1
Colofon Dit milieubeleidsplan is gemaakt door:
Jerry Giesbers, hoofd Vastgoed Beheer Richard Coenen, manager Vastgoed
Redactie en opmaak door Lenny van der Aa en Gertrude van Ginkel.
2
Voorwoord Nieuw dynamisch milieubeleidsplan De Woningstichting is een maatschappelijke vastgoedonderneming en heel actief werkzaam op het brede gebied van het wonen. Vanuit ons maatschappelijke perspectief voelen wij ons nadrukkelijk ook verantwoordelijk voor het milieu en duurzaamheid. In ons, in december 2012 verschenen, ondernemingsplan 2013 t/m 2017 hebben we de grote ambitie uitgesproken om een ECO-corporatie te worden; dat schept verplichtingen. We kondigden aan ons beleid op het gebied van milieu en duurzaamheid, vast te leggen in een milieubeleidsplan. Welnu, met trots bied ik de lezer ons nieuwe milieubeleidsplan 2013 - 2017 aan. Zoals ons ondernemingsplan is ook het milieubeleidsplan een dynamisch plan; het wordt, indien nodig en gewenst, jaarlijks geactualiseerd.
Grote investeringen in milieu en duurzaamheid In ons onderhoud, groot-onderhoud en onze herstructurerings- en nieuwbouwprojecten zijn ook investeringen in milieu en duurzaamheid opgenomen en ingecalculeerd. Daarenboven is in de planperiode 2013 t/m 2017 een bedrag aan onrendabele investeringen van € 20 miljoen opgenomen in onze meerjarenbegroting, voor bijvoorbeeld investeringen in zonne-energie. We willen met deze grote investeringen onze ambitie van eco-corporatie waarmaken, onze maximale bijdrage leveren aan de doelstelling van de gemeente Wageningen om in 2030 klimaatneutraal te zijn en onze bijdragen leveren aan de verschillende convenanten in de corporatiesector op het gebied van milieu en duurzaamheid. Monitoring en verantwoording De Woningstichting hield bij haar werkzaamheden al rekening met milieu en duurzaamheid. Dat beleid is nu verder uitgewerkt en formeel vastgelegd in dit nieuwe milieubeleidsplan, zodat de belanghouders ons erop aan kunnen spreken. Onze ambitieuze doelstellingen uit het milieubeleidsplan worden verder vertaald in een concreet activiteitenoverzicht dan wel doelstellingenbegroting voor de jaren 2013 t/m 2017. Dat stelt ons in staat om onze vorderingen op het gebied van milieu en duurzaamheid te monitoren en in ons jaarverslag te verantwoorden aan onze belanghouders. Iedereen is nodig: medewerkers, bewoners en andere belanghouders Zoals uit het milieubeleidsplan blijkt, is ieders inzet en medewerking nodig om onze doelstellingen op het gebied van milieu en duurzaamheid te kunnen realiseren. Zowel van onze medewerkers als van onze bewoners en andere belanghouders. Daarvoor is een adequate interne en externe communicatie nodig. We maken daarvoor een communicatieplan om iedereen te stimuleren en te prikkelen om vrijwillig en enthousiast met ons mee te doen. Dank aan de samenstellers en belanghouders Het milieubeleidsplan is in eigen beheer samengesteld door de heer ing. R.H.A.M. Coenen, manager Vastgoed, en de heer J. Giesbers, hoofd Vastgoed Beheer. Zij hebben onze interne en externe belanghouders volop de gelegenheid gegeven om hun inbreng aan het milieubeleidsplan te leveren. Ik noem in dit verband Aedes, vereniging van woningcorporaties, de Gelderse Natuur en Milieufederatie, de gemeente Wageningen, de Woonadviescommissie Wageningen, onze bewonerscommissies begeleid door de Woonbond, onze Ondernemingsraad en onze betrokken medewerkers van verschillende afdelingen binnen de Woningstichting.
3
Ik dank de samenstellers van het milieubeleidsplan voor hun werk. Zij hebben met hun affiniteit en kennis van milieu en duurzaamheid een optimaal plan gemaakt; dat wil zeggen, zij hebben de juiste balans gevonden tussen onze ambitieuze doelen en onze financiële mogelijkheden. Ik dank ook de genoemde belanghouders voor hun inbreng bij het milieubeleidsplan. Hun inbreng is, waar mogelijk, in het plan verwerkt. Het milieubeleidsplan is daardoor op een nog hoger en nog professioneler niveau gebracht. Samen verder aan de slag! Wij gaan in ons werk verder aan de slag met milieu en duurzaamheid, in alle aspecten van onze bedrijfsvoering. Ik nodig al onze medewerkers, bewoners en andere belanghouders van harte uit om volop mee te doen. Uw inzet en medewerking is nodig om ons nieuwe milieubeleidsplan te doen slagen! Doet u mee? Ik wens u veel leesplezier met ons milieubeleidsplan. Belangrijker nog, doet u met ons mee? Mag ik ook op uw inzet en medewerking rekenen? In het belang van ons milieu en duurzaamheid! Wageningen, 3 juli 2013
ir. ing. L.J.P.M. Janssen MRE directeur / bestuurder
4
Inhoudsopgave Inleiding ............................................................................................................................................ 6 Wat doet de Woningstichting binnen haar bedrijf? .......................................................................... 7 Wat kunnen de huurders doen? ....................................................................................................... 8 Waar staan we nu?........................................................................................................................... 8 Waar gaan we onze ‘Energie’ insteken? .......................................................................................... 9 Duurzame toepassingen ............................................................................................................. 10 Biobased materialen ................................................................................................................... 11 Duurzame energie ...................................................................................................................... 11 Energieneutraal........................................................................................................................... 11 Wat is het resultaat? ....................................................................................................................... 12 Standaard pakket ........................................................................................................................ 12 Maatwerk .................................................................................................................................... 12 Resultaten ................................................................................................................................... 12 Wat heeft prioriteit? ........................................................................................................................ 12 Wie draagt de kosten? . ................................................................................................................. 13 Groene financiering ........................................................................................................................ 14 Communicatie................................................................................................................................. 14 Ter afsluiting ................................................................................................................................... 15 Bijlagen ........................................................................................................................................... 16 1.
Doorrekening standaard maatwerkpakket.............................................................................. 16
2.
Overzicht van belanghouders ................................................................................................. 22
3.
Bronnen van informatie........................................................................................................... 23
4.
Begrippenlijst .......................................................................................................................... 24
5
Inleiding Dit milieubeleidsplan beschrijft onze ambitie als ECO corporatie, zoals ook beschreven in het ondernemingsplan 2013-2017. Duurzame ontwikkeling is voor ons een combinatie van sociale, ecologische en bedrijfseconomische uitgangspunten. Wij streven naar evenwicht en balans tussen bovenstaande uitgangspunten en realiseren ons gelijktijdig dat niet alles en vooral niet alles tegelijk mogelijk is. De Woningstichting als ECO-corporatie: De Woningstichting investeert binnen haar mogelijkheden (kosten en personeel) in energetische voorzieningen, alternatieve energiebronnen en duurzame producten. Daarbij geven wij het goede voorbeeld in ons eigen handelen, zoals het duurzaam gebruik van ons kantoor en inzet van bedrijfsfietsen en elektrische scooter. Wij benutten in het onderhoud van onze woningen de natuurlijke vervangingsmomenten om verspilling te voorkomen. Wij zijn ons bewust van onze rol binnen de gemeente Wageningen en de regio om samen te werken aan een duurzame samenleving. Wij houden rekening met de opvattingen van de huidige en toekomstige huurders, van overheden en van lokale organisaties. Maar wat voor ons voorop staat is dat het milieubeleidsplan past bij ons. Ondernemingsplan de Woningstichting In ons ondernemingsplan 2013 – 2017 is over duurzaamheid het volgende opgenomen: ‘Het is onze ambitie om een eco-corporatie te worden en willen naar vermogen bijdragen aan de doelstelling van de gemeente Wageningen om in 2030 klimaatneutraal te zijn.’ Landelijke afspraken De Woningstichting is lid van Aedes, de vereniging van woningcorporaties. In 2007 hebben de deelnemers in het ‘Antwoord aan de Samenleving’ de ambitie uitgesproken om 20% te besparen op het totale gasverbruik in de bestaande sociale huurwoningenvoorraad in de periode 2008 2018. We streven ernaar om in 2020 tenminste een gemiddelde Energie-Index van 1,25 (gemiddeld energielabel B) te bereiken voor de totale huurwoningenvoorraad. Dit hebben we afgesproken in het ‘Convenant Energiebesparing Huursector’ van 28 juni 2012, overeengekomen tussen het ministerie van BZK, Aedes, de Woonbond en Vastgoed Belang (particuliere beleggers in vastgoed). Dit komt overeen met een besparing op het gebouwgebonden energieverbruik van bestaande corporatiewoningen van 33% in de periode 2008 tot en met 2020. Het betreft het gebouw- en installatiegebonden energiegebruik voor met name ruimteverwarming, warm tapwater en ventilatie. Onze ambitie Het is onze ambitie om in 2018 minimaal niveau van energielabel C te halen voor ons gehele woningbezit. We hebben de intentie om bij grootschalige onderhoudsingrepen in een complex energielabel B te realiseren. Hiervoor zijn wij wel afhankelijk van onze huurders, we verwachten dat ook zij een steentje bijdragen in de vorm van een huurverhoging. Voor nieuwbouw hanteren wij het Energie-Index als minimale ondergrens en klimaatneutraal als maximale inzet. Vanuit prestatieafspraken met de gemeente spannen wij ons bij nieuwbouw in om aan het DUGO-beleid te voldoen. De resultaatafspraak is -/- 25% t.o.v. EPC norm en GPR minimaal 8,0. Bij elk nieuwbouwproject bekijken we wat de mogelijkheden zijn. Om onze ambities te realiseren, richten wij onze aandacht op het beperken van het energieverbruik, duurzame energieopwekking en het toepassen van duurzame producten. We maken bij voorkeur gebruik van producten die al aantoonbare prestaties en rendementen hebben opgeleverd. Op kleine schaal experimenteren we met producten die in de markt nog redelijk onbekend zijn.
6
Ook richten we onze aandacht op het duurzaam ondernemen in een duurzame leefomgeving met als speerpunten:
bewustwording van gedrag gebruik en verbruik van materialen en grondstoffen (duurzaam en verantwoord) watergebruik en -verbruik en afval (gescheiden afvalwatersystemen) inkoop van groene energie
Wat doet de Woningstichting binnen haar bedrijf? Goed voorbeeld doet goed volgen. We werken aan een duurzame bedrijfsvoering. Dit doen we door te werken aan energiezuinigheid van ons kantoor en milieubewust werken via Ecoprofit. Ons kantoor In 2012 is ons kantoor aan een energiescan onderworpen en zijn de mogelijkheden voor energiebesparing in ons kantoor en de bedrijfsvoering geïnventariseerd. Op basis van de resultaten zijn we onze verwarmingsinstallatie efficiënter gaan gebruiken. In de toekomst zullen we de huidige PV-zonnepanelen (na afschrijving) vervangen voor een verbeterde versie. Het resultaat van de aanpassingen is dat ons kantoor een energiecertificaat B met een energie index van 1,15 heeft. Voor een bestaand kantoor is dit een goed label. Met dit energielabel geven we het goede voorbeeld en een signaal naar de samenleving. We zijn op de goede weg! In 2008 hebben we deelgenomen aan het project Ecoprofit. Doel van dit project was te komen tot duurzaam gebruik van grondstoffen en het beperken van afvalstoffen binnen onze eigen bedrijfsvoering. Dit deden we mede om bij onze medewerkers een positieve houding ten opzichte van energiebesparing te stimuleren. Naar aanleiding van de deelname aan het Ecoprofit project hebben we verschillende maatregelen getroffen zoals: aanbrengen van energiezuinige verlichting in de parkeerkelder personeel maakt gebruik eigen koffie kopjes (die zelf worden afgewassen) plaatsen waterbesparende kranen verwijderen van de snoepautomaat stimuleren dubbelzijdig printen gebruik van koelautomaat met leidingwater in plaats van water uit plastic containers inkoop navulbare pennen stimuleren energiezuinig gedrag medewerkers vervangen verwarmingsinstallatie aanschaf iPads in het kader van een papierloos kantoor In 2009 hebben we het certificaat Ecoprofit behaalt, dit houdt in dat ons bedrijf voldoet aan de gestelde criteria voor duurzaam ondernemen. Duurzaam ondernemen Een duurzame ondernemer investeert ook in de medewerkers. Dit doen we door middel van deelname aan verschillende workshops, trainingen en opleidingen. Inmiddels zijn vier van onze medewerkers gecertificeerd EPA opnemer. Hiermee mogen wij als organisatie gegevens voor de energielabels en maatwerkadviezen verzamelen om een energiecertificaat te laten afmelden. Dit is conform de eisen die door het ministerie van VROM zijn gesteld. Onze voornemens voor de komende periode We willen de behaalde resultaten behouden en waar mogelijk verbeteren. Op het gebied van vervoer willen we nog een stap maken. Bij vervanging van ons wagenpark gaan we over op voertuigen met een laag energieverbruik en CO2 uitstoot zoals hybride en/of elektrische auto’s en elektrische scooters.
7
Wat kunnen de huurders doen? Zelf energie besparen Het verbruik van energie hangt grotendeels af van de kwaliteit van de woning. Maar natuurlijk kunnen huurders ook een heleboel doen om energie te besparen. Wij zien het als onze taak om huurders te informeren en te stimuleren bij besparen van energie. Om de huurders te informeren hoe zij kunnen bijdragen hebben we een folder gemaakt: “Hoe kan ik energie besparen? De Woningstichting helpt u!”. Hierin staat beschreven hoe bewoners hun energieverbruik kunnen verminderen, hoe ze energiemaatregelen kunnen aanvragen en waar ze (onafhankelijke) informatie kunnen krijgen. Stimuleren We willen huurders stimuleren en inzicht te geven in de mogelijkheden die er zijn om zelf maatregelen te nemen. In samenwerking met de gemeente en Solidez zijn we een besparingscampagne gestart. De campagne bestaat ui huisbezoeken van het team Energie en Afval. De medewerkers van dit team adviseren onze huurders over afvalscheiding, de nieuwste energiebesparende maatregelen zoals spaarlampen, radiatorfolie en tochtstrips e.d. Naast het advies ontvangt de huurder een gratis pakket met materialen om energie te besparen en afval makkelijker te scheiden. Kijk voor meer informatie op de website van de gemeente www.wageningen.nl/tea Onze voornemens voor de komende periode: Om huurders duidelijkheid te geven wat zij zelf kunnen betekenen in energiebesparing en duurzaamheid wordt in de communicatie veel aandacht geschonken aan dit onderwerp. Ook blijven wij initiatieven zoals het project Team Energie & Afval ondersteunen.
Waar staan we nu? Met de introductie van energielabels in 2008, hebben we een goed beeld gekregen in de energiehuishouding van onze woningen. De grafiek laat zien dat er sinds 2008 een belangrijke verschuiving in labels plaatsvindt. Sinds 2008 is het gemiddelde label van ons woningbezit inmiddels verbeterd van label E naar label D. De gemiddelde Energie Index binnen label D is in 2012 verbeterd naar 1,83 (2011: 1,89. 2010: 1,98).
Energielabels Aantal woningen
2000 1500 2012 2011
1000
2010 500
2009 2008
0 A++
A+
A
B
C
D
Labels
Bron: EPAview, resultaat 31-12-2012
8
E
F
G
We hebben dit gerealiseerd door te investeren in: Energiebesparende maatregelen in het groot onderhoud en planmatig onderhoud. Individuele huurders energiebesparende voorzieningen aan te bieden tegen een beperkte huurverhoging van 50% van de investering. Experimenten met het toepassen van energiebesparende maatregelen en het opwekken van duurzame energie. Om onze energieprestatie actueel te houden zijn onze werkprocessen in het onderhoud aangepast. Binnen deze processen is geborgd dat gegevens op de juiste momenten overgedragen en verwerkt worden.
Waar gaan we onze ‘Energie’ insteken? We weten waar we staan en waar we naar toe willen, hoe gaan we dit realiseren? De drie stappen van de Trias Energetica (zie afbeelding) zijn hierin de basis vuistregels: Beperk het energieverbruik door verspilling tegen te gaan; Maak maximaal gebruik van energie uit duurzame bronnen, zoals wind-, water-, en zonne-energie. Maak zo efficiënt mogelijk gebruik van fossiele brandstoffen om in de resterende energiebehoefte te voorzien. Voor elk project worden de mogelijkheden en onmogelijkheden in kaart gebracht, dus het is altijd leveren van maatwerk. Isoleren en ventileren Het goed isoleren en ventileren van een woning zorgt voor een lagere warmtevraag. Het maakt de woning comfortabeler en zorgt voor lagere energielasten. Er zijn veel mogelijkheden om de energievraag te beperken. Voor ons begint het beperken van energieverbruik met een goede (schil)isolatie: dakisolatie, aan buitenzijde van platdak en schuindak; spouw of gevelisolatie; isolerende beglazing; HR++glas vloerisolatie; Daarnaast beperken wij het energieverbruik door het gebruik van besparende installaties (HRketels), besparende verlichting (LED verlichting), besparende producten (waterbesparende kranen, waterbesparende reservoirs en douchekop). Ventilatie is een apart verhaal maar noodzakelijk om energieverlies te voorkomen. De keuze voor een ventilatiesysteem is maatwerk, wat wij doen op dit gebied is: tochtwering aanbrengen; natuurlijke ventilatie optimaliseren; mechanische ventilatie aanbrengen; CO2 gestuurde ventilatie toepassen; balansventilatie met WTW toepassen; Energieopwekking In de nieuwbouw kunnen toepassingen als warmte-koude opslag (WKO), warmte-terugwinsystemen (WTW), zonne-energie (panelen en boiler) e.d. makkelijker worden toegepast dan in de bestaande bouw. Maar ook in onze bestaande bouw zetten wij hierop in en zoeken we een optimale invulling met maatwerk. Pv zonnepanelen Het opwekken van zonne-energie is één van onze speerpunten. Zonne-energie is een prachtige, schone en oneindige energiebron die voor iedereen beschikbaar. We hebben ons aangesloten bij het initiatief Stichting Zonne-energie Wageningen. In de Stichting werken 9
bedrijven, instellingen, burgers en overheid samen om de grootschalige realisatie van zonneenergie in Wageningen mogelijk te maken. Wij hebben de intentieverklaring ondertekend om bij te dragen aan het behalen van de doelstellingen van het project. Dat wil zeggen dat we: minimaal 2 MW aan zonne-energie-installaties op bestaande dakvlakken in Wageningen aanbrengen. de toepassing van de Trias Energetica op het totale energiegebruik bevorderen. We hebben de intentie uitgesproken om binnen dit project over te gaan tot plaatsing van zonnepanelen. Mits dit bedrijfseconomisch verantwoord is en voor zover onze organisatie over een (eigen) dakoppervlak beschikt. Meer informatie is te lezen op de website www.zonne-energie-wageningen.nl Warmtepompen (lucht- en gasabsorptiepompen, WKO) Een warmtepomp is een opwekker die ervoor zorgt ervoor dat de energie van een laag temperatuurniveau wordt opgewaardeerd naar een bruikbaar temperatuurniveau om de woning op te warmen. Daarbij wordt gebruik gemaakt van omgevingswarmte uit de lucht, grondwater of de bodem. Een warmtepomp werkt wel op elektra of gas, maar er wordt minder energie verbruikt en er komt minder CO2 vrij dan bij losstaande conventionele installaties. Deze nieuwe technieken vragen wel om deskundigheid. Daarom passen wij deze technieken als experimenten in bepaalde projecten toe. Momenteel (2012) hebben wij experimenten met luchtwarmtepompen en gasabsorptiepompen lopen en in de nieuwbouw van Nieuw Kortenoord is voor het eerst een individuele warmte en koude opslagsysteem (WKO) toegepast. Deze projecten gaan we komende periode monitoren voordat wij over gaan tot grootschalige toepassing van dergelijke installaties. Voor nieuwbouwproject Torckdael hebben we gekozen voor een collectieve duurzame energievoorziening. Alle woningen en appartementen worden aangesloten op een collectieve warmte-koude opslagsysteem dat warm en koud-water uit de bodem oppompt en de woningen verwarmt en koelt. Daarbij wordt zowel gebruik gemaakt van de bodem als ook het oppervlaktewater van de stadsgracht. Dit innovatieve systeem heeft namelijk als resultaat dat de kwaliteit van het water van de stadsgracht, dat al jarenlang een zorg is, wordt verbeterd. Duurzame toepassingen Voordat we duurzame toepassingen bespreken is het goed te weten wat duurzaamheid is. Centrum Duurzaam Bouwen zegt het volgende over duurzame toepassingen: Wat zijn duurzame materialen? Duurzaamheid mag niet volledig gelijkgesteld worden met milieuvriendelijkheid. Duurzaamheid heeft vooral te maken met de effecten op het milieu en dan hebben we het niet enkel over natuurlijke en hernieuwbare bronnen, maar ook over de effecten op het energieverbruik bij de productie, het transport, de verwerking, de gevolgen voor het energieverbruik in de woning, het al dan niet vrijkomen van schadelijke stoffen. Dit toont aan dat we ons moeten hoeden voor foute conclusies door ons op één detail te focussen. Twee voorbeelden: Enkel glas vergt minder grondstoffen en minder energie bij de productie, het transport en de verwerking dan dubbelglas. Wil dat dan zeggen dat het duurzamer is dan dubbel glas? Uiteraard niet. Als je het in zijn totaliteit bekijkt, is dubbel glas een must, maar als je je enkel zou focussen op de impact op het milieu bij de productie zou je hieruit foute conclusies kunnen trekken. Dat gebeurt jammer genoeg maar al te vaak en daarom ook zitten zo veel producten opgescheept met vaak onterechte vooroordelen, zowel in positieve als in negatieve zin. PVC werd jaren gecatalogiseerd als het prototype van niet duurzaam materiaal, vooral omdat er tijdens de verbranding gevaarlijke dioxines vrijkomen. PVC kent echter ook enkele niet onbelangrijke voordelen: het is perfect recyclebaar, heel licht (positief voor het transport) en wordt onder lage temperaturen geproduceerd. Daarmee mogen we concluderen dat pas als die volledige cyclus van een product geanalyseerd is, je een wetenschappelijk onderbouwde conclusie zou kunnen trekken. Voorlopig ontbreekt het 10
alleszins aan deze wetenschappelijke onderbouwing om ongenuanceerd een hitparade te kunnen opstellen van de meest duurzame producten. Of die er ooit zal zijn, moet afgewacht worden. Daarom moeten we ons hoeden voor al te simpele, ongenuanceerde vooroordelen. Laten we vooral zorgen dat de materialen geplaatst worden volgens de regels van de kunst. (Bron: Centrum Duurzaam Bouwen)
Natuurlijk proberen wij duurzame producten toe te passen tijdens onze werkzaamheden. Wat doen wij dan specifiek op het gebied van duurzame producttoepassingen? Auranox dakpannen, filtert stikstofoxide uit de lucht en zet deze om in onschadelijk nitraat, net zoals de katalysator in uw auto. Beton; met 20% betongranulaat (afvalproduct) Riolering; per project bekijken naar scheiding van schoon en vuilwater. Hardhout; bij voorkeur FSC, we zijn een experiment met accoya hout gestart. Verf; wettelijke toepassing watergedragen verfsystemen binnen de woning. Waterbesparende oplossingen toepassen in het sanitair. Afval; gescheiden afvoeren. Keukenbladen; we onderzoeken de toepasbaarheid van Greenpanel® HDF keukenbladen. Deze hebbeneen FSC-keurmerk, het plaatmateriaal is bovendien volledig biologisch afbreekbaar en 100% recyclebaar. Naast deze toepassingen treffen we in het onderhoud voorzieningen voor het huisvesten van de gierzwaluw, huismus en vleermuis in het dak van onze woningen. Biobased materialen Het toepassen van bio-based materialen staat nog in de kinderschoenen. Bio-based bouwen komt wel meer en meer in de belangstelling als duurzame bouwmethode. Dit vanwege potentieel verbeterde milieuprestaties. Hernieuwbare grondstoffen zoals hout, riet en stro fixeren CO2 uit de lucht als zij groeien en zullen daardoor een positief effect hebben. WE hebben het voornemen om ons te verdiepen in mogelijke toepassingen van dergelijke producten. Duurzame energie Wij kopen energie in die duurzaam is opgewekt. Sinds 2011 maken we voor onze algemene ruimten, waaronder de liften, voor ongeveer 2.500 appartementen gebruik van 100% duurzame energie uit waterkracht. We hebben daarvoor een contract gesloten met Aenergie, via certificaten. We streven naar ten minste 80% groene stroom uit Nederland (zon, wind, biomassa en waterkracht), overeenkomstig de HIER klimaatcampagne (www.hier.nu). Vanaf 2013 voorzien we ook alle collectieve verwarmingsinstallaties geheel door “groen gas” van energie. Groen gas houdt in dat het CO2 verbruik wordt gecompenseerd door de aanplant van bossen. Dat betekent dat vanaf 2013 zo’n 2.000 appartementen worden verwarmd met duurzaam gas. Dit is 40% van ons woningbezit. Het bewijs van de CO2 compensatie dient de leverancier met internationaal erkende certificaten te overleggen. Energieneutraal Het energieneutraal bouwen in de nieuwbouw is al redelijk succesvol gebleken. Het energieneutraal verduurzamen van bestaande woningen staat nog in de kinderschoenen. Vandaar dat we de komende periode onderzoek doen naar de mogelijkheid om bestaande woningen energieneutraal te maken. Met het onderzoek willen we kennis opdoen op (installatie) technisch én financieel vlak.
11
Wat is het resultaat? Wat geeft onze inzet voor een resultaat? Binnen onze monitoringsmodule van EPAview is het mogelijk om de inzet van duurzame maatregelen door te rekenen en te presenteren. Hiermee wordt wat het toekomstige label wordt, hoeveel het CO2 verbruik gereduceerd kan worden en wat de investering is. Het startpunt voor de doorrekening is het huidige label en CO2 verbruik binnen een complex. Standaard pakket Binnen de monitoringsmodule wordt aan de huidige gegevens een standaard pakket aan duurzame maatregelen gekoppeld. Dit maakt het mogelijk om de nieuwe en toekomstige situatie te presenteren. Het standaard maatwerkpakket waarmee onze woningvoorraad is doorgerekend : een totale (schil)isolatie van dak-, spouw-, glas-, en vloerisolatie; installatiecomponenten zoals HR-ketel, PV zonnepanelen, centraal aangestuurde ventilatie. Maatwerk Dit milieubeleidsplan is een plan dat richting geeft aan onze duurzaamheidsopgave. Het is geen uitwerking waar alle activiteiten in beschreven staan. Elke woning en elk project is uniek en vraagt om een maatwerkaanpak. Het “standaard pakket” zijn de basis maatregelen die bij 80% van onze woningen toegepast kunnen worden. Omdat dit algemene toepasbare oplossingen zijn, houden we in de investeringsberekeningen rekening met dit pakket aan maatregelen. In de voorbereiding voor het uitvoeren van een bepaald project of woning wordt een specifiek maatwerkpakket samengesteld dat het beste bij de betreffende woningen past. Resultaten Behalen we hiermee onze duurzame doelstellingen en ambities met het toepassen van het standaard pakket? De conclusie is dat: het gemiddelde niveau van het energielabel C voor ons gehele bezit haalbaar is in 2018; we de doelstellingen uit het convenant energiebesparing corporatiesector 2008-2018 realiseren; we de doelstellingen uit het convenant energiebesparing Huursector 2008-2020 realiseren, maar niet voor 2020. Om deze doelstelling voor 2020 te behalen zijn experimentele projecten als energieneutraal maken van complexen, slopen van energetisch slechte woningen en realiseren van duurzame nieuwbouw* noodzakelijk. *
de effecten van sloop en vervangende nieuwbouw Patrimonium en toevoegen duurzame nieuwbouw Torckdael zijn en kunnen nog niet worden opgenomen in deze uitwerking.
Wat heeft prioriteit? Het principe dat wij hanteren, is dat we geen desinvesteringen plegen. Dit doen we door bij natuurlijke vervangingsmomenten een duurzame oplossing proberen te bieden. De basis is onze meerjarenonderhoudsbegroting waarin natuurlijke vervangingsmomenten zijn gekoppeld aan ouderdom van het element. Deze aanpak heeft de volgende voordelen: zo kunnen wij onze activiteiten inplannen en onze personeelscapaciteit daarop afstemmen; zo doen we geen desinvesteringen door vroegtijdig goede onderdelen vervangen; zo kunnen wij onderdelen combineren en zo een grotere sprong te maken. zo gaan wij zorgvuldig om met onze inkomsten uit huuropbrengsten. Daarnaast is het voor huurders mogelijk om op het gebied van energetische voorzieningen vraag gestuurde individuele keuzes te maken (maatwerk). Dit kan door zelf een aangebrachte voorziening (ZAV) aan te vragen of via ons een verzoek in te dienen om een energetische voorziening aan te laten brengen. Hieraan zijn voorwaarden verbonden, deze zijn te vinden op onze website. 12
Voor het toepassen van energiebesparende maatregelen zijn er de volgende mogelijkheden:
Nieuwbouw: binnen de nieuwbouw zijn de eisen vastgelegd in het bouwbesluit. Dit is voor ons de ondergrens en waar mogelijk zullen we deze grens opwaarderen door extra maatregelen te treffen. Planmatig- en grootonderhoud: duurzame oplossingen zoals dakisolatie, isolerende beglazing en HR ketels worden bij vervanging van de elementen standaard door ons aangebracht. Spouw-, vloerisolatie en PV-zonnepanelen worden tegen een beperkte huurverhoging aangeboden. Mutatieonderhoud: Individueel aan te brengen onderdelen zoals Cv-installaties, HRketels, spouw- en vloerisolatie worden aangebracht. Reparatieonderhoud: bij vervanging worden verbeterde producten toegepast.
Wij doen dit ook vraag gestuurd: (maatwerk) Zelf aan te brengen voorzieningen (ZAV): onder bepaalde voorwaarden kunnen huurders zelf maatregelen treffen zoals het aanbrengen van dakisolatie, isolerende beglazing en PV-zonnepanelen. Voor een aantal activiteiten geven we geen toestemming omdat onvakkundig aanbrengen te grote risico’s voor onze woningen kan hebben. Individuele woningverbetering aanvragen (IWV): onder bepaalde voorwaarden, en tegen een beperkte huurverhoging, is het mogelijk dat wij de werkzaamheden zoals spouw-, vloerisolatie, isolerende beglazing, PV-zonnepanelen op individueel verzoek aabrengen. Voor het toepassen van duurzame producten is het basisprincipe dat waar mogelijk de duurzame producten toegepast worden die onderdeel zijn van ons standaard bestek. Daarnaast gaan wij voor elk project proactief op zoek naar duurzame oplossingen.
Wie draagt de kosten? Kwaliteit kost geld, het is duidelijk dat het veel geld kost om de hele woningvoorraad op een hoger energetisch niveau te krijgen. Voor het treffen van energetische voorzieningen in de bestaande bouw en de nieuwbouw hebben we voor de komende jaren een bedrag van € 20 miljoen gereserveerd. Als het hiervoor genoemde “standaard pakket” in onze totale woningvoorraad zou worden toegepast dan blijkt dat hiervoor een investering van € 27,7 miljoen. nodig te zijn (zie bijlage: doorrekening vastgoedportefeuille). Voor de reeds geplande activiteiten volgens de meerjarenonderhoudsplanning 2013-2017 betekent dit dat er 13,75 miljoen nodig is om het “standaard pakket” uit te voeren. Het resterende gedeelte van deze 20 miljoen is gereserveerd voor:
het treffen van energetische maatregelen in de nieuwbouwprojecten de pilotprojecten in de bestaande woningvoorraad het uitvoeren van energetische maatregelen naar aanleiding van individuele verzoeken van huurders.
We nemen niet alle kosten voor onze rekening. Voor een aantal activiteiten zoals aanbrengen van HR++ glas en dakisolatie bij vervangen van elementen als kozijnen en dakbedekking wel. Maar de Woningstichting gaat uit van een verantwoorde deling van de investeringskosten tussen huurders en de Woningstichting. Het principe dat wij hierbij hanteren is dat woonlasten voor de huurders niet mogen stijgen. Hoe doen we dat? Door 25% van de investering bij te dragen bij energiebesparende maatregelen en duurzame energieopwekking (PV zonnepanelen). Hiermee leggen wij de drempel voor het laten aanbrengen van energetische voorzieningen lager.
13
Door bij grootonderhoud voor duurzame energie opwekkende maatregelen (PV zonnepanelen) mogelijk een waarborggarantie af te geven. Om zo de huurders de zekerheid te geven dat de woonlasten minimaal gelijk blijven en hoogstwaarschijnlijk dalen. Uitgangspunt van onze woonlastenwaarborg is dat het treffen van energiebesparende maatregelen in woningen mag leiden tot een huurverhoging, maar dat over één jaar gekeken de huurverhoging minimaal gelijk (liefst lager) moet zijn dan de daling van de energierekening. Het energielabel maakt onderdeel uit van het woningwaarderingsstelsel. Bij een mutatie van de woning wordt mede op basis van de energetische kwaliteit van de woning de huur vastgesteld.
De conclusie is dat van alle partijen wordt verwacht om een steentje bij te dragen.
Groene financiering Financiering De financiering van de activiteiten uit dit milieubeleidsplan kunnen voor een belangrijk deel plaatsvinden door via het Waarborgfonds Sociale Woningbouw geborgde leningen. Voor zover het activiteiten betreft waarvoor staatssteun niet is toegestaan, kijken we naar de mogelijkheid van ‘groenfinanciering’. Deze kan aangevraagd worden met een ‘groenverklaring’. Een groenverklaring wordt afgegeven als een project voldoet aan de eisen die het AgentschapNL stelt. Met deze verklaring kunnen leningen worden aangetrokken tegen gunstiger voorwaarden. De eisen voor de groenverklaring zijn te vinden op: http://www.agentschapnl.nl/programmasregelingen/stappenplan-groenverklaring. Juridische structuur De realisatie van specifieke duurzame projecten moeten in sommige situaties worden ondergebracht in een nevenstructuur van de Woningstichting. Een voorbeeld hiervan is de Energie BV die voor het project Torckdael wordt opgericht. De nevenstructuur moet voldoen aan het verbindingenstatuut van de Woningstichting.
Communicatie Wij zien het als taak om onze belanghouders te informeren. Communicatie heeft in dit traject 3 functies; verantwoording afleggen, huurders betrekken en medewerkers op de hoogte houden. Verantwoording afleggen Onze duurzame ambitie is in verschillende doelstellingen vertaald en gepresenteerd in prestatieafspraken, convenantafspraken en het ondernemingsplan. We verantwoorden de voortgang en resultaten periodiek aan onze belanghouders door: in het jaarverslag onze voortgang en gerealiseerde ontwikkelingen te presenteren. deel te nemen aan de Aedes monitor in de vorm van SHAERE*. deel te gaan nemen aan KWH duurzaamheidslabel. *SHAERE (Sociale Huur Audit en Evaluatie Resultaten Energiebesparing) database waarin o.a. de energielabels van 1,2 miljoen woningen van 150 woningcorporaties zijn opgenomen. Op basis waarvan Aedes jaarlijks zal rapporteren over de verbetering van de energieprestatie van de huurwoningenvoorraad van woningcorporaties.
Huurders betrekken Omdat we een aantal duurzame producten aanbrengen tegen huurverhoging is het zaak dat we huurders gaan verleiden. We hopen we dat goede resultaten uit andere projecten leidt tot mondtot-mondreclame, de beste manier om draagvlak te krijgen. We betrekken huurders door: hen te informeren over de mogelijkheden voor het verminderen van het energieverbruik. Dit doen we via onze website, de pers en de folder ‘Hoe kan ik energie besparen? De woningstichting helpt u’;
14
het onderwerp duurzaamheid regelmatig te bespreken in agendacommissie Participatie; binnen een aantal projecten met een Woonlastenwaarborggarantie werken; zelf enthousiasme en deskundigheid uit te stralen in duurzaamheidsvraagstukken.
Medewerkers betrekken Onze interne organisatie heeft een belangrijke rol in het duurzaamheidsdenken. Onze medewerkers staan vaak aan de start van dergelijke duurzame ontwikkelingen en zijn vaak de sleutel tot het succes. We betrekken medewerkers door: het volgen van seminars, workshops en opleidingen; bij andere organisaties in de ‘keuken’ te kijken; projecten te monitoren en te evalueren; vakbladen te lezen en relevante artikelen te delen; experimenten voor te dragen en uit te voeren; elkaar te informeren over toepassingen en de voortgang daarvan; het ophalen van behoeften en ideeën van huurders en belangenorganisaties; samen bezig te zijn met dit onderwerp.
Ter afsluiting In het ontwikkel- en leerproces naar duurzaam ondernemen als eco-corporatie, moeten doelen steeds worden bijgesteld. Als een duurzame techniek beschikbaar is, kan het zijn dat de financiële middelen niet voorhanden zijn om deze toe te passen. Het is ook mogelijk dat een duurzame techniek of product betaalbaar is, maar dat de gebruikers er (nog) niet aan toe zijn. Bij elke afweging zoeken we steeds de balans binnen de drie P’s: People, Profit en Planet. Wij zijn enthousiast over onze duurzame ambitie. We krijgen regelmatig de reactie dat het soms wel bijna een té mooi aanbod is dat wij doen. Een goed voorbeeld hiervan is ons aanbod voor het plaatsen van PV-zonnepanelen, tegen minder woonlasten per maand. Voor ons is duurzaam ondernemen niet gebaseerd op het behalen van winst. Wij willen laten zien (zowel in de regio Wageningen als landelijk) dat we stappen durven te zetten om bij te dragen aan duurzaam wonen en daarbij de huurwoningen betaalbaar houden.
15
Bijlagen 1. 2. 3. 4.
Doorrekening standaard maatwerkpakket Overzicht van belanghouders Bronnen van informatie Begrippenlijst
16
Bijlage 1. Doorrekening vastgoedportefeuille met standaard" energetische maatregelen pakket "standaard"pakket; schilisolatie van dak-, spouw-, glas-, en vloerisolatie, HR-ketel, PV zonnepanelen, centraal aangestuurde ventilatie.
Cplx. 10 11 12 13 20 30 40 50 60 61 62 63 64 70 71 72 73 74 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89
VHE's G G G G G G G G G G G G G G G G G G G G G G G G G G G G
81 21 17 2 75 24 2 81 3 12 22 46 5 26 20 16 20 10 60 38 70 20 50 50 55 103 80 52
Huidig label D C D A/B F D G D G C E F A++ E D D C D E E E D C E E D E E
Huidig CO2 (kg) verbruik 260578,44 61662,04 56113,78 5476,18 333883,68 74213,59 11556,35 270371,50 17769,24 38778,09 95815,18 245674,53 6187,96 98810,48 64351,02 49690,91 54619,04 47833,17 204927,75 146091,34 277383,60 48191,25 122441,26 185657,61 184152,57 298932,08 254917,88 151960,11
Haalbare label met standaard pakket B B B A A A B B B B B B A++ B A B B B B B A A B B A A B B
Haalbare label met standaard vhe pakket vhe C 80 1 21 17 B 1 1 B 9 43 B 1 22 2 C 78 3 3 12 C 1 21 C 24 10 5 D 16 10 B 2 15 16 C 19 1 10 D 45 15 C 22 14 B 4 43 B 8 10 50 C 1 41 B 14 21 B 1 70 C 48 15 C 35 17
17
Haalbare label met standaard pakket
vhe
Haalbare label met standaard pakket
C D
23 1
D
12
C
1
D
D C C
2 18 2
D
D C C D
8 19 23 17
D D
reductie vhe Co2 in (kg) in % 62944 24 9969 16 13514 24 0 0 186833 56 27407 37 6278 54 88144 33 11040 62 9257 24 32750 34 117424 48 0 0 35211 36 2 21103 33 14832 30 10231 19 22019 46 71944 35 61498 42 5 122769 44 13730 28 27955 23 67550 36 1 81132 44 9 96984 32 101408 40 48774 32
Investering opgave € 162.143 € 37.978 € 46.433 €0 € 818.137 € 156.127 € 16.444 € 435.623 € 43.366 € 28.916 € 67.509 € 266.113 € 4.200 € 110.504 € 99.674 € 101.427 € 113.980 € 75.194 € 299.258 € 322.442 € 488.502 € 108.909 € 279.803 € 330.244 € 411.188 € 571.307 € 585.695 € 257.802
Cplx. 90 91 92 93 94 110 111 115 119 121 130 131 132 133 134 140 141 150 170 171 172 173 174 175 176 177 178 180 190
VHE's G S S G G S G G S G S S S G G S S G G G G G G G S S G G S
23 72 60 16 48 12 42 51
10 86 320 189 165
158 72
Huidig label E E VVE C E E n.v.t. garages A A C VVE VVE VVE E F E E E n.v.t. garages n.v.t. garages n.v.t. garages n.v.t. garages n.v.t. garages n.v.t. garages n.v.t. garages n.v.t. garages n.v.t. garages E E
Huidig CO2 (kg) verbruik 77514,24 238639,04
Haalbare label met standaard pakket B A
Haalbare label met standaard vhe pakket vhe C 8 13 B 3 42
198233,86 41010,77 146030,71
B A A
60 4 19
29992,52 70345,96 138729,56
A A B
12 42 47
C
4
41450,89 409956,17 983199,95 621243,87 503700,96
B A B B B
2 6 6 15 19
C B C C C
8 79 248 135 146
660891,79 258133,50
B B
39 28
C C
119 44
B B
4 19
18
Haalbare label met standaard pakket D C
C C
C D D
vhe 2 25
8 10
1 66 39
Haalbare label met standaard pakket D
reductie vhe Co2 in (kg) 30197 2 85113
39 36
Investering opgave € 139.836 € 436.909
48731 14618 60628
25 36 42
€ 334.495 € 91.958 € 401.315
0 0 6286
0 0 5
€0 €0 € 217.456
16180 209740 303270 160695 141431
39 51 31 26 28
€ 75.870 € 1.146.964 € 1.097.666 € 750.651 € 1.238.539
278329 100077
42 39
€ 1.039.661 € 616.680
Cplx. 191 200 210 220 222 230 240 250 260 270 280 290 300 310 311 320 330 340 341 342 350 361 370 380 390 391 400 410 420
VHE's S S G S G S G G G G G G S G G S S G G G S S G G G G G G G
44 13 497
124 14 1 28 88 60 254 3 45 127 63 20 18 44 28 28 42 6 47 59 29
Huidig CO2 (kg) verbruik 98714,03
Huidig label D n.v.t. garages D 52295,61 E 1537581,66 Rijnwaterkelder n.v.t. garages D 397254,79 D 36949,39 D 3490,67 Verkoop scenario D 86816,26 D 309489,09 D 142220,07 C 707823,24 F 16963,65 D 107180,48 D 386241,80 D 209962,03 C 53576,02 B 119869,33 VVE B 54909,50 D 75192,40 D 93227,04 D 144512,89 E 25580,98 D 107765,23 C 184229,48 C 79940,57
Haalbare label met standaard pakket C
Haalbare label met standaard vhe pakket D 22
B B
13 6
B B B
Haalbare label met standaard vhe pakket 22
reductie vhe Co2 in (kg) in % 6593 7
€ 64.379
16721 352000
32 23
€ 97.324 € 2.061.790
C
284
6 1 1
C C
118 13
39063 7493 1030
10 20 30
€ 685.584 € 85.886 € 8.742
B C C A C B C A B A
21 88 7 1 3 38 120 1 20 18
C
7
D B
53 88
C
165
C D B
7 7 57
C
5
21656 74950 7167 72562 6278 23128 102683 47712 4777 15024
25 24 5 10 37 23 27 23 9 13
€ 269.807 € 517.265 € 56.116 € 556.567 € 22.333 € 102.616 € 368.221 € 456.212 € 18.459 €0
A C B B B A B B
22 20 2 33 2 8 25 7
B D C C C B C C
22 8 26 9 4 39 34 22
0 8907 13364 36029 11072 29576 8448 9561
0 12 14 25 43 27 5 12
€0 € 69.171 € 96.091 € 201.989 € 58.363 € 222.653 € 296.443 € 53.827
19
D
vhe
Haalbare label met standaard pakket
207
Cplx. 430 440 450 460 470 480 490 500 510 520 521 522 530 540 550 551 552 560 570 580 590 600 610 620 630 640 650 660 670
VHE's G G G G G G G S G G G G S G G G G G G G S G G G G S G G G
14 17 25 66 24 2 19 25 11 12 8 10 47 9 11 10 11 36 31 4 36 44 14 48 7
8 14
Huidig CO2 (kg) Huidig label verbruik D 48762,69 D 62185,16 C 56982,91 C 145386,89 B 31798,92 D 5678,93 C 41799,42 C 53110,08 C 30784,79 C 26807,84 C 23679,88 G 55067,01 C 91823,37 C 61706,07 B 18962,71 C 24129,25 F 55067,00 B 76137,25 C 76607,12 C 35180,76 B 80336,94 C 115005,63 C 73302,26 C 79233,59 B 12101,96 n.v.t. garage kantoor n.v.t. onzelfst. woonruimte G 42266,00 E 57330,96
Haalbare label met standaard pakket B B B B A B A A C B B B B B B B B A B B A B B A A
A B
Haalbare label met standaard vhe pakket 14 C 13 25 C 41 B 10 C 1 B 8 B 10 11 12 8 10 C 46 9 C 10 C 1 11 B 9 C 2 4 B 2 C 35 14 B 5 B 3
3 6
vhe 3 25 14 1 10 15
Haalbare label met standaard pakket
Haalbare label met standaard vhe pakket
D
1
C
1
C
3
1 1 9 27 29 34 9 40 4
B C
5 8
20
reductie vhe Co2 in (kg) in % 11399 23 18517 30 5982 10 4189 3 4320 14 1854 33 7150 17 8233 16 1244 4 6207 23 0 0 33471 61 15006 16 396 1 1109 6 0 0 33471 61 6606 9 4460 6 3232 9 0 0 470 0 9489 13 9059 11 337 3
26630 23496
63 41
Investering opgave € 85.776 € 140.603 € 132.042 € 250.752 € 42.120 € 11.025 € 54.959 € 61.146 € 5.545 € 36.610 €0 € 152.949 € 121.133 € 37.800 € 36.048 €0 € 116.339 € 205.210 € 17.114 € 16.800 €0 € 142.800 € 89.828 € 199.339 € 10.694
€ 99.924 € 97.797
Cplx. 680 685 690 699 700 701 720 800 810 850 851 901 910 920 921 922 923
VHE's G 100 G G 14 G G 30 S 5 G 38 G S G 3 S G G G G G G
Huidig CO2 (kg) Huidig label verbruik C 305102,75 onbekend nieuwbouw F 27556,78 n.v.t. garages F 145007,36 F 29933,42 A 95101,24 n.v.t. woonwagens n.v.t. woonwagens E 15549,09 VVE n.v.t. bedrijfsruimte n.v.t. kantoor dWs n.v.t. bedrijfsgebouw n.v.t. cultureelcentrum n.v.t. school n.v.t. woonzorgvoorziening
Haalbare label met standaard pakket B
Haalbare label met standaard vhe pakket C 97
Haalbare label met standaard pakket
vhe 3
B
5
C
9
A B A
2 4 38
B C
17 1
B
2
C
1
C
4820 woningen SAMENVATTING RESULTATEN A++ A B C D
5 266 2010 2050 489
Totaal
4820
vhe
Haalbare label met standaard pakket
reductie vhe Co2 in (kg) in % 31638 10 13922
51
€ 83.391
71438 16830 0
49 56 0
€ 277.091 € 67.996 €0
6414
41
€ 40.088
Gemiddelde CO 2 reductie in % incl. BTW
25
€ 22.952.262 € 27.772.237
11
gemid. Index binnen energielabel woningen woningen woningen woningen woningen
0,25 0,88 1,18 1,45 1,8
1,25 234,08 2371,8 2972,5 880,2 6459,83
gemiddelde index bezit is
1,34 label C
CONCLUSIE: Om een gemiddeld label B met index 1,06 ><1,30 te behalen zijn nieuwbouw en duurzame onderhoudsprojecten nodig De volgende projecten leveren daar direct een bijdrage aan: duurzaamproject Havenlanden, herstructurering nieuwbouw Patrimonium, toevoegen nieuwbouw Torckdeal en van de Meer.
21
Investering opgave € 122.587
Bijlage 2: Overzicht van interne en externe belanghouders
Aedes, vereniging van woningcorporaties (toets)
Gelderse Natuur en Milieufederatie (advies)
Gemeente Wageningen (advies)
Woonadviescommissie Wageningen (advies)
Bewonerscommissies van de Woningstichting m.b.v. de Woonbond (advies)
Ondernemingsraad van de Woningstichting (advies)
22
Bijlage 3: Bronnen van informatie
Samen Wonen, Leven en Ondernemen, ondernemingsplan 2013 t/m 2017 van de Woningstichting d.d. 6 december 2012 (www.dewoningstichting.nl)
Jaarverslag 2012 van de Woningstichting d.d. 3 april 2013 (www.dewoningstichting.nl)
Prestatieafspraken tussen gemeente Wageningen en de Woningstichting 2011 - 2015 van december 2011 (www.dewoningstichting.nl)
Routekaart ‘Wageningen klimaatneutraal in 2030’ (www.wageningen.nl)
‘Antwoord aan de Samenleving’, Aedes, vereniging van woningcorporaties, 2007 (www.aedes.nl)
Convenant Energiebesparing Huursector van 28 juni 2012; ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties, Aedes, de Woonbond en Vastgoed Belang (www.aedes.nl)
Rapportage Uitvoeringsplan Ecoprofit Wageningen II de Woningstichting van januari 2009 (brochure ecoprofit bedrijven Wageningen 2008 / 2009, www.wageningen.nl)
Rapportage Zon & Energiescan van mei 2012 betreffende het kantoor van de Woningstichting in Wageningen
Website Aedes, vereniging van woningcorporaties (www.aedes.nl)
Website gemeente Wageningen: Team Energie en Afval (T.E.A.), van start gegaan op 16 februari 2012, een initiatief van de gemeente Wageningen in samenwerking met de welzijnsorganisatie Solidez en de Woningstichting en gericht op de huurders van de Woningstichting (www.wageningen.nl)
Website Wageningen UR (www.wageningenur.nl)
Website Stichting Zonne-energie Wageningen (www.zonne-energie-wageningen.nl)
Website Agentschap NL van het ministerie van Economische Zaken: programma’s, regelingen en stappenplan groenverklaring t.b.v. groenfinanciering (www.agentschapnl.nl)
Website Innovatie Centrum Duurzaam Bouwen (www.icdubo.nl)
Website HIER Klimaatcampagne (www.hier.nu.nl)
Website de Woningstichting, o.a. de brochure ‘Hoe kan ik energie besparen? De Woningstichting helpt u!’. (www.dewoningstichting.nl)
De webapplicatie EPAview (www.delto.nl/epaview.html)
23
Bijlage 4: Begrippenlijst Agendacommissie Participatie Balansventilatie met WTW Bouwbesluit Centraal aangestuurde ventilatie CO2 gestuurde ventilatie DUGO-beleid Ecoprofit Energetische voorzieningen Energiecertificaat Energie-Index Energielabel Energieneutraal verduurzamen EPA opnemer EPC Greenpanel® HDF GPR Mechanische ventilatie Monitoringsmodule van EPAview MW Natuurlijke ventilatie Natuurlijke vervangingsmomenten PV-zonnepanelen Schilisolatie Waarborggarantie Woningwaarderingsstelsel Woonlastenwaarborggarantie WTW 24
25
