Colofon. Auteurs hoofdtekst Carlinde Adriaanse, Suzanne Davis, Marja Elsinga, Marco van der Land, André Ouwehand, Geert Vijverberg, Henk Visscher

Jaarverslag 2005

Jaarverslag 2005

Colofon Auteurs hoofdtekst Carlinde Adriaanse, Suzanne Davis, Marja Elsinga, Marco van der Land, André Ouwehand, Geert Vijverberg, Henk Visscher Vormgeving Cyril Strijdonk Ontwerpburo, Gaanderen Druk Nivo, Delft Foto’s Onderzoeksinstituut OTB

Projectsecretariaat Corpovenista: Onderzoeksinstituut OTB Jaffalaan 9, 2628 BX Delft Postbus 5030, 2600 GA Delft Tel. (015) 2787862 Fax (015) 2783450 E-mail: [email protected] http://www.corpovenista.nl

Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

Dynamische koppeling tussen onderzoek, beleid en praktijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Corpovenista in beweging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Bijstellingen in het onderzoeksprogramma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Het onderzoeksprogramma gespiegeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Organisatie Corpovenista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Corpoveniste en andere organisaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3 3.1 3.2 3.3 3.4

Terugblik 2005: de thema’s belicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 De aanpak van wijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Sociaal-culturele aspecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Duurzaamheid, gezondheid, voorraadbeleid en technische regelgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Organisatie van de stedelijke vernieuwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

4 4.1 4.2 4.3

Kennisuitwisseling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Corpovenista op het web . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Kennisuitwisseling in 2005 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Artikelenreeks in Aedes magazine en andere tijdschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

CORPOVENISTA JAARVERSLAG 2005

Inhoud

Bijlage A Jaarverslagen per deelonderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Bijlage B Financieel overzicht 2005 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Bijlage C Stuurgroep en Werkgroep Kennisuitwisseling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 Bijlage D Webstatistieken www.corpovenista.nl 2005 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

3

Het kennisonderzoek Corpovenista (Corporaties vernieuwen de stad) is in 2003 van start gegaan. Sinds 1 januari 2004 is het onderzoek opgenomen in het Habiforumprogramma ‘Vernieuwend Ruimtegebruik’. Acht woningcorporaties en Aedes werken in Corpovenista samen met onderzoekers van Onderzoeksinstituut OTB (TU Delft) en onderzoeksgroepen van de Universiteit Utrecht en de Universiteit van Amsterdam, die het onderzoek in het Habiforumprogramma dragen. Het onderzoek is vraaggericht opgezet, inspelend op concrete praktische stedelijke vernieuwingsopgaven waarvoor de deelnemende corporaties zich geplaatst zien. Veel van het Corpovenista-onderzoek is nauw verbonden met specifieke buurten en wijken waar de deelnemende corporaties hun bezit hebben staan. Daarmee richt veel van het Corpovenista-onderzoek zich op de haarvaten van de stedelijke vernieuwingspraktijk. 2005 was het jaar van de eerste Corpovenistadissertatie: het proefschrift over herhuisvesting en

herstructurering van Reinout Kleinhans (OTB). Dit jaarverslag maakt duidelijk dat er nog veel proefschriften in de pijplijn zitten en dat er nog veel kennisoverdrachtsmomenten op stapel staan. De KEI-website van Corpovenista onderging in 2005 vele hits. De belangstelling voor Corpovenista-bijeenkomsten in 2005 was groot. Grensverleggend was de bijeenkomst ‘Corpovenista meets WRR’ waarin de bevindingen vanuit Corpovenista werden geconfronteerd met de WRR-rapporten ‘Vertrouwen in de buurt’ en ‘Bewijzen van goede dienstverlening’. Wij danken de bewoners die ons via gesprekken en interviews waardevolle informatie verschaften, de corporatiemedewerkers met wie wij intensieve contacten onderhielden om de relatie tussen onderzoek en praktijk te versterken, de onderzoekers die het onderzoek hebben uitgevoerd, en de leden van de Stuurgroep Corpovenista voor de sturing die zij aan Corpovenista hebben gegeven.


Voorwoord

prof. dr. ir. Hugo Priemus voorzitter Stuurgroep Corpovenista; wetenschappelijk directeur Habiforumprogramma ‘Vernieuwend Ruimtegebruik’

5

Halverwege de looptijd van het onderzoeks- en kennisuitwisselingsprogramma Corpovenista staat de problematiek van de herstructurering van stadswijken keer op keer in het middelpunt van de belangstelling. De actualiteit van de problematiek en de discussie over de wijze van aanpak is onverminderd groot en wordt vanuit geheel verschillende hoeken naar voren gebracht. Soms op indringende wijze, soms vulgair zoals in de van veel wansmaak getuigende serie Probleemwijken. De ene keer meer verwoord als een noodkreet van bewoners: Help, herstructurering! De andere keer als een verwachtingsvolle vraag om een antwoord te vinden op toestanden die door velen als onwenselijk worden gezien: Help, herstructurering! Dat was vooral het geval in het najaar van 2005 toen de berichtgeving over de rellen in de Franse voorsteden enkele weken het nieuws beheersten. Ieder volgde de dagelijkse barometerstanden van de hevigheid van de rellen, uitgedrukt in het aantal in brand gestoken auto’s en kaartbeelden waarop de verspreiding steeds groter werd. Keer op keer werd de vraag gesteld of ‘zoiets’ ook bij ons kon gebeuren. Het kabinet schreef er een brief over naar de Tweede Kamer. De vraag werd beantwoord door verschillende onderzoekers en was aanleiding tot openbare debatten. En ondanks het feit dat bijna ieder antwoordde dat de problematiek in Nederland echt anders is, stemmen de ophef en belangstelling toch tot nadenken. Het illustreert nog eens het gevoel voor urgentie om de problematiek in de stadswijken en de noodzaak om daar meer inzicht in te verkrijgen niet te veronachtzamen. Dat belang is in het afgelopen jaar ook op andere wijze onderstreept. Op een wat winderige ochtend in april 2005 werd het al lang aangekondigde rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) over de aanpak van wijken aangeboden aan de kersverse minister voor bestuurlijke vernieuwing, Alexander Pechtold. ‘Vertrouwen in de buurt’ is de titel van het advies dat zijn oorsprong heeft in onderzoek van de WRR naar het geschonden vertrouwen van burgers in de overheid. Door versterking van kleinschalige verbanden kunnen burgers effectief bijdragen aan de leefbaarheid van hun buurt, is de mening van de raad. Maar daarvoor moeten wel voorwaarden geschapen worden door politici, ambtenaren, bestuurders en uitvoerenden van sociale partijen. Leiders moeten leren zich te laten leiden door wat

de burgers vragen en de burgers ruimte geven. De raad pleit voor een buurtgericht beleid met een tweesporenaanpak: een specifiek spoor van sociale herovering in achterstandsbuurten en het algemene spoor van het verwezenlijken van kansen in het gehele land door bewoners veel meer te laten bepalen welke zaken aangepakt moeten worden in hun buurt. Dat is niet allemaal nieuw, maar het is wel goed dat dit geluid weer eens klinkt in deze tijd waarin bijna alles gedramatiseerd wordt. Het zet de ramen weer eens open en waarschuwt voor een eenzijdige politiek die gericht is op repressie en ondersteunt de stelling dat de overheid veel meer gericht moet zijn op coproductie en participatie van burgers. Al was het maar omdat het een fictie is om te denken dat de overheid in staat is om met meer blauw op straat de leefbaarheid te vergroten. In het advies worden veel verschillende voorbeelden aan de orde gesteld, maar er blijven ook nog tal van vragen onbeantwoord. Waarom gaat het in sommige wijken fout en in andere goed? Waarom ontstaan er concentratiewijken? Is dat omdat de betreffende bewoners daar zelf voor kiezen? Levert het overheidsbeleid wat gebaseerd is op menging van woningvoorraad en bevolkingsgroepen de beste uitgangspunten voor een goede wijk? Schieten de bewoners die moeten verhuizen voor de herstructurering daar zelf ook nog iets mee op? Dat zijn vragen die in het onderzoeksprogramma Corpovenista ruim aan bod komen. En ook al zijn we pas halverwege de looptijd, dat wil niet zeggen dat we nog geen antwoord hebben op een aantal van die vragen. Binnen Corpovenista is aansluiting gezocht op de onderliggende vragen die zich al langer voordoen, zonder de actualiteit uit het oog te verliezen. Al eerder gestarte onderzoeksprojecten zijn er in opgenomen. Dat heeft ook betekend dat dit jaar het eerste proefschrift binnen Corpovenista is afgerond. Dat proefschrift, ‘Sociale implicaties van herstructurering en herhuisvesting’, geeft deels een antwoord op de vraag of herstructurering helpt om ‘Franse toestanden’ te voorkomen. Het geeft ook een antwoord op de vraag of de bewoners er zelf iets mee opschoten. Maar er zijn nog talrijke andere vragen onbeantwoord. Op een deel daarvan hopen we in de resterende jaren van dit programma een antwoord te geven. We richten onze boog op de sociale gevolgen van de stedelijke vernieuwing, we gaan na wat de blijvende effecten zijn


1 Inleiding

7

Het Haagse Morgenstond is een van de wijken die ondanks fysieke en sociale wijzigingen succesvol genoemd kunnen worden.

van ingrepen in de wijk en of de huidige aanpak van de stedelijke vernieuwing het tempo van veranderingen in de steden wel bij kan houden. We bezien of de wijze waarop woningcorporaties hun voorraadbeleid inrichten wel voldoende is afgestemd op de lopende transformatieprocessen. Maar we voeren ook onderzoek uit naar hoe die herstructureringsprocessen zo georganiseerd kunnen worden dat het milieu ook wel vaart bij deze aanpak. We onderzoeken de wijze waarop het bewonersgedrag een bijdrage kan leveren aan een meer duurzame situatie en aanpak. We ontwikkelen instrumenten voor het toetsen en verbeteren van de gezondheidsaspecten van woningen. En we besteden aandacht aan de wijze waarop de stedelijke vernieuwing beter georganiseerd kan worden. Daarbij gaan we specifiek in op de vraag hoe we ook in de lopende aanpak beter kunnen leren van de al opgedane ervaringen en inzichten. Kennis en inzicht verzamelen is bijna vanzelfsprekend binnen elk onderzoeksprogramma het hoofddoel, maar het programma Corpovenista is niet succesvol als er niets met die kennis gebeurt. Wij streven, zo stond vorig jaar in het jaarverslag, naar synergie tussen onder-

zoek, beleid en praktijk. Daarom zijn in 2005 naast de bijeenkomsten van begeleidingscommissies van de diverse onderzoeken ook meer grootschalige bijeenkomsten georganiseerd rond thema’s die prominent aan de orde komen binnen het programma en hebben diverse onderzoekers hun bijdrage geleverd aan bijeenkomsten binnen de participerende corporaties. Kennis houdt ook niet op bij de landsgrenzen. In 2005 werd op een excursie naar Groot-Brittannië door de onderzoekers en betrokken corporaties kennis genomen van de inspirerende voorbeelden van duurzaamheid in de sociale huursector. Kennisuitwisseling zal ook in 2006 veel aandacht krijgen binnen het programma. In juni willen we op een grote conferentie met vertegenwoordigers van de verschillende partijen in de stedelijke vernieuwing in discussie gaan om de koppeling tussen onderzoek, beleid en praktijk verder te verstevigen en het programma zonodig verder aan te scherpen zodat Corpovenista daadwerkelijk een bijdrage kan leveren aan het helpen oplossen van problemen in de steden en aan het verkrijgen van meer zicht op de oorzaken van de problematiek.

Angst voor rellen in Nederland ontzenuwd In het najaar van 2005 werden Frankrijk en de rest van Europa opgeschrikt door de gewelddadige confrontaties tussen honderden jongeren en de Franse politie. De rellen begonnen in de Parijse voorstad Clichy-Sous-Bois en verspreidden zich later naar verschillende Parijse banlieues en andere Franse steden. Na drie weken en het afkondigen van de noodtoestand nam het geweld weer af. Een oorzaak van de rellen was de slechte sociaal-economische situatie waarin de jongeren verkeren. De vraag rees: hoe groot is de kans op ‘Franse toestanden’ in de Nederlandse achterstandswijken? Daar wist Corpovenista-onderzoeker Leeke Reinders wel antwoord op. Verslaggevers van regionale en landelijke dagbladen, radioprogramma’s en vaktijdschriften benaderden hem massaal om kennis te nemen van zijn expertise op dit gebied. Expertise die hij in de loop der jaren heeft opgebouwd, in onderzoek naar jongerencultuur in de Parijse voorstad Sarcelles tot zijn huidige promotieonderzoek naar de rol van identiteit bij herstructureringswijken in Nederland (deelonderzoek 1.3). Reinders verwacht die Franse toestanden niet, want daarvoor zijn er teveel verschillen tussen Frankrijk en Nederland. De banlieues in Frankrijk liggen geïsoleerd, gekenmerkt door troosteloze flats uit de jaren zestig en zeventig. De Nederlandse achterstandswijken wijken onderling behoorlijk af, zowel in omvang als in uiterlijk en bijna overal geldt: even verderop begint de betere wijk. Het stigmatiserende effect van de Nederlandse probleemwijken is daardoor minder. Verder lijken in Nederland etnische verschillen tussen jongeren een grotere rol te spelen, waardoor zij zich niet zo snel zullen organiseren tot één groep. Daarnaast zijn in Frankrijk niet alleen de wijken, maar ook de problemen veel groter. Jongeren worden op veel grotere schaal uitgesloten en zien maar weinig kans uit hun problemen te komen en zijn er minder projecten om jongeren bijvoorbeeld aan een baan te helpen dan in Nederland.

8

2.1 Corpovenista in beweging Het meest wezenlijke kenmerk van het onderzoeksprogramma Corpovenista is het streven naar de synergie tussen onderzoek, beleid en praktijk bij de stedelijke vernieuwing. We zoeken naar vernieuwende oplossingen en vormen van aanpak door het integreren van onderzoek en kennis van de praktijk van corporaties en andere actoren. We streven naar een kennisstroom die twee kanten op gaat vanuit de overtuiging dat onderzoekers en praktijkmensen elkaar nodig hebben om te komen tot vernieuwende oplossingen en organisatiemodellen. Het streven naar die koppeling zorgt vanzelfsprekend voor dynamiek binnen het onderzoeksprogramma. In de jaarlijkse ronde langs de deelnemende corporaties kwamen nieuwe vragen naar voren en is aandacht gevraagd voor een aantal specifieke punten in het onderzoeksprogramma. Het streven naar de koppeling tussen onderzoek, beleid en praktijk is geen eenvoudig te realiseren doelstelling. Het vergt inzet van de onderzoekers maar evenzeer inzet van de deelnemende corporaties. Stedelijke vernieuwingsprocessen verlopen vaak moeizaam en binnen een hectische omgeving. Tijd vrijmaken om je te bezinnen op die aanpak, om te evalueren hoe het is gegaan en na te denken hoe het beter kan, is niet altijd eenvoudig. De stedelijke vernieuwing is echter te veelbetekenend voor zowel individuele bewoners, de verschillende andere betrokken partijen en de stad als geheel om alleen maar te vertrouwen op het motto ‘al doende leert men’. In 2005 is dat door alle betrokken partijen ook duidelijk erkend. Om Corpovenista te laten slagen is er een specifieke inzet en aanpak nodig in de onderzoeksprojecten. Daar zijn onderzoekers en deelnemers vanuit de corporatiesector zeer van overtuigd. Maar bovendien vergt het expliciet aandacht voor kennisuitwisseling en voor uitwisseling van inzichten met andere partijen die in het veld van de stedelijke vernieuwing actief zijn. Deze constateringen hebben geleid tot een drietal aanscherpingen en activiteiten binnen het programma. Als eerste heeft het geleid tot, zij het beperkte, wijzigingen in het onderzoeksprogramma. Ten tweede is besloten om het gehele onderzoeksprogramma tegen het licht te houden door een confrontatie met de resultaten van twee recente gezaghebbende adviezen van de Wetenschap-

pelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Een derde gevolg is dat nieuwe initiatieven zijn genomen op het gebied van de kennisuitwisseling, zowel door een aantal corporaties zelf met als doel de koppeling tussen onderzoek en praktijk vorm te geven in een breder verband binnen hun corporatie, als door meer thematische bijeenkomsten door de participerende onderzoekswereld (zie voor beide hoofdstuk 4 van dit jaarverslag).

2.2 Bijstellingen in het onderzoeksprogramma


2 Dynamische koppeling tussen onderzoek, beleid en praktijk

Bij de start van het onderzoeksprogramma in 2003 is uitgebreid van gedachten gewisseld tussen onderzoekers en deelnemers vanuit de corporatiesector over de samenstelling van het programma en de voorwaarden die voor het hele programma gelden binnen het kader van het BSIK-programma ‘Vernieuwend Ruimtegebruik’ dat door Habiforum wordt uitgevoerd. Indertijd is al voorzien dat enkele onderzoeken eerder zouden kunnen worden beëindigd dan in 2007. Ook is voorzien dat bepaalde onderzoeken pas halverwege de rit van start zouden kunnen gaan omdat zij voortbouwen op toen al lopende onderzoeksprojecten die elders gefinancierd zijn. Binnen Corpovenista is besloten dat er binnen de BSIK-kaders ruimte gemaakt zou worden om ook tijdens de duur van het programma te kunnen inspelen op actuele vragen vanuit de praktijk. In 2005 heeft de Stuurgroep Corpovenista besloten om een verkennende studie te laten verrichten naar de dimensie die bij de stedelijke vernieuwing nog veel te weinig aandacht krijgt: de economische. Het onderzoek is begin 2006 van start gegaan. Daarnaast is het onderzoek 3.4b ‘Leefbaarheid en waardeontwikkeling’ gestart in maart 2005. Eind 2005 is gestart met een onderzoek (1.5) dat voortbouwt op het Europese Restate-onderzoek naar de aanpak van herstructurering in tien Europese landen. Begin 2006 zal nog een onderzoek (1.4) starten dat op hetzelfde Europese onderzoek voortbouwt. Vroeg in 2005 is ook een onderzoek formeel afgesloten, dat grotendeels in 2004 is uitgevoerd, naar de relatie tussen het huurbeleid en stedelijke vernieuwing. In de tabel zijn alle onderzoeken opgesomd en is aangegeven welke onderzoeken in 2005 zijn afgesloten en welke in 2006 starten. Daarmee biedt de tabel zowel

9

Onderzoeksonderzoeken Corpovenista 2005 en 2006 1 1.1a 1.1b 1.2 1.3 1.4 1.5

De aanpak van wijken De ontwikkeling van aangepakte wijken in de tijd Economische ontwikkeling in herstructureringswijken* Succesfactoren van probleemloze naoorlogse portiekflatwijken De verbeelding van de nieuwe stad: identiteitstrategieën en de sociale productie en constructie van ruimte in een herstructureringswijk Duurzame effecten van stedelijke herstructurering: Europese lessen voor Nederland* De institutionele en regionale verankering van ‘best practices’ in stedelijke vernieuwing en herstructurering van woningmarkten

2 2.1 2.2 2.3

Sociaal-culturele aspecten Woonkeuze, keuzebeperkingen en buurtbeleving van bewoners in concentratiegebieden Sociale implicaties van herstructurering en herhuisvesting Stedelijk beleid en sociale cohesie

3 Duurzaamheid, gezondheid, voorraadbeleid en technische regelgeving 3.1 Duurzaamheid en energie-efficiëntie in de stedelijke vernieuwing 3.2 Bewonersgedrag ten aanzien van duurzaam bouwen maatregelen bij stedelijke herstructurering 3.3 Ontwikkelen instrument voor het toetsen en verbeteren van gezondheidsaspecten van woningen 3.4a Strategisch voorraadbeleid en herstructurering 3.4b Leefbaarheid en waardeontwikkeling 3.5 Bouwregelgeving voor de verbetering van de kwaliteit van de bestaande voorraad 3.6 Prestatiegerichte samenwerkingsvormen in het technisch beheer van woningen 3.7 Evaluatie energieprestatiebeleid nieuwbouw en vooronderzoek energiecertificering bestaande bouw 4 4.1 4.2 4.3

Organisatie van herstructurering, institutionele aspecten De organisatie van stedelijke herstructurering Het stedelijke vernieuwingsnetwerk. Verkenning in theorie en praktijk Huurbeleid en stedelijke vernieuwing **

* start in 2006 ** inmiddels afgerond

een terugblik als het actuele onderzoeksprogramma voor 2006. Alle onderzoeken zijn onderverdeeld in een viertal thema’s die in hoofdstuk drie nader toegelicht worden.

2.3 Het onderzoeksprogramma gespiegeld Corpovenista is niet het enige onderzoeksprogramma dat zich richt op de problematiek van de steden en de aanpak daarvan. Het Kennniscentrum Grote Steden en NWO hebben bijvoorbeeld samen het Stedelijk Innovatieprogramma (STIP) ontwikkeld, in 2006 overgaand in het NICIS. Maar niet alleen de onderzoeksagenda van andere programma’s is relevant voor Corpovenista, ook lopende adviestrajecten van adviesraden zijn van belang voor de actuele vraagstelling voor onderzoek en beleid. In het afgelopen jaar zijn daarbij twee gezaghebbende rapporten uitgebracht door de WRR. De Stuurgroep Corpovenista leek het nuttig om het lopende onderzoeksprogramma te spiegelen aan deze twee adviezen die betrekking hebben op dienstverlening in het algemeen en het wonen in het bijzonder en als tweede ingaat op de problemen in wijken en de potentie om de aanpak over te laten aan initiatieven vanuit de betreffende buurten. De bijeenkomst met onder andere Pieter Winsemius en Taco Brandsen (schrijvers van de betreffende adviezen) leidde tot een levendige discussie en aanscherpingen binnen het programma. De Stuurgroep wil om ook in de toekomst dergelijke bijeenkomsten organiseren om het onderzoeksprogramma fris te houden en van nieuwe impulsen te voorzien.

10

2.4 Organisatie Corpovenista Het onderzoeksprogramma Corpovenista kent een eenvoudige organisatiestructuur. Een stuurgroep bewaakt de uitwerking en voortgang van de Corpovenista-onderzoeken en stuurt de kennisuitwisseling aan. Deze stuurgroep bestond in 2005 uit vertegenwoordigers van de deelnemende corporaties (de Alliantie, De Key, Kristal, Staedion, Vestia, Woonbron, de Woonplaats, Ymere), Aedes en het Onderzoeksinstituut OTB, welke laatste tevens de projectleiding van Corpovenista verzorgt. Per 31 december 2005 is de participatie door Kristal, een samenwerkingsverband van een aantal corporaties, beëindigd en met ingang van 1 januari 2006 overgenomen door twee corporaties die in Kristal participeren, te weten Haag Wonen en Het Oosten. De stuurgroep (zie bijlage C) wordt voorgezeten door prof. dr. ir. H. Priemus (TU Delft) en vergadert tenminste eenmaal per kwartaal. De dagelijkse projectleiding is in handen van ir. André Ouwehand. Hij wordt ondersteund door dr. ir. Geert Vijverberg (themaleider van Thema 3), dr. ir. Henk Visscher (financiën), drs. Carlinde Adriaanse (kennisuitwisseling) en projectsecretaris drs. Suzanne Davis. Vanuit de dagelijkse onderzoeksleiding worden alle onderzoeken en (kennisuitwisselings)activiteiten gecoördineerd en aangestuurd. Voor de kennisuitwisseling is een aparte werkgroep geformeerd waarin onderzoekers en corporaties vertegenwoordigd zijn (zie bijlage C). Zij heeft als taak het stimuleren en bewaken van de verschillende niveaus van kennisuitwisseling en initieert


De wijk Overschie te Rotterdam. Sloop van te kleine appartementen.

de themadagen en de kennisuitwisseling op programmaniveau.

2.5 Corpovenista en andere organisaties Het onderzoeksprogramma Corpovenista maakt integraal onderdeel uit van het Habiforumprogramma ‘Vernieuwend Ruimtegebruik’. Habiforum is een kennisnet-

werk van deskundigen die samen nieuwe vormen van duurzaam ruimtegebruik ontwikkelen en in de praktijk brengen. Het Habiforumprogramma bestaat uit wetenschappelijk onderzoek en praktijkonderzoeken. Corpovenista maakt deel uit van het wetenschappelijk onderzoeksprogramma. Binnen het kader van dit programma heeft Corpovenista een directe koppeling met de praktijk gevonden in de participatie van een aantal grote landelijke corporaties en Aedes.

WRR en Corpovenista op één lijn Zijn de vragen die Corpovenista centraal stelt in haar onderzoeken ook de vragen die vanuit de WRR naar voren worden gebracht als de meest cruciale? Deze vraag stond centraal tijdens de werkbijeenkomst ‘Prestaties in de buurt, Corpovenista en de WRR in debat’ in september. Tijdens deze bijeenkomst werd het Corpovenista-onderzoeksprogramma getoetst aan twee recent verschenen WRR-rapporten: ‘Vertrouwen in de buurt’ en ‘Bewijzen van goede dienstverlening’. Doel van de middag was nieuwe inzichten op te doen en op basis hiervan het Corpovenista-onderzoeksprogramma eventueel bij te sturen. Tijdens deze middag kwamen veel suggesties naar voren om het onderzoeksprogramma naar een hoger plan te brengen. Zo zouden Corpovenista-onderzoekers zich meer op de vraaglogica van de bewoners kunnen richten. Dit is ook het pleidooi van het WRRrapport ‘Vertrouwen in de buurt’. In het Corpovenista-onderzoek ligt nog teveel nadruk op de institutionele logica terwijl juist de vraaglogica van bewoners heel interessant is. In het verlengde hiervan moet de aandacht uitgaan naar de achterliggende mechanismen die bewoners in beweging brengen. Onderzoek hoe bewoners zich gezamenlijk (kunnen gaan) bewegen en zelf verantwoordelijkheid kunnen nemen voor veranderingen. Een andere suggestie had betrekking op de maatschappelijke verantwoordelijkheid van corporaties. Het WRR-rapport geeft aan dat het overheidsbeleid sterk gericht is op een stapeling van toezicht en verantwoording. Maar het moet meer toegaan naar de maatschappelijke verantwoording. Binnen Corpovenista is wel aandacht voor ‘governance’, maar over de verschillen in instrumenten kan nog beter worden nagedacht. Bijvoorbeeld door na te gaan hoe visitatie uitwerkt in sectoren waar dit al wordt toegepast. De bijeenkomst leverde interessante uitkomsten op en zijn verwerkt in het Corpovenista-onderzoeksprogramma van 2006!

11

Het Habiforumprogramma wordt gefinancierd vanuit BSIK, het kenniseconomieprogramma van de rijksoverheid en bijdragen van publieke en private partijen. (Zie ook: www.habiforum.nl.) Voor de kennisuitwisseling binnen het Corpovenistaprogramma is gekozen voor een hechte samenwerking met KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing. Alle onderzoeken en informatie over Corpovenista zijn te vinden in de Corpovenista-file op de KEI-website via: www.corpovenista.nl.

Stuurgroep

Dagelijkse onderzoeksleiding OTB

Werkgroep Kennisuitwisseling

12

Thema 1

Thema 2

Thema 3

Thema 4

De aanpak van wijken

Sociaal-culturele aspecten

Duurzaamheid, gezondheid, voorraadbeleid en technische regelgeving

Organisatie van herstructurering en institutionele aspecten

Onderzoeken 1.1 t/m 1.5




3.1 De aanpak van wijken Bij de grootscheepse vernieuwing van stadswijken ligt nu, onderscheidend van de oude stadsvernieuwing, de nadruk niet zozeer op bouwtechnisch problematische complexen en gebieden, maar speelt de marktpositie van de betreffende wijken en de sociaal economische problematiek een grote rol. Daarbij gaat het ook om de samenhang die er bestaat tussen de fysieke kenmerken van de wijken en de aanpak enerzijds en de sociale karakteristiek en problematiek anderzijds. We willen beter in staat te zijn om een adequate aanpak in te zetten in deze, vaak naoorlogse, wijken. Daarom richten de onderzoeken in dit thema zich op de lessen die geleerd kunnen worden van de aanpak van de herstructurering tot nu toe, op de redenen waarom in bepaalde vergelijkbare wijken zich geen problemen voordoen en op de rol die reputatie en identiteit spelen bij de ontwikkeling en de aanpak van de wijk. Ontwikkelingen in het thema Voor alle drie al eerder gestarte onderzoeken binnen dit thema, geldt dat in het afgelopen jaar is gewerkt aan de uitwerking van de opzet van promotieonderzoeken na de verkennende voorstudies die in 2004 zijn afgerond. Voor Carlinde Adriaanse (onderzoek 1.2) en Leeke Reinders (onderzoek 1.3) geldt dat er inmiddels een door de promotoren goedgekeurde opzet ligt en in 2005 volgende deelmodules zijn opgestart. Door capaciteitsproblemen is het onderzoek van André Ouwehand en Suzanne Davis (onderzoek 1.1) in 2005 vertraagd. Verwacht mag worden dat begin 2006 zijn uitgewerkte promotieopzet door de promotor zal worden goedgekeurd. Eind 2005 zijn drie deelonderzoeken aan dit thema toegevoegd. Het eerste onderzoek zal daadwerkelijk vanaf 2006 onderdeel uitmaken, het is het onderzoek ‘Duurzame effecten van stedelijke herstructurering: Europese lessen voor Nederland’ dat door Ellen van Beckhoven, Gideon Bolt en Ronald van Kempen zal worden uitgevoerd. In dit onderzoek wordt voortgebouwd op de resultaten van het grote Europees onderzoek ‘Restate’. Voor Restate zijn in 29 buurten in 10 landen de situatie, aanpak en toekomstverwachting in grote naoorlogse woongebieden geanalyseerd. De casestudies in Nederland zullen in aantal uitgebreid worden. Onderzoek 1.5,

‘De institutionele en regionale verankering van ‘best practices’ in stedelijke vernieuwing en herstructurering van woningmarkten’ is eind 2005 van start gegaan. Het wordt uitgevoerd door Wouter van Gent, Sako Musterd en Wim Ostendorf. Ook dit onderzoek bouwt voort op het Restate-onderzoek en richt zich met name op de institutionele verankering van goede voorbeelden. Het gaat daarin om de rol van publieke en private actoren bij de totstandkoming en implementatie van herstructureringsbeleid en –praktijk binnen het institutioneleen marktkader. Naar aanleiding van vragen van de bij Corpovenista betrokken corporaties is besloten om in de eerste helft van 2006 een verkennend onderzoek uit te voeren naar de economische ontwikkeling in herstructureringswijken (onderzoek 1.1b). Dit onderzoek wordt uitgevoerd door Mariska van Meijeren en André Ouwehand.


3 Terugblik 2005: de thema’s belicht

Met de drie nieuwe deelonderzoeken worden eigenlijk twee dimensies versterkt/toegevoegd. De bij de start van Corpovenista al voorziene toevoeging van de onderzoeken 1.4 en 1.5 zorgt voor een steviger koppeling tussen dit thema en internationale onderzoeksresultaten. Dit biedt een goed perspectief om in 2007 de resultaten van deze en andere Corpovenista-onderzoeken te koppelen en te bewerken in de vorm van een of meer handboeken. Met de start van het verkennende onderzoek naar de economische ontwikkeling in herstructureringswijken, wordt de scope van het onderzoek uitgebreid. Samenhang en relatie met beleidspraktijk De al langer lopende onderzoeken in dit thema tonen niet alleen wat betreft het onderzoeksveld nauwe verwantschap. Die verwantschap is evenzeer te vinden in de rol die de beleving van de wijk speelt. In het onderzoek ‘De verbeelding van een nieuwe stad: identiteitstrategieën en de sociale productie en constructie van ruimte in een herstructureringswijk’ van Leeke Reinders is dat expliciet kenbaar, maar de beleving speelt ook een grote rol in de studie van Carlinde Adriaanse naar probleemloze wijken. En in de verkennende studie naar de effecten van herstructurering van André Ouwehand en Suzanne Davis bleek de waardering van de wijk sterk beïnvloed te worden door de reputatie van de wijk, waarin ook de subjectieve beleving een gro-

13

Reputaties op drift De themadag ‘Reputaties op drift’ in oktober was de eerste themabijeenkomst die binnen Corpovenista werd georganiseerd. De onderzoekers binnen het thema ‘Aanpak van wijken’ waren geïnteresseerd in de vraag welke rol reputaties en identiteit spelen bij de aanpak van naoorlogse wijken. Tijdens deze dag werd ingegaan op het verschil tussen reputatie en de begrippen identiteit en imago. Daarnaast werden aanbevelingen gedaan voor reputatiebeheer van wijken. Er was een hele dag beschikbaar om meer grip te krijgen op reputaties van wijken. Met externe wetenschappers, Corpovenista-onderzoekers en praktijkmensen was een gemêleerd gezelschap aanwezig. De wetenschappers gingen specifiek in op de centrale begrippen en de praktijkmensen spraken over wijkmanagement, reputatiebeheer en de schaalgrootte waarop deze zouden moeten plaatsvinden. Op de Reputatiedag werd onder andere geconstateerd dat er twee problemen optreden met het begrip reputatie: het inschatten van de manier waarop de reputatie gaat veranderen en het managen van de eigen reputatie. Hoe met deze problemen om te gaan bij de vernieuwing van naoorlogse wijken? Ten eerste moet je ervan uitgaan dat alles wat je doet en zegt terugslaat op de reputatie. De vestiging van een centrum voor werk en inkomen in een buurt waar veel werklozen wonen is bijvoorbeeld een bevestiging van de buurt als achterstandswijk. Ten tweede moeten corporaties en gemeenten investeren in de verbinding met de omgeving. Zij moeten beseffen dat zij ook zelf een betrouwbare verkoper moeten zijn met een gevestigde reputatie. Bijvoorbeeld met een ‘niet goed, geld terug’ garantie. “Wij verkopen deze woning omdat het een hele goede wijk gaat worden.” De inleiding van stadssocioloog Arnold Reijndorp en het verslag van deze bijeenkomst zijn te downloaden via www.corpovenista.nl.

te rol speelt. Dat was dan ook de reden om in een themabijeenkomst dit begrippenkader verder uit te diepen (zie kader). Zowel Reinders als Ouwehand verzorgden bijdragen over dit onderwerp op de Nethur/KCGSstadsdag in december 2005 in Den Haag. Ook in de verschillende publicaties van onderzoekers speelt de reputatie van wijken een grote rol. Daaruit blijkt ook welke belangrijke betekenis de reputatie heeft in de praktijk en hoe in de praktijk langs vele wegen gezocht wordt om die te beïnvloeden. De onderzoeken binnen Corpovenista in het geheel en dit thema in het bijzonder, richten zich vaak op de fysieke aanpak en de wisselwerking van de fysieke en sociale kenmerken van herstructureringswijken. In het afgelopen jaar is ook in het beleidsdebat de betekenis

14

van de economische dimensie steeds belangrijker geworden. Dat veld was aanvankelijk niet in het programma opgenomen. De verkennende studie, als deelstudie binnen het onderzoek naar aangepakte wijken, biedt de mogelijkheid om in 2006 te beslissen of en hoe deze dimensie sterker in het onderzoek tot uiting kan komen.

3.2 Sociaal-culturele aspecten Onder de noemer ‘sociaal-culturele aspecten’ bestuderen de Corpovenista-onderzoekers binnen dit thema zowel de invloed van sociaal-culturele veranderingen op het verloop van de stedelijke vernieuwing als de sociaal-culturele gevolgen van stedelijke vernieuwingsingrepen. De drie lopende onderzoekstrajecten binnen

Ontwikkelingen in het thema Naar de keuzevrijheid van bewoners in arme wijken (2.1) is in 2005 in Corpovenista-verband vooral statistisch onderzoek gedaan. Er zijn immers in de loop der jaren al veel gegevens over dit onderwerp verzameld die de uitkomsten uit de voorstudie (2003/2004) in een breder kader plaatsen. Bij het deelonderzoek naar de sociale implicaties van herstructurering (2.2) stond 2005 in het teken van de afronding van deel één, uitmondend in de promotie van de onderzoeker. Daarmee krijgt dit onderzoek in 2006 een andere focus. In dat jaar zal de aandacht worden verlegd naar herhuisvesting van bewoners die door herstructurering moeten verhuizen en de slaagkansen van deze doelgroep. Nadat in 2003/2004 voorstudies zijn gedaan naar stedelijk beleid en sociale cohesie in Nieuw-Hoograven (Utrecht) en Bouwlust (Den Haag), heeft het deelonderzoek 2.3 in 2005 zich voor een belangrijk deel in de Amersfoortse wijk Liendert afgespeeld. In het najaar van 2005 stond een themabijeenkomst op de rol over de sociale ambities van woningcorporaties, mede bedoeld om de uitkomsten van de drie deelonderzoeken op één specifiek onderwerp te bundelen. Deze bijeenkomst is echter doorgeschoven en zal in april 2006 plaatsvinden. Samenhang en relatie met beleidspraktijk Bepaalde stadswijken keren met regelmaat terug in het nieuws vanwege spanningen tussen verschillende groepen bewoners. Andere wijken staan in de belangstelling omdat er op grote schaal gesloopt gaat worden. Er wordt gesproken over de gevolgen van overheidsmaatregelen voor huurders. Er worden adviezen geschreven over hoe we in steden ‘de boel bij elkaar houden’ en er worden op dat vlak ook tal van praktijkinitiatieven ontplooid. De onderzoeken dragen aan dit debat elk op hun eigen wijze bij, zowel inhoudelijk als door het doen van aanbevelingen. Deze richten zich met na-

me op de vraag hoe de leefbaarheid van wijken kan worden bevorderd. Het onderzoek naar woonkeuzes van bewoners van arme wijken (2.1) stelt scherp op de positie van lage inkomensgroepen in steden. Hoe bewust kunnen zij de woning kiezen die zij bij zich vinden passen? En als zij min of meer gedwongen in een bepaald buurt terechtkomen, hoe beleven zij die buurt dan? Er wordt momenteel volop geëxperimenteerd met nieuwe manieren om woonruimte te verdelen. In 2005 is met behulp van statistisch onderzoek en enquêtes informatie verzameld waarmee beleidsmakers meer zicht hebben op hoe bewoners zelf de mate van keuzevrijheid ervaren in relatie tot hun beleving van de buurt. Het eerste en afgeronde deel van het onderzoek over de sociale implicaties van herstructurering (2.2) mondt uit in een aantal aanbevelingen voor beleidsmakers. Deze aanbevelingen hebben onder andere betrekking op de normstellingen van woningcorporaties, specifieke doelstellingen van herstructurering, de verhouding tussen doorstroom en instroom in herstructureringswijken, de sociale ambities van woningcorporaties, het beleid ten aanzien van huursubsidies en de verkoop van huurwoningen. In het onderzoek naar stedelijk beleid en sociale cohesie (2.3) is in 2005 ondermeer gekeken naar de verschillende sociale structuren waarbinnen in de wijk over stedelijke vernieuwing wordt gesproken of waarin wordt samengewerkt en die een indruk geven van de ‘horizontale cohesie’ in de wijk. Ook is aandacht gegeven aan de verticale dimensie van cohesie die tussen bewoners en professionals. Beide sporen zijn van belang om aanbevelingen te kunnen doen over stedelijk beleid en de impact daarvan op de sociale samenhang in buurten.


dit thema staan daarmee middenin een uiterst actueel maatschappelijk debat over de sociale toestand waarin steden momenteel verkeren. Keuzevrijheid van bewoners in arme wijken (2.1), sociale gevolgen van herstructurering in buurten (2.2) en de samenwerking van bij stedelijke vernieuwing betrokken partijen (2.3) vormen de centrale thema’s waaraan in dit thema aandacht wordt besteed.

3.3 Duurzaamheid, gezondheid, voorraadbeleid en technische regelgeving In dit Corpovenista-thema staan de fysieke aspecten van de woningvoorraad centraal. De onderzoeken zijn in drie deelthema’s geclusterd, te weten: duurzaamheid, energiezuinigheid en gezondheid, voorraadbeleid en technisch beheer en bouwregelgeving en kwaliteitszorg.

15

Gunstige effecten herstructurering empirisch aangetoond In 2005 vond de eerste promotie plaats in Corpovenista-verband. Reinout Kleinhans promoveerde op 8 november op het onderwerp ‘Sociale implicaties van de herstructurering en herhuisvesting’, tevens de titel van zijn proefschrift. Dit proefschrift toont aan dat inzichten uit de wetenschap en uit de praktijk heel goed te combineren zijn in onderzoek! Uit zijn proefschrift blijkt dat herstructurering gunstige effecten heeft op het sociaal klimaat in naoorlogse buurten. Veel overlast verdwijnt en het wordt rustiger. Bovendien gaan de meeste bewoners er in hun woonsituatie op vooruit, ook mensen die noodgedwongen uit de buurt moesten verhuizen. De buurten de Horsten en Hoogvliet Noordwest (Rotterdam), Pathmos (Enschede), Nieuw Hoograven (Utrecht) en Morgenstond-Oost (Den Haag) stonden centraal. Het gangbare inzicht dat de bouw van nieuwe koopwoningen of de verkoop van huurwoningen in een buurt tot minder verloop in de wijk leidt, wordt ondergraven. Kleinhans’ onderzoek toont aan dat deze maatregelen in herstructureringsbuurten niet zonder meer een dergelijk stabiliserend effect hebben! Vooral eigenaar-bewoners voor wie de lage koopprijs een belangrijke vestigingsfactor is geweest, verwachten binnen vijf jaar weer te verhuizen. Een aanbeveling voor vervolgonderzoek is dan ook om te kijken wie de geherstructureerde buurt weer verlaten in een periode van enkele jaren na de ingreep en welke motieven daarin meespelen.

Met stedelijke vernieuwing wordt fors ingegrepen in het woningbezit. Dit biedt mogelijkheden om de duurzaamheid en energiezuinigheid van de voorraad op peil te brengen, en de gezondheidssituatie in de woningen te verbeteren. Vanzelfsprekend dienen stedelijke vernieuwingsplannen zoveel mogelijk aan te sluiten op het voorraadbeleid en het technisch beheerbeleid dat de woningcorporaties voeren. Fysieke ingrepen moeten in de praktijk voldoen aan regelgeving van de verschillende overheden. In het navolgende gaan we voor elk van de drie deelthema’s in op de ontwikkelingen en vervolgens op de samenhang binnen het thema en de relatie met de beleidspraktijk. Ontwikkelingen in duurzaamheid, energiezuinigheid en gezondheid In dit deelthema lopen vier (promotie)onderzoeken. Minna Sunikka (3.1) heeft aanzienlijke progressie geboekt met de afronding van het proefschrift ‘Policies on reducing carbon emissions from energy use in the existing residential stock’. Het proefschrift beweegt zich vooral op verbetering van het energiebeleid met betrekking tot de bestaande woningvoorraad. Het werk besteedt op basis van uitgevoerde cases in Corpovenista-verband ook volop aandacht aan woningcorporaties. Daarnaast is er een vergelijking gemaakt met de situatie in Groot-Brittannië. Promotoren (Hugo Priemus en André Thomsen) hebben het concept-proefschrift inmiddels goedgekeurd. De verdediging vindt plaats in de tweede helft van 2006. Evert Hasselaar heeft in 2005 eveneens forse stappen voorwaarts gemaakt met zijn proefschrift ‘Health performance of housing; Indicators and tools’ (onderzoek 3.3). Hij levert zijn manuscript waarschijnlijk in het tweede kwartaal van 2006 op. De verdediging vindt

16

naar naar verwachting eind 2006 plaats. De Toetslijst Gezond en Veilig Wonen, gericht op consumenten is dit jaar in gebruik genomen door SBR. Een versie voor professionals is in voorbereiding. Karin Soldaat werkte in de eerste helft van 2005 aan de afronding van een vooronderzoek naar de rol van prestatieafspraken bij duurzaam bouwen in stedelijke vernieuwingsonderzoeken (3.2). Het resultaat is een zinvol rapport dat echter geen goede basis vormt voor een promotie. In overleg met de begeleidingscommissie is daarom gekozen voor het verleggen van het promotieonderwerp naar ‘Bewonersgedrag ten aanzien van duurzaam bouwen maatregelen bij stedelijke vernieuwing’. Het vierde promotie-onderzoek gaat over energieprestatiebeleid en wordt uitgevoerd door Milou Beerepoot. Zij hoopt het concept in 2006 af te ronden. Samenhang en relatie met beleidspraktijk in duurzaamheid, energiezuinigheid en gezondheid In twee van de vier onderzoeken in dit deelthema (3.1 en 3.7) staan vanuit een verschillende invalshoek energie, energie-efficiency en energiebeleid centraal. De twee andere onderzoeken (3.2 en 3.3.) richten zich ieder met een eigen focus op de woning en de bewoner. In onderzoek 3.1 ‘Duurzaamheid en energie-efficiëntie’ gaat Minna Sunikka in op de vraag welke beleidsinterventies in de vernieuwing van naoorlogse wijken het meest optimaal zijn vanuit duurzaamheid. Stedelijke vernieuwing biedt in dat opzicht grote kansen. Isolatie en duurzame energieopwekking kunnen dan worden ingepast. In 2005 richtte een casestudie zich op de Westelijke Tuinsteden in Amsterdam. Input voor het onderzoek is niet alleen afkomstig uit de Nederlandse praktijk. In 2005 is ook een excursie georganiseerd naar Engeland waarbij de Engelse aanpak

Ontwikkelingen in voorraadbeleid en technisch beheer In het voorjaar van 2005 is op verzoek van de stuurgroep Corpovenista een nieuw onderzoek (3.4b) gestart naar ‘Leefbaarheid en waardeontwikkeling’. Marnix Koopman voert dit promotieonderzoek uit. Het onderzoek beweegt zich op het breukvlak van het meten van de maatschappelijke prestaties van corporaties en het bepalen van de economische effecten van de leefbaarheidaanpak door de corporatie in buurten. Nagenoeg alle deelnemende corporaties in Corpovenista participeren in de begeleidingscommissie. In onderzoek 3.4a ‘Strategisch voorraadbeleid en herstructurering’ werkte Linda Leber tot medio 2005 aan een deelonderzoek over ouderenhuisvesting. Na haar vertrek bij het OTB is het onderzoek in december 2005 door Maaike Vegter afgerond.

In de onderzoeken 3.2 en 3.3 staat de bewoner centraal. Karin Soldaat probeert in het gewijzigde promotieonderzoek inzicht te verschaffen in het daadwerkelijke gedrag van bewoners ten aanzien van duurzaambouwenmaatregelen en in de effecten van dit gedrag op de milieuprestatie van die maatregelen. Daarnaast beoogt het onderzoek inzicht te geven in de mate waarin professionals gedrag van bewoners meenemen in hun beslissingen over het ontwerp, de implementatie en het beheer van duurzaam bouwenmaatregelen. In onderzoek 3.3 richten onderzoekers Evert Hasselaar en Jan van Ginkel zich op de samenhang van woningkenmerken, bewoning en gezondheid. Het onderwerp staat op dit moment volop in de politieke belangstelling. Welke woningkenmerken in combinatie met gedrag van bewoners veroorzaken gezondheidsrisico’s? In 2005 is tezamen met De Nederlandse Woonbond, SBR en de corporaties in de begeleidingscommissie gewerkt aan de implementatie van de Toetslijst Gezond en Veilig Wonen voor consumenten en voor professionals. De consumentenversie kreeg voorrang, omdat bij die groep een grote behoefte bestaat aan een bruikbaar instrument. In het voorjaar van 2006 start de testfase. Om aan de klachtenbehandeling meer aandacht te geven is het ‘Cahier Onderzoek gezondheidsklachten in woningen’, als onderdeel van het ‘Praktijkboek Gezonde Gebouwen’ uitgebracht.

Gezond wonen te toetsen op internet


van duurzaamheid en herstructurering centraal stond (zie kader). Ook onderzoek 3.7 stelt ‘energie’ centraal. In het onderzoek ‘Evaluatie energieprestatiebeleid nieuwbouw en energiecertificering bestaande bouw’ onderzoekt Milou Beerepoot de consequenties van een nieuwe Europese richtlijn met betrekking tot de energieprestatie van woningen en gebouwen. De eisen voor nieuwbouw zijn op 1 januari 2006 verhoogd. Het invoeren van energieprestatieregelgeving is een van de vereisten van de Richtlijn Energie Prestatie van Gebouwen. In de periode 2006 tot 2009 dient dit in alle Europese lidstaten plaats te vinden. De verplichte energiecertificering zal om een extra inspanning van woningcorporaties vragen. Op 13 april 2005 is een discussiebijeenkomst over dit onderwerp georganiseerd met de titel ‘De effecten van de invoering van energielabeling voor woningcorporaties, Corpovenista Discussiebijeenkomst’ (zie kader).

Hoe gezond is mijn woning en hoe gezond is mijn woongedrag? Dat zijn actuele vragen die huurders en verhuurders bezighouden, maar waarop het antwoord vaak uitblijft. Ook al zijn er verschillende toetsen te raadplegen, er ontbrak een instrument waarmee huurders én verhuurders niet alleen gezondheidsrisico’s in hun woning kunnen opsporen, maar ook een relatie met woningbezetting en woongedrag kunnen leggen. Dat instrument is nu door Corpovenista-onderzoeker Evert Hasselaar aangereikt. Verhuurders, architecten, bouwers en bewoners kunnen nu de kwaliteit van een bestaande woning op het aspect gezondheid toetsen met de ‘Toetslijst Gezond en Veilig Wonen’, een praktisch hulpmiddel dat in samenwerking met SBR, Woonbond en woningcorporaties Het Oosten en Staedion is ontwikkeld en op 1 september op internet is gelanceerd (www.toetslijstgezondwonen.nl). Deze lijst is bestemd voor iedereen die wil weten hoe gezond en veilig hij of zij woont. De lijst geeft een beeld van de woonomstandigheden die de gezondheid kunnen schaden. Naast een toetslijst voor consumenten is er ook een toetslijst voor professionals (o.a. verhuurders en bouwers) beschikbaar.

17

De Westelijke Tuinsteden in Amsterdam. Veel vroeg-naoorlogse woningen maken plaats voor nieuwe huur- en koopwoningen.

ber en Maaike Vegter bij zowel vastgoedbeleggers als woningcorporaties. De vastgoedbeleggers zien in het toenemend aantal ouderen marktkansen, maar zijn toch terughoudend om in ouderenhuisvesting te investeren.

Samenhang en relatie met beleidspraktijk in voorraadbeleid en technisch beheer In dit deelthema staat centraal hoe woningbeheerders via hun woningvoorraad inspelen op de dynamiek van de woningmarkt. Het gaat in dit deelthema om vraagstukken als het tegengaan van sociaal-economisch verval van buurten, de gevolgen voor de woningwaarde van investeringen in de leefbaarheid, het financieel en maatschappelijke rendement van voorraadbeleid, het inspelen op demografische ontwikkelingen zoals de vergrijzing en de samenhang en wisselwerking tussen technisch beheer en voorraadbeleid. Er is zowel aandacht voor de effecten van het huidige beleid als voor methoden en technieken om het beleid te structureren en te systematiseren. Nico Nieboer onderzoekt de effecten van het voorraadbeleid van professionele woningbeheerders op de inkomenssamenstelling in herstructureringsbuurten (3.4a). In 2005 zijn vijf buurten in Nederlandse steden geselecteerd. Daarnaast is een uitgebreide literatuurstudie gedaan naar de bevolkingseffecten van eerdere vormen van stedelijke vernieuwing in Nederland. Vincent Gruis heeft in 2005 onderzoek uitgevoerd naar de strategische oriëntatie van corporaties op het financieel en maatschappelijk rendement in het voorraadbeleid. Er is een (theoretische) indeling gemaakt van concepten van maatschappelijk ondernemerschap (bedrijfsstijlen). Het onderzoek naar bruikbaarheid van een ‘balanced score card’ binnen het voorraadbeleid is afgerond. Naar de rol van de vergrijzing en de daaraan gekoppelde vraag naar zorg is onderzoek gedaan door Linda Le-

18

In het onderzoek ‘Leefbaarheid en waardeontwikkeling’ (3.4b) focust Marnix Koopman op de economische effecten van de leefbaarheidaanpak. Eventuele positieve effecten moet je kunnen terugzien in een lagere verhuisbeweging onder zittende huurders, een betere verhuurbaarheid van het woningaanbod en een hogere waarde van de sociale huurwoningen. In 2005 is het theoretisch kader uitgewerkt en gestart met het opzetten van de dataverzameling bij een van de deelnemende corporaties (Woonbron). Bij die corporatie is vervolgens een verkennende kwantitatieve analyse uitgevoerd naar twee wijken waar de laatste jaren sterk is ingezet op leefbaarheid (Schiemond en de Beverwaard in Rotterdam). In onderzoek 3.6 ‘Prestatiegerichte samenwerkingsvormen in het technisch beheer van woningen’ richten Ad Straub, Henk-Jan van Mossel en Geert Vijverberg zich op de invulling en uitwerking van nieuwe prestatiegerichte samenwerkingsvormen tussen woningcorporaties en onderhoudsbedrijven in het technisch beheer. De kwaliteit van bouwen installatiedelen in woningen is steeds beter en objectiever te monitoren. Vanuit het voorraadbeleid en daarvan afgeleid het onderhoudsbeleid is het mogelijk om kwaliteit te differentiëren en hierop te sturen. De genoemde ontwikkelingen kunnen leiden tot een andersoortige invulling van de huidige traditionele opdrachtverstrekking aan opdrachtnemers. In 2005 is een drietal rapporten gepubliceerd. In 2005 is tevens onderzoek gestart naar prestatiegerichte samenwerking in het onderhoud gekoppeld aan meer ingrijpende fysieke ingrepen (groot onderhoud, renovatie al dan niet gekoppeld aan stedelijke vernieuwing). Het promotieonderzoek van Henk-Jan van Mossel betreft de selectie van onderhoudsbedrijven door woningcorporaties. Het doel van onderzoek is een verbetering van het begrip inzake de ontwikkeling van inkoopstrategieën voor technisch beheersdiensten voor Nederlandse woningcorporaties en het geven van inzicht

Input voor Corpovenista-onderzoeken is niet alleen afkomstig uit de Nederlandse praktijk, er worden ook inzichten verkregen in het buitenland. Enkele onderzoekers hebben in het begin van 2005 een excursie voor de leden van de begeleidingscommissie georganiseerd naar GrootBrittannië om meer te weten te komen over de toepassing van duurzaamheid in de Britse sociale huursector. De deelnemers bezochten projecten in Birmingham en Oxford. Hoe wordt duurzaamheid toegepast in de Engelse situatie? De Britten besteden bij de herstructurering van wijken aandacht aan ecologische duurzaamheid, maar ook aan duurzaamheid in de brede zin van het woord. Bij dit laatste gaat het om de ruimtelijke structuur van een wijk (bijvoorbeeld brede lanen) en gemengd bouwen: een mix van huur- en koopwoningen die qua uiterlijke structuur niet van elkaar te onderscheiden zijn. Voor de deelnemers van de excursie is het eens te meer duidelijk geworden dat duurzaamheid een veelomvattend begrip is: sociale, economische en ecologische duurzaamheid kunnen niet los van elkaar worden gezien. Een uitgangspunt dat zij ook in Nederland uitdragen.

in ontwikkelingsmogelijkheden voor de bepaling van deze strategieën, rekening houdend met waarde voor de klant en financiële baten voor de corporatie. Vermeldenswaardig is tot slot dat op initiatief van de onderzoeken 3.6 en 3.4a op 24 november 2005 een drukbezochte Corpovenista-studiedag is georganiseerd over strategisch technisch beheer (zie kadertekst elders in dit jaarverslag). Leidraad vormde de resultaten van een sectorbrede enquête uitgevoerd onder woningcorporaties. De resultaten zijn in november 2005 in rapportvorm gepubliceerd. Ontwikkelingen in bouwregelgeving en kwaliteitszorg Onderzoek 3.5 stond aanvankelijk nadrukkelijk in het teken van de beleidsverkenningen naar de ontwikkeling van het ‘gebouwdossier’ of ‘woningprofiel’. Medio 2005 werd duidelijk dat de ontwikkeling van dit beleidsinstrument onvoldoende draagvlak van belangrijke brancheorganisaties in de bouw kreeg. Deze ontwikkeling was van invloed op de richting van het Corpovenista-onderzoek. Eind 2005 is Amarins van der Bos gestart met een promotieonderzoek naar het kwaliteitsbeleid dat woningcorporaties voeren. De promovendus werkt in de praktijk intensief samen met reeds gepromoveerde onderzoekers binnen het deelthema. Daarnaast trekt Van der Bos gelijk op met een promovendus die een vergelijkbaar onderzoek uitvoert naar het kwaliteitsbeleid in de particuliere sector. Dat laatste onderzoek valt vanzelfsprekend buiten Corpovenista. Samenhang en relatie met beleidspraktijk in bouwregelgeving en kwaliteitszorg Frits Meijer, Amarins van der Bos en Henk Visscher richten zich in onderzoek 3.5 ‘Bouwregelgeving voor de verbetering van de kwaliteit van de bestaande voorraad’ op de knelpunten, effectiviteit en efficiency van bouwregelgeving en kwaliteitszorg. De huidige bouwregelgeving is sterk gericht op nieuwbouw. De bestaande voorraad vereist een andere benadering. Regelgeving voor de bestaande voorraad moet worden afgestemd op de ervaringen van beheerinstellingen en wensen van bewoners.

In 2005 zijn twee deelonderzoeken afgerond. Het eerste onderzoek handelt over de knelpunten die woningcorporaties ervaren bij het verbeteren van de kwaliteit van hun woningen en de maatregelen die de overheid neemt om de knelpunten te verminderen. Een tweede onderzoek betrof de woningkwaliteit van de sociale sector. De Kwalitatieve Woning Registratie (KWR) laat zien dat de bouwtechnische kwaliteit van sociale huurwoningen in het algemeen goed is. Desondanks is een forse groep huurders van mening dat hun woning slecht onderhouden is. Ontevreden huurders blijken vooral in woningen te wonen met relatief wat hogere herstelkosten. Ook het WoningBehoefteOnderzoek (WBO) toont aan dat onderhoud een belangrijk item is voor de tevredenheid van de bewoner. Het eerder genoemde promotieonderzoek van Amarins van der Bos bouwt hierop voort. In een eerste oriënterende fase analyseren we door middel van interviews met medewerkers van woningcorporaties en deskresearch het gevoerde kwaliteitsbeleid van corporaties en de daarbij gehanteerde beheerinstrumenten. Tot slot voeren we in dit deelthema internationaal vergelijkend onderzoek uit naar de bouwregelgeving, de kwaliteit van de voorraad en het stuurinstrumentarium bij woningcorporaties. We richten ons daarbij met name op een vergelijking met Engeland. Dat land heeft net als Nederland een grote voorraad sociale huurwoningen. Deze deelstudie voeren we uit in nauwe samenwerking met de onderzoekers van onderzoek 3.6.


Duurzaamheid in Groot-Brittannië breed opgevat

3.4 Organisatie van de stedelijke vernieuwing Stedelijke vernieuwing omvat over het algemeen gebiedsgerichte ingrepen die worden uitgevoerd door verschillende actoren met veel verschillende doelen en middelen. Er is sprake van een grote mate van onderlinge afhankelijkheid van al deze verschillende partijen. Geen enkele partij is in staat om zelfstandig stedelijke vernieuwing te bewerkstelligen, altijd is het nodig om met andere partijen te onderhandelen en samen te werken.

19

Aanvullende maatregelen energieprestatiecertificaten gewenst

In de periode 2006-2009 moet de Europese Richtlijn Energieprestaties van Gebouwen in Nederland zijn ingevoerd. Dit betekent dat naast de al bestaande energieprestatieregelgeving ook energieprestatiecertificaten bij transacties van bestaande gebouwen gevraagd gaan worden. Reden genoeg om een Corpovenista-discussiebijeenkomst over energielabeling te organiseren, want de corporaties staat de komende tijd werk te wachten. (Over de datum, voorwaarden en consequenties voor de invoering loopt overigens nog overleg met Brussel. Nieuwe regelgeving mag volgens de Nederlandse regering niet leiden tot een grotere administratieve lastendruk) Op deze bijeenkomst zijn ook de ervaringen met energiecertificering in Denemarken besproken. Hoe kan introductie van deze certificaten zo soepel mogelijk verlopen? De deelnemers zijn van mening dat de corporaties bij het opstellen van nieuwe certificaten zoveel mogelijk de bestaande gegevens van de woningen moeten gebruiken. De corporatiedeskundigen hebben eveneens een redelijk positieve houding omtrent de kansen die de systematiek zal bieden om gerichter met bewoners te communiceren over het energiegebruik van woningen. Voor een goede werking van het instrument zijn wel aanvullende maatregelen noodzakelijk. Zo is het voor de corporaties van groot belang dat energetische verbeteringen van woningen tot uitdrukking komen in de waarde en de huuropbrengsten van de woningen, met name door deze te koppelen aan het WoningWaarderingsstelsel.

Ontwikkelingen in de organisatie van de stedelijke vernieuwing In 2005 hebben Ton van der Pennen en Janneke van Bemmel respectievelijk gewerkt aan de deelonderzoeken ‘Stedelijke vernieuwing in de tijd gevolgd’ en ‘Kennis en leren in lokale netwerken’. In het eerste deelonderzoek wordt via casestudies uit zowel een recent verleden als nu bestudeerd hoe beleidsnetwerken tot stand komen, hoe de samenwerking verloopt en wat de besturingsambities zijn. De analyse spitst zich toe op de relatie tussen sociale en fysieke issues bij herstructurering. Het tweede deelonderzoek richt zich vooral op het benutten en evalueren van kennis in lokale netwerken bij herstructurering. In 2005 heeft Marietta Haffner het onderzoek prestaties van woningcorporaties in de stedelijke vernieu-

20

wing overgenomen van Arjen Wolters. Zowel in de literatuurstudie als in de casestudies wordt nagegaan hoe het netwerk eruit ziet, welke afhankelijkheden er bestaan, welke prestaties actoren van elkaar verwachten en hoe zij de samenwerking beoordelen. Met de betrokken actoren werden bovendien de bestaande sturingsinstrumenten zoals het BBSH, het financieel toezicht, visitatie en benchmarking geëvalueerd. Het onderzoek over de mogelijke effecten van de modernisering van het huurbeleid op de stedelijke vernieuwing is in 2005 afgerond. Samenhang binnen thema en relatie met beleidspraktijk: Het netwerk als vertrekpunt Dit thema houdt zich met name bezig met de besluitvorming in de stedelijke vernieuwing. De onderzoeken

Kern van de netwerkbenadering is dat er een wisselwerking is tussen de actoren die werken aan de stedelijke vernieuwing. Dit beleidsproces vindt plaats binnen een institutionele context die in gezamenlijkheid tot stand komt en de samenwerkingsrelaties conditioneert. Het is van belang te onderkennen dat de verschillende actoren ieder hun eigen doestellingen nastreven en hun eigen perceptie van de stedelijke vernieuwingsopgave kennen. Dit proces kan worden getypeerd als een zoektocht en een leerproces (Koppenjan en Klijn, 2004). Vanuit deze invalshoek wordt met name in de deelonderzoeken van onderzoek 4.1 een krachtenveldanalyse uitgevoerd met vragen zoals: hoe ziet het netwerk eruit en welke samenwerkingsverbanden en wisselende coalities zijn te onderscheiden, wat zijn de doelstellingen van de betrokken actoren en hoe beinvloeden zij elkaar; wat zijn de rolverdelingen tussen gemeenten en corporaties. We spreken over onderlinge afhankelijkheid en ‘urban governance’. De maatschappelijke sturing kreeg voorheen vooral vorm in wat De Bruijn en Ten Heuvelhof (1991) eerste generatie sturingsinstrumenten noemen (wetten, toezichtsregels, planvoorschriften en beleidsregels). Deze

instrumenten gaan ervan uit dat de overheid bovengeschikt is aan andere actoren. In de praktijk is dit echter steeds minder het geval en moet de omgeving van de overheid meer en meer worden beschouwd als een netwerk waarin actoren onderling afhankelijk zijn en een zekere zelfstandigheid kennen. Zo’n netwerkomgeving vraagt ook om andere sturingsinstrumenten zoals onderlinge afspraken tussen partijen, positieve of negatieve beloningen om bepaald gedrag te bewerkstelligen, kengetallen en communicatieve instrumenten. Deze discussie over de rol van de overheid in het maatschappelijke netwerk en hoe de gezamenlijke doelen te bepalen, te meten en te waarborgen wordt in onderzoek 4.2 uitgewerkt.


die hieronder vallen hebben de netwerkbenadering als gemeenschappelijk vertrekpunt, waarbij in de uitwerking accentverschillen te bespeuren zijn.

Relatie met actuele maatschappelijke kwesties De huidige stedelijke vernieuwingspraktijk laat zien dat breed draagvlak en voldoende financiële middelen in de praktijk niet genoeg zijn om plannen om te zetten in daden. De verschillende partijen moeten de verschillende belangen, jargon, werkwijze en ambities zien te overwinnen om uiteindelijke het uitvoeringsstadium te bereiken. De resultaten van het onderzoek onder dit thema laten zien hoe het netwerk van de stedelijke vernieuwing eruitziet en welke problemen op welke wijze binnen een doorgaans specifiek lokale context worden overwonnen. Het is uiteindelijk de bedoeling om niet alleen verschillen maar ook parallellen tussen ver-

Modernisering huurbeleid onvoldoende effectief Binnen Corpovenista spelen de onderzoekers in op de actuele discussies die in de volkshuisvesting gaande zijn. Zo hebben de onderzoekers Marja Elsinga, Cor Lamain en Gust Mariën aangetoond dat het huurbeleid van minister Dekker (Ministerie van VROM) weliswaar de koopwens stimuleert, maar dat kopen vaak te duur is. Middeninkomens worden gestimuleerd een koopwoning te betrekken, maar een koopwoning zal slechts bereikbaar zijn voor de hogere inkomensgroepen. En het huurbeleid lijkt bovendien niet tot meer doorstroming binnen de huursector te leiden. Dit is de conclusie van hun onderzoek naar het effect van modernisering van het huurbeleid op stedelijke vernieuwing. De minister veronderstelt dat de liberalisering van de huren de doorstroming bevordert. Vooral huurders die geen huursubsidie ontvangen, zouden door hogere huren eerder uitzien naar een koopwoning of duurdere huurwoning. Het onderzoek laat onder andere zien dat als huurders hun huidige woning kopen, er gemiddeld sprake is van een stijging van de maandelijkse lasten met een factor 2 tot 3. Hoewel de kosten en opbrengsten van een koopwoning voor een bewoner aantrekkelijk kunnen zijn, blijkt de forse stijging van de uitgaven een drempel. Ook de hoge huizenprijzen belemmeren de doorstroming van de huur- naar de koopsector.

21

De wijk Bouwlust te Den Haag. Een naoorlogse wijk met een eenzijdige woningvoorraad. Niet alleen in sloop en nieuwbouw, ook in socale relaties tussen bewoners kan hier succesvol worden geïnvesteerd.

schillende deelstudies in beeld te brengen. Het streven is dat de onderzoeksresultaten voor betrokken partijen een inspiratiebron vormen voor een soepeler samenwerking bij stedelijke vernieuwing. Ook bieden deze resultaten mogelijk aanknopingspunten voor de mediator die de minister in het decemberbrief voorstelt als oplossing voor stagnatie van overleg tussen gemeente en corporaties. De modernisering van het huurbeleid heeft mogelijk ook consequenties voor de stedelijke vernieuwing. Het onderzoek waarin de mogelijke effecten werden verkend is in 2005 afgerond.

22

Het doel van Corpovenista is relevante kennis en ervaringen breed en zo effectief mogelijk overdragen aan belanghebbenden. Op het niveau van het gehele onderzoeksprogramma functioneert een aparte werkgroep Kennisuitwisseling onder de paraplu van de stuurgroep. De werkgroep is belast met het stimuleren en bewaken van de verschillende niveaus van kennisuitwisseling en zij neemt initiatieven voor de themabijeenkomsten en de kennisuitwisseling op programmaniveau. De wijze waarop de kennisverspreiding plaatsvindt is steeds onderwerp van overleg binnen het SRGonderzoek. Dit geldt eveneens voor de precieze afstemming tussen de onderzoekspoot en de praktijkonderzoeken en de Habiforum-proeftuinen. In 2005 is door alle Corpovenista-betrokkenen hard gewerkt aan het stevig neerzetten van Corpovenista.

4.1 Corpovenista op het web Ten behoeve van de bekendheid van Corpovenista en de brede verspreiding van de kennis die uit de onderzoeken voortkomt, is in samenwerking met Kenniscentrum Stedelijke Vernieuwing KEI een apart internetdossier opgezet (www.corpovenista.nl). Dit dossier omvatte aanvankelijk een openbaar en een besloten gedeelte. Het openbare deel bevat algemene informatie over het onderzoeksprogramma, samenvattingen van de onderzoeksrapportages, nieuwsberichten en een agenda met openbare bijeenkomsten. Binnen het besloten deel functioneerden drie praktijknetten. Het eerste had de functie van een besloten informatie- en discussieplatform voor alle Corpovenista-betrokkenen. Het tweede praktijknet fungeerde als een digitaal secretariaat ten behoeve van de uitwisseling van interne stukken voor de leden van de stuurgroep Corpovenista. Het derde was bedoeld voor de aankondiging en verslaglegging van kennisuitwisselingactiviteiten en voor de artikelen die zijn verschenen rondom het programma of individuele onderzoeken. Na een aantal maanden gewerkt te hebben met de KEIfile en de praktijknetten zijn de werking en het gebruik ervan geëvalueerd. Na de evaluatie is besloten om de website op onderdelen te herzien en de praktijknetten af te schaffen omdat het gebruik ervan onvoldoende bleek om ze nog langer in stand te houden. Via de

website kan iedere geïnteresseerde nu toegang krijgen tot alle Corpovenista-rapportages, aankondigingen en verslagen van kennisuitwisselingactiviteiten en zijn eveneens links opgenomen naar artikelen over het onderzoeksprogramma en over individuele onderzoeken (daar waar toegestaan door de uitgever). KEI Kenniscentrum Stedelijke Vernieuwing die de Corpovenistasite beheert, registreert het maandelijks aantal bezoekers. In de bijlage D is een overzicht van het aantal hits per site-onderdeel per maand weergegeven. We kunnen concluderen dat de Corpovenista vanaf het moment van de landelijke startbijeenkomst, een continue stroom van bezoekers kent.


4 Kennisuitwisseling

4.2 Kennisuitwisseling in 2005 Er zijn vier niveaus van kennisuitwisseling geformuleerd die betrekking hebben op het onderzoeksprogramma en de deelnemende participanten. Allereerst is er het onderzoekniveau. Op dit niveau vindt terugkoppeling van onderzoeksresultaten plaats vanuit elk onderzoeksproject naar de betrokken partijen. Op het themaniveau vindt de gezamenlijke kennisverspreiding plaats van de resultaten van onderzoeken binnen eenzelfde thema. Dit gebeurt in de vorm van minisymposia en werkconferenties waar de stand van zaken binnen de onderzoeken op een inhoudelijke wijze wordt kortgesloten en ook andere betrokkenen bij het thema de gelegenheid hebben om te reflecteren. Op het programmaniveau worden over het gehele onderzoeksprogramma gedurende de looptijd van Corpovenista een drietal grootschalige, op de gehele corporatiesector gerichte bijeenkomsten georganiseerd. Het betreft een landelijke startconferentie in juni 2004, een midterm-bijeenkomst in 2006 en een afsluitende bijeenkomst na afronding van Corpovenista. Deze bijeenkomsten functioneren ook als inhoudelijke verantwoording tegenover de bij Aedes aangesloten corporaties. Ten slotte is er het niveau van de participanten (de bij Corpovenista betrokken corporaties en Aedes). Met hen vindt kennisuitwisseling plaats in de vorm van intern debat en scholing of in een andere vorm, afhankelijk van de behoefte van de betreffende organisatie. Bijna een jaar na de landelijke startconferentie op 2 juni 2004 in De Doelen te Rotterdam, werd het begin mei

23

De Transvaalbuurt in Den Haag. In de beoordeling van deze buurt lopen meningen van gemeente en bewoners sterk uiteen.

2005 tijd voor een pas op de plaats. Tijdens een interne bijeenkomst voor alle Corpovenista-onderzoekers op 18 mei, waarvoor eveneens Adriaan Hoogvliet van De Alliantie als stuurgroeplid was uitgenodigd, is teruggekeken op de eerste fase van Corpovenista. Dit gebeurde aan de hand van het Corpovenista-jaarverslag 2004 en de feedback die was ontvangen tijdens een eerder gehouden evaluatie met de stuurgroepleden en de betrokkenen van KEI. Er werd ook vooruit gekeken, waarbij de focus lag op de kennisuitwisseling. We bespraken de mogelijkheden voor kennisactiviteiten op themaniveau die interessant konden zijn voor de betrokkenen bij de stedelijke vernieuwing en waarbij expliciet de uitwisseling tussen wetenschap en praktijk op een zinnige manier vorm kon krijgen. Het overzicht geeft weer welke kennisuitwisselingsactiviteiten uiteindelijk hebben plaatsgevonden in 2005.

KennisMaken met Kunde In juni organiseerde Habiforum een grote bijeenkomst in Driebergen waar in een groot aantal workshops allerlei delen van het programma ‘Vernieuwend Ruimtegebruik’ aan bod kwamen. Op basis van de resultaten van het onderzoek naar de effecten van herstructurering en het onderzoek naar de rol van identiteit in transformatieprocessen werd een workshop verzorgd over identiteit in de praktijk van de herstructurering.

In het hierna volgende worden de zes kennisuitwisselingsactiviteiten kort beschreven. Uitgebreidere beschrijvingen van de bijeenkomsten staan op www. corpovenista.nl. Elders in dit jaarverslag zijn in kaders eveneens korte impressies van verschillende bijeenkomsten opgenomen.

‘Reputaties op drift’ Op dinsdag 18 oktober vond de Corpovenista-themadag ‘Reputaties op drift’ plaats, over de rol van reputatie en identiteit in de stedelijke vernieuwing. Dit was de eerste in de reeks van thematische bijeenkomsten die voor een deel ook in 2006 wordt georganiseerd. Zie voor een uitgebreide beschrijving het kader op blz. 14.

‘Alliantie-Academie; Corpovenista: lessen van elders’ De tweede kennisactiviteit betrof een bijeenkomst georganiseerd door de Alliantie-Academie. De Alliantie wilde bekijken met welke onderzoeksuitkomsten de corporatie haar voordeel zou kunnen doen (zie kader op blz. 25).

24

‘Prestaties in de buurt; Corpovenista en WRR in debat’ De derde activiteit betrof een werkbijeenkomst in samenwerking met de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Het doel ervan was ons eigen Corpovenista-onderzoeksprogramma kritisch tegen het licht te houden en indien daar gerede aanleiding toe was, op onderdelen bij te stellen.

De dag van het succesvolle woonmilieu Dit betrof een kennisactiviteit op het niveau van een Corpovenista-participant. Een aantal Corpovenistaonderzoekers was uitgenodigd om hun licht te laten schijn op verschillende onderdelen van het voorraadbe-

Kruisbestuiving tussen onderzoekers en corporaties is een belangrijk doel van Corpovenista. Uiteraard nemen de corporatiemedewerkers kennis van de uitkomsten van de Corpovenista-onderzoeken, maar voor een corporatie is het natuurlijk leuker om dieper op de materie in te gaan en te bekijken met welke onderzoeksuitkomsten de corporatie haar voordeel kan doen. Dit was de inzet van corporatie De Alliantie en zij organiseerde een brainstormsessie waarin de herstructureringsactiviteiten van De Alliantie en de onderzoeksresultaten van Corpovenista aan elkaar werden gekoppeld. Onderzoeksleider Corpovenista André Ouwehand, presenteerde inzichten uit verschillende Corpovenista-onderzoeken over herstructureringspraktijken. Daarna moesten de corporatiemedewerkers aan de slag met de case ‘Jeruzalem en Jericho’ uit Amersfoort. Dit is een gebied waar de partijen verschillende ideeën over hebben. Corporatie De Alliantie Eemvallei moet actie gaan ondernemen op de technisch versleten, zeer kleine en gehorige eengezinswoningen. De gemeente moet grote investeringen doen in de infrastructuur en ziet kansen in sloop vanwege de A-locatie van de wijk. Maar de bewoners zijn in hoge mate tevreden met hun woonsituatie en lijken zich, aangevoerd door de SP, te gaan verzetten tegen de verandering. Wat te doen om de drie partijen dichter bij elkaar te brengen en welke Corpovenista-inzichten kunnen daarbij gebruikt worden? Dat was de opdracht die de medewerkers meekregen toen zij gesplitst werden in drie groepen. Uit de discussies kwamen bruikbare suggesties naar voren en de ‘lessen van elders’ die Ouwehand eerder presenteerde, waren door alle groepen meegenomen bij de plannenmakerij. De middag was voor beide partijen een succes. Soms hebben corporatiemedewerkers moeite om theoretische inzichten te vertalen naar een praktisch toepasbare aanpak en zo’n brainstormsessie kan deze vertaalslag maken. Duidelijk werd verder dat de deelnemers honger hebben naar meer; veel deelnemers spraken hun behoefte uit om vaker op deze wijze ervaringen en kennis met elkaar uit te wisselen. Daar wordt in voorzien, want binnen De Alliantie gaat er jaarlijks een discussiebijeenkomst ‘Corpovenista: lessen van elders’ plaatsvinden.

leid zoals dat in de praktijk bij Woonbron aan de orde is. De onderzoekers droegen bij aan de dag door korte presentaties over hun eigen onderzoeken en bijdragen aan de themadiscussies. ‘Strategisch technisch beheer bij woningcorporaties’ Op 24 november 2005 vond de studiedag over strategisch beheer bij woningcorporaties plaats. Naast deskundigen van het OTB hebben vier vakspecialisten van corporaties die in Corpovenista participeren, inleidingen verzorgd. Centraal stond de in Corpovenista-verband uitgevoerde enquête onder woningcorporaties (zie kader op blz. 26).

4.3 Artikelenreeks in Aedes magazine en andere tijdschriften Corpovenista maakt deel uit van het wetenschappelijk onderzoeksprogramma van het Habiforum-programma Vernieuwend Ruimtegebruik. Het spreekt in dat kader eigenlijk voor zich dat ook de nodige aandacht is besteed aan kennisuitwisseling binnen de wetenschappelijke wereld en de vakpers. De resultaten van de diverse onderzoeken zijn in het afgelopen jaar dan ook uitgebreid aan de orde geweest op nationale en internationale studieconferenties. Speciale vermelding verdient de artikelenreeks die in de gehele periode van 2005 is verschenen. De artikelen werden geschreven door onderzoekers van het OTB en de Universiteit


‘Lessen van elders’: medewerkers De Alliantie denken na over opzet van herstructurering

Kennisuitwisselingsactiviteiten in 2005 14 juni 22 juni 20 september 18 oktober 27 oktober 24 november

Alliantie-Academie ‘Corpovenista: lessen van elders’, De Alliantie, Hooglanderveen (algemeen) Habiforum manifestatie ‘KennisMaken met Kunde’, Antropia, Driebergen (deelonderzoek 1.1 en 1.3) Werkbijeenkomst ‘Prestaties in de buurt; Corpovenista en WRR in debat’, De Lindenhof, Delft (algemeen) ‘Reputaties op drift’, Diligentia, Den Haag (deelonderzoeken thema 1). ‘De dag van het succesvolle woonmilieu’, Woonbron, Delft (algemeen) Studiedag ‘Strategisch technisch beheer bij woningcorporaties’, TU Delft, (deelonderzoek 3.6)

Artikelen over Corpovenista in Aedes magazine 2005 nr. 7: 8: 9/10: 11: 13/14: 17/18: 20: 22: 24:

Bepaling en bevordering van prestaties van corporaties in de stedelijke vernieuwing. De ontwikkeling van aangepakte wijken in de tijd: wat zijn de effecten van herstructurering? Stedelijk beleid en sociale cohesie. De sociale impact van herstructurering en herhuisvesting. Het ontwikkelen van een instrument voor het toetsen en verbeteren van gezondheidsaspecten van woningen. Strategisch voorraadbeleid en herstructurering. Prestatiegerichte samenwerkingsvormen in het technisch beheer van woningen. De organisatie van stedelijke herstructurering. Woonkeuze, keuzebeperkingen en buurtbeleving van bewoners in concentratiegebieden.

25

De wijk Pendrecht te Rotterdam. Het plan is om het aantal sociale huurwoningen met de helft te laten afnemen. De leefbaarheid moet hierdoor sterk verbeteren.

Utrecht. Als aanvulling op de tekst van de onderzoekers verscheen bij elk artikel een kader waarin een of meer betrokkenen corporatiemedewerkers aangaven wat voor hen het belang van het onderzoek is. Van het tijdschrift Rooilijn verscheen in juni een special over Vernieuwend Ruimtegebruik met bijdragen van Corpovenista-onderzoekers. Ook in andere vaktijdschriften is veelvuldig gepubliceerd, zo verschenen er diverse losse artikelen in Vitale Stad, Tijdschrift voor de Volkshuisvesting, Agora en VHV-bulletin. Eveneens vonden artikelen over Corpovenista-onderzoeken hun weg naar internationale wetenschappelijke tijdschriften als Journal for Housing and the Built Environment en Open House International.

De resultaten van de deelrapportages die in 2005 afgerond werden, zijn binnen het kader van het Habiformum-programma uitgegeven en te downloaden via www.corpovenista.nl. Voor de Corpovenista-publicaties werd in 2005 door Habiforum een speciale lay-out ontwikkeld en alle publicaties worden voortaan in deze lay-out geproduceerd. De Corpovenista-publicaties zijn te downloaden op de website.. Voor wat de kennisuitwisseling betreft staan er ook voor 2006 weer mooie bijeenkomsten gepland. Klapper in 2006, waarvoor in 2005 de voorbereidingen zijn gestart, wordt de grote Corpovenista-conferentie ’Help(t) Herstructurering? Het beter maken van de buurt’, op 7 juni 2006 in de Meervaart te Amsterdam.

Strategisch technisch beheer bij woningcorporaties Corpovenista heeft een sectorbrede enquête uitgevoerd onder woningcorporaties naar hun strategisch technisch beheer. Daaruit blijkt dat het strategisch voorraadbeleid, het technisch beheer en de eigen onderhoudsdiensten sterk in beweging zijn. Reden genoeg voor Corpovenista om hierover een studiedag te organiseren. Deze dag vond eind november 2005 plaats en werd maar liefst door 165 deelnemers bezocht. Naast deskundigen van het Onderzoeksinstituut OTB hebben vier vakspecialisten van Corpovenista-corporaties inleidingen verzorgd. Zij gingen in op het sturen van de technisch-beheeraanpak en de afweging tussen onderhoud door eigen diensten en uitbesteding aan aannemers. Er kwam onder andere uit naar voren dat steeds meer corporaties zeggen een strategisch voorraadbeleid te voeren, terwijl tegelijk uit onderzoek blijkt dat dit beleid maar in geringe mate doorwerkt in investeringsbeslissingen. Vooral de vertaling van de portefeuillestrategie in complexplannen en de vertaling van het investeringsbeleid op complexniveau naar beheerplannen laat te wensen over. De koppeling tussen technisch beheer en strategisch voorraadbeleid is nog niet voltooid maar er is wel vooruitgang waarneembaar. Wel werken corporaties die eigen onderhoudsdiensten hebben, aan een zakelijker manier van aansturen. Zo worden er vaker prestatieafspraken gemaakt met de opdrachtgevers binnen de corporaties. Diverse keurmerken, labels en erkenningsregelingen ondersteunen dit proces.

26

Deelonderzoek 1.1a De ontwikkeling van aangepakte wijken in de tijd Onderzoekers ir. André Ouwehand, drs. Suzanne Davis, drs. Vera van den Bos Onderzoeksbeschrijving Dit onderzoeksproject is erop gericht om de ontwikkeling van aangepakte wijken in de tijd te volgen. Zo kan bezien worden welke factoren bijdragen aan een blijvende duurzame en toekomstgerichte vernieuwing en waar en waarom vernieuwing weliswaar ingrijpend is geweest, maar niet heeft geleid tot een woonwijk met toekomstwaarde. De vragen die aan de orde komen zijn: in welke mate is de positie van de wijk op de (re-

gionale) woningmarkt gewijzigd? In hoeverre zijn met een meer grootscheepse aanpak voorwaarden gecreeerd voor een meer natuurlijk ritme van investeringen? Nadrukkelijk zijn daarbij ook de effecten op het sociale vlak in beeld: welk imago heeft de wijk nu bij de wijkbewoners en bij externen? Hoe kijken de bewoners en andere partijen aan tegen de veranderingen in de (sociale samenstelling van) de buurt, wonen ze er naar tevredenheid? Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 In alle wijken is men redelijk tevreden over de resultaten van de fysieke herstructurering, zo bleek in het voorafgaande vooronderzoek. Toch staan in alle Randstadwijken (fysieke) vervolgingrepen op stapel, deels door de verouderde woningvoorraad, deels door de lagere waardering van de wijk als gevolg van de instroom van nieuwkomers. De positieve resultaten van


Bijlage A Jaarverslagen per deelonderzoek

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Vakpublicaties n Davis, S en A.L. Ouwehand, 2005, Succesfactoren in Vlissingen. Corpovenista-onderzoek naar herstructurering, in: Aedes magazine, 8, pp. 34-37. n Ouwehand, A.L., 2005, Van onderzoeken naar een samenhangende visie, onderzoekdossier Den Haag Zuidwest, in: ROM, 23 (9), pp. 34-39. Congressen n Ouwehand, A.L., 2005, Rotterdam Zuidwijk: succesfull restructuring by demolition? Presentatie op seminar Demolire e ricostruire in Europa, programmi a confronto: Rome (2005, 10 juni). n Ouwehand, A.L., 2005, Sustainability of urban renewal through the eyes of inhabitants: the influence of a changing population in residents¿ opinion of urban renewal in Dutch post-war neighbourhoods, in: J.R. Sveinsson (Ed.), Housing in Europe: new challenges en innovations in tomorrow’s cities (pp. 1-10). Reykjavik: Univeristy of Iceland, The Urban Studies Institute. Presentaties n Ouwehand, A.L., 2005, Corpovenista: lessen van elders. Presentatie en deelname workshop op bijeenkomst Alliantie-Academie, Hooglanderveen 14 juni. n Ouwehand, A.L., en L.G.A.J. Reinders, 2005, Identiteit en herstructurering. Workshop Herstructurering van stedelijke wijken, tijdens Habiforum-manifestatie KennisMaken met Kunde, Driebergen, 22 juni. n Adriaanse, C.M.M., A.L. Ouwehand en L.G.A.J. Reinders, 2005, Reputaties op drift. Organisatie van Corpovenista studiedag Reputaties op drift, Den Haag, 18 oktober. n Kleinhans, R.J., M. van der Land en A.L. Ouwehand, 2005, Dag van het succesvolle woonmilieu. Deelname en onderzoekspresentaties aan de Dag van het succesvolle woonmilieu, georganiseerd door Woonbron, Delft, 27 oktober. n Ouwehand, A.L., 2005, Buurtreparatie en buurtreputatie. Inleiding op de Nethur-stadsdag 2005 en voorzitterschap deelsessie over buurtreputaties, Den Haag (2005, 1 december).

27

de verbetering hadden geen blijvende uitwerking naar de reputatie van de wijk in de stad. In 2005 zijn deze conclusies de aanleiding geweest voor een verdere uitwerking van de vraagstelling voor de verdiepingsslag. Deze volgende fase van het onderzoek zal, door capaciteitsproblemen in 2005, pas in 2006 ter hand worden genomen. De resultaten van het eerdere vooronderzoek zijn in 2005 wel uitgebreid aan de orde gesteld op diverse kennisuitwisselingbijeenkomsten. Werkplan 2006 In 2006 wordt met name aandacht gegeven aan de vraag welke factoren van invloed zijn op de waardering van de wijk door de bewoners. De waardering van de wijk en betekenis van de wijk voor de bewoners is gerelateerd aan hun leefwijze: voor sommige bewoners speelt de wijk een grote rol in hun leven, voor andere bewoners niet. Er zal verder onderscheid gemaakt worden naar bewoners die recent in de wijk zijn komen wonen en zij die er al langer gevestigd zijn; tussen bewoners die in vernieuwde en in oude woningen wonen, tussen autochtone en allochtone bewoners. Het aantal cases zal in 2006 met één uitgebreid worden en er zal verder dataonderzoek plaatsvinden naar de bewonersdynamiek in de verschillende cases.

Deelonderzoek 1.1b Economische ontwikkeling in herstructureringswijken Onderzoekers dr. Mariska van Meijeren, ir. André Ouwehand Onderzoeksbeschrijving In de herstructurering van naoorlogse wijken speelt de ontwikkeling van de (stedelijke) economie tot nu toe een ondergeschikte rol. Daar zou veel meer aandacht voor moeten komen, zo betogen verschillende partijen. In dit verkennende onderzoek komt de vraag aan de orde hoe de economische ontwikkeling in deze wijken gestimuleerd kan worden. In hoeverre kunnen we leren van reeds aangepakte (grotendeels vooroorlogse) wijken? Welke initiatieven worden op dit moment genomen? Wat zijn lessen voor lopende en toekomstige herstructurering? Onder economische ontwikkeling in herstructureringswijken kunnen heel verschillende zaken verstaan worden, van de scholing van bewoners die niet voldoende gekwalificeerd zijn voor de arbeidsmarkt tot het stimuleren van startende ondernemers, van herontwikkeling van winkelvoorzieningen tot het creëren van werkervaringsplaatsen. Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 Er zijn nog geen resultaten, in reactie op vragen van de Stuurgroep Corpovenista is in 2005 de onderzoeksopzet voor dit onderzoek geschreven. De uitvoering is begin 2006 gestart. Werkplan 2006 In dit verkennende onderzoek op basis van interviews met sleutelpersonen en documentenonderzoek willen wij komen tot een beschrijving van de verschillende aspecten die gevat moeten worden onder en van belang zijn voor de economische ontwikkeling in herstructureringswijken. Deze aspecten worden in beeld gebracht, zoveel mogelijk voorzien van illustraties van de wijze waarop zij zijn aangepakt en de resultaten daarvan, daarbij wordt ook de onderlinge samenhang van deze aspecten zoveel mogelijk belicht en welke partijen, waaronder woningcorporaties, daarbij betrokken zijn geweest. Een beperkt aantal voorbeeldige onderzoeken wordt uitvoeriger belicht. Het voornemen is om beknopt te inventariseren welke ervaringen ten aanzien van dit onderwerp zijn opgedaan bij herstructurering in andere landen, door raadpleging van de resultaten van een aantal Europese onderzoeksprogramma’s. De rapportage zal afgerond worden voorde zomer van 2006. Het onderzoek leidt mede tot een aanbeveling voor verder onderzoek. Op basis van de rapportage van dit verkennende onderzoek zal een besluit genomen kunnen worden over vervolg en verdieping, waarbij mogelijk andere binnen BSIK opererende universiteiten een bijdrage kunnen leveren.

28

Onderzoeker drs. Carlinde Adriaanse Onderzoeksbeschrijving Veel naoorlogse portiekflatwijken zijn of worden binnenkort ingrijpend geherstructureerd omdat ze in fysieke en sociale zin aan kwaliteit hebben ingeboet. Andere naoorlogse portiekflatwijken zijn stabiel gebleven en kennen geen of nauwelijks problemen. De doelstelling van het onderzoek is het beschrijven en verklaren van de factoren die ervoor zorgen die laatste wijken stabiel zijn gebleven. Deze studie vormt daarmee een spiegelbeeld van de meeste onderzoeken en beleidstrajecten op dit gebied. De belangrijkste onderzoeksvragen zijn: 1. Wat zijn de succesfactoren van probleemloze naoorlogse portiekflatwijken en hoe kunnen deze worden versterkt? 2. Hoe kunnen deze succesfactoren worden benut in nieuwe wijken, in bestaande wijken waar (nog) geen grote problemen spelen en in wijken waar wel sprake is van een problematische situatie? Het onderzoek bestaat uit een kwantitatief deel en een kwalitatief deel. Het kwantitatieve deel bestaat uit multivariate analyses van bestaande data ten einde het verschil tussen succesvolle en niet succesvolle naoorlogse portiekflatwijken te verklaren. Het kwalitatieve deel richt zich op de kenmerken van het goede sociaal klimaat in twee succeswijken en op de achterliggende processen en mechanismen. Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 In het kader van Module 2 van het onderzoek zijn bestaande probleemdefinities en wijkclassificaties kritisch tegen het licht gehouden en is een bewonergeorienteerde benadering voor het classificeren van wijken ontwikkeld en uitgewerkt. Op basis van bestaande surveygegevens (WoningBehoefteOnderzoek) en register-

gegevens (CBS en WoningmarktMonitor) is een ‘successchaal’ ontwikkeld (REF-2005) die de door bewoners ervaren ‘fit’ weergeeft met de woonsituatie van hun huishouden. De schaal bestaat uit drie subschalen, te weten: 1) de mate van tevredenheid met de woning, 2) de mate van ervaren sociaal-culturele fit, en 3) het symbolisch buurtgebruik. De schaal is beschreven in een Engelstalige paper. Uit eerste multi-variate analyses blijkt dat de schaal een goed onderscheid maakt tussen mensen die een goede fit ervaren en mensen die dit niet doen. Een goed sociaal klimaat is een factor die een groot deel van het succes van de probleemloze naoorlogse portiekflats lijkt te verklaren. In Module 3 ligt het accent op het nader onderzoeken van dit concept. In 2005 is in een Engelstalige paper beschreven wat het concept sociaal klimaat inhoudt, hoe het begrip zich onderscheidt van begrippen als sociale cohesie en gemeenschap en hoe het in het vervolg van het onderzoek geoperationaliseerd wordt. Werkplan 2006 De ‘successchaal’ (REF-2005), evenals de afzonderlijke subschalen, wordt in het vervolg van Module 2 gebruikt als afhankelijke variabele bij multi-variate analyses gericht op het nader verklaren van het verschil tussen succes- en faalwijken. In Module 3 van het onderzoek wordt nader gekeken naar de specifieke kenmerken van het sociale klimaat in de onderzoekswijken. Juist op dit punt verschillen de succeswijken van hun problematische tegenhangers. Met kwalitatieve onderzoeksmethoden wordt antwoord gezocht op onder meer de volgende vragen: hoe kan het sociaal leefklimaat in de onderzoekswijken worden getypeerd? Welke sociaal-culturele en fysiekruimtelijke elementen van de onderzoekswijken dragen bij aan het goede sociale klimaat in de onderzoekswijken? Wat is de rol van voorzieningen en ontmoetingsplekken in het geheel? Op welke wijze heeft het beheer hieraan bijgedragen?


Deelonderzoek 1.2 Succesfactoren van probleemloze naoorlogse portiekflatwijken

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Vakpublicaties n Adriaanse, C., 2005, Wijken die wel werken, in: Rooilijn 38 (6). Congressen n The development of REF-2005 – an outcome measure to evaluate residential environmental fit; paper gepresenteerd tijdens de ENHR International Conference in Reykjavik, 2-6 juli 2005. n The utility of the ‘social climate’ concept in understanding urban neighbourhood-life: A theoretical approach and initial empirical evidence; paper gepresenteerd tijdens de internationale conferentie Doing, thinking, feeling home in Delft, 14-15 oktober 2005. Presentaties n Adriaanse, C.M.M., A.L. Ouwehand, en L.G.A.J. Reinders, 2005, Reputaties op drift. Organisatie van Corpovenista studiedag Reputaties op drift, Den Haag, 18 oktober.

29

Deelonderzoek 1.3 De verbeelding van een nieuwe stad: identiteitstrategieën en de sociale productie en constructie van ruimte in een herstructureringswijk Onderzoekers drs. Leeke Reinders Onderzoeksbeschrijving Stedelijke vernieuwing is behalve een aanpassing van de fysieke en sociale structuur ook een ingreep in de ‘symbolische textuur’ van de wijk. Zo heeft recent het idee van de buurt- of wijkidentiteit postgevat. Diverse concepten zijn in omloop waarmee men poogt het negatieve stigma, dat aan de naoorlogse woonwijken kleeft, te vervangen door een nieuw profiel, dat ook bij kapitaalkrachtigen van de samenleving in de smaak

valt. Ondanks de popularisering van het begrip bestaat onduidelijkheid over de definitie, draagkracht en toepasbaarheid van het in de beleidspraktijk gehanteerde begrip van identiteit. Dit onderzoek gaat na op welke wijze binnen de stedelijke herstructurering toegepaste identiteitstrategieën verlopen en hoe deze strategieën zich verhouden tot de identificaties van bewoners en gebruikers met hun wijk of buurt. Waaruit bestaat de identiteit van een wijk of buurt? In hoeverre vormt die identiteit een planbaar en afzetbaar product? En hoe verhouden de door beleidsmakers gehanteerde identiteitstrategieën zich tot de meer alledaagse concepties van bewoners en gebruikers van een wijk of buurt? Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 In 2005 is, volgend op het vooronderzoek, een kwalitatief onderzoek verricht onder professionals die betrokken zijn bij identiteitstrategieën in de Rotterdamse deelgemeente Hoogvliet. Op basis van het onderzoek

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Vakpublicaties n Identiteit, ruimte en de emotionele logica van een postindustriële stad, in: Agora, 21 (2), 2005, pp. 4-7. n De verbeelding van een nieuwe stad: identiteitstrategieën en de transformatie van naoorlogse wijken, in: Huib Ernste en Frans Boekema (eds.), 2005. De cultuur van de lokale economie, de economie van de lokale cultuur, pp. 179-201. Assen (Van Gorcum). n Mozaïekwijken: architectuur van afscheiding en emancipatie, in: Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, 86 (6), 2005, pp. 22-25. n Op zoek naar identiteit, in: Habiforum Nieuwsflits, 52 (1). n Amerikaanse toestanden. Bookrecensie van Setha M. Low, ‘Behind the gates: life, security and the pursuit of happiness in fortress America’ (New York 2004) en Lisa Wilkens, ‘Staat Nederland open voor gesloten wonen? Een stadssociologisch onderzoek naar gated communities’ (Amsterdam 2004). Agora, 21 (3), 2005, pp. 41-42. Congressen n Place making and the arts of collective imagineering: identity strategies in Dutch post-war neighborhoods. Paper gepresenteerd tijdens de ENHR International Housing Conference in Reykjavik, 29 juni-3 juli 2005. n Re-imagining a new town: the architecture of empowerment and segregation in a Dutch post-war neighbourhood. Paper gepresenteerd tijdens de OTB International Conference ‘Doing, thinking, feeling home’, Delft, 14-15 oktober 2005. n Welkom in mijn achtertuin! Stigma en de politiek van representatie in een naoorlogse stadswijk. Presentatie tijdens de Stadsdag NETHUR/Kenniscentrum Grote Steden ‘De stadsbuurt: ontwikkeling en betekenis’, Den Haag, 1 december 2005. Presentaties n Onderzoekspresentatie tijdens de Habiforum-manifestatie ‘KennisMaken met Kunde’, Driebergen, 22 juni 2005. n Nieuwland: de wijk, het merk en de markt. Onderzoekspresentatie tijdens de Corpovenista-studiedag ‘Reputaties op drift’, Den Haag, 18 oktober 2005. n Rap, graffiti and the art of symbolic resistance in a Parisian suburb, lezing gehouden tijdens de slotmanifestatie van de tentoonstelling ‘Limits of Inclusiveness’, 66East: Centre for Urban Culture, Amsterdam, 28 mei 2005. n Adriaanse, C.M.M., A.L. Ouwehand en L.G.A.J. Reinders, 2005. Organisatie van Corpovenista-studiedag Reputaties op drift, Den Haag, 18 oktober. Interviews n Mensen maken de stad zelf: rap en graffiti in de banlieue: een interview met Leeke Reinders. Flexmens, 1(2), 2005, pp. 12-15. n Komt het nog goed in de voorsteden van Parijs? Interview met Peter de Bie en Mieke van der Weij in de Tros Nieuwsshow, 5 november 2005. n Geen Franse toestanden in Nederland. Interview in het Nederlands Dagblad, 8 november 2005, p. 3. n Franse toestanden hier niet aan de orde. Interview in de Leeuwarder Courant, 8 november 2005, p. 1. n Het had veel eerder mis kunnen gaan. Stadsonderzoeker: rellen in Frankrijk in Nederland niet aan de orde. Interview in het Friesch Dagblad, 8 november 2005, p. 5. n Geen brandstichtingen, maar wel parallellen. Interview in de Gelderlander (editie de Vallei-Ede), 8 november 2005, p. 3. n Schreeuw om aandacht. Interview in Stentor Veluws Dagblad (editie Veluwe West), 8 november 2005, p. 4. n Het gesprek van de dag. Interview met Pieter Kuipers voor Radio West, 8 november 2005, live in studio. n Interview voor studentenradio Utrecht, 8 november 2005, telefonisch, live in uitzending. n Bijna werd de Bijlmer een banlieue. Interview met Japke-D Bouma in het NRC Handelsblad, 9 november 2005, p. 1-2. n Stedelijk beleid in de Franse banlieue. Interview met Gerben Helleman voor het Kenniscentrum Stedelijke Vernieuwing (KEI), 10 november 2005 (geplaatst op website). n Achterstandswijken: nog geen brandende auto’s, maar goed gaat het niet. Interview met Sanne ten Hoove in de Volkskrant, 12 november 2005, p. 2. n Franse rellen. Interview met Maaike Müller in TU-Delta, 17 november 2005, nr. 35, p. 9.

30

Werkplan 2006 Begin 2006 is een website gereed met toegankelijke informatie over concepten, onderzoeken en ervaringen met identiteitstrategieën in de stedelijke vernieuwing. In 2006 start ook een veldonderzoek naar woonbeleving en de alledaagse ruimte in Hoogvliet (mogelijk gecombineerd met een veldonderzoek in de Schiedamse wijk Nieuwland). Het veldonderzoek gaat na hoe bewoners en gebruikers van de wijk de sociale en fysieke omgeving van Hoogvliet verbeelden, gebruiken en van betekenis voorzien. Vragen die aan de orde komen zijn: Waar, hoe en met wie voelen bewoners zich ‘thuis’ in de wijk of buurt? Welke rol spelen herinneringen en hoe kijken bewoners aan tegen de huidige en toekomstige transformatie van de wijk? Welke gemeenschappen en woonculturen worden door bewoners geïdentificeerd en in welke mate zijn deze aan specifieke plaatsen in de wijk gebonden? In 2006 worden vijf internationale artikelen afgerond, een Nederlandstalig boekdeel, vijf Nederlandstalige vakbladartikelen (in Aedes-Magazine, Vitale Stad, Agora, Ruimte en Planning, en Rooilijn), en wordt mogelijk een internationaal boek gepubliceerd op basis van onderzoek in Franse buitenwijken.

Deelonderzoek 1.4 Duurzame effecten van stedelijke herstructurering: Europese lessen voor Nederland Onderzoekers drs. Ellen van Beckhoven, prof. dr. Ronald van Kempen en dr. Gideon Bolt Onderzoeksbeschrijving In dit onderzoek staan grootschalige naoorlogse woongebieden in Nederland centraal. De algemene vraag is welke toekomst er is weggelegd voor deze woonbuurten die in de periode 1950-1975 tot stand zijn gekomen, en die in Nederland op dit moment de belangrijkste locaties zijn van de stedelijke herstructurering. De volgende onderzoeksvragen staan in dit onderzoek centraal: 1. Welke (sociale, economische en fysieke) problemen zijn in de onderzoeksgebieden te onderkennen? 2. Welk beleid wordt gevoerd om de problemen in de onderzoeksgebieden tegen te gaan? Wat zijn de belangrijkste doelen van dit beleid en hoe is dit beleid georganiseerd? 3. Wie profiteert van dit beleid? Hoe oordelen met name de bewoners van de onderzoeksgebieden over de toestand in de wijk en de effecten van het beleid? 4. Welke conclusies ten aanzien van de effectiviteit van het gevoerde beleid kunnen uit de voorgaande vragen worden getrokken? Wat betekent dit voor mogelijk toekomstig beleid in dit soort wijken?


worden twee papers geschreven. Het eerste paper handelt over de verschillende en soms conflicterende wijzen waarop de wijk en de stad worden gerepresenteerd. Het paper stelt dat vragen naar symboliek, discoursen, verbeelding en representatie, die de laatste jaren op de voorgrond treden in het stadsonderzoek en die ook essentieel zijn voor analyse van de in de herstructurering gehanteerde identiteitstrategieën, sterk zijn gerelateerd aan politieke en economische processen van sociale en ruimtelijke transformatie. Het paper combineert hiermee een culturalistische en politiek-economische benadering van de stedelijke ruimte om aan te tonen dat de symbolische representatie van een wijk of stad samenhangt met het process van stedelijke herstructurering. Hierin vindt een overgang plaats van een democratische en collectieve ideologie, die de vernieuwing van stadswijken lange tijd domineerde, richting een neo-liberale ideologie. Het tweede paper handelt over de vertaling van de genoemde normatieve of ideologische uitgangspunten in de fysieke, gebouwde omgeving. Het artikel toont hoe architecten en ontwerpers zich niet alleen laten leiden door esthetische of artistieke ideeën, maar vooral ook een cruciale rol spelen in de vertaling van bovengenoemde democratische en neoliberale ideologieën in de stedelijke ruimte. Een centraal element hierin is de wijze waarop concepties over de ‘gemeenschap’ vorm en inhoud gegeven worden.

Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 Er zijn nog geen resultaten, in reactie op vragen van de Stuurgroep Corpovenista is in 2005 de onderzoeksopzet voor dit onderzoek geschreven. De uitvoering is begin 2006 gestart. Werkplan 2006 In 2006 staan onderzoeksvraag een en twee centraal. In dit kader worden binnen zes nader te bepalen Nederlandse naoorlogse herstructureringsgebieden verschillende sleutelpersonen geïnterviewd. Ook wordt een begin gemaakt met het bewonersonderzoek (onderzoeksvraag 3 en 4). Hiervoor worden enquêtes afgenomen onder minstens 1.200 respondenten in de onderzoeksgebieden.

31

Deelonderzoek 1.5 De institutionele en regionale verankering van ‘best practices’ in stedelijke vernieuwing en herstructurering van woningmarkten Onderzoekers drs. Wouter van Gent, prof. dr. Sako Musterd en prof. dr. Wim Ostendorf Onderzoeksbeschrijving Dit onderzoek is een vergelijkend onderzoek naar stedelijke vernieuwing en herstructurering in binnen- en buitenland waarbij de institutionele verankering van goede voorbeelden centraal staat. We richten ons niet alleen op succesvolle voorbeelden die tot duurzame wijken en steden leiden, maar ook op de rol van publieke en private actoren bij de totstandkoming en implementatie van herstructureringsbeleid en –praktijk in verschillende regimes. Het vertalen van goede buitenlandse voorbeelden naar Nederland is alleen mogelijk als aandacht wordt geschonken aan het institutioneleen marktkader waarbinnen die voorbeelden succesvol zijn gebleken. Dit onderzoeksvoorstel bouwt voort op het Restate-onderzoek dat zich heeft gericht op de situatie in naoorlogse woningcomplexen en op beleid om de negatieve trends om te buigen en positieve ontwikkelingen in deze complexen te stimuleren. We zullen een aantal buitenlandse voorbeelden van succesvolle stedelijke vernieuwing en herstructurering selecteren die in Restate en in andere relevante literatuur positief geëvalueerd zijn. Dit onderzoek kijkt naar de sterkten en zwakten van deze voorbeelden en naar de mogelijkheden en beperkingen van toepassing van deze buitenlandse voorbeelden in de Nederlandse praktijk. Bijzondere aandacht zal daarbij uitgaan naar de institutionele en regionale inbedding die implementatie van deze goede voorbeelden mogelijk moeten maken. Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 Er zijn nog geen resultaten, in reactie op vragen van de Stuurgroep Corpovenista is in 2005 de onderzoeksopzet voor dit onderzoek geschreven. De uitvoering is begin 2006 gestart. Werkplan Een eerste analyse van alle Restate-cases op basis van logica nadert afronding en zal het eerste tussenrapport opleveren (voor half april 2006). De resultaten zullen in de zomer van 2006 worden gepresenteerd op een internationale conferentie en worden verwerkt tot een wetenschappelijk artikel, waarvoor al interesse is. Het veldwerk in de verschillende steden zal in mei 2006 van start gaan en tot eind 2007 lopen. Gedurende en na deze tijd zullen tussenrapportages en publicaties verschijnen.

32

Deelonderzoek 2.1 Woonkeuze, keuzebeperkingen en buurtbeleving van bewoners in concentratiegebieden Onderzoekers dr. Helen Kruythoff, drs. Wenda van der Laan BoumaDoff, dr. Marco van der Land (onderzoeksleider) Onderzoeksbeschrijving Doelstelling van dit woonkeuze-onderzoek is inzicht verschaffen in de woonkeuzes van bewoners van concentratiewijken. Aan woonkeuzes (de keuze voor een woning en een buurt) liggen bepaalde woonvoorkeuren ten grondslag, die in meer of mindere mate worden beperkt door de aanwezige middelen en de individuele voorgeschiedenis. De hieruit resulterende keuzeruimte is voor voor bewoners van concentratiewijken vaak, maar niet altijd, beperkt. In het onderzoek wordt deze keuzeruimte in verband gebracht met de manier waarop men de buurt beleeft. De verwachting is dat geringe keuzeruimte gepaard gaat met een relatief negatieve buurtbeleving. De analyse van deze dynamiek heeft tot doel bij te dragen aan plannen voor herstructurering, de praktijk van het (sociaal) beheer van wijken en optimalisering van woonruimteverdelingsystemen. Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 Aan de hand van eerdere analyse zijn twee Amsterdamse en twee Haagse buurten gekozen om in 2005/2006 vervolgonderzoek in de vorm van een survey te doen.

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Rapporten n Kruythoff, H., W. van der Laan-Bouma-Doff en M. van der Land, 2005, Statistische analyse van keuzevrijheid en buurtbeleving in concentratiegebieden. Een exploratie van het WoningBehoefteOnderzoek 2002, de Vastgoedmonitor 2004 en gemeentelijke databestanden, Gouda (Habiforum). Vakpublicaties n Laan Bouma-Doff, W. van der, 2005, Op afstand. Segregatie en integratie van allochtonen in de Nederlandse samenleving, in: Vitale Stad, 8, pp. 10-11. n Land, M. van der, 2005, Concentratiewijken vereisen aanpak op maat, in: Vitale Stad, 8, p. 6. n Van der Land, M., H. Kruythoff en W. van der LaanBouma-Doff, 2005, Plek onder de zon of laatste toevluchtsoord? Keuzevrijheid in arme wijken, in: Aedes Magazine, 24, pp. 68-71. n Van der Land, M., H. Kruythoff en W. van der Laan-Bouma-Doff, 2005, Onverzettelijken en berusters. Keuzeruimte en tevredenheid in armoedewijken, in: Vitale Stad, 8, 2005, oktober, pp. 16-17. Congressen n Paper gepresenteerd tijdens AESOP 2005 Conference, 13-17 juli 2005, Wenen. n Paper gepresenteerd tijdens OTB/ENHR-conferentie Doing, thinking, feeling home, 14-15 oktober 2005, Delft. Presentaties n Presentatie op Dag van Strategisch Voorraadbeheer, Woonbron, 28 oktober 2005.

De vragenlijsten zijn per post verstuurd en huis-aanhuis opgehaald. Hiervoor is de hulp van studenten ingeschakeld. Zij hebben bij elk adres aangebeld. Indien de bewoner de vragenlijst nog niet had ingevuld, hebben zij de potentiële respondent aangespoord mee te doen aan het onderzoek. Ook hebben zij, indien nodig, de respondent geholpen de vragenlijst in te vullen. Respondenten konden ook zelf de vragenlijst opsturen in een door de studenten afgegeven antwoordenvelop. Op deze wijze is geprobeerd een goede respons te halen, dit ondanks de onderzoeksmoeheid en –weerstand die sterk leven onder de bewoners van concentratiebuurten. De voorlopige respons ligt rond de 25 procent. Dit is een redelijk goede score gezien de aard van het onderzoek en de wijken waar de survey wordt afgenomen. In absolute termen is het aantal respondenten groot genoeg om statistisch valide analyses te kunnen doen. Werkplan 2006 De eerste twee maanden van 2006 vindt het laatste deel van het veldwerk plaats. De rest van 2006 staat vooral in het teken van analyse van de survey en rapportage. Verder zijn er twee Engelstalige artikelen in voorbereiding, die een bijdrage moeten leveren aan het internationale wetenschappelijk debat. De analyse van de survey mondt eveneens uit in enkele wetenschappelijke papers en vakpublicaties. Vanaf december 2005 loopt een student van de TU Eindhoven stage bij het woonkeuze-onderzoek om een afstudeerscriptie te schrijven. Zijn onderwerp betreft de relatie tussen de keuzeruimte van huurders c.q. woningzoekenden en diverse woonruimteverdelingsystemen. Het empirisch onderzoek hiervoor omvat onder meer een reeks gesprekken bij woningcorporaties over de doelen en praktijken van de woonruimteverdeling. Zijn onderzoek mondt uit in een rapportage medio juli en een vakpublicatie later in 2006.

Deelonderzoek 2.2 Sociale implicaties van herstructurering en herhuisvesting Onderzoekers dr. Reinout Kleinhans en drs. Wenda van der Laan Bouma-Doff Onderzoeksbeschrijving De probleemstelling voor dit promotieonderzoek luidt: welke gevolgen heeft herstructurering voor de bevolkingssamenstelling van een buurt? In welke mate speelden keuzevrijheid en dwang een rol in het verhuisproces en hoe verhoudt de nieuwe woonsituatie van bewoners zich tot de oude woonsituatie? Wat betekent de veranderende bevolkingssamenstelling voor het sociaal kapitaal van de bewoners in de herstructureringsbuurt? Is er een verband tussen het sociaal kapitaal en het verblijfsduurperspectief van de bewoners? Sociaal kapitaal is de combinatie van alledaagse en vluchtige sociale interacties en wederkerigheid, organisatiegraad, sociale controle, (on)gedeelde normen over het wonen en samenleven in de buurt, en vertrouwen. Uit diverse woonbelevingsonderzoeken blijkt dat deze sociale aspecten nog altijd relevant zijn voor het

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Rapporten n Kleinhans, R.,2005, Sociale implicaties van herstructurering en herhuisvesting (proefschrift). Sustainable Urban Areas 6, Delft (Delft University Press). Vakpublicaties n Kleinhans, R.,2005, De maakbaarheid van sociaal kapitaal. Herstructurering biedt vele kansen, in: Aedes magazine, 2005, 12, pp. 50-53. Congressen n Does Moving Make or Break Your Social Capital? Social Capital of Neighbourhood Residents in Two Dutch Postwar Neighbourhoods. Paper gepresenteerd tijdens de AESOP Conference 2005, Wenen, 13-17 juli 2005. n Uitermark, J, J.W. Duyvendak en R. Kleinhans, 2005, Gentrification as a State Strategy. Social Control and Social Cohesion in Hoogvliet, Rotterdam. Paper gepresenteerd tijdens de 2005 Annual Meeting of the Association of American Geographers, Denver, Colorado (USA), 5-9 april 2005. Presentaties n Onderzoekspresentatie tijdens de vergadering van de Stuurgroep Corpovenista, Delft, 8 juni 2005. n Gastcollege Sociale gevolgen van stedelijke herstructurering en herhuisvesting, t.b.v. collegecyclus Stedelijk Beleid, masters-opleiding Sociologie, Erasmus Universiteit Rotterdam, 10 oktober 2005. n Onderzoekspresentatie tijdens de Dag van het succesvolle woonmilieu, georganiseerd door Woonbron, Delft, 27 oktober 2005. n Openbare verdediging proefschrift, gevolgd door promotie aan de TU Delft, 8 november 2005. n Onderzoekspresentatie: Net als kwartjes in een spaarvarken. De betekenis van sociaal kapitaal in geherstructureerde buurten. Presentatie tijdens de NETHURstadsdag, Den Haag, 1 december 2005.


Het betreft de Indische Buurt en de Van Lennepbuurt in Amsterdam, en Moerwijk en waarschijnlijk Transvaal in Den Haag. Per stad gaat het om een buurt die volgens de gemeentelijke gegevens redelijk positief wordt beoordeeld en een buurt waar bewoners juist erg ontevreden zijn. Eén van de vragen die in de survey centraal staat en die in het vorige rapport nog niet goed kon worden beantwoord, is waarom de woningzoekende, binnen vergelijkbare fysieke context- en systeemfactoren, uitgerekend kiest voor de ene concentratiebuurt en niet voor de andere. De survey in de twee Amsterdamse buurten is inmiddels afgerond. In januari 2006 starten wij de survey in Den Haag.

33

functioneren van wijken. Het onderzoek is uitgevoerd in drie onderzoeksgebieden: Pathmos (Enschede), de Horsten (Zuidwijk, Rotterdam) en Hoogvliet-Noordwest (Rotterdam). We onderscheiden vijf categorieën bewoners: blijvers, doorstromers binnen de buurt, doorstromers uit omliggende buurten, nieuwkomers en vertrekkers.

Deelonderzoek 2.3 Stedelijk beleid en sociale cohesie

Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 De hoofdconclusie is dat de sociale implicaties van herstructurering na enkele jaren overwegend gunstig zijn. De meeste bewoners zijn er in hun woonsituatie op vooruit gegaan, zowel doorstromers als nieuwkomers. Het aanzien van de onderzochte buurten is verbeterd. Ook de vertrekkers zijn er meestal op vooruit gegaan met hun woonsituatie. De negatieve impact op hun sociale netwerken is beperkt. Sloop heeft tot verdunning en verplaatsing van sociale problemen geleid, omdat ‘problematische gevallen’ vertrokken zijn uit de buurt. Veel huidige buurtbewoners zien dat echter als een oplossing, dan wel een gunstig effect van herstructurering. Een andere belangrijke factor is het sociaal kapitaal van de huidige bewoners, oftewel het profijt van vluchtige sociale interacties, gedeelde normen en vertrouwen tussen buurtbewoners. Sociaal kapitaal wordt niet alleen bepaald door de woonduur, maar ook door de buurtkwaliteit, huishoudensamenstelling en eigendomsvorm. Stadsbuurten functioneren beter en worden hoger gewaardeerd naarmate hun bewoners over meer sociaal kapitaal beschikken. Tot op zekere hoogte is sociaal kapitaal indirect ‘maakbaar’. Herstructurering beïnvloedt de randvoorwaarden voor de ontwikkeling van sociaal kapitaal positief. Dat vertaalt zich in een goed sociaal klimaat in de buurt, maar bewoners moeten onderling zelf sociaal kapitaal ontwikkelen. Nieuwkomers maakten een positieve keuze voor de buurt, en dat uit zich onder meer in actieve participatie en inzet in de buurt en relatief veel sociaal kapitaal in deze groep. Ten slotte blijkt dat het realiseren van koopwoningen in een herstructureringsbuurt niet zonder meer tot een afnemende verhuisgeneigdheid op langere termijn leidt.

Onderzoeksbeschrijving In deze studie staat de relatie tussen urban governance, bewonersparticipatie en sociale cohesie centraal. Het gaat daarbij om het beleidsproces zelfen niet de sociale effecten. Verondersteld wordt dat de samenwerking tussen allerlei partijen die actief zijn binnen het beleid van stedelijke vernieuwing tot meer sociale cohesie in een buurt leidt. De centrale vraagstelling is: Hoe en onder welke omstandigheden leidt samenwerking binnen het beleid van stedelijke vernieuwing tot verschillende vormen van sociale cohesie en welke rol speelt bewonersparticipatie daarbij? De dataverzameling bestaat uit interviews met wethouders, wijkmanagers, woningcorporaties, welzijnsorganisaties, bewonersplatforms, huurdersverenigingen en uit een nog te houden bewonersenquête. Doel van het onderzoek is te analyseren op welk vlak de samenhang is verbeterd of verslechterd ten gevolge van stedelijke vernieuwingsprocessen en welke redenen daarvoor zijn aan te wijzen. Een belangrijke rol is daarbij weggelegd voor de invloed van en op bewonersparticipatie.

Werkplan 2006 Met de afronding van de dissertatie is het eerste en grootste deel van dit onderzoek klaar. Het tweede deel heeft betrekking op het deelonderzoek ‘Herhuisvesting en de slaagkansen van de doelgroep’. Dit onderzoek bestudeert de slaagkansen van gewone woningzoekenden en herstructureringsurgenten onder verschillende randvoorwaarden van woonruimteverdeling in verschillende regio’s en over meer jaren. Voor de regio’s Haaglanden, Rijnmond en Utrecht zijn cijfers over slaagkansen verzameld over 2002, 2003 en 2004. Aansluitend hierop worden gegevens uit de Herhuisvestingsmonitor Den Haag (jaren 2001 en 2004) geanalyseerd, waarmee de perspectieven van herstructureringsurgenten over meerdere jaren in de regio Haaglanden in beeld worden gebracht. Op deze manier proberen we antwoord te krijgen op de vraag of en in welke mate er sprake is van verdringing, zowel bij gewone woningzoekenden als bij herstructureringsurgenten in onderlinge concurrentie. Het deelonderzoek zal hoofdzakelijk gerapporteerd worden in de vorm van artikelen en presentaties.

34

Onderzoekers drs. Erik van Marissing, dr. Gideon Bolt, prof. dr. Ronald van Kempen

Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 In 2005 zijn de belangrijkste professionals geïnterviewd in Liendert in Amersfoort. Onderwerpen die tijdens deze gesprekken naar voren kwamen waren ondermeer herstructurering, sloop en nieuwbouw, sociale programma’s, de woonzorgzone, de bouw van een nieuwe moskee en veranderingen in het winkelbe-

Activititen kennisuitwisseling 2005 Vakpublicaties n Marissing, E. van, 2005, Stedelijk beleid en bewonersparticipatie. De aloude inspraakavond voldoet niet meer, in: Aedes magazine, 2005, 9/10, pp. 64-67. n Marissing, E. van, G. Bolt en R. van Kempen, 2005, Onbedoelde vormen van sociale cohesie, 2005, in: Rooilijn, 38 (5), pp. 213-218. Congressen n Marissing, E. van, 2005, Citizen participation in the Netherlands: motives to involve citizens in planning processes. Paper gepresenteerd tijdens de ENHR International Conference in Reykjavik, 29 juni-3 juli 2005. Presentaties n Stedelijk beleid en sociale cohesie. Presentatie gehouden tijdens de Habiforum-promovendidag in Zeist, 28 september 2005. n Social cohesion and citizen participation. Presentatie gehouden tijdens de Nethur School bijeenkomst Social cohesion and social capital in a neighbourhood context, in Utrecht, 16 maart 2005. n Stedelijk beleid, sociale cohesie en bewonersparticipatie. Presentatie gehouden tijdens de URU-dagen 2005, Doorn, 10-11 maart 2005.

Werkplan 2006 In 2006 wordt de bewonersenquête uitgezet. Tevens wordt gewerkt aan de tweede deelrapportage, waarin de bevindingen van de interviews in Liendert (Amersfoort) zullen worden gepresenteerd. Door een wisseling in en geplande uitbreiding van de begeleidingscommissie is nog niet precies bekend wanneer dit rapport verschijnt.

Deelonderzoek 3.1 Duurzaamheid en energie-efficiëntie in de stedelijke vernieuwing Onderzoekers ir. Minna Sunikka Onderzoeksbeschrijving Grootschalige stadsvernieuwing schept diverse kansen om het energiegebruik en CO2-uitstoot te verminderen. Isolatie en opwekking van duurzame energie kunnen worden ingepast. Een lagere CO2-uitstoot kan bij stadsvernieuwing op twee manieren worden gerealiseerd: door verbeteringen aan de energiezuinigheid van gebouwen en door het gebruik van energiebronnen met een laag koolstofgehalte. De meest duurzame energie is bespaarde energie. Ondanks de voorwaarde tot integrale planontwikkeling inclusief duurzaamheid, krijgt dit laatste een lage prioriteit. Knelpunten die integratie van duurzame energie op wijkniveau in herstructureringplannen in de weg staan komen o.a. voort uit het complexe proces van herstructurering. Daarnaast ontbreekt het opdrachtgevers aan praktische hulpmiddelen die toegesneden zijn op het meenemen van duurzame energie. Het gaat hierbij vooral om hoe uitvoerende partijen zoals ontwikkelaars, architecten, adviseurs en bouwers deze eisen kunnen vertalen bij de keuze van concepten en bijbehorende technische oplossingen die vooral energiezuinig en milieusparend zijn. Het doel van het onderzoek is om:


stand. Net als in de eerdere interviews in Bouwlust en Nieuw-Hoograven (2003-2004), bleek ook in deze herstructureringswijk dat personele wisselingen een sterke wissel trekken op de betrokkenheid en participatie van bewoners in het proces van stedelijke vernieuwing. De centrale organisatie van de gemeente Amersfoort draagt volgens velen weinig bij aan de verticale cohesie, de contacten tussen de bewoners en de professionals. De wijkagent en de wijkmanager laten zich, in de ogen van welzijnswerkers en winkeliers, (te) weinig zien in de wijk. De woningcorporaties die bezit hebben in de wijk, houden zich nog maar weinig bezig met sociale programma’s en participeren niet allemaal even actief in het wijkmanagementteam. Het beperkte bezit in de wijk, interne reorganisaties en fusies zijn daarvan de oorzaak. Verder is gebleken dat de horizontale cohesie, met name op een laag schaalniveau, moet worden geanalyseerd, omdat de wijk een zeer divers karakter heeft. Contacten tussen bewoners vinden volgens de geïnterviewde professionals grotendeels op dit lage schaalniveau plaats. Een uitzondering vormt de bouw van de El Fath-moskee, die door bewoners uit de gehele wijk nauwlettend wordt gevolgd. In sommige delen van de wijk wordt stevig ingezet op het elkaar leren kennen (o.a. door een discussie over leefregels). In andere gedeelten van de wijk worden sociale structuren in de vorm van bewoners- of huurderscommissies juist opgeheven omdat er voorlopig geen (grootschalige) ingrepen te verwachten zijn. ‘Vers bloed’ is volgens enkele corporatiemedewerkers soms belangrijker dan de continuïteit van een commissie of vereniging.

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Rapporten n Sunikka, M., 2005, Energy certificate in the energy performance of buildings directive: Effectiveness of the application on the existing housing stock in the UK (Background material J), in: Boardman, B., et al., 40% House, Environmental Change Institute (ECI) Research Report Number 31. Oxford: ECI, University of Oxford. Vakpublicaties n Sunikka, M., 2005, Duurzame energiebronnen binnen de context van stadsvernieuwing: implementatiebelemmeringen, in: VV+ Verwarming en Ventilatie, 11 (november), pp. 842-847. Congressen n Sunikka, M., 2005, Discussion on the potential impact of the energy certificate on existing housing: the UK as a case study, in S. Attali and K. Tillerson (Eds.), ECEEE 2005 Summer Study Proceedings; European Council for Energy Efficient Economy, Stockholm, Sweden: The European Council for an Energy Efficient Economy, pp. 355-366. n Sunikka, M., 2005, Energy certificate in the energy performance of buildings directive: Effectiveness of the application on the existing housing stock in the UK, in S. Murakami en T. Yashiro (Eds.), Proceedings of the The 2005 World Sustainable Building Conference in Tokyo, Japan: SB05 Tokyo National Conference Board, pp. 3050-3057. Overig n Excursie met de begeleidingscommissie van onderzoek 3.1 en 3.2 naar Groot-Brittannië, 14 en 15 februari 2005.

35

1. duurzame energie integreren in de planontwikkeling; 2. de ambities hiervoor te vertalen in het programma van eisen voor een herstructureringplan; 3. de energie-efficiëntie en de verlenging van de levensduur van naoorlogse wijken te bevorderen.

Deelonderzoek 3.2 Bewonersgedrag ten aanzien van duurzaam bouwen maatregelen bij stedelijke herstructurering

Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 In 2005 is één casestudie uitgevoerd. Dit betrof de Westelijke Tuinsteden in Amsterdam. In deze na-oorlogse wijken staan ongeveer 54.000 woningen en wonen circa 130.000 mensen. In dit stadsvernieuwingsonderzoek worden 10.000 woningen gesloopt en vervangen door 17.500 nieuwe woningen. Voor verwarming en koken wordt aardgas gebruikt. Omdat veel van de woningen meer dan 40 jaar oud zijn en slecht geïsoleerd, liggen hier veel mogelijkheden om energie te besparen. Uit de casestudie blijkt dat bij het kiezen van een nieuwe energiebron rekening moet worden gehouden met de risico’s en met de wensen van bewoners. Er moet vooral worden ingezet aan de vermindering van de vraag naar energie door middel van isolatie en installatietechnieken in bestaande woningen. Zonne-energie, en in de toekomst wellicht ook micro-wkk, vormt een interessante optie om stadsverwarming in bestaande woningen in te bouwen. Hiervoor is geen nieuwe infrastructuur nodig.

Onderzoekers: ir. Karin Soldaat

Werkplan 2006 Het onderzoek in 2006 gebruikt als startpunt de resultaten van de casestudies uit 2005 en richt zich op een SWOT-analyse van duurzame energie-infrastructuur op wijkniveau. Collectieve of semi-collectieve systemen bieden nieuwe kansen om duurzame energie te implementeren op wijkniveau. Doordat collectieve systemen een slecht imago hebben, moet een aantal barrières overwonnen worden. De volgende vragen komen aan bod: 1. Welke kansen biedt een energie-infrastructuur op wijkniveau voor de implementatie van duurzame energie bij herstructurering van wijken? 2. Wat zijn daarbij de problemen die overwonnen moeten worden? 3. Hoe kunnen gemeenten, corporaties en ontwikkelaars de invoering van energie- infrastructuur bij herstructurering op wijkniveau faciliteren?

Onderzoeksbeschrijving Duurzaam bouwen maatregelen zijn ontworpen om de milieubelasting van gebouwen te verlagen. Voor veel van deze maatregelen geldt echter dat de effectiviteit afhankelijk is van het gedrag van bewoners. Het doel van dit onderzoek is inzicht te verschaffen in het daadwerkelijke gedrag van bewoners ten aanzien van duurzaam bouwen maatregelen en in de effecten van dit gedrag op de milieuprestatie van die maatregelen. Daarnaast moet het onderzoek uitwijzen de mate waarin professionals het gedrag van bewoners meenemen in hun beslissingen ten aanzien van het ontwerp, de implementatie en het beheer van duurzaam bouwen maatregelen. De gegevens over gedrag worden gebruikt om de milieuprestatie van specifieke duurzaam bouwen maatregelen te bepalen. Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 In 2005 is het onderzoek gericht geweest op de rol van prestatieafspraken bij duurzaam bouwen in stedelijke vernieuwingsonderzoeken. Dit onderzoek is afgerond met een rapport gebaseerd op literatuuronderzoek. Het geeft inzicht in de huidige stand van zaken in de volkshuisvesting op het gebied van prestatieafspraken, duurzaamheid en stedelijke vernieuwing. Geconcludeerd wordt dat de rol van prestatieafspraken nog beperkt is. Dit komt ten eerste door de aard van de gemaakte afspraken, die meer kwalitatief dan kwantitatief worden geformuleerd, waardoor uiteindelijke resultaten moeilijk te toetsen zijn. Ten tweede vormt het ontbreken van eenduidige prestatie-eisen op het gebied van materialen, water en binnenmilieu een groot struikelblok voor het maken van prestatieafspraken over deze thema’s. Ten derde zijn in eerder uitgevoerde onderzoeken verschillende barrières gevonden die de implementatie van duurzaam bouwen in stedelijke vernieuwingsonderzoeken bemoeilijken. Deze barrières bemoeilijken tevens het opnemen van duurzaamheid in prestatieafspraken. Het formuleren van prestatie-eisen voor alle duurzaamheidthema’s moet de komende jaren centraal

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Rapporten n Soldaat, K., 2005, De rol van prestatieafspraken bij duurzaam bouwen in stedelijke vernieuwingsonderzoeken, Gouda (Habiforum). Congressen n Paper ‘Performance agreements for sustainable building in the renewal of post-war housing areas’ gepresenteerd op de World Sustainable Building Conference in Tokyo, 27-29 september 2005. Overig n Excursie met de begeleidingscommissie van onderzoek 3.1 en 3.2 naar Groot-Brittannië, 14 en 15 februari 2005.

36

Werkplan 2006 In 2006 wordt het onderzoek naar bewonersgedrag nader uitgewerkt. Het onderzoek naar gedrag ten aanzien van gebalanceerde ventilatie staat centraal. Daarbij wordt het daadwerkelijk gedrag onderzocht door middel van metingen, interviews en een enquête. De factoren die het gedrag beïnvloeden worden tevens onderzocht aan de hand van een enquête. Daarnaast worden het onderzoeksvoorstel en het theoretisch kader van het onderzoek verder uitgewerkt. Op 24 januari 2006 is op de Corpovenista-themabijeenkomst ‘Kwaliteitsbeleid corporatie beter afstemmen op klantvoorkeuren en bewonersgedrag: gezond wonen, onderhoud en duurzaamheid eruit gelicht’ een inleiding verzorgd over het onderzoek.

Deelonderzoek 3.3 Ontwikkelen instrument voor het toetsen en verbeteren van gezondheidsaspecten van woningen Onderzoekers ir. Evert Hasselaar en dr. ir. Jan van Ginkel Onderzoeksbeschrijving Woningkenmerken hebben invloed op agentia van het binnenmilieu, op het gebruik van de woning en op de gezondheid. Het onderzoek concentreert zich op indicatoren die hanteerbaar zijn als signaal voor kwaliteit of prestatie. De wetenschappelijke verdieping van deze indicatoren draagt bij aan de volgende onderzoekonderdelen: 1. het ontwikkelen van evaluatie-instrumentarium voor de gezondheidskwaliteit van woningen; 2. het toepasbaar maken van het instrumentarium voor de praktijk; 3. het ontwikkelen van innovatieve concepten voor gezond wonen; 4. het ontwikkelen van aanbevelingen voor regelgeving, richtlijnen en keuren. Woningonderhoud en woningverbetering bieden uitgelezen kansen om verbeteringen ten behoeve van gezond wonen door te voeren. Een praktisch hulpmiddel, de Toetslijst Gezond en Veilig Wonen ondersteunt het verkennen van gezondheidsrisico’s en het kiezen van maatregelen. Het doel van dit onderzoek is om professionals in de bouw in staat te stellen de gezondheidskwaliteit van een woning vast te stellen en tevens om de bewoners in staat te stellen de woonomstandigheden te verbeteren.


staan in milieukundig onderzoek. Uit deze voorstudie is gebleken dat het onderwerp prestatieafspraken weinig houvast biedt voor een proefschrifttraject. In 2005 is daarom in overleg met alle betrokkenen besloten het onderwerp van het proefschrift te wijzigen in ‘Bewonersgedrag ten aanzien van duurzaam bouwen maatregelen bij stedelijke vernieuwing’.

Activititen kennisuitwisseling 2005 Rapporten n Toetslijst Gezond en Veilig Wonen (consumentenversie, beschikbaar via internet op www.toetslijstgezondwonen.nl en op papier als Toetslijst Gezond en Veilig Wonen), uitgave SBR en Woonbond. Vakpublicaties n Ginkel J.T. van, E. Hasselaar, 2005, Onderzoek gezondheidsklachten in woningen, Cahier 01 van het Praktijkboek Gezonde Gebouwen, uitgave ISSO/SBR. n Hasselaar, E., 2005, Een nieuwe toetslijst gezond en veilig wonen. Aandacht voor het binnenmilieu, in: Aedes magazine (13-14), pp. 56-59. Congressen n Ginkel J.T. van, E. Hasselaar, 2005, Housing characteristics predicting mould growth in bathrooms, in Proceedings of the 10th international conference on indoor air quality and climate, Indoor Air 2005, 4-9 september, Beijing, China. Presentaties n De toetslijsten zijn gepresenteerd op de Conferentie Gezond Binnen (Platform Binnenmilieu) in november 2005. De toetslijst heeft veel publiciteit gekregen (TROS 14 maart en 19 september 2005, diverse berichten in vakbladen en dagbladen.

37

Belangrijkste resultaten onderzoek 2005 In 2005 is gewerkt aan de implementatie van de Toetslijst Gezond en Veilig Wonen voor consumenten en voor professionsals gewerkt. De consumentenversie heeft voorrang gekregen, omdat bij die groep een grote behoefte aan de toetslijst bestaat. Testversies wezen uit dat de vraagstellingen zo simpel en doeltreffend mogelijk moeten zijn. Het eindoordeel wordt automatisch gegenereerd, voor vier kwaliteitsthema’s en apart voor woningen in lege en bewoonde toestand. De toetslijst voor professionals is uitgebreider en complexer. Een vereenvoudigde versie wordt naar verwachting in maart 2006 getest. Belangrijke onderdelen van deze toets zijn de klachtenbehandeling en de zogenaamde sneltoets, een globale beoordeling van potentiële gezondheidsrisico’s per kamer. Om aan de klachtenbehandeling meer aandacht te geven is het ‘Cahier Onderzoek gezondheidsklachten in woningen’ uitgebracht, als onderdeel van het Praktijkboek Gezonde Gebouwen door ISSO/SBR. Werkplan 2006 In 2006 ligt het accent op de volgende onderwerpen: n testen en uitbrengen van de Toetslijst Gezond en Veilig Wonen voor professionals; n implementatie van de toetslijst voor professionals, onder meer met introductiecursussen; n ontwikkelen van een nieuwe toetslijst voor het beoordelen van concepten op gezondheidsaspecten en het beoordelen van plannen voor renovatie en nieuwbouw, met als doelgroep het VAC.wonen netwerk, architecten, adviseurs en onderzoekers; n start het ontwikkelen van kwaliteitscriteria (programma’s van eisen) voor gezond-wonen-concepten; n wetenschappelijke verdieping van indicatoren, b.v. rond luchtkwaliteit. Evert Hasselaar hoopt in 2006 te promoveren op een proefschrift met als titel ‘Health performance of housing, indicators and tools’.

38

Deelonderzoek 3.4a Strategisch voorraadbeleid en herstructurering Onderzoekers drs. Nico Nieboer, Maaike Vegter, dr.ir. Vincent Gruis en drs. Linda Leber (tot juli 2005) Onderzoeksbeschrijving Centraal in dit onderzoek staat op welke wijze sociale en commerciële verhuurders via hun woningvoorraad inspelen op de dynamiek in de woningmarkt, zoals het tegengaan van sociaal-economisch verval van buurten en het inspelen op demografische ontwikkelingen zoals de vergrijzing. De effecten van het huidige beleid worden in kaart gebracht. Vervolgens worden methoden en technieken aangedragen die het beleid kunnen structureren en systematiseren. Het onderzoek bestaat uit verschillende onderdelen: n een deel dat ingaat op de effecten van het voorraadbeleid van professionele woningbeheerders op de inkomenssamenstelling in herstructureringsbuurten; n een deel dat ingaat op de huisvesting voor ouderen; n een deel dat ingaat op het gebruik van financieel en maatschappelijk rendement in het voorraadbeleid. Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 Wat het onderzoek naar de bevolkingseffecten van het

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Rapporten n Vegter, M., 2005, Beleggers en wonen en zorg; onderzoek naar investeringen van institutionele beleggers in woonzorgcombinaties voor ouderen, Gouda (Habiforum). n Gruis, V., 2005, De Balanced Scorecard in het strategisch voorraadbeleid; naar een instrument voor meting van maatschappelijk en financieel rendement, Gouda (Habiforum). n Leber, L., 2005, Inventarisatie wonen en zorg; literatuurstudie naar woonzorgcombinaties, Gouda (Habiforum). Vakpublicaties n Gruis, V. en N. Nieboer (red.), 2004, Asset Management in the Social Rented Sector; Policy and Practice in Europe and Australia, Dordrecht (Kluwer Academic Publishers). n Gruis, V., 2005, Hulpmiddel voor strategisch voorraadbeleid. BSC geeft inzicht in maatschappelijk en financieel rendement, in: Aedes magazine, nr. 17-18, pp. 40-43. n Nieboer, N., 2005, Strategisch voorraadbeleid, in: Kramer, M. (red.), Praktijkhandboek Innovatief Renoveren en Herstructureren, Amsterdam (WEKA Uitgeverij). Congressen n Nieboer, N., 2005, The disputable role of the built environment in liveability, ENHR conference, Reykjavík, 29 juni-2 juli. n Gruis, V., N. Nieboer, 2005, Government regulation versus market orientation in social housing management, ERES conference, Dublin, 15-18 juni. Presentaties n 23 juni 2005: presentatie over voorraadbeleid door sociale verhuurders in verschillende Europese landen. n 24 november: presentatie op de studiedag Strategisch technisch beheer.

Werkplan 2006 Voor het onderzoek naar de bevolkingseffecten worden twee peildata aangehouden. De CBS-gegevens over de tweede peildatum komen midden 2006 beschikbaar. Daarna zullen voor de geselecteerde buurten de verschuivingen in inkomenssamenstelling worden nagegaan en worden vergeleken met andere buurten in dezelfde gemeente. Het onderzoek naar ouderenhuisvesting onder woningcorporaties wordt begin 2006 afgerond. Wat het bedrijfsstijlenonderzoek betreft wordt de in 2005 ontwikkelde typologie aangescherpt en geconcretiseerd door middel van verkennende casestudies.

Deelonderzoek 3.4b Leefbaarheid en waardeontwikkeling Onderzoekers drs. Marnix Koopman Onderzoeksbeschrijving Het onderzoek ‘Leefbaarheid en waardeontwikkeling’ beweegt zich op het breukvlak van het meten van de maatschappelijke prestatie van corporaties en het bepalen van de economische effecten van de leefbaarheidsaanpak door de corporatie in buurten. Deze economische effecten zijn bijvoorbeeld een geringer aantal verhuisbewegingen onder zittende huurders, een betere verhuurbaarheid van het woningaanbod en een hogere waarde van de sociale huurwoningen. Een waardestijging van het nabijgelegen privaat bezit zou nog opbrengsten voor derden kunnen opleveren. Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 Het onderzoek is in 2005 gestart. Naast het ontwikkelen van een theoretisch kader, het opzetten van de dataverzameling bij een van de deelnemende corporaties (Woonbron) en een verkennende studie van twee wijken waar de laatste jaren sterk is ingezet op leefbaarheid (Schiemond en de Beverwaard in Rotterdam) is een eerste kwantitatieve analyse uitgevoerd. Gebleken is dat de woningwaarden tussen de diverse buurten sterk verschillen, waar de waardeverschillen binnen de afzonderlijke buurten vrij klein zijn. De populariteit van huurwoningen, gemeten aan de reactiegraad, verschilt daarentegen nauwelijks tussen de diverse buurten, maar vertoont weer grote verschillen binnen iedere afzonderlijke buurt. Opvallend genoeg bleken hier de buurtdelen die slecht bekend staan juist over de grootste populariteit te beschikken. De voorzichtige conclusies die hieraan verbonden mogen worden, zijn dat de woningwaarde wordt beïnvloed door statusverschillen tussen de diverse buurten, terwijl verschillen in de verhuurbaarheid van de woning (en waarschijnlijk ook de verhuisbeweging onder zittende huurders) voortvloeien uit verschillende leefomstandigheden per straat of complex. De volgende stap in het onderzoek is nu om vast te stellen welke elementen van de omgevingkwaliteit van invloed zijn op de status van de buurt of leefbaarheid in de directe woonomgeving en op welke wijze de leefbaarheidaanpak van de corporatie ingrijpt op de omgevingkwaliteit.


‘transformatiebeleid’ betreft, is in 2005 veel aandacht besteed aan de selectie van geschikte buurten voor de casestudies. Vanwege de beperkte beschikbaarheid van statistische gegevens op woning- of huishoudensniveau en ook vanwege de langzame voortgang van de herstructurering van de woningvoorraad, zijn er weinig geschikte buurten. Niettemin zijn er vijf verspreid over Nederland liggende buurten geselecteerd. Mogelijk komen er nog twee bij. Tevens is een uitgebreide literatuurstudie verricht naar de bevolkingseffecten van eerdere vormen van stedelijke vernieuwing in Nederland. Hierbij is met name ingegaan op de stadsvernieuwing uit de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. Naar de invloed van de vergrijzing in het voorraadbeleid is inventariserend onderzoek gedaan bij zowel vastgoedbeleggers als woningcorporaties. Vastgoedbeleggers zien in het toenemend aantal ouderen marktkansen, maar zijn toch terughoudend om in ouderenhuisvesting te investeren. De extra kosten en het negatieve imago van oud-zijn vormen twee verklaringen voor deze terughoudendheid. Het onderzoek onder corporaties wordt begin 2006 afgerond. Het in 2005 uitgevoerde onderzoek naar het financieel en maatschappelijk rendement van het voorraadbeleid heeft betrekking op de strategische oriëntatie van corporaties. Er is een theoretische indeling gemaakt van concepten van maatschappelijk ondernemerschap (bedrijfsstijlen). In deze typologie worden corporaties onderscheiden naar hun focus op financieel versus maatschappelijk rendement, de breedte van hun activiteiten en hun innovativiteit. Het onderzoek naar bruikbaarheid van een ‘balanced score card’ binnen het voorraadbeleid is afgerond. De praktijkstudie bij twee corporaties heeft laten zien dat dit instrument wel geschikt is om de realisering van voorgenomen doelstellingen te volgen (monitoring), maar weinig waarde heeft in de ontwikkeling van beleid.

Werkplan 2006 In 2006 zal worden aangevangen met de uitvoering van een eerste bewonersenquête in de twee reeds onderzochte wijken, om te achterhalen of en welke leefbaarheidsmaatregelen door bewoners herkend en gewaardeerd worden. De uitkomst van deze enquête zal

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Congressen n When neighbourhood reputation and residential satisfaction diverge. Paper gepresenteerd tijdens de conferentie Doing, thinking, feeling home, Delft, 14-15 oktober 2005.

39

worden verwerkt in de eerste deelstudie ‘Leefbaarheidof imagoprobleem?’ in het grotere onderzoek, dat medio 2006 moet verschijnen. Na de selectie van enkele wijken met leefbaarheidproblemen bij de overige deelnemende corporaties, zal de enquête worden herhaald in deze wijken. Voorwaarde voor opname als testcase is dat een wijk wel leefbaarheidproblemen bezit of heeft bezeten, maar dat er niet geherstructureerd wordt. De uitkomsten van de enquête voor alle wijken zullen worden gepresenteerd in een vakpublicatie. Naast de uitvoering van de eerste bewonersenquête (welke eind 2007/begin 2008 herhaald wordt) zal 2006 worden gebruikt om de dataverzameling bij de overige deelnemers op te starten en een verdere verdieping in het onderzoek aan te brengen. De aandacht gaat hierbij met name uit naar de relatie tussen de omgevingskwaliteit en de status van de buurt of leefbaarheid in de directe woonomgeving. Gezien de eerste resultaten zal als maatstaf voor de status van de buurt de woningwaarde worden gehanteerd, terwijl leefbaarheid in de woonomgeving gerelateerd wordt aan het individuele verhuisgedrag van zittende huurders en keuzegedrag van woningzoekende huurders.

Deelonderzoek 3.5 Bouwregelgeving voor de verbetering van de kwaliteit van de bestaande voorraad Onderzoekers ir. Amarins van der Bos, dr. Frits Meijer, dr. ir. ing. Henk Visscher Onderzoeksbeschrijving De kwaliteit van de bestaande woningvoorraad in de steden voldoet niet volledig aan de wensen van veel woonconsumenten. Om de kwaliteit te verbeteren is een ingreep in de woningvoorraad nodig. De benodigde kwaliteitsverbetering komt in de praktijk echter niet goed van de grond, doordat de bouwregelgeving complex is en teveel is gericht op de nieuwbouw in plaats van de bestaande voorraad. In dit onderzoek wordt op een rij gezet welke knelpunten zich voordoen bij het beheer en de verbetering van de kwaliteit van de woningvoorraad. Tevens gaan we na hoe woningcorporatie op een effectievere en efficiëntere manier kwaliteitsbeleid kunnen voeren. Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 In het 2005 zijn twee deelonderzoeken afgerond. Ten eerste is onderzoek gedaan naar knelpunten die woningcorporaties ervaren bij het verbeteren van de kwaliteit van hun woningen en de maatregelen die de overheid neemt om de knelpunten te verminderen. Niet alle knelpunten die naar voren komen, worden door corporaties als probleem ervaren. Corporaties zijn bekend

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Rapporten n Bos, A. van der, 2005, Belemmerende bouwregelgeving voor de voorraad, Gouda (Habiforum). Congressen n Bos, A. van der, H. Visscher en F. Meijer, 2005, Existing housing stock: how to improve the building quality?, in: Rethinking and revitalizing construction safety, health, environment and quality, CIB-Congress 2005, Port Elizabeth, South Africa. n Meijer, F., 2005, Online building permit procedures in the Netherlands: a European perspective, in: Rethinking and revitalizing construction safety, health, environment and quality, CIB-Congress 2005, Port Elizabeth, South Africa. n Visscher, H., L. Sheridan en F. Meijer, 2005, Systems of performance based requirements for housing gin Europe, in: Rethinking and revitalizing construction safety, health, environment and quality, CIB-Congress 2005, Port Elizabeth, South Africa. n Meijer, F en H. Visscher, 2005, Enforcing building regulations: private versus public responsibilities, in: Rethinking and revitalizing construction safety, health, environment and quality, CIB-Congress 2005, Port Elizabeth, South Africa. n Visscher, H. en F. Meijer, 2005, Certification of compliance with public building regulations, in: Rethinking and revitalizing construction safety, health, environment and quality, CIB-Congress 2005, Port Elizabeth, South Africa.

40

Werkplan 2006 Aan de volgende deelonderzoeken wordt in 2006 verder gewerkt: 1. Kwaliteitsbeleid binnen de sociale sector: Er is eind 2005 een start gemaakt met een verkennend onderzoek naar kwaliteitsbeleid binnen de sociale woningsector. Door middel van interviews met medewerkers van de betrokken woningcorporaties zal het huidige kwaliteitsbeleid van woningcorporaties worden geanalyseerd en de informatie over woningkwaliteit waarover zij beschikken, in kaart worden gebracht. 2. Internationaal vergelijkend onderzoek naar kwaliteitsinstrumenten: Er is gewerkt aan een vergelijkend onderzoek naar kwaliteitsinstrumenten in Engeland, waarbij ingezoomd wordt op specifieke kwaliteitsinstrumenten van en voor sociale woningbeheerders. Hoe gaan overheid en woningcorporaties in Nederland en Engeland om met de kwaliteit van hun sociale huurwoningvoorraad, wat is de feitelijke kwaliteit van de voorraad en hoe effectief en efficiënt is het gevoerde kwaliteitsbeleid. Het onderzoek wordt afgerond met een Nederlandstalig rapport en drie artikelen, waarin Nederland en Engeland met elkaar worden vergeleken.

Deelonderzoek 3.6 Prestatiegerichte samenwerkingsvormen in het technisch beheer van woningen Onderzoekers dr. ir. Ad Straub, dr. ir. Geert Vijverberg, drs. Henk-Jan van Mossel Onderzoeksbeschrijving Door opdrachtgevers, onderhoudsbedrijven en betrokken adviseurs wordt verschillend gedacht over de invulling en uitwerking van nieuwe prestatiegerichte samenwerkingsvormen, de te gebruiken meetmethoden en -instrumenten en de wijze waarop het proces moet worden georganiseerd. Ondanks deze verschillen hebben de betrokken partijen een gezamenlijk belang bij een verdere ontwikkeling hiervan. Doelstelling van het onderzoek is het ontwerp van procesmodellen en procesbenodigdheden voor een prestatiegerichte aansturing en uitvoering van onderhoud en aanpassingen van de woningvoorraad. De centrale vraagstelling luidt: Hoe kunnen prestatiegerichte samenwerkingsvormen tussen professionele opdrachtgevers en opdrachtnemers zodanig worden ingericht dat onderhoud en aanpassing effectief, efficiënt en duurzaam worden aangestuurd, uitgevoerd en gecontroleerd? Promotie-onderzoek van Henk-Jan van Mossel betreft de selectie van onderhoudsbedrijven door woningcorporaties. Hij hoopt een verbetering van begrip te bereiken inzake de ontwikkeling van inkooppakketstrategieen voor technisch beheersdiensten en inzicht te bieden in ontwikkelingsmogelijkheden voor deze strategieën, rekening houdend met waarde voor de klant en financiële baten voor de corporatie.


met regelgeving en vergunningprocedures; zij houden daar al vroeg rekening mee. Naast maatregelen van de overheid kunnen corporaties zelf ook meehelpen aan de vermindering van knelpunten door in een vroeg stadium een overzicht te krijgen van alle regels en vergunningen die van toepassing zijn, door tijdig communiceren met gemeente, burgers en belanghebbenden en één medewerker aan te stellen die contact onderhoudt met de gemeente heeft over alle eisen, vergunningen en procedures van de lopende onderzoeken. Ten tweede is de woningkwaliteit van de sociale sector in beeld gebracht. De KWR-resultaten laten zien dat de bouwtechnische kwaliteit van de sociale huurwoningenvoorraad over de gehele linie goed is. Desondanks is een forse groep huurders van mening dat hun woning slecht onderhouden is. Dit wordt niet gestaafd door de resultaten van de bouwtechnische opnames. Wel zijn de herstelkosten van de woningen die bewoond worden door ‘ontevreden’ huurders flink wat hoger dan de kosten van een gemiddelde woning in dat segment. Bij de vooroorlogse en vroeg-naoorlogse eengezinswoningen is het aantal woningen herstelkosten boven € 2.500 verhoudinggewijs groot. Voor corporaties in de kleinere gemeenten die veel vroeg naoorlogse rijtjeswoningen in bezit hebben, zijn de hoge herstelkosten (gemiddeld € 4.350) een aandachtspunt.

Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 Het prestatiegericht onderhoudsproces is vormgegeven in verschillende procesmodellen voor samenwerking tussen woningcorporaties en onderhoudsbedrijven. De samenwerking krijgt concreet vorm door het vastleggen van prestatie-eisen. De in 2004 en 2005 ontwikkelde Basisinformatie bouwkundig onderhoud geldt als onderlegger voor de uitwerking van prestatie-eisen voor kozijnen, ramen, deuren en puien, buitenwanden, balkons en galerijen en platte daken, waarvan er enkele al zijn onderzocht. Tevens is een financiële vergelijking gemaakt tussen traditioneel werken en prestatiegericht samenwerken. Ook is onderzoek gestart naar prestatiegerichte samenwerking bij meer ingrijpende fysieke ingrepen (groot onderhoud, renovatie al dan niet gekoppeld aan stedelijke vernieuwing). Woningcorporaties kopen onderhoud(sdiensten) in op basis van de invloed van het onderhoud op het woongenot/woonbeleving van de eindgebruikers en mede-buurtbewoners, en de financiële impact van onderhoud. In 2005 is door Henk-Jan van Mossel de vragenlijst voor een enquête naar bewonerspreferenties ten aanzien van onderhoud en onderhoudsdiensten opgesteld en getoetst door middel van een pilot. In 2004 is een sectorbrede enquête uitgevoerd onder woningcorporaties. Hierover is eind 2005 gepubliceerd. Uit de enquête komt naar voren dat het strategisch voorraadbeleid, het technisch beheer en de eigen onderhoudsdiensten sterk in beweging zijn. Hierover is door Corpovenista op 24 november een goed bezochte studiedag georganiseerd.

41

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Rapporten n Vijverberg, G., 2005 Technisch beheer en strategisch voorraadbeleid in de corporatiepraktijk, Gouda (Habiforum). Vakpublicaties n Straub, A., G.A.M. Vijverberg en J.H. van Mossel, 2005, Prestatiegericht samenwerken bij onderhoud. Basisinformatie Bouwkundig Onderhoud, Rotterdam (SBR). n Straub, A., G.A.M. Vijverberg en J.H. van Mossel, 2005, Prestatiegericht samenwerken bij onderhoud. Prestatie-eisen kozijnen, ramen, deuren en puien met ondergronden van hout, metaal en kunststof, Rotterdam (SBR). n Straub, A., G.A.M. Vijverberg en J.H. van Mossel, 2005, Prestatiegericht samenwerken bij onderhoud. De financiële onderbouwing, Rotterdam (SBR). n Straub, A., J.H. van Mossel en G.A.M. Vijverberg, 2005, Prestatiegericht onderhoud is beter en goedkoper, in: Aedes magazine 19, pp. 56-59. n Straub, A., 2005, Samenwerkingsmodellen voor bouwkundig onderhoud gebouwen, in: Gebouwbeheer 6, pp. 18-21. n Straub, A. en G.A.M. Vijverberg, 2005, Kosten verlagen door prestatiegericht samenwerken, in: De Vastgoedbeheerder 7, pp. 28-35. n Vijverberg, G.A.M. en A. Straub, 2005, Succesvol inkopen van onderhoud, in: Facility management magazine 135, pp 53-57. Congressen n Mossel, H.J. van, A new perspective on performance-based maintenance procurement by Dutch housing associations. Paper gepresenteerd op het CIB W92/T23/W107 International symposium on procurement systems, Las Vegas, februari 2005. n Straub, A, Performance-based partnership forms for maintenance by Dutch housing associations. Paper gepresenteerd op het CIB W92/T23/W107 International symposium on procurement systems, Las Vegas, februari 2005. n Straub, A. en J.H. van Mossel, 2005, Performance-based maintenance procurement by Dutch housing associations. Paper gepresenteerd op IPSERA Conference, Archamps, april 2005. n Straub, A., 2005, Cost savings of long-term performance-based maintenance partnering. Paper gepresenteerd op CIB International symposium, Helsinki, juni 2005. n Vijverberg, G.A.M., 2005, A comparison of social housing in the Netherlands and England on characteristics and quality. Paper gepresenteerd op CIB International symposium, Helsinki, juni 2005. Presentaties n Straub, A., Inhoudelijke toelichting prestatiegericht samenwerken bij gevelonderhoud. Onderzoekspresentatie SBR-studiemiddag Prestatiegericht uitbesteden van gevelonderhoud, Zeist, 31 maart 2005. n Vijverberg, G.A.M., Financiële vergelijking prestatiegericht samenwerken en traditioneel inkopen. Onderzoekspresentatie WVBsymposium, Zeist, 27 april 2005. n Straub, A., State of the art en ontwikkelingen technisch beheer. Presentatie studiedag Strategisch technisch beheer bij woningcorporaties, Delft, 24 november 2005. n Vijverberg, G.A.M., State of the art en toekomstverwachting eigen onderhoudsdiensten woningcorporaties. Presentatie studiedag Strategisch technisch beheer bij woningcorporaties, Delft, 24 november 2005. n Straub, A., Prestatiegericht beheer en onderhoud. Onderzoekspresentatie bijeenkomst Stichting Vastgoedbeheer LOGO, Utrecht, 16 december 2005. n Vijverberg, G.A.M., Ontwikkelingen prestatiegericht samenwerken bij Vastgoedonderhoud. Onderzoekspresentatie bijeenkomst managers onderhoud Portaal, Baarn, 21 februari 2005.

Werkplan 2006 In 2006 wordt verder gewerkt aan prestatie-eisen voor buitenwanden (beton, metselwerk en voegwerk, pleisterwerk en schilderwerk op steenachtige materialen), balkons en galerijen en platte daken. Ook wordt gewerkt aan basisinformatie over het prestatiegericht samenwerkingsproces bij installatieonderhoud. Daarnaast wordt onderzoek uitgevoerd naar prestatiegericht samenwerken bij onderhoud tijdens stedelijke vernieuwing. Henk-Jan van Mossel voert een enquête over bewonerspreferenties ten aanzien van onderhoud en onderhoudsdiensten uit.

42

Onderzoeker ir. Milou Beerepoot Onderzoeksbeschrijving Het invoeren van energieprestatieregelgeving is een van de vereisten van de Richtlijn Energie Prestatie van Gebouwen (2002/91/EC) die in de periode 2006 tot 2009 in alle Europese lidstaten dient te worden ingevoerd. De verplichte energiecertificering van gebouwen zal om een extra inspanning van woningcorporaties vragen. Vaak wordt verondersteld dat energieprestatieregelgeving leidt tot innovaties, dit is echter nog niet eerder onderzocht. Nederland bevindt zich op dit gebied in een unieke situatie aangezien dit het enige land is waar jarenlange ervaring bestaat met energieprestatiebeleid. De probleemstelling van dit onderzoek luidt: welke effecten heeft energieprestatieregelgeving op het gebied van energietechniekontwikkeling voor woningbouw en welke effecten zijn te verwachten voor bestaande bouw? Het doel van dit onderzoek is tweeledig: 1. Inventarisatie van effecten van energieprestatiebeleid voor nieuwbouw aan de hand van de Nederlandse situatie, met de nadruk op de invloed van de energieprestatieregelgeving op innovatieontwikkeling en toepassing. 2. Inventarisatie van de mogelijkheden van energiecertificering voor bestaande bouw zoals verplicht gesteld door de Richtlijn Energie Prestatie van Gebouwen.

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Vakpublicaties n Beerepoot, M., 2005, The contribution of the EC energy certificate in improving sustainability of the housing stock, in: Environment and Planning B - planning and design, Volume 32, pp 21 -31. n Beerepoot, M., 2005, De EPN voorbij: energiebeleid in woningbouw in de toekomst, in: Nieuwsblad Stromen, 16 december 2005, (7), no 22, p. 6. Congressen n Beerepoot, M., 2005, The effect of Energy Performance policy in the diffusion of solar thermal systems in buildings: the Dutch experience, presentatie van paper op Congres SREN 2005, 2-8 april 2005, Florence. n Beerepoot, M., The effectiveness of energy labels in improving sustainability of the buildind stock, in: SB05 Tokyo proceedings; The 2005 World sustainable building conference: Action for sustainability (pp. 4417– 4421), SB05 Tokyo National Conference Board, Tokyo. Presentaties n Onderzoekspresentatie tijdens bijeenkomst: De effecten van de invoering van energielabeling voor woningcorporaties, Corpovenista Discussiebijeenkomst, 13 april, Aula TU Delft.

met EPN-berekeningen om voldoende representativiteit te verkrijgen voor statistisch betrouwbare analyses. Voor de doelgroep (corporaties, betrokken partijen in de bouw) zal een workshop worden georganiseerd zodra meer bekend is over de implementatie van de energiecertificering van gebouwen in het kader van de Richtlijn Energie Prestatie van Gebouwen.


Deelonderzoek 3.7 Evaluatie energieprestatiebeleid nieuwbouw en vooronderzoek energiecertificering bestaande bouw

Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 De onderzoeksaanpak voor 2005 bestond uit literatuuronderzoek naar theorieën uit de innovatiewetenschap en de invloed van beleidsinstrumenten op innovatieontwikkeling. Hiervoor is een concept-artikel voor een wetenschappelijk tijdschrift opgesteld. Daarnaast is empirisch onderzoek uitgewerkt waarbij innovatieve effecten van energieprestatiebeleid geëvalueerd worden aan de hand van kwantitatief onderzoek. In 2005 zijn ca. 300 EPN-berekeningen voor woningbouw verzameld over de periode 1997 (1 jaar na introductie), 1999 (1 jaar na eerste aanscherping), 2001 (1 jaar na tweede aanscherping) en 2003 (3 jaar na tweede aanscherping). Door middel van deze tijdreekswaarneming van toegepaste technieken in EPN-berekeningen, rekening houdend met externe invloedsfactoren zoals subsidies e.d., worden de innovatie-effecten van het Nederlandse energieprestatiebeleid voor woningbouw geëvalueerd. Op basis van de database van 2005 is een eerste pilot gedaan naar de techniekontwikkeling na invoering van de EPN. Hierover is een congrespaper geschreven. Tevens is op 13 april een discussiebijeenkomst over dit onderwerp georganiseerd met de titel ‘De effecten van de invoering van energielabeling voor woningcorporaties’. Werkplan 2006 In 2006 wordt het literatuuronderzoek afgerond met de indiening van een artikel voor een wetenschappelijk tijdschrift. Het empirisch onderzoek wordt voortgezet door middel van het uitbreiden van de database

43

Deelonderzoek 4.1 De organisatie van stedelijke herstructurering Onderzoekers drs. Janneke van Bemmel (A), drs. Ton van der Pennen (B), ir. Maaike Muller (tot 1 april 2005), vacature en ir. André Ouwehand (C) Onderzoeksbeschrijving Het doel van dit onderzoek is inzicht krijgen in de besluitvormingsprocessen op lokaal niveau die stedelijke herstructurering beïnvloeden. Inzicht dat een basis genereert voor het ontwikkelen van praktische richtlijnen voor duurzame stedelijke ontwikkeling. Dit kan niet los worden gezien van ontwikkelingen elders en dient te passen binnen een (groot)stedelijk perspectief. De verschillende middelen die nodig zijn om de ambities tot uitvoer te brengen, zijn in bezit van verschillende partijen. Het onderkennen van de onderlinge afhankelijkheden en machtsverhoudingen is een intensief proces en een onontbeerlijke voorwaarde om tot een hoogwaardige vernieuwing te komen. In dit onderzoek zijn in 2005 drie hoofdlijnen aan de orde geweest: A. Kennis en leren in lokale netwerken voor stedelijke vernieuwing B. Stedelijke vernieuwing in de tijd gevolgd C. De regie van de stedelijke herstructurering. Naast deze drie hoofdlijnen zijn in 2005 twee deelstudies aan de orde geweest. De eerste was een gezamenlijke deelstudie naar de rolverdeling tussen gemeente en corporaties op lokaal niveau (zie verder onder A). Voor de tweede deelstudie, gericht op bewonersparticipatie, is in de loop van 2005 een uitgewerkte onderzoeksopzet gemaakt en geaccordeerd door de begeleidingscommissie. Gezien het feit dat in Corpovenistaonderzoek 2.3 al uitgebreider aandacht wordt besteed aan bewonersparticipatie, is besloten deze deelstudie niet door te zetten. A. Kennis en leren in lokale netwerken voor stedelijke vernieuwing Dit promotieonderzoek bestudeert hoe leren plaatsvindt in stedelijke vernieuwingsprocessen. Het doel van dit onderzoek is om bij te dragen aan betere stedelijke vernieuwingsprocessen door het versterken van leren. De meerwaarde van leren voor stedelijke vernieuwingsprocessen is met name dat op momenten waarop besluiten worden genomen, de relevante in het netwerk aanwezige kennis daadwerkelijk wordt benut. De onderzoeksvragen: n Hoe vindt leren plaats in lokale netwerken voor stedelijke vernieuwing? Hoe wordt kennis ontwikkeld, gedeeld, toegepast en geëvalueerd? n Welke factoren belemmeren leren in netwerken voor stedelijke vernieuwing? Voorbeelden zijn onderling wantrouwen, onheldere visie, uiteenlopende opleidingsachtergronden en waarden, frequente wisselingen van baan door medewerkers. n Welke factoren bevorderen leren in netwerken voor stedelijke vernieuwing? Voorbeelden zijn een open cultuur, vertrouwen, het organiseren van kennisbijeenkomsten en een gedeelde visie. n Hoe kan leren in netwerken voor stedelijke vernieuwing worden bevorderd?

44

B. Stedelijke vernieuwing in de tijd gevolgd Aan de hand van theoretische inzichten omtrent besluitvormingsprocessen in complexe beleidscontexten en empisch onderzoek in de praktijk van de stedelijke vernieuwing, worden de rollen en ambities van de betrokken partijen geanalyseerd. Hierbij staan in het bijzonder de relatie tussen fysieke en sociale ambities in de belangstelling. Het doel van het onderzoek is om een systematisch inzicht te verkrijgen in het lokale besluitvormingsproces van stedelijke vernieuwing, waarbij sprake is van een veelheid aan actoren met verschillende machtsmiddelen om het proces te sturen, maar van elkaar afhankelijk zijn. Op basis van deze inzichten worden aanbevelingen geformuleerd. C. De regie van de stedelijke herstructurering De regie van de stedelijke herstructurering kunnen we definiëren als het proces van samenwerking en afstemming tussen de verschillende bij de stedelijke herstructurering betrokken partijen en de sturing en sturingsinstrumenten die de verschillende partijen inzetten om de verschillende schaalniveaus aan elkaar te koppe-

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Rapporten n Bemmel, J. van en M. Muller, 2005, Gemeente en corporaties vernieuwen de stad. Samenwerking binnen de stedelijke vernieuwing, Gouda (Habiforum). Vakpublicaties n Bemmel, J. van en M. Muller, 2005, Samenwerken kun je leren, in: Rooilijn, (38) 4. n Pennen, T. van der, 2005. Verstrengeling en ontknoping. De sociale en fysieke opgave in de praktijk, in: Handboek Sturing in de sociale sector. Den Haag (Elsevier, D1-3). n Pennen, T. van der, 2005. Sturingsambities bij een complexe opgave: stedelijke vernieuwing, in Handboek Sturing in de sociale sector. Den Haag (Elsevier, D1-1). n Pennen, T. van der, 2005. Actor strategies in decentralized policy networks, in: Journal of Housing and the Built Environment, volume 21, pp. 1-15. n Pennen, T. van der, 2005. Gelijkwaardigheid is cruciaal. Interactieve beleidsvoering, in: Aedes magazine, 20. Congressen n Bemmel, J. van, Learning in urban renewal. Towards a research agenda. Paper gepresenteerd tijdens de ENHR International Conference in Reykjavik, IJsland, 29 juni2 juli 2005. n Pennen, T. van der, Urban renewal and the lessons of the past: Citizens involvement in the decision-making process. AESOP congres; The dream of a greater Europe, Vienna, 13-17 juli, 2005. n Pennen, T. van der, Urban renewal and the lessons of the past: The rigidity of the organisation. ERSA congres: Land use and water management in a sustainable network society. Amsterdam, 23-27 augustus 2005. Presentaties n Pennen, T. van der, Spiegel voor de Rotterdamse samenwerking bij herstructurering. Voordracht op het stadhuis Rotterdam, 28 juni 2005. n Pennen, T. van der, De organisatie van wonen en zorg. Lezing Kloosterkerk Amsterdam, 22 november 2005.

Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 A. Kennis en leren in lokale netwerken voor stedelijke vernieuwing In 2004 is een inventariserend onderzoek gedaan naar de samenwerking bij stedelijke vernieuwingsprocessen. De posities van gemeenten en woningcorporaties zijn sterk veranderd, met name vanwege de verzelfstandiging van corporaties en een verschuiving van middelen bij gemeenten. De volgende knelpunten in de samenwerking kwamen naar voren: het is lastig elkaar aan afspraken te houden, de belangen verschillen, er zijn taal- en cultuurverschillen, er wordt vaak slecht gecommuniceerd, de vaardigheden en kennis van medewerkers schieten soms te kort en werknemers hebben soms moeite met de nieuwe rol van hun organisatie. In 2005 is een casus uitgevoerd in Rotterdam Hoogvliet waarbij het ontwikkelen, delen, benutten en evalueren van kennis is onderzocht. Er zijn professionals geïnterviewd en vergaderingen op diverse overlegniveaus bijgewoond. Aan het rapport wordt nog gewerkt. B. Stedelijke vernieuwing in de tijd gevolgd In 2004 werd een pilot study afgerond in twee herstructureringsgebieden (Amsterdam en Rotterdam). Inzicht is verkregen in de totstandkoming van het beleidsnetwerk en de sturingsambities van de van elkaar afhankelijke partijen. In beide gevallen vervulde de woningcorporatie een voortrekkersrol, die niet vanzelfsprekend was, en sloot een alliantie, een hecht samenwerkingsverband, met relevante private partijen. De gemeente, als aangwezen lokale regiseur, bleef aanvankelijk op de achtergrond. Duidelijk is geworden dat samenwerking niet vanzelfsprekend tot stand komt en verloopt. Verschillende strategieën, van confrontatie tot consensus, zijn gehanteerd. Het werken aan een gemeenschappelijk gedragen probleemdefinitie bleek een effectief middel te zijn om de partijen te binden: een werkbaar compromis. De totstandkoming hiervan is niet te bereiken op een achternamiddag of van achter een bureau. Het vroeg veel energie, bevlogenheid, overredingskracht en overleg om andere partijen te overtuigen. Al met al konden we een aantal suces en faalfactoren onderscheiden. Deze pilot is in 2005 verder doorgezet en uitgebreid met vier andere cases (Groningen, Amersfoort, Emmen en Eindhoven). Naast deze casestudie is een survey in de G-27 gemeenten uitgezet. In beide onderzoeken wordt het besluitvormingsproces geanalyseerd in het bijzonder gaat de aandacht uit naar de sociale en fysieke ambities die bij herstructurering worden geformuleerd.

Werkplan 2006 A. Kennis en leren in lokale netwerken voor stedelijke vernieuwing Begin 2006 komt het rapport van de casus in Rotterdam Hoogvliet gereed. In 2006 en 2007 volgen nog twee casussen in andere, nog nader vast te stellen, stedelijke vernieuwingswijken waarin het leren wordt onderzocht. De eerste casus had een behoorlijk exploratief karakter. De casussen die nog volgen zullen een sterkere relatie met de theorie hebben en meer volgens een vooraf opgezette structuur worden uitgevoerd. Daarnaast zal in het vervolgonderzoek niet alleen gekeken worden naar hoe leren plaatsvindt, maar zal ook explicieter gezocht worden naar factoren die het ontwikkelen, delen, toepassen en evalueren van kennis belemmeren en bevorderen. Op basis daarvan wordt een model ontwikkeld dat bestaat uit aanbevelingen waarmee aan leren vorm kan worden gegeven binnen netwerken van stedelijke vernieuwing. B. Stedelijke vernieuwing in de tijd gevolgd De resultaten van het onderzoek naar de actuele herstructureringspraktijk (de casestudie en het survey) worden in workshops, op congressen en in papers en artikelen gepresenteerd. Een meer integrale rapportage zal in juni 2006 verschijnen. Hetzelfde kan worden gezegd over de historische analyse (de stadsverniewing en de sociale vernieuwing). Verslaglegging vindt op verschillende wijzen plaats, zowel mondeling als schriftelijk en voor het eind van 2006 is een interim-publicatie beoogd.


len. Vernieuwingsprocessen in de ene wijk hebben invloed op processen in de andere wijk, en vragen om een vorm van regie. Deze definitie legt bewust de regie van de stedelijke herstructurering niet bij slechts één partij neer en omvat zowel de wijze van sturen, de daarbij gebruikte instrumenten als ook het institutionele kader.

C. De regie van de stedelijke herstructurering Zodra de promovendus geworven is, zal het promotievoorstel verder uitgewerkt worden, vindt verdere literatuurstudie plaats en wordt gestart met een eerst casestudie in een grootstedelijke regio.

C. De regie van de stedelijke herstructurering In 2005 is de onderzoeksopzet uitgewerkt, door het vertrek van de promovenda en het niet snel kunnen aantrekken van een opvolger, heeft het werk stilgelegen. De verwachting is dat begin 2006 een nieuwe promovendus geworven kan worden.

45

Deelonderzoek 4.2 Het stedelijke vernieuwingsnetwerk. Verkenning in theorie en praktijk Onderzoekers dr. ir. Marja Elsinga, dr. Marietta Haffner, drs. ing. Gerard van Bortel, drs. Arjen Wolters. Onderzoeksbeschrijving De praktijk leert dat corporaties bij het uitvoeren van stedelijke vernieuwingstaken te maken hebben met een netwerk van betrokken organisaties. Het functioneren van dit netwerk en het effect van sturingsinstrumenten hierbinnen vormen de kern van dit onderzoeksproject middels de vraag: Welke bijdrage kan de bestuurskundige netwerkbenadering leveren aan het vergroten van het inzicht in de werking van een netwerk van stedelijke vernieuwing en aan de sturing binnen het netwerk? De onderzoeksvragen hebben betrekking op de inzichten die de netwerkbenadering biedt in de samenstelling, het functioneren en het sturen van netwerken, de samenstelling van een netwerk in de stedelijke vernieuwing, de taken en prestaties van de verschillende actoren in een netwerk in de stedelijke vernieuwing, de relevante sturingsinstrumenten in het woonbeleid die vanuit de bestuurskundige netwerkbenadering kunnen worden ingezet om de (prestaties van woningcorporaties in de) stedelijke vernieuwing te bevorderen en de waargenomen effecten van deze instrumenten. Belangrijkste onderzoeksresultaten in 2005 In 2005 verscheen een rapport waarin de eerste fase

Activiteiten kennisuitwisseling 2005 Rapporten n Bortel, G., van, en M. Elsinga, 2005, Prestaties van corporaties in de stedelijke vernieuwing. Casestudy Den Haag, Delft (Onderzoeksinstituut OTB). n Haffner, M., M. Elsinga en A. Wolters, 2005, Het stedelijke vernieuwingsnetwerk. Verkenning in theorie en praktijk, Gouda (Habiforum). Vakpublicaties n Bortel, G.,van, M. Elsinga en A. Wolters, 2005, Persoonlijke chemie doorslaggevend. Corpovenista-onderzoek naar prestaties van woningcorporaties, in: Aedes magazine 6, pp. 18-21. Congressen n Bortel, G.A., van, M. Elsinga, en A.G. Wolters, A network perspective on the organisation of social housing in the Netherlands: the case of urban renewal in Den Haag. Paper gepresenteerd tijdens de ENHR International Conference Housing in Europe, Reykjavik: University of Iceland, The Urban Studies Institute, 29 juni-3 juli 2005. Presentaties n Haffner, M.E.A., Stedelijke vernieuwingsnetwerk. In theorie en praktijk. Onderzoekspresentatie en debat tijdens Discussiebijeenkomst Prestaties in de buurt; Corpovenista en de WRR in debat; presentatie in parallelsessie 2 Prestaties van woningcorporaties, Delft, 20 september 2005.

46

van het onderzoek is samengevat. Beginpunt was dat woningcorporaties er sinds de verzelfstandiging gezamenlijk met gemeenten en andere actoren op het lokale of regionale niveau uit moeten zien te komen. Voor het beleidsterrein Wonen levert de bestuurskundige benadering van De Bruijn en Ten Heuvelhof (1991, 1999) een duidelijke structuur voor de beschrijving van de samenwerking in een stedelijkevernieuwingsnetwerk. De interdependenties tussen partijen in een netwerk, de gebruikte beïnvloedingsstrategieën en –instrumenten kunnen in beeld worden gebracht. Geconcludeerd is op basis van de literatuur, de gesprekken met sleutelpersonen en de gesprekken die gevoerd zijn voor de casestudie (het stedelijke vernieuwingsnetwerk in Den Haag) dat er verschillende visies zijn over het functioneren van corporaties (in de stedelijke vernieuwing). Deze visies bepalen hoe beïnvloedingsinstrumenten kunnen worden beschouwd. Een zelfde instrument kan dan ook op twee manieren worden ingevuld. Naarmate een woningcorporatie meer als verlengstuk van het openbaar bestuur wordt gezien, kunnen bijvoorbeeld prestatieafspraken of de visitatie meer ingevuld worden als een instrument ‘sturen op afstand van de overheid’ in de vorm van een externe beoordeling. Naarmate een corporatie meer functioneert als een zelfstandige maatschappelijke onderneming is er meer voor te zeggen om deze instrumenten in het kader van zelfregulering (leren) en/of maatschappelijke regulering (verantwoording afleggen) een invulling te geven. Uit de casestudie Den Haag zijn de meerzijdige prestatieafspraken en het maatwerk van het CFV de cruciale netwerkinstrumenten gebleken voor een succesvolle samenwerking. Daarnaast speelden de grote inzet van personen en de goede samenwerking tussen personen een belangrijke rol. Werkplan 2006 Op de agenda staam twee casestudies naar de samenwerking in stedelijke vernieuwingsnetwerken. In deze casestudies worden de inzichten uit de eerste fase van het onderzoek verdiept. Er wordt gefocust op een bepaald aspect van een netwerk. Zo staat voor de case Amsterdam (Vogeldorp/Disteldorp) de samenwerking tussen de woningcorporaties en de lokale overheid centraal, in het bijzonder de samenwerking met de stadsdelen en de centrale stad. De invloed van andere partijen die cruciaal is gebleken voor de samenwerking wordt, ook in beeld gebracht. Bij alle partijen wordt geinformeerd naar de doelen die door de interactie in het netwerk bereikt zijn en of deze bereikte doelen een voor de actoren bevredigend resultaat hebben opgeleverd. Deze vragen worden aan de hand van het driestappenmodel van Teisman (1998) geanalyseerd: achteraf vragen naar de tevredenheid met de uitkomsten, vaststellen van oorspronkelijke doelen, vaststellen van de rol van het besluitvormingsproces.

De bestedingen in 2005 bestaan uit de kosten van de onderzoeksprojecten (bestede uren door onderzoekers en begeleiders), coördinatiewerkzaamheden, managementondersteuning en kennisoverdracht. De loonkosten van onderzoekers, begeleiders en coördinatoren komen in aanmerking voor BSIK-subsidie. De Corpovenistabijdrage bedraagt 30 procent van de kosten. De kosten voor managementondersteuning en materiele kosten ten behoeve van kennisoverdracht voor specifieke Corpovenista-activiteiten komen niet in aanmerking voor een BSIK-bijdrage. Deze kosten worden integraal aan het Corpovenistabudget doorbelast. In 2005 is een start gemaakt met de onderzoeken 1.5 en 3.4b. Onderzoek 2.3 zal in 2006 van start gaan. Onderzoek 4.3 is begin 2005 afgerond. Voorts zijn de onderzoeken, die in 2004 zijn gestart, in 2005 gecontinueerd.

de niet bestede middelen in 2005 worden gereserveerd voor de afronding van onderzoeken in 2008. Zie de tabel op pagina 48-49


Bijlage B Financieel overzicht 2005

De totale realisatie is vergelijkbaar met de realisatie in 2004. Hiermee blijven de bestedingen in 2005 wat achter ten opzichte van de begroting die voor dit jaar was gemaakt. Onderzoek 1.4 was wel in de begroting opgenomen maar is in 2005 nog niet gestart. Een groot deel van de onderzoeken laat een besteding zien die vrijwel overeenkomt met de begroting. Bij een enkel onderzoek blijft de besteding door capaciteitsgebrek ruimschoots achter ten opzichte van de begroting. Het nieuwe onderzoek over waardeontwikkeling van woningen (3.4b) is wat later gestart dan waarvan in de begroting was uitgegaan. De kosten voor kennisoverdracht zijn lager uitgevallen dan begroot. Het betrof hier de kosten voor de ondersteuning door KEI en voor de organisatie van kennisoverdrachtbijeenkomsten (zie hierover ook het hoofdstuk Kennisuitwisseling). Hierbij wordt nog het onderscheid gemaakt tussen bijeenkomsten waarbij deelnemers geen bijdrage behoefden te betalen (onder meer de WRR-bijeenkomst en de themabijeenkomst ‘Reputaties op drift’) en de OTB-studiedag ‘Strategisch technisch beheer bij woningcorporaties’ met veel betalende deelnemers. Deze studiedag is aan Corpovenista verbonden, maar kende ook veel andere betrokken partijen. Een groot deel van het positieve resultaat van de bijeenkomst hebben we ten bate laten komen van het Corpovenistabudget. Zoals eerder is afgesproken met de stuurgroep zullen

47

Begroting en realisatie 2005 Nr. Naam onderzoek

Organisatie

De aanpak van wijken 1.1 De ontwikkeling van aangepakte wijken in de tijd 1.2 Succesfactoren van probleemloze wijken in problematische wijktypen 1.3 Merk-waardige wijken: de rol van identiteit bij de transformatie van wijken 1.4 Duurzame effecten van stedelijke herstructurering: Europese lessen voor Nederland (start in 2005) 1.5 De institutionele inbedding van ‘best practices’ in stedelijke vernieuwing en herstructurering van de woningvoorraad (start in 2005)

OTB/SVW OTB/SVW OTB/SVW UU/GEOG UVA/FMG

Sociaal-culturele aspecten 2.1 Woonkeuze, keuzebeperkingen en buurtbeleving van bewoners in concentratiegebieden 2.2 De sociale impact van herstructurering en herhuisvesting 2.3 Stedelijk beleid en sociale cohesie

OTB/SVW OTB/SVW UU/GEOG

Duurzaamheid, gezondheid, voorraadbeleid en technische regelgeving 3.1 Duurzaamheid en energie-efficiëntie in de stedelijke vernieuwing 3.2 Prestatieafspraken duurzaam bouwen en duurzame ontwikkelingen bij stedelijke herstructurering / Duurzaam bouwen en bewonersgedrag 3.3 Ontwikkelen instrument voor het toetsen en verbeteren van gezondheidsaspecten van woningen 3.4a Strategisch voorraadbeleid en herstructurering 3.4b Effecten van leefbaarheidsinvesteringen door corporaties op de waardeontwikkeling van woningen 3.5 Bouwregelgeving voor de verbetering van de kwaliteit van de bestaande voorraad 3.6 Prestatiegerichte samenwerkingsvormen in het technisch beheer van woningen 3.7 Evaluatie van energieprestatiebeleid nieuwbouw en vooronderzoek energiecertificering bestaande bouw

OTB/DWK OTB/DWK OTB/DWK OTB/DWK OTB/DWK OTB/DWK OTB/DWK

Organisatie van herstructurering, institutionele aspecten 4.1 De organisatie van stedelijke herstructurering 4.2 Bepaling en bevordering van prestaties van corporaties in de stedelijke vernieuwing 4.3 Het mogelijke effect van het nieuwe huur- (en subsidie)beleid op de betaalbaarheid en de stedelijke vernieuwing

OTB/SVW OTB/VWM OTB/VWM

OTB/DWK

Subtotaal projecten

Coördinatie en managementondersteuning Coördinatie Managementondersteuning

OTB OTB

Subtotaal coördinatie

Kennisoverdracht Kei-website Kennisoverdrachtbijeenkomsten zonder deelnemersbijdrage Kennisoverdrachtbijeenkomst met deelnemersbijdrage Subtotaal kennisoverdracht

Totaal *

Budget 2005 (acht corporaties + Aedes) Besteed in 2005

* De kosten van project 2.3 zijn geschat; definitieve afrekening volgt. De projecten 1.4 en 1.5 zijn in 2004 nog niet gestart.

48

KEI OTB OTB

Totaal 100%

Begroting 2005 Corpovenista 30%

Totaal 100%

Realisatie 2005 Corpovenista 30%

Realisatie in %

91.455 73.380 56.192 100.000 13.000

27.437 22.014 16.858 30.000 3.900

39.982 63.211 68.296 0 12.473

11.995 18.963 20.489 0 3.742

44 86 122 0 96

Marco van der Land, Maarten van Ham, Helen Kruythoff Reinout Kleinhans, Yvonne Bontekoning Erik van Marissing

68.500 58.960 80.000

20.550 17.688 24.000

78.999 57.785 83.371

23.700 17.335 25.011

115 98 104

Minna Sunikka

49.200

14.760

44.186

13.256

90

Karin Soldaat Evert Hasselaar, Jan van Ginkel Nico Nieboer, Linda Leber, Maaike Vegter, Vincent Gruis Marnix Koopman Amarins van der Bos, Frits Meijer, Henk Visscher Ad Straub, Henk-Jan van Mossel, Geert Vijverberg Milou Beerepoot

74.842 132.850 146.858 77.063 151.501 156.755 47.791

22.453 39.855 44.057 23.119 45.450 42.324 14.337

63.521 129.140 148.122 59.446 140.798 40.408 40.408

19.056 38.742 44.437 17.834 42.240 12.123 12.123

85 97 101 77 93 29 85

Ton van der Pennen, Janneke van Bemmel, Maaike Muller Arjen Wolters, Marja Elsinga Marja Elsinga, Gust Mariën, Cor Lamain

131.620 39.468 10.842

39.486 11.840 3.253

111.203 35.337 1.247

33.361 10.601 374

84 90 11

1.560.277

463.380

1.337.369

401.211

87

63.227

18.968 12.210

73.510

22.053 16.894

116 138

38.947

125

André Ouwehand, Suzanne Davis Carlinde Adriaanse Leeke Reinders Ellen van Beckhoven M. Aalbers, Wim Ostendorf, Sako Musterd

Ouwehand, Adriaanse, Priemus, Vijverberg Suzanne Davis

31.178


Onderzoekers

7.500 22.339 -12.000 25.000

17.839

71

519.558

457.997

88

546.000 95%

546.000 84%

49

Leden Stuurgroep Corpovenista Corporatie De Alliantie Haag Wonen De Key Kristal Staedion Vestia Groep Woonbron De Woonplaats Ymere Aedes TBM OTB OTB OTB

Vertegenwoordiger Adriaan Hoogvliet Annius Hoornstra (vanaf 1 januari 2006, mede namens Het Oosten) Peter Roelofs (tot 15 oktober 2005), Monique Waarts (vanaf 15 oktober 2005) Henk Schomaker (tot 1 januari 2006) Ruud Geelhoed Leen Mosselman Martien Kromwijk (tot 1 juni 2005) Martine van Sprundel (vanaf 1 juni 2005) Fons Catau Harry Platte Erik Wilke Hugo Priemus (voorzitter) André Ouwehand Geert Vijverberg Suzanne Davis


Bijlage C Stuurgroep en Werkgroep Kennisuitwisseling

Leden Werkgroep Kennisuitwisseling Corpovenista Corporatie De Alliantie Aedes Ymere KEI OTB OTB OTB OTB

Vertegenwoordiger Adriaan Hoogvliet Jenn van Voorthuisen Harry Platte Gerben Helleman Carlinde Adriaanse (voorzitter) André Ouwehand Geert Vijverberg Suzanne Davis

51

Bijlage D Webstatistieken www.corpovenista.nl 2005

KEI-file homepage (www.corpovenista.nl) Onderzoeksprogramma’s Beschrijving onderzoeksprogramma 1.1 Ontwikkeling aangepakte wijken 1.2 Succesfactoren probleemloze wijken 1.3 Merk-waardige wijken 1.4 Duurzame effecten van stedelijke herstructurering 1.5 Inbedding van ‘best practices’ 2.1 Bewoners in concentratiegebieden 2.2 Sociale impact 2.3 Stedelijk beleid en sociale cohesie 3.1 Duurzame herstructurering 3.2 Prestatieafspraken 3.3 Gezondheidsaspecten 3.4a Strategisch voorraadbeleid 3.4b Strategisch voorraadbeleid 3.5 Bouwregelgeving 3.6 Technisch beheer 3.7 Energieprestatiebeleid 4.1 Organisatie van stedelijke herstructurering 4.2 Prestaties corporaties 4.3 Verandering huurbeleid Overig Openingsconferentie Corpovenista Toetslijst Gezond en Veilig Wonen Duurzaamheid in Groot-Brittannië Studiemiddag ‘Gevelonderhoud’ Themadag ‘Reputaties op drift’ Corpovenista en de WRR in debat Onderzoek naar imagovorming Themadag ‘Kwaliteitsbeleid corporaties’

52

Hits per site-onderdeel per maand apr. mei juni juli aug. sept. okt. nov. dec.

2005

jan.

feb. mrt.

90

85 114

76 121

38

93 102

95 101 106

87

1.108

27 20 17 10 5 5 7 13 9 3 10 4 14

17 14 7 10 8 7 12 9 11 6 7 2 11

33 26 14 10 10 5 10 11 15 4 9 7 18

18 16 16 4 7 6 5 15 10 5 4 3 5

5 6 6 13 15 0

4 10 4 14 13 0

2 9 1 16 13 21

13 10 2 9 10 8

47 15 13 9 8 5 10 9 10 5 5 0 22 3 4 8 1 16 17 13

24 5 6 1 2 0 3 6 7 2 2 2 10 5 2 3 0 6 8 5

21 5 9 14 4 3 6 14 8 1 2 1 2 5 4 3 3 23 10 4

30 7 9 17 5 4 11 13 7 0 3 7 10 5 2 1 0 14 2 5

32 15 13 6 5 2 9 11 8 1 1 11 15 14 1 16 1 7 6 7

6 7 13 14 2 1 11 12 10 5 5 6 11 6 4 11 3 9 9 5

3 15 20 25 8 7 17 32 10 14 7 10 19 12 8 27 9 25 8 14

5 13 5 4 3 3 33 17 8 1 2 1 4 0 0 2 0 39 3 3

263 158 142 124 67 48 134 162 113 47 57 54 141 50 49 106 30 191 114 85

6

8

6

5

2

3

1

7 5

6 27 2 4 34 53 57

7 8 2 5

5

7

5 20 2 2 2

20 29

1 3 8

61 55 18 11 36 74 89 8

Nieuws 09-12-2005 Interactieve beleidsvorming: gelijkwaardigheid is cruciaal 09-12-2005 Keuzevrijheid in arme wijken. Plek onder de zon of laatste toevluchtsoord? 29-04-2005 Haagse corporaties presteren goed in stedelijke vernieuwing 04-03-2005 Huurbeleid minister Dekker stimuleert koopwens, maar kopen is vaak te duur 24-02-2005 Corporaties gaan zeer verschillend om met prestatie-indicatoren

159 193 288 77 83

Documentatie Reputaties op drift Sociale implicaties van herstructurering en herhuisvesting Succesfactoren in Vlissingen Gemeente en corporaties vernieuwen de stad Prestaties van corporaties in de stedelijke vernieuwing Persoonlijke chemie doorslaggevend Huurbeleid en stedelijke vernieuwing Een palet van appels en peren Waardegestuurd wonen Succesfactoren van probleemloze wijken in problematische wijktypen Prestatieafspraken duurzaam bouwen en duurzame ontwikkelingen bij stedelijke herstructurering De sociale impact van herstructurering en herhuisvesting Woonkeuze, keuzebeperkingen en buurtbeleving van bewoners in concentratiegebieden Stedelijke beleid en sociale cohesie Strategisch voorraadbeleid en herstructurering door woningverhuurders in Europees perspectief Onderzoeksprogramma Corpovenista Operatie geslaagd, vervolgingreep noodzakelijk Organisatie van stedelijke herstructurering Merk-waardige wijken: De rol van identiteit bij de transformatie van wijken Duurzame herstructurering en beheer van naoorlogse woonwijken

52 96 14 80 188 12 334 100 29 123 37 66 45 28 10 26 123 31 96 44


Hits 2005

53

Corpovenista (‘corporaties vernieuwen de stad’) staat voor de synergie tussen onderzoek, beleid en praktijk bij de stedelijke vernieuwing. In Corpovenista-verband wordt in de periode 2004 - 2007 samengewerkt door negen grote woningcorporaties (de Alliantie, Haag Wonen, de Key, Het Oosten, Staedion, Vestia, Woonbron, de Woonplaats en Ymere), Aedes (de vereniging van woningcorporaties), het Onderzoeksinstituut OTB en onderzoeksgroepen van de Universiteiten van Utrecht en Amsterdam. Het samenwerkingsverband staat open voor méér woningcorporaties. Zie www.corpovenista.nl.

Dit is een publicatie in het kader van het Habiforumprogramma Vernieuwend Ruimtegebruik. Habiforum is een kennisnetwerk dat ruim 2.000 experts verbindt, die samen nieuwe vormen van duurzaam ruimtegebruik ontwikkelen én in de praktijk brengen. Het programma omvat praktijkprojecten (proeftuinen) en wetenschappelijk onderzoek. Het wordt uitgevoerd in nauwe samenwerking met het InnovatieNetwerk Groene Ruimte en Agrocluster en de universiteiten van Delft, Rotterdam, Amsterdam (VU en UvA), Utrecht en Wageningen. Door deze samenwerking ontstaat er synergie tussen wetenschap, praktijk en beleid. Habiforum wordt gefinancierd vanuit Bsik, het kenniseconomieprogramma van de rijksoverheid, en uit bijdragen van publieke en private partijen. Zie ook: www.habiforum.nl.

Colofon. Auteurs hoofdtekst Carlinde Adriaanse, Suzanne Davis, Marja Elsinga, Marco van der Land, André Ouwehand, Geert Vijverberg, Henk Visscher

Recommend Documents