgaan met laatkomers, informeler en een indirecte benadering. • Meer investeren in het contact leggen en het motiveren van cliënten, bijvoorbeeld door tijdens wachttijden telefonisch contact te onderhouden met de cliënten. • Oprecht verdiepen in de culturele achtergrond van cliënt en minder vanuit het referentiekader van de hulpverlener. De hulpverlening verloopt effectiever als cliënten zich begrepen voelen. • Duidelijkheid scheppen over wederzijdse verwachtingen, aangeven wat de hulpverlener wel en niet te bieden heeft (doelen stellen). • Hulp (advies) bieden op een concrete, eenvoudige, praktische en laagdrempelige wijze.
Secundaire traumatisering Door het veelvuldig aanhoren van schokkende ervaringen van cliënten, kunnen bij de hulpverlener klachten ontstaan die lijken op die van getraumatiseerde cliënten. Ook demoralisatie ligt op de loer. Tekenen van secundaire traumatisering zijn: Pagina 4 van 6
Emotioneel • emotionele uitputting en overbelasting • overbetrokkenheid bij de cliënt • verlies van plezier • apathie • depressie • wanhoop Cognitief • bezig zijn met gedachten over de cliënten buiten het werk • pessimisme, cynisme, nihilisme • twijfels aan eigen competentie, eigenwaarde • lage werktevredenheid • verhoogd gevoel van kwetsbaarheid en angst voor gevaar Gedrag • afstandelijk • verdoofd • onthecht • de hele tijd bezig proberen te zijn • vermijden van het aanhoren van de traumatische verhalen van cliënten • verhoogde staat van alertheid en prikkelbaarheid • impact op persoonlijke relaties en het vermogen om intimiteit te ervaren • moeite met het vasthouden van professionele grenzen Hulpverleners raken niet altijd, maar slechts onder specifieke omstandigheden getraumatiseerd. Risicofactoren liggen verscholen in de aard van het trauma, de mate waarin het slachtoffer als kwetsbaar en onschuldig ervaren wordt en de mate waarin details van het de traumatische ervaringen ter sprake komen. Daarnaast spelen kenmerken van de hulpverlener en van de werkvloer een rol. Denk bijvoorbeeld aan persoonlijke verwachtingen en waarden en normen, de beschikbaarheid van supervisie en intervisie en de mate waarin waardering voor het werk gevoeld wordt. Secundaire traumatisering is uiteraard niet alleen van invloed op het welbevinden van de hulpverlener, maar ook op diens functioneren in het behandelcontact. Preventie van secundaire traumatisering Alertheid en maatregelen op persoonlijk vlak en op het niveau van de organisatie kunnen helpen secundaire traumatisering tegen te gaan. Tips op het persoonlijk vlak • stel haalbare doelen, liefst specifiek voor iedere sessie • focus op de veerkracht van cliënten Pagina 5 van 6
• • • •
maak tijd voor contact met collega’s voor reflectie en uitwisseling achterhaal de eigen, persoonlijke kwetsbaarheden reageer direct op eigen signalen van stress zoek naar balans tussen verschillende werkzaamheden, tussen werk en privé en tussen in- en ontspanning
Wat kan de organisatie doen? • erkennen dat secundaire traumatisering een beroepsrisico is bij het werken met getraumatiseerde cliënten • erkenning en waardering geven aan de medewerkers • zorg dragen voor een goed functionerend collegiaal netwerk, voor supervisie en/of intervisie • zorg dragen voor voldoende variatie in de caseload • het bieden van deskundigheidsbevordering en ondersteunende bronnen als literatuur, supervisie en consultatie • zorg dragen voor een actief personeels- en arbobeleid is met voorlichting en trainingen aan medewerkers over secundaire traumatisering Heeft u behoefte aan meer informatie over het werken met slachtoffers van mensenhandel? FairWork biedt gespecialiseerde trainingen op maat voor hulpverleners aan. Voor meer informatie neem contact op FairWork. Deze brochure is mede mogelijk gemaakt door:
en met inhoudelijke inbreng van Maria Koleva - Psychotherapeut
Pagina 6 van 6
