CO 2 -voetafdruk: rekenmethode voor tuinbouwketens. Een nadere uitwerking van PAS 2050

omslag Carbonfootprint 090824:Opmaak 1

24-08-2009

10:37

Pagina 1

CO2-voetafdruk: rekenmethode voor tuinbouwketens Een nadere uitwerking van PAS 2050

Omslag vormgeving en foto’s: Marjolein de Vette / Grafisch Ontwerp & Fotografie, Wageningen

CO2-voetafdruk: rekenmethode voor tuinbouwketens Auteurs: Hans Blonk (BMA) Tommie Ponsioen (BMA) Jasper Scholten (BMA)

Met dank aan/op basis van deelstudies uitgevoerd door: Myrtille G. Danse (LEI Wageningen UR) Sabine R.C.H. Hiller (LEI Wageningen UR) Peter Vermeulen (Wageningen UR Glastuinbouw) Jan Benninga (LEI Wageningen UR) Anton Kool (BMA) Boki Luske (BMA) Gerben Jukema (LEI Wageningen UR) Robert Stokkers (LEI Wageningen UR) Rolien Wiersinga (LEI Wageningen UR)

Foto's: Marjolein de Vette Grafisch Ontwerp & Fotografie 2

CO2-voetafdruk: rekenmethode voor tuinbouwketens Blonk, H., T. Ponsioen en J. Scholten ISBN: 978-90-8615-361-9 Prijs € 15,25 (inclusief 6% btw) 60 p., tab., bijl.

3

Inhoud 1

Inleiding 1.1 Aanleiding 1.2 Scope 1.3 Gehanteerde basisdocumenten en standaarden

2

Begrippen en definities

11

3

Principes en toepassing 3.1 Attributie LCA 3.2 Conformiteitsprincipe (vertaling PAS2050 (2008)) 3.3 Toepassingsgebieden van het protocol

14 14 14 15

4

Emissiebronnen, compensatie en functionele eenheid 4.1 Scope van broeikasgasemissies 4.2 Tijdsperiode voor analyse van broeikasgasemissies van producten en materialen 4.3 Bronnen van broeikasgasemissies 4.4 Opslag van atmosferische koolstof in producten 4.5 Landgebruik en landconversie 4.6 Verandering van organische stof in landbouwbodems

16 16

5

Systeemafbakening 5.1 Gebruik van PCR (product category rules) 5.2 Wel of niet meerekenen van broeikasgasemissies 5.4 Systeemgrenzen

22 22 22 25

6

Data 6.1 Algemeen 6.2 Data kwaliteitseisen 6.3 Primaire Meetgegevens 6.4 Secundaire data 6.5 Veranderingen in de levenscyclus van een product

28 28 28 29 29 30

4

6 6 6 9

16 17 18 18 21

6.6 6.7 6.8 6.9

7.

Periodieke variaties in de broeikasgasemissies Steekproefdata Lachgas- en methaangasemissies van bodems Emissiedata voor het verbruik van brandstoffen en energiedragers (elektriciteit, warmte)

30 30 30 35

Allocatie 7.1 Allocatieprincipe

36 36

Referenties en websites

41

Bijlagen 1 GWP100-factoren 2 Emissiefactoren voor brandstoffen, energiedragers en materialen 3 Emissies in de gebruikersfase en afvalverwijderingsfase 4 Landconversie

43 46 56 57

5

1 1.1

Inleiding Aanleiding Dit document is opgesteld in het kader van het project 'Naar een protocol en rekentool voor de berekening van broeikasgasemissies van tuinbouwproducten'. Het project is mogelijk gemaakt door de financiële bijdrage van Productschap Tuinbouw (PT) en het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV). Het project is uitgevoerd door een onderzoeksconsortium van Wageningen UR, Blonk Milieu Advies (BMA) en Agri Information Partners (AIP). Het document geeft de richtlijnen voor de berekening van de broeikasgasemissies van tuinbouwproducten, voortbouwend op de richtlijnen van het PAS2050 (2008) protocol. Het PAS2050 (2008) protocol is ontwikkeld in Groot Brittannië door het British Standards Institute (BSI) in samenwerking met Defra en Carbon Trust en zal naar verwachting de komende jaren verder uitgewerkt worden tot een Europees protocol en wereldstandaard. Dit document is daarom een belangrijk startpunt voor het ontwikkelen van een CO2-voetafdrukmethodologie voor tuinbouwproducten. De CO2-voetafdrukmethodologie voor tuinbouwproducten in dit document kan beschouwd worden als een nadere specificatie van de PAS2050 (2008) richtlijnen. Ten aanzien van landbouwproducten geven de PAS2050 (2008) richtlijnen wel het kader maar vaak niet de precieze uitwerking. In dit document zijn voortbouwend op dit kader de concrete richtlijnen voor de tuinbouw uitgewerkt. In een aantal gevallen is er naast de door PAS2050 (2008) gegeven richtlijn een alternatieve rekenwijze mogelijk die methodologisch net zo goed of beter is. Deze alternatieve rekenmethode wordt naast de PAS2050 (2008)-methode genoemd in dit document. De methoden zijn als volgt getypeerd: 1. specificaties conform PAS2050 (2008); 2. aanbevolen best practice voor de tuinbouw.

1.2

6

Scope De scope van het tuinbouwprotocol is uitsluitend bedoeld voor business-tobusiness informatie-uitwisseling over het broeikaseffect van tuinbouwproducten. De PAS2050 (2008) specificeert twee verschillende analyses: 1) een wieg tot poort (cradle-to-gate) analyse voor business-to-business doeleinden en 2) een

wieg tot graf (cradle-to-grave) analyse dat de hele levenscyclus van een product omvat voor communicatie naar de consument. Hier focussen we op de wieg-totpoortanalyse voor business-to-business doeleinden. De definitie en systeemafbakening wijken echter af van die in de PAS2050 (2008). Tabel 1.1 geeft een overzicht van de belangrijkste verschillen tussen de best practice methode en de PAS2050 (2008) wieg-tot-poortanalyse. Naast dit document is er een rapportage beschikbaar, waarin de rekenregels en de mogelijke alternatieven die in dit protocol zijn opgenomen worden onderbouwd: 'Berekening van broeikaseffect van tuinbouwproducten; verkenning van methodiekvraagstukken en best practice oplossingen' (Blonk et al., 2009). De CO2-voetafdrukmethodologie is bedoeld voor actoren in tuinbouwketens, zoals producenten, distributeurs en detailhandelaren. De rekenmethode kan zonder veel moeite worden uitgebreid naar andere sectoren bijvoorbeeld akkerbouw. Tabel 1.1

Overzichtstabel met belangrijkste verschillen PAS2050 (2008) en best practice Best practice

PAS2050 (2008)

Materiaal en eind-

Volledige materialenanalyse waar-

Materialenanalyse waarbij de

product

bij de emissie van materialen

emissie van materialen wordt

wordt meegerekend vanaf het uit-

meegerekend vanaf het uit-

gangsmateriaal tot de afvalver-

gangsmateriaal tot de verkoop

werking na de eindgebruiker,

aan de eindgebruiker

Systeemgrenzen

inclusief hergebruik

Allocatie onderwerpen Wkk

Systeemuitbreiding op basis van

Systeemuitbreiding op basis van

aftrek van marginale elektriciteits-

gemiddelde mix van het Neder-

productie met aanpassing voor

landse elektriciteitsnet

broeikasgasemissie van elektriciteitsproductie Afvalverwerking en

Eigen emissies afvalverwerking en Wordt niet meegenomen

recycling van eind-

inzameling voor recycling en com-

product

pensatie van primair materiaalinzet en energieproductie

7

Tabel 1.1

Overzichtstabel met belangrijkste verschillen PAS2050 (2008) en best practice (vervolg)

Afvalverwerking en

Best practice

PAS2050 (2008)

Idem als eindproduct

Wel eigen emissies van afval-

recycling van mate-

verwerking maar geen compensa-

rialen verbruikt in

tie voor recycling of energie-

productieketen

opwekking

Gebruiksfase con-

Oxidatie meerekenen

Wordt niet meegenomen

Allocatie op basis van de waarde

Allocatie op basis van de waarde

van dierlijke mest of op basis van

van dierlijke mest

sument veensubstraat Dierlijke mest

de (niet) nuttige toepassing van stikstof Bouwplanallocatie

Allocatie op basis van gewas-

Niet gespecificeerd in PAS2050.

behoeften en behoud bodem-

Allocatie op basis van gewasbe-

vruchtbaarheid

hoeften en behoud bodemvruchtbaarheid

Emissiefactoren Emissies bodem

Berekening van lachgasemissies

Niet gespecificeerd in PAS2050.

en broeikasgasemissie conform

Berekening van lachgasemissies

Nederlandse NIR-protocol

en broeikasgasemissie conform Nederlandse NIR-protocol

Landgebruik en landgebruik verandering (LULUC) LULUC rapporteren

Apart van alle andere emissies

Niet gespecificeerd in PAS2050

Directe landcon-

Gedeeltelijk in indirecte landcon-

Op basis van IPCC conversie-

versie

versie opgenomen

factoren scope 20 jaar

Indirecte landcon-

Gebaseerd op trends per gewas,

Wordt niet berekend

versie

gecorrigeerd voor fractie van land van bos per land of regio

Landgebruik

Op basis van verlies aan CO2-

Wordt niet berekend

absorptiecapaciteit (sink-functie) Organisch stofverlies Berekenen op basis van constanten uit de reguliere en biologische landbouw

8

Wordt niet berekend

Het broeikasgaseffect is slechts één van de vele milieueffecten die gepaard gaan met de productie van tuinbouwproducten. Voor een deel van de tuinbouwproducten zullen die overige milieueffecten (zoals pesticide- en mestgebruik) mogelijk van groter belang zijn. Zowel vanuit milieukundig perspectief als vanuit het perspectief van de samenleving. De met dit protocol berekende broeikasgasemissies zijn met nadruk ook geen indicator voor de integrale milieueffecten van de tuinbouw. De opbouw van hoofdstukken en paragrafen in dit protocol loopt parallel met die van PAS2050 (2008) zodat de lezer vanuit de logica van PAS2050 (2008) de specificaties voor de tuinbouw gemakkelijk kan terugvinden. Hoofdstuk 2 behandelt de gebruikte begrippen en definities. Hoofdstuk 3 gaat verder in op de principes en toepassing van de rekenmethodologie. Hoofdstuk 4 geeft informatie over Emissiebronnen, compensatie en functionele eenheid en Hoofdstuk 5 geeft neadere toelichting voer de te hanteren systeemafbakening.

1.3

Gehanteerde basisdocumenten en standaarden Dit protocol is gebaseerd op de volgende documenten: British Standards Institute PAS2050 (2008): 2008, Specification for the assessment of the life cycle greenhouse gas emissions of goods and services, ISBN 978 0 580 50978 0; European Platform on LCA International Reference Life Cycle Data System (ILCD) Handbook, werkdocument mei 2008; Blonk H., A. Kool, B. Luske, T. Ponsioen en J. Scholten Berekening van broeikaseffect van tuinbouwproducten; verkenning van methodiekvraagstukken en best practice oplossingen; BS EN ISO 14044:2006 Environmental management - Life cycle assessment - Requirements and guidelines; IPCC 2006;

9

-

IPCC 2006 Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories National Greenhouse Gas Inventories Programme, Intergovernmental Panel on Climate Change. Note Subsequent amendments to IPCC 2006 also

-

10

apply; VROM 2008 Systematiek voor het opstellen van National Inventory Reports (NIR) voor broeikasgassen, zie www.broeikasgassen.nl.

2

Begrippen en definities De gebruikte definities uit PAS2050 (2008) die in dit document gebruikt worden worden hieronder nader verklaard. Allocatie

Verdeling van de input en output stromen van een proces of een productsysteem, tussen het productsysteem dat wordt bestudeerd en één of meer andere productsystemen [BS EN ISO 14044:2006, 3.17].

Attributie LCA

Attributie levenscyclusanalyse beschrijft de milieulast en het grondstoffengebruik dat binnen een systeem wordt toegerekend aan het leveren van een specifieke hoeveelheid van een functionele eenheid.

Biogeen

Afkomstig van biomassa, maar niet gefossiliseerd of van fossiele bronnen.

Biomassa

Materiaal van biologische oorsprong, maar geen materiaal dat opgeslagen ligt in geologische formaties of dat is getransformeerd in fossiel materiaal [aangepast van CEN/TR 14980:2004, 4.3].

Broeikasgasemissies

Het vrijkomen van broeikasgassen in de atmosfeer.

Business-to-business

Berekening van de CO2-voetafdruk vanaf het uitgangsmateriaal, via verwerking, tot waar het product arriveert op de plaats waar het aan de consument verkocht zal worden e.g. de retail. Business-tobusiness komt overeen met de wieg-tot-poortanalyse.

Business-to-consumer

Berekening van de CO2-voetafdruk vanaf het uitgangsmateriaal, via verwerking, distributie en retail naar het consumentengebruik en afvalverwerking of recycling. Business-to-consumer komt overeen met de wieg-tot-grafanalyse.

Commerciële gebruiker Gebruiker van goederen en diensten met het doel om goederen en diensten te produceren en ze te verkopen aan de volgende commerciële gebruiker of de consument. Compensatie

Mechanisme voor het claimen van een reductie in broeikasgasemis-

(offsetting)

sie door het verwijderen van of voorkomen van het vrijkomen van broeikasgasemissie in een proces dat niet is gerelateerd aan de levenscyclus van het product dat wordt geanalyseerd.

Een voorbeeld is het kopen van Gecertificeerde Emissie Reductie van Clean Development Mechanism projecten die vallen onder het Kyoto Protocol.

11

Consequential LCA

Consequential levenscyclusanalyse berekent hoe de milieulast en het grondstoffengebruik binnen een systeem veranderen door verandering in de output van functionele eenheden.

Consument

Gebruiker van goederen en diensten (PAS2050 (2008)).

Conversie

Een proces dat de fysische of chemische eigenschappen van een product verandert.

Coproduct

Eén van meerdere producten uit één proceseenheid of productiesysteem [BS EN ISO14044:2006, 3.10].

Waar meerdere producten kunnen worden geproduceerd uit één proceseenheid worden de producten slechts als coproducten gezien als ze niet zonder elkaar kunnen worden geproduceerd. Downstream emissies

Broeikasgasemissies die zijn gerelateerd aan de processen die plaatsvinden in de levenscyclus van een product na de processen die worden beheerd of in eigendom zijn van de organisatie die de analyse uitvoert.

Emissies

Het vrijkomen van broeikasgassen in de atmosfeer via lucht, water en land.

Fossiel

Afkomstig van gefossiliseerd materiaal, inclusief brandstoffen en veen [aangepast uit IPCC 2006 Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories].

Functionele eenheid

Gekwantificeerde prestatie van een productsysteem voor het gebruik als referentie eenheid [BS EN ISO 14044:2006].

Global warming poten-

Een factor die het effect op de nettostraling in de troposfeer (radia-

tieel (GWP)

tive forcing) beschrijft van broeikasgas gebaseerd op een equivalente eenheid van koolstofdioxide over een bepaalde tijdsperiode.

Koolstofdioxide heeft een waarde van één. De GWP van andere gassen worden uitgedrukt relatief ten opzicht van de GWP van koolstofdioxide. In bijlage 1 staan de GWP waarden voor een periode van honderd jaar volgens de IPCC. Grondstof

Primair of secundair materiaal dat wordt gebruikt om een product te produceren [BS EN ISO 14040:2006, 3.15].

Gerecycled materiaal is ook secundair materiaal. Duurzame energie

Energie van niet-fossiele bronnen: wind, zon, geothermisch, golf, vloedstroom, zwaartekracht, biomassa, stortplaatsgas, gas uit een rioolverwerkingsbedrijf en biogassen [Aangepast van Directive 2001/77/EC, Article 2 [4]].

12

International

Een serie van technische richtlijndocumenten met kwaliteit, metho-

Reference Life Cycle

de, nomenclatuur, documentatie en herzieningbenodigdheden voor

Data System (ILCD)

kwaliteitsgegarandeerde levenscyclusdata en studies, gecoördineerd voor Europa door het Gezamenlijke Onderzoekscentrum van de Europese Commissie.

Koolstofdioxide-

Grootheid voor het vergelijken van het effect op de nettostraling in

equivalenten (CO2e)

de troposfeer (radiative forcing) van broeikasgasemissie ten opzichte van koolstofdioxide [BS ISO 14064-1:2006, 2.19].

Output

Product, materiaal of energie dat een proces verlaat [aangepast uit BS EN ISO 14044:2006, 3.25].

Materialen kunnen ook grondstoffen, tussenproducten, coproducten, producten en emissies zijn. Primaire meet-

Kwantitatieve metingen van activiteit binnen een levenscyclus van

gegevens

een product die, als ze worden vermenigvuldigd met een emissiefactor, de broeikasgasemissie door een proces vaststellen.

Voorbeelden van primaire meetgegevens zijn de hoeveelheid gebruikte energie, materiaal geproduceerd, dienst geleverd of getroffen landoppervlak. Proceseenheid

Kleinste deel van een levenscyclus waarvoor gegevens worden ge-

Product

Een goed of een dienst.

Secundaire gegevens

Gegevens afkomstig van bronnen die niet direct van metingen ko-

analyseerd in een levenscyclusanalyse.

men van de processen in de levenscyclus van een product.

Secundaire gegevens worden gebruikt wanneer primaire meetgegevens niet beschikbaar zijn of als het niet praktisch is om primaire meetgegevens te bemachtigen. Systeemafbakening

Een set van criteria die een proceseenheid definiëren als een deel van een productsysteem [BS EN ISO 14040:2006].

Warmtekracht-

Productiesysteem voor het gelijktijdig genereren van bruikbare

koppeling (wkk)

warmte, elektriciteit en/of mechanische energie.

Wieg-tot-grafanalyse

Een levenscyclusanalyse van een product vanaf het uitgangsmateriaal, via verwerking, distributie en retail naar het consumentengebruik en afvalverwerking of recycling [zie ook BS EN ISO 14044].

Wieg-tot-poortanalyse

Een levenscyclusanalyse van een product vanaf het uitgangsmateriaal, via verwerking, tot waar het product arriveert op de plaats waar het aan de consument verkocht zal worden e.g. de retail [zie ook BS EN ISO 14040].

13

3 3.1

Principes en toepassing Attributie LCA In navolging van het algemene uitgangspunt in PAS2050 (2008) is de broeikasgasanalyse van tuinbouwproducten gebaseerd op de zogenaamde attributie LCA. Dit betekent dat de analyse zich richt op het zo goed mogelijk toekennen van de emissie aan de juiste eindproducten. De gehanteerde systeemafbakening en allocatiemethoden zijn hier op gebaseerd. Voor het doorrekenen van het effect van verbeteropties in de keten kan het in sommige gevallen nodig zijn om een aanvullende consequential LCA uit te voeren met een afwijkende systeemafbakening of allocatie.

3.2

Conformiteitsprincipe (vertaling PAS2050 (2008)) Organisaties die conformiteit met PAS2050 (2008) claimen dienen te bewijzen dat de broeikasgasemissies van de levenscyclusanalyse van een product compleet is. Daar op aanvullend dienen ze in staat te zijn aan te tonen dat de analyse is uigevoerd op basis van de volgende principes [BS ISO14064-1:2006, Clausule 3]: - Relevantie Selecteer bronnen van broeikasgasemissies, koolstofopslag, data en methodes die van belang zijn voor de analyse van de broeikasgasemissies die voortkomen uit het te analyseren product; - Volledigheid Neem alle specifieke broeikasgasemissies en koolstofopslag mee die een materiële bijdrage leveren aan de broeikasgasemissie die voortkomt uit het product; - Consistentie Zorg ervoor dat een zinvolle vergelijking kan worden gemaakt tussen broeikasgas gerelateerde informatie; - Nauwkeurigheid Reduceer subjectiviteit en onzekerheid voor zover dit praktisch mogelijk is;

14

-

Transparantie De resultaten van een levenscyclusanalyse van broeikasgasemissie die uit is gevoerd op basis van de PAS2050 (2008) worden aan derde partijen gecommuniceerd gezamenlijk met de emissie gerelateerde informatie. Deze dient voldoende toereikend te zijn, zodat deze partijen een goed overwogen besluit kunnen nemen.

3.3

Toepassingsgebieden van het protocol

Wieg tot poort zonder en met volledige materialenanalyse De voornaamste toepassing van de CO2-voetafdrukmethodologie voor tuinbouwproducten betreft vooralsnog een wieg-tot-poortanalyse waarbij de broeikasgasemissie wordt berekend tot aan de 'poort', de locatie, waar het product verkocht zal worden aan de consument e.g. de retail. Dat betekent dat alle emissie voor de poort wel worden meegenomen en alle emissie na de poort niet. Bij de wieg-tot-poortanalyse zijn er verschillende wijzen van systeemafbakening mogelijk: 1. Zonder materialenanalyse (conform PAS2050) gebruik, recycling en afvalverwerking van materialen worden buiten beschouwing gelaten; 2. Met volledige materialenanalyse (conform best practice) gebruik recycling en afvalverwerking van materialen worden wel meegenomen. Deze analyse die getypeerd wordt als een volledige wieg-totpoortmaterialenanalyse wordt aanbevolen als best practice voor tuinbouwproducten (zie Hoofdstuk 5 Systeemafbakening). Er zijn twee redenen voor het gebruik van volledige materialenanalyse als alternatief voor PAS2050 (2008): 1. Voorzorgsprincipe Het is fatsoenlijk om de gebruikers van het product te informeren over potentiële broeikasgasemissies door materiaalproductie, gebruik en verwijdering, temeer wanneer het lot van het materiaal goed te voorspellen is en de gebruiker ook verantwoordelijk wordt voor het broeikaseffect van de keten; 2. Milieuvriendelijk (Broeikaseffectvriendelijk) Product Design Kennis van broeikasgasemissies en het lot van materialen in een specifiek systeem, zoals afvalverzameling en afvalverwerking in een land, is cruciaal voor het ontwerpen van producten met een lager broeikaseffect.

15

4

4.1

Emissiebronnen, compensatie en functionele eenheid Scope van broeikasgasemissies Alle broeikasgassen zoals opgenomen in bijlage 1 worden meegenomen in de berekening.

4.1.1 Global Warming Potentieel (GWP) De broeikasgasemissies worden berekend op massabasis en omgerekend tot koolstofdioxide-equivalenten op basis van de meest recente door IPCC gepubliceerde Global Warming Potentieel (GWP) factoren van honderd jaar (zie bijlage 1). 4.1.2 Broeikasgasemissies door luchttransport De standaardmethode conform PAS2050 (2008) houdt in dat er geen Radiative Forcing (RF) factor, een omrekenfactor voor de nettostraling in de troposfeer, wordt gehanteerd om het broeikasgaseffect door vliegtuigen te corrigeren. PAS2050 (2008) geeft aan in toekomstige revisies waarschijnlijk een RF-waarde op te zullen nemen. 4.2

Tijdsperiode voor analyse van broeikasgasemissies van producten en materialen

PAS2050 (2008) (tekst aangepast, zie volledige tekst in PAS2050-2008) a) De tijdsperiode voor de analyse van broeikasgasemissies van producten en materialen is honderd jaar. b) Alle emissies tijdens de productie moeten worden gezien als enkele emissies in het begin van een tijdsperiode van honderd jaar. c) Emissies tijdens de consumptie en afvalfasen hoeven niet meegenomen te worden in een wieg-tot-poortanalyse voor business-to-business communicatie. 16

d) Emissies tijdens de consumptie en afvalfasen van een product die tijdens het jaar van productie plaatsvinden, moeten worden meegenomen. Emissies na dat jaar moeten gecorrigeerd worden meegenomen met rekenregels uit annex B van PAS2050 (2008).

Aanbevolen best practice Richtlijnen a), b) en d) zijn ook van toepassing in dit protocol. Voor d) gebruiken we het volgende principe. Indien het product tijdens gebruik en afdanking leidt tot een zekere emissie ongeacht het gedrag van de gebruiker, dan wordt aanbevolen om de broeikasgasemissies van de gebruik- en afvalfase mee te rekenen. Voor de tuinbouwketens betekent dat: - de totale broeikasgasemissie van de verwachte oxidatie van veen in potgrond bij gebruik en afdanking moet worden meegerekend; - de totale broeikasgasemissie van materialen die worden verbruikt in het productieproces en die in het onderzochte product achterblijven, moet worden berekend op basis van een zo goed mogelijke inschatting van de mate van recycling na afdanking en de wijze van afvalverwerking. Standaardwaarden voor Nederland zijn opgenomen in bijlage 2.3.

4.3

Bronnen van broeikasgasemissies De broeikasgasemissieanalyse heeft betrekking op de volgende bronnen: 1. verbranding van fossiele grondstoffen ten behoeve van energiedoeleinden inclusief het productietraject; 2. verbrandingsprocessen en andere chemische reacties waarbij fossiele koolstof wordt omgezet in koolstofdioxide of waarbij lachgas en methaan ontstaat; 3. landgebruik en landconversie; 4. lachgas- en methaanemissie vanwege biologische omzetting in de landbouw; 5. chemische stoffen zoals koelvloeistoffen met een broeikasgaswerking.

4.3.1 Koolstofdioxide-emissies van verbranding of andere chemische omzetting De koolstofdioxide-emissie van fossiele grondstoffen (zoals aardolie, aardgas, turf, veen, kalksteen), waarbij de koolstof in het productieproces van het product worden omgezet, wordt meegerekend.

17

De broeikasgasemissie van biogene grondstoffen (zoals hout en landbouwproducten), waarbij de koolstof in het productieproces van het product wordt omgezet, wordt niet meegerekend. 4.3.2 Niet-koolstofdioxidebroeikasgasemissies Alle broeikasgasemissies, naast koolstofdioxide (ongeacht de fossiele of biogene oorsprong) worden meegerekend.

4.4

Opslag van atmosferische koolstof in producten Opslag van atmosferische koolstof in producten worden meegerekend wanneer: - het product geen levend organisme of een voedsel- of voederproduct is; - meer dan vijftig procent van de biogene koolstof in het product nog niet is vrijgekomen binnen een jaar; - het product verkregen is door een economisch beheerd productiesysteem. Wanneer de opslag van atmosferische koolstof wordt meegerekend moet de broeikasgasemissie van het product in de periode van één tot honderd jaar berekend worden conform Annex C van PAS2050 (2008) (zie bijlage 3). Voor tuinbouwproducten is opslag van atmosferische koolstof niet van belang omdat het (bijna) altijd gaat om de productie van voedsel, voeder of levende producten. Wanneer organische materialen worden meegeleverd met een tuinbouwproduct dat niet gelijk wordt weggegooid zou het meegenomen kunnen worden. Voorbeelden zijn potplanten en tuinplanten waarbij organische substraten anders dan veen worden meegeleverd en die gaan oxideren bij gebruik. De potentiële broeikasgasemissies van deze organische substraten kunnen echter in verband met significantie (zie paragraag 5.3) buiten beschouwing worden gelaten.

4.5

Landgebruik en landconversie

4.5.1 Landconversie

PAS2050 (2008)) 18

Bij een directe landconversie van natuurlijk gras- of bosland naar landbouwareaal ten behoeve van de teelt voor het onderzochte product in een periode tussen

het moment van het onderzoek en twintig jaar daarvoor moeten de broeikasgasemissies van de landconversie meegerekend worden conform de IPCC-methode voor National greenhouse gas inventories (IPCC 2006). Zie voor de verdere uitwerking PAS2050 (2008).

Aanbevolen best practice In de best practice methode moet de broeikasgasemissie door landconversie naar een bepaald gewas in een bepaald gebied berekend worden volgens vergelijking 4.1. Tabel 4.1 bevat de symbolen van de vergelijking en de eenheden en beschrijvingen. (4.1)

EMCO2e,LC = Mnature * EFnature * ΔAcrop * fnature / Acrop

Tabel 4.1

Symbolen van vergelijking 4.1 voor het berekenen van broeikasgasemissie door landconversie

Symbool

Gewasareaal

Jaar*ha

Acrop

Gewas areaal

jaar*ha

ΔAcrop

Relatieve verandering in gewasareaal

ha/ha

EFnature

Emissie factor voor natuurlijk bovengrondse biomassa

ton CO2e/ton biomassa

EMCO2e,LC

Broeikasgasemissie door landconversie

kg CO2e/ha

fnature

Fractie van toenemend gewasareaal van natuurlijke

ha/ha

ecosystemen Mnature

Bovengrondse biomassa in natuurlijke ecosystemen

ton biomassa/ha

De broeikasgasemissie door landconversie wordt berekend door een emissiefactor te vermenigvuldigen met bovengrondse biomassa van het natuurlijke ecosysteem. De IPCC-richtlijnen (2006) bevat een tabel met bovengrondse biomassa voor een aantal ecosystemen per continent. De gehanteerde brandbreedte is echter groot, dus als er meer gedetailleerde data beschikbaar zijn, wordt aanbevolen om deze te gebruiken. Als er meerdere typen ecosystemen worden geconverteerd, kan een gewogen gemiddelde worden berekend (de som van biomassa vermenigvuldigd met het oppervlak, gedeeld door de som van de oppervlakten). De FAO heeft oppervlakten gepubliceerd per continent en per ecosysteem in dezelfde classificatie als IPCC 2006 (FAO, 2001a). De gemiddelde emissiefactor is 1,77 ton CO2e/ton biomassa (uitgaande van verschillende 'slash and burn'-scenario's en IPCC-verbrandingsfactoren). De relatieve verandering in gewasareaal kan over de jaren behoorlijk fluctueren, daarom wordt aanbevolen om voor het schatten van deze inputparameter

19

een trend te berekenen over meerdere jaren. Data per gewas per land voor vele jaren zijn beschikbaar via Faostat (www.faostat.fao.org). De fractie van toenemend gewasareaal van natuurlijke ecosystemen is in vele gevallen moeilijk te bepalen. Als geen gedetailleerde data beschikbaar zijn, adviseren we een schatting per land voor alle gewassen met toenemend areaal. Deze fractie is gelijk aan één min de absolute som van alle negatieve gewasareaaltrends in een land, gedeeld door de som van alle positieve trends. Bijlage 4 geeft voor enkele natuurlijke ecosystemen en continenten enkele defaultwaarden die kunnen worden toegepast in vergelijking 4.1. 4.5.2 Landgebruik De broeikasgasemissie door verlies van CO2-absorptiecapaciteit (sink-functie) moet met de aanbevolen best practice worden berekend volgens vergelijking 4.2. Tabel 4.2 bevat de symbolen, de eenheden en de beschrijvingen. (4.2)

EMCO2e,sink = EFsink/Myield

Tabel 4.2

Symbolen voor het berekenen van de broeikasgasemissie door verlies van CO2-absorptiecapaciteit

Symbool

Beschrijving

Eenheid

EFsink

Emissiefactor voor verlies van sink-functie

kg CO2e/ha

EMCO2e,sink

Broeikasgasemissie door verlies van sink-functie

kg CO2e/ton gewas

Myield

Opbrengst

ton gewas/ha

Nabuurs en Schelhaas (2002) schatten de gemiddelde CO2-absorptiecapaciteit van natuurlijke bossen van tussen de nul en driehonderd jaar oud in Europa op 110 kg koolstof of 403 kg koolstofdioxide per hectare per jaar. 4.5.3 Rapportage van broeikaseffect van landgebruik en landconversie Gezien de onzekerheden in invoerparameters van de berekeningsmethodiek van landconversie en landgebruik bevelen we aan de resultaten separaat te rapporteren, in combinatie met verlies aan organische stof (paragraaf 4.6).

20

4.6

Verandering van organische stof in landbouwbodems

PAS2050 (2008)) In de PAS2050 (2008) worden geen rekening gehouden met broeikasgasemissies als gevolg van veranderingen in organische stof in de bodem.

Aanbevolen best practice Voor broeikasgasemissie door organisch stofverlies voor een regulier bouwplan in Nederland moet 1.650 kg CO2e/ha worden meegerekend. Bij een biologisch bouwplan in Nederland moet 1.100 kg CO2eq/ha worden meegerekend. Voor grasland hoeft geen broeikasgasemissie voor organisch stofverlies te worden gerekend.

21

5 5.1

Systeemafbakening Gebruik van PCR (product category rules)

PAS2050 (2008) Wanneer een 'product category rule' bestaat die is opgesteld op basis van BS ISO 14025, en de systeemafbakening hiervan conflicteert niet met de bepalingen in dit protocol, dan moet deze systeemafbakening gehanteerd worden. Voor tuinbouwproducten is deze bepaling niet relevant omdat er nog geen PCR's beschikbaar zijn. Dit kan worden nagezocht op www.environdec.com.

5.2

Wel of niet meerekenen van broeikasgasemissies Op basis van de best beschikbare kennis dienen in de berekening alle bronnen van broeikasgasemissies te worden meegerekend die een substantiële bijdrage leveren aan de broeikasgasanalyse.

PAS2050 (2008) Voor een broeikasgasemissieanalyse dienen te worden meegenomen: 1. alle emissiebronnen met een substantiële bijdrage; 2. ten minste 95% van alle verwachte broeikasgasemissie; 3. wanneer een enkele bron (bijvoorbeeld het gasgebruik in de glastuinbouw) meer dan 50% van de broeikasgasemissie bepaald dan geldt het 95%-criterium voor het restant. Om invulling te geven aan de PAS2050 (2008) richtlijn is een groot aantal inventariserende levenscyclusanalyses uitgevoerd. Hiermee is inzicht verkregen in de bijdrage van processen en materialen. Dit heeft geleid tot een indeling in zes productcategorieën en een clustering in drie categorieën van dominante bijdragen (zie tabel 5.1).

22

100-800 N-Bemesting; Transport (bij grote afstanden); N-kunstmestproductie; Energiegebruik tuinbouwbedrijf

luchttransport, onbewerkt

Verpakking

werkt 6. Vollegrond, zonder

afstanden); Energieverwerking;

500-25.000 N-Bemesting; Transport (bij grote

luchttransport, ver-

5. Vollegrond, zonder

port

fosfaat; Koeling; Kapitaalgoederen

Pesticiden; kapitaalgoederen; Kali en

Koeling en opslag; Kapitaalgoederen

op tuinbouwbedrijf; Transport (overig);

Verpakkingsmaterialen; Energiegebruik

Kali en fosfaat

(overig); Koeling en opslag; Pesticiden;

gebruik op tuinbouwbedrijf; Transport

Transport

warmd, verwerkt zonder luchttrans-

len; Beschermingsmateriaal; Energie-

Verpakkingsmaterialen; Bouwmateria-

N-Bemesting; Materialen

de grond niet ver-

4. Beschermd en/of uit

Transport (overig); Koeling en opslag

materialen; Beschermingsmateriaal;

Kali

Fosfaat

Pesticiden

Kali

Fosfaat

Pesticiden

Kali

Koeling en opslag N-mest; Verpakkingsmaterialen; Bouw-

Fosfaat

Kas; Verpakkingsmaterialen; Transport;

transport 300-2.500 Veensubstraat; Teeltmateriaal;

Kali

Koeling en opslag

Substraatmaterialen (niet veen); N-mest; Pesticiden

Fosfaat

Kas; Verpakkingsmaterialen; Transport;

Energiegebruik op tuinbouwbedrijf;

Vliegverkeer

bare bijdrage (< 1%)

Meestal verwaarloos-

Substraatmaterialen (niet veen); N-mest; Pesticiden

Meestal lage bijdrage (1-5%)

warmd, met lucht-

3.000-12.000 Veensubstraat; Teeltmateriaal;

de grond niet ver-

straat; Teeltmateriaal; Luchttransport

3.000-60.000 Energiegebruik in de kas; Veensub-

straat; Teeltmateriaal

3. Beschermd en/of uit

transport

meer dan 5%

(kg CO2e/ton) 1.000-50.000 Energiegebruik in de kas; Veensub-

Bijdrage aan broeikaseffect van

Raming

Bijdragen van processen en verbruik van materialen in een productieketen tot aan het distributiecentrum

2. Stookteelt met lucht-

luchttransport

1. Stookteelt zonder

Tabel 5.1

23

1.

Bijdrage aan de broeikasgasemissie van meer dan 5%

Hier moet gebruik worden gemaakt van actuele en primaire meetgegevens (zie ook sectie 6.3). Deze meetgegevens bestaan uit een hoeveelheid van de energiedrager of het materiaalverbruik met een broeikasgasemissiefactor voor de productie en het verbruik van het betreffende materiaal. In het geval van energiedragers gaat het om emissiefactoren die betrekking hebben op de productie vanuit grondstoffen tot en met oxidatie van de brandstof. Daarbij kan gebruik worden gemaakt van de emissiefactoren in bijlage 2.3 of een andere consistente dataset. De dataset kan worden samengesteld uit een of enkele publieke en gevalideerde bronnen. De emissiefactoren dienen recent te zijn en representatief voor het land van productie. In het geval van materiaalverbruik gaat het om emissiefactoren die betrekking hebben op de gehele keten van grondstofwinning tot en met finale stort. Daarbij kan gebruik worden gemaakt van de emissiefactoren in bijlage 2.3 of een andere consistente dataset. De dataset kan worden samengesteld uit een of enkele publieke en gevalideerde bronnen. Voor de productie van materialen kan gebruik gemaakt worden van Europese gemiddelden tenzij er materiaal wordt ingekocht van een specifieke leverancier die een afwijkend broeikasgasemissieprofiel heeft. De uitvoerder van de berekening moet aantonen of dat het geval is. De mate van afvalverwerking en recycling moet specifiek voor het land van afdanking worden vastgesteld. De berekening van de broeikasgasemissie door materiaalverbruik conform landspecifieke afvalverwerking en recyclingscenario's is opgenomen in bijlage 2.3. De productie van teeltmateriaal heeft over het algemeen een bijdrage van meer dan 5% op de broeikasgasemissie van een tuinbouwproduct tot aan het distributiecentrum. Voor de productie van teeltmateriaal dient daarom een aparte analyse te worden uitgevoerd op basis van gegevens van de leverancier ten aanzien van energiegebruik en materiaalverbruik, of er wordt een ophoogfactor van 1,1 op de teeltfase te worden gehanteerd. In het geval van veensubstraat geldt dat gebruik gemaakt kan worden van de standaardemissiekengetallen in Blonk et al. (2009).

24

2. Bijdrage aan de broeikasgasemissie tussen de 1 en 5% Indien beschikbaar dient hier gebruik te worden gemaakt van actuele meetgegevens. Verder gelden dezelfde bepalingen als voor categorie 1, waarbij er geen nadere specificaties nodig zijn voor: a. afvalverwerking en recycling van materialen; b. aantonen van afwijkende emissies voor materiaalproductie. Voor materiaalverbruik kan dan gebruik worden gemaakt van de standaardwaarden zoals aangegeven in bijlage 2.3. 3. Bijdrage aan de broeikasgasemissie lager dan 1% In het geval van tuinbouwketens betreft het hier het gebruik van meststoffen anders dan stikstofmeststoffen en het gebruik van pesticiden. Hiervoor kan een standaard bijtelling worden gehanteerd van 2 kg CO2e/ton voor pesticidengebruik, 1,5 kg CO2e/ton voor fosfaatgebruik en 3,3 kg CO2e/ton voor kaligebruik. Wanneer minder dan 100% van alle verwachte broeikasgasemissie is berekend, dan dient dit te worden gecorrigeerd naar 100% volgens een goed onderbouwde methode.

5.4

Systeemgrenzen In beginsel moeten alle relevant emissiebronnen in de keten van grondstofwinning tot het product zoals het afgeleverd wordt (wieg-tot-poortanalyse) of zoals het gebruikt en afgedankt wordt (wieg-tot-grafanalyse) worden meegerekend.

5.4.1 Grondstoffen Alle emissies van de winning van grondstoffen en conversie tot de basismaterialen zoals ze worden ingezet in het productieproces moeten worden meegerekend.

25

5.4.2 Energie Alle broeikasgasemissies van de productie van brandstoffen tot het moment van vrijkomen van de fossiele koolstof door gebruik van energiedragers (directe verbranding, elektriciteit, warmte, enzovoort) moeten worden meegerekend. 5.4.3 Kapitaalgoederen De productie van kapitaalgoederen, zoals kassen en tractoren, hoeft niet te worden meegenomen bij de berekening van de broeikasgasemissie van producten. 5.4.4 Fabricage, service en onderhoud Broeikasgasemissies als gevolg van fabricage, service en onderhoud dienen meegenomen te worden in de analyse. 5.4.5 Voorzieningen Broeikasgasemissies veroorzaakt door voorzieningen zoals opslag, kantoren en ondersteunende diensten dienen meegenomen te worden in de broeikasgasemissieberekening 5.4.6 Transport Alle broeikaseffectemissies van intern of extern transport dienen meegerekend te worden. 5.4.7 Opslag Alle broeikaseffectemissies van opslag dienen meegerekend te worden 5.4.8 Gebruiksfase

Wieg-tot-poortanalyse Niet van toepassing behalve voor materialen en producten die worden verbruikt in het productieproces van het tuinbouwproduct. 26

Wieg-tot-grafanalyse Alle broeikaseffectemissies dienen meegerekend te worden. 5.4.9 Finale afvalstort

Wieg-tot-poortanalyse Niet van toepassing behalve voor materialen en producten die worden verbruikt in het productieproces van het tuinbouwproduct.

Wieg-tot-grafanalyse Alle broeikaseffectemissies dienen meegerekend te worden. 5.4.10 Berekening van broeikaseffect verbruikte materialen (geen bepaling in PAS2050 (2008)) De broeikasgasemissie van materialen die worden verbruikt in de productieketen van een tuinbouwproduct worden over de gehele levenscyclus in kaart gebracht, dus inclusief afdanking, afvalverwerking en finale stort. Deze bepaling geldt voor alle materialen exclusief veensubstraat en meststoffen. Van het veensubstraat (als onderdeel van potgrond) dat via de detailhandel verkocht wordt aan de consument wordt de broeikasgasemissie van de oxidatie meegerekend omdat de mate van oxidatie niet afhangt van het gebruik van de consument, uitgaande van de reguliere toepassing van het product. De broeikasgasemissies bij het gebruik van meststoffen worden apart vastgesteld op basis van de meest recente IPCC-richtlijnen.

27

6 6.1

Data Algemeen De gebruikte data dienen inzichtelijk gedocumenteerd te worden.

6.2

Data kwaliteitseisen

Conform PAS2050 (2008) Tijdens het identificeren van primaire activiteit data (bedrijfsdata) en secundaire data (achtergronddata) voor het gebruik in broeikasgasemissieanalyse worden de volgende uitgangspunten gehanteerd: a) Voor temporele specificiteit: data die tijdsspecifiek zijn voor een product dat wordt geanalyseerd hebben de voorkeur; b) Voor geografische specificiteit: geografisch gebied waar vandaan data is verzameld (bijvoorbeeld district, land, regio), geografisch specifieke data over het product hebben de voorkeur; c) Voor technische representativiteit: of de data gerelateerd is aan specifieke technologie of een mix van technologieën, data die specifiek zijn voor het product hebben de voorkeur; d) Voor nauwkeurigheid: Data(bijvoorbeeld modellen en aannames) die het meest nauwkeurig zijn hebben de voorkeur; e) Voor precisie: maat van de variabiliteit van datawaarden van elke uitgedrukte data (bijvoorbeeld variatie). Data die preciezer zijn (met andere woorden: die de laagste statistische variatie heeft) zullen voorrang moeten krijgen.

28

Bovendien zal met het volgende rekening dienen te worden gehouden: f) Voor volledigheid: het percentage van de gemeten data en de graad waarmee de data representatief is voor de betreffende populatie (is de steekproef groot genoeg, is de tijdsperiode van de metingen genoeg, enzovoort);

g) Voor consistentie: kwalitatieve analyse of de selectie van data eenduidig is uitgevoerd voor de verschillende componenten van de analyse; h) Voor reproduceerbaarheid: kwalitatieve analyse over de mate waarin informatie over de methode en data waarden een onafhankelijke uitvoerder in staat stelt om de gerapporteerde resultaten te reproduceren; i) Voor databronnen met referentie naar de primaire of secundaire staat van de data.

6.3

Primaire Meetgegevens Als een particulier bedrijf een broeikasgasemissieanalyse uitvoert met de PAS2050 (2008) dient het gebruik te maken van primaire meetgegevens voor wat betreft de processen en activiteiten die beheerd of in eigendom zijn. Echter, als het bedrijf dat de analyse uitvoert een bijdrage veroorzaakt van minder dan 10% van de upstreamemissies van het product en het product in ieder geval bedoeld is voor consumentengebruik, dan geldt de vereiste voor het gebruik van primaire meetgegevens voor de eerste upstreamschakel die meer dan 10% bijdraagt. In het geval van de handel en transport van tuinbouwproducten betekent dit dat de verkooporganisatie: - primaire meetgegevens moet verzamelen van vliegtransport; - bijna altijd primaire meetgegevens moet verzamelen van de teelt. Het verzamelen van primaire meetgegevens heeft geen betrekking op de methaan- en lachgasemissies in de landbouw.

6.4

Secundaire data In plaats van primaire meetgegevens is het gebruik van secondaire data toegestaan op basis van de volgende voorkeursvolgorde: 1. PAS2050 (2008)-data: Eerdere partiële broeikasgasemissieberekeningen conform PAS2050 (2008) die relevant zijn voor het product hebben voorrang boven andere secondaire data;

29

2. Andere secondaire data: Data van peer-reviewed publicaties en data van overheidsorganisaties hebben de voorkeur boven andere databronnen.

6.5

Veranderingen in de levenscyclus van een product Een bijstelling van de PAS2050 (2008)-berekening is nodig op het moment dat gedurende een periode van meer dan drie maanden een verandering in de levenscyclus van een product plaatsvindt waardoor een effect van 10% onverwachte verandering en 5% geplande verandering plaatsvindt.

6.6

Periodieke variaties in de broeikasgasemissies Bij een periodieke variatie in de broeikasgasemissies moet een gemiddelde worden berekend. In het geval van een continue productie is dat ten minste een jaar. In het geval van seizoensproducten moet uitgegaan worden van de relevante productieperiode.

6.7

Steekproefdata Het gebruik van steekproef data is toegestaan wanneer het product wordt verkregen van meerdere bronnen en wanneer het wordt verwerkt via meerdere lijnen.

6.8

Lachgas- en methaangasemissies van bodems Maak gebruik van de 'hoogste tier'-benadering in: a. de IPCC guidelines for National Greenhouse Gas Inventories; b. de National Greenhouse Gas Inventory van het land van herkomst van emissies.

30

De IPCC guidelines for National Greenhouse Gas Inventories De lachgasemissie (N2O) van de teelt die moet worden meegenomen bestaat uit drie onderdelen: 1. de directe emissies van stikstof in de bodem en van inputs; 2. de indirecte emissie via vervluchtigde en neergeslagen stikstof; 3. de indirecte emissie via uitgespoelde stikstof in bodem- en oppervlaktewater. Vergelijking 6.1 Directe lachgasemissies somt de drie onderdelen op en converteert de emissie in stikstofmassa naar lachgasmassa. Tabel 6.1 verklaart de symbolen in alfabetische volgorde. EMN2O,soil = [EMN2O N,dir + EMN2O N,vol + EMN2O N,lch] * MN2O/MN

(6.1)

De directe emissie van stikstof in de bodem komt voort uit minerale en organische mest, gewasresten, organisch materiaal en biologische stikstofbinding. Vergelijking 6.2a Indirecte lachgasemissies via vervluchtigde en neergeslagen stikstof berekent de emissie van deze bronnen door te vermenigvuldigen met één emissiefactor. Deze methode kan worden gespecificeerd door het gebruik van verschillende emissiefactoren per bron en voor verschillende typen mest en bodemtypes. In het geval van veenbodems voegt vergelijking 6.2b lachgasemissie toe door het gebruik van dit type bodem door de specifieke emissiefactor te vermenigvuldigen met de stikstof in veenbodems. EMN2O-N,inp = (Nfert + Norg + Nres + Nmin + Nfix)/Myield * Efinp

(6.2a)

EMN2O-N,dir = EMN2O-N,inp + (Nsoil * EFsoil)/Myield

(6.2b)

Voor het berekenen van indirecte lachgasemissies via vervluchtiging en neerslaan moet de hoeveelheid vervluchtigde stikstof worden berekend door een fractie vervluchtigde stikstof van minerale en organische mest te gebruiken. Vergelijking 6.3 Indirecte lachgasemissies via uitgespoelde stikstof in bodem- en oppervlaktewater berekent de emissie via vervluchtiging door een emissiefactor te vermenigvuldigen met de totale hoeveelheid vervluchtigde stikstof. De emissiefactor in de vergelijking vertegenwoordigt de fractie van vervluchtigde stikstof dat neerslaat in de bodem en vrijkomt als lachgas in de atmosfeer. EMN2O-N,vol = [Nfert * fvol,fert + Norg * fvol,org]/Myield * EFvol

(6.3)

31

Voor het berekenen van indirecte lachgasemissies via uitspoeling houden we dezelfde uitspoelingsfractie aan van stikstof uit minerale en organische mest, gewasresten en gemineraliseerd organische materiaal in de bodem. Vergelijking 6.4 berekent de emissie via uitspoeling door alle uitgespoelde stikstof te vermenigvuldigen met de emissiefactor voor uitspoeling. EMN2O-N,lch = [Nfert + Norg + Nres + Nmin]/Myield * flch * EFlch

32

(6.4)

Symbolen in de vergelijkingen voor het berekenen van lachgasemissie afkomstig van de teelt Eenheid a)

kg N2O-N/kg

Indirecte lachgasemissie van uitgespoelde NO3- uit de bodem

EMN2O-N,lch EMN2O-N,vol

44 g/mol kg/m2 kg N/m2 kg N/m2 kg N/m2 kg N/m2 kg N/m2 kg N/m2

Opbrengst Stikstof van biologische stikstofbinding Stikstof in minerale mest Gemineraliseerde stikstof uit bodemorganisch materiaal Stikstof in organische mest Stikstof in gewasresten op het veld Stikstof in veenbodems

Massafractie vervluchtigde NH4 en NOx van stikstof in organische mest

28 g/mol

kg N/kg N

Massafractie vervluchtigde NH4 en NOx van stikstof in minerale mest

Moleculaire massa van lachgas

kg N/kg N

Massa fractie uitgespoelde NO3-N

Moleculaire massa van koolstofdioxide

kg N2O-N/kg kg N/kg N

Indirecte lachgasemissie van vervluchtigde en neergeslagen NH4 en NOx in de bodem

a) If not specified, kg is kg product.

Nsoil

Nres

Norg

Nmin

Nfert

Nfix

Myield

MN2O

MCO2

fvol,org

fvol,fert

flch

kg N2O-N/kg

Directe lachgasemissie in minerale en organische mest, gewasresten en gemineraliseerde stikstof in de bodem

EMN2O-N,inp

kg N2O-N/kg N kg N2O-N/kg

Lachgasemissie van de bodem Directe lachgasemissie van de bodem

kg N2O-N/kg N

EMN2O-N,dir

kg N2O-N/kg

Lachgasemissiefactor voor vervluchtigd NH4 and NOx

kg N2O-N/kg N

Lachgasemissiefactor voor stikstof in veenbodems

bodem

Lachgasemissiefactor voor stikstof in minerale en organische mest, gewasresten, en gemineraliseerde stikstof in de

EMlch

EFvol

EFsoil

EFinp

Symbool Beschrijving

Tabel 6.1

33

De National Greenhouse Gas Inventory van het land van herkomst van emissies De vergelijkingen voor de National Greenhouse Gas Inventory van het land van herkomst van emissies zijn grotendeels gelijk aan die door de IPCC wordt gehanteerd, maar met aangepaste waarden voor de invoerparameters. In het geval van de Nederlandse richtlijnen voor de berekening van lachgasemissies door de teelt worden er emissiefactoren (tabel 6.3 en tabel 6.4) voor iedere bron apart gehanteerd en gespecificeerd voor verschillende bodemsoorten en wijze van mesttoediening. In het geval van flch (de fractie nitraatuitspoeling) kan eventueel een emissie per grondwatertrap worden uitgerekend (tabel 6.2). Tabel 6.2

Fractie van het stikstofoverschot op de bodembalans dat uitspoelt naar grondwater (uitspoelingsfractie) per bodemgebruik en grondwatertrap voor de zandgronden

Bodemgebruik

Grondwatertrap (I = zeer nat, VIII = zeer droog) I/II/II

III

III

IV

V

V

VI

VII

VIII

Bouwland

0,04

0,07

0,28

0,38

0,45

0,43

0,58

0,74

0,89

Grasland

0,02

0,04

0,14

0,20

0,23

0,22

0,30

0,38

0,46

Bron: Fraters et al. (2006).

Tabel 6.3

Emissiefactoren en uitspoeling en vervluchtiging parameters volgens de IPCC1996, IPCC2006 en NIR Nederland

Symbool EFinp

IPCC1996 0,0125

IPCC2006

NIR Nederland

0,01 Tabel 7.4

Eenheid* kg N2O-N/kg N

EFlch

0,025

EFsoil

0,0125

0,0075 0,025 0,01 Tabel 7.4

kg N2O-N/kg

EFvol

0,01

0,01 0,01

kg N2O-N/kg N

Flch

0,30

0,30 0,30

kg N/kg N

fvol,fert

0,10

0,10 0,15 (ureum),

kg N/kg N

0,08 (ammoniumnitraat), 0,02 KAS fvol,org

34

0,20

0,20 0,1035

kg N/kg N

Tabel 6.4

Emissiefactoren voor directe lachgasemissie uit landbouwgrond volgens de Nederlandse emissieregistratie (NIR)

Toevoerbron

EF (kg N2O-N per kg N toevoer) Minerale bodem

Organische bodem

0,005

0,01

0,01

0,02

- bovengrondse aanwending

0,01

0,02

- emissie arme aanwending

0,02

0,02

Stikstofbinding

0,01

-

Achterblijvende gewasresten

0,01

-

Landbouwkundig gebruik histosolen

0,02

-

Aanwending kunstmest - ammoniumhoudend (geen nitraat) - overige kunstmestsoorten Aanwending dierlijke mest

Bron: VROM (2008).

6.9

Emissiedata voor het verbruik van brandstoffen en energiedragers (elektriciteit, warmte) PAS2050-2008 specificeert het gebruik en de definitie van energieproductiedata in clausule 7.9. Deze specificaties zijn gemaakt in relatie tot hun toegepaste allocatieregels. Omdat we een iets andere allocatie gebruiken in aanbevolen best practice, zijn deze specificaties niet volledig geldig. In paragraaf 7.1.2. wordt het datagebruik van energieproductie gespecificeerd.

35

7. 7.1

Allocatie Allocatieprincipe Op basis van de ISO14040- en ILCD-referentiedocumenten, zijn allocatieregels geformuleerd voor drie verschillende situaties: 1) coproductie in het bestudeerde systeem (producten die het systeem verlaten); 2) instroom van een coproduct uit een ander systeem; 3) eindverwerking. 1) Coproductie in hetzelfde systeem - Als de coproducten dezelfde eigenschappen en/of functionaliteit hebben, moet de allocatie gebaseerd zijn op één of meer fysische eigenschappen. - Als de coproducten verschillende eigenschappen en/of functionaliteit hebben, moet de allocatie gebaseerd zijn op economische waarden van de coproducten. - In beide gevallen, als terugstroom plaatsvindt in de onderzochte productieketen, moet de primaire input eerst worden gecompenseerd door de terugstroom. 2) Instroom van een coproduct vanuit een ander systeem - Als geen broeikasgasemissie door een coproduct van een ander system is gealloceerd van dat andere systeem, moet het coproduct worden behandeld als een primaire input. We nemen aan dat geen emissie plaatsvindt van primaire producten voor het transport vanuit het oorspronkelijke systeem. - Als broeikasgasemissies zijn gealloceerd vanuit een ander systeem en het coproduct heeft geen economische waarde (afval), moet het gebaseerd zijn op fysische eigenschappen. - Als het coproduct een economische waarde heeft, moet het gebaseerd zijn op de economische waarde. 3) Eindverwerking (afvalverwerking en start van stort) - Als terugstroom plaatsvindt in een eindverwerkingssysteem, moet de primaire input eerst worden gecompenseerd door de terugstroom.

36

-

Als geen terugstroom plaatsvindt, moet de allocatie in de eindverwerking behandeld worden als een coproduct op dezelfde manier als beschreven in 1).

Deze allocatieprincipes leiden tot de volgende richtlijnen voor tuinbouwproducten. Hier hebben we zes onderwerpen gespecificeerd, waarin we eerst kijken naar de best practice methode en daarna wordt een relatie gelegd met de PAS2050 (2008). 7.1.1 Economische allocatie In gevallen waar in een teeltsysteem meerdere producten met verschillende toepassingen en functionaliteit worden geproduceerd, adviseren we om economische allocatie toe te passen. Vergelijking 7.1 rekent de economische allocatiefactoren uit. (7.1)

fEA,c = pc * Myield,c/Σc=1,C (pc * Myield,c)

Tabel 7.1

Symbolen in de vergelijking 7.1 voor het berekenen van allocatiefactoren voor coproducten in teeltsystemen

Symbool

Omschrijving

Eenheid

fEA,c

Economische allocatiefactor

kg CO2e/kg CO2e

pc

Prijs die de teler krijgt voor coproducten

€/kg

Myield,c

Opbrengst van coproduct c

kg/ha

Σ

Som van wat volgt tussen aanhalingstekens, herhaald

€

voor elk coproduct tot C (het aantal coproducten)

Vanwege prijsfluctuaties adviseren we het gebruik van gemiddelde prijzen en opbrengsten voor een periode van vijf jaar. Gemiddelde resultaten en variaties moeten worden gerapporteerd. Als er een trend is in marktprijzen van coproducten moet dat worden gerapporteerd. 7.1.2 Allocatie in het geval van warmtekrachtkoppeling (wkk) In het geval van een wkk die elektriciteit levert aan het elektriciteitsnet wordt het broeikaseffect gerelateerd aan de uitgespaarde elektriciteitsproductie afgetrokken van het broeikaseffect van het tuinbouwproduct waarover een broeikasgasanalyse wordt gemaakt.

37

Deze aftrekpost bedraagt in Nederland thans 0,64 kg CO2eq/kWh en is gebaseerd op een marginale analyse van uitgespaarde elektriciteitsproductie in Nederland met een verhouding van 2/7 steenkoolcentrale en 5/7 gasgestookte elektriciteitscentrale. Deze waarde is inclusief de upstreamproductie van aardgas en kolen tot aan de centrale. Gevolg van deze allocatiemethode is dat de broeikaseffect-emissiefactor voor elektriciteitsproductie in Nederland naar boven toe is bijgesteld van 0,51 kg CO2eq (inclusief wkk en precombustion) naar 0,65 kg CO2eq/kWh (exclusief wkk en precombustion) om te voorkomen dat het inverdieneffect van wkk dubbel wordt geteld. In de PAS2050 (2008) wordt ook het inverdieneffect van wkk meegerekend maar dan op basis van de gemiddelde elektriciteitsproductie in Engeland. Er wordt geen rekening gehouden met een eventuele dubbeltelling. Deze aanpak leidt in Engeland overigs tot een veel kleinere dubbeltelling vanwege het lagere aandeel wkk in de elektriciteitsproductie. 7.1.3 Allocatie bij recycling tot hetzelfde materiaaltype Bij 'gesloten loop'-recycling waarbij het ingezamelde materiaal weer wordt toegepast als primair materiaal en waarbij geen chemische conversie optreedt, vindt er een compensatie plaats op de primaire materiaalproductie. De verhouding van primaire en secundaire materiaalproductie wordt bepaald op basis van het gemiddelde van inzet van secundair materiaal dat wordt ingezet bij de feitelijke productie van het materiaal en het materiaal dat wordt herwonnen voor materiaalrecycling. In de PAS2050 (2008) vindt geen compensatie plaats voor de inzet van primair materiaal op basis van herwonnen gerecycled materiaal. 7.1.4 Allocatie bij overige recycling en afvalverwerking Bij recycling en afvalverwerkingsprocessen waarbij conversie van het materiaal optreedt wordt gecompenseerd op basis van de uitgespaarde toepassing. In bijlage 2 zijn standaardwaarden opgenomen voor Nederlandse afvalverwerking In de PAS2050 (2008) vindt geen compensatie plaats voor de productie van energie of (andere) materialen vanuit recycling of afvalverwerking.

38

7.1.5 Allocatie bij toepassing van dierlijke (organische) mest Wanneer dierlijke mest een positieve economische waarde heeft (de teler betaalt voor de mest), dan wordt de levenscyclus van de productie van de mest meegerekend. Dit gebeurt naar rato van de economische opbrengst van de producten uit veehouderij waar de mest wordt geproduceerd. Broeikasgasemissies van transport en aanwending van de dierlijke mest wordt geheel toegerekend aan de teelt van het tuinbouwproduct. Wanneer dierlijke mest geen positieve waarde heeft, dan wordt geen dierlijke productie gealloceerd naar de teelt waar de mest wordt toegepast. Het broeikaseffect van aanwending en transport van aanvoer van de mest wordt toegerekend aan de teelt op basis van de wettelijke bepaalde stikstofwerkingscoëfficiënt van de toegepaste dierlijke mestsoort. De PAS2050 (2008) geeft geen specifieke richtlijnen voor allocatie bij toepassing van dierlijke mest. In het geval van een positieve waarde van de mest zal in lijn met de algemene PAS2050 (2008)-richtlijn om economisch te alloceren dezelfde werkwijze worden gehanteerd als de hier benoemde best practice. Dat de mest een negatieve economische waarde heeft, zal in het buitenland minder vaak voorkomen. 7.1.6 Allocatie bij een bouwplan of teeltrotatie In het geval van een bouwplan waarbij meerdere gewassen in een rotatiesysteem worden geteeld, worden broeikasgasemissies die voorkomen uit de bemesting toegerekend op basis van oppervlak, mineralenbehoefte of direct aan het gewas waar de mest aan wordt gevoed. De gegevens van de teelten kunnen op verschillende detailniveaus beschikbaar zijn. 1. Mestgiften van het totale bouwplan en gewasarealen. 2. Mestgiften van het totale bouwplan, gewasarealen en mineralenbehoeften van de gewassen bij standaardopbrengst. 3. Mestgiften van het totale bouwplan, gewasarealen en mineralenbehoeften van de gewassen bij werkelijke opbrengst. Afhankelijk van dit niveau van detaillering zijn allocatieregels geformuleerd die in het verlengde liggen van het Nederlandse LCA-supplement voor de landbouw (zie tabel 7.2) 39

Tabel 7.2

Allocatiemethoden te gebruiken bij verschillende bronnen en voor verschillende databeschikbaarheid

Systeemonderdeel

Geen nutriënten-

Nutriëntenbehoefte

Nutriëntenbehoefte

behoefte bekend

bij gemiddelde op-

bij specifieke op-

brengsten

brengsten

Oppervlakte a)

Oppervlakte

Oppervlakte

Oppervlakte

Oppervlakte

Oppervlakte

Oppervlakte

Oppervlakte

Oppervlakte

Oppervlakte

Oppervlakte

Oppervlakte

Stikstof in kunstmest

Oppervlakte

Nutriënten

Niet

Stikstof snelle fractie

Oppervlakte

Nutriënten

Niet

Stikstofbinding

Oppervlakte

Nutriënten

Niet

Fosfaat (P2O5)

Oppervlakte

Nutriënten

Nutriënten

Kalium (K2O)

Oppervlakte

Nutriënten

Nutriënten

Productie van organische mest Stokstofwerkingsfractie van organische mest Stikstof in gewasresten Bodem organisch materiaal

a) Met oppervlakte bedoelen we dat de allocatie van broeikasgasemissies door een specifiek deel van het rotatiesysteem gebaseerd moet zijn op de oppervlakte per gewas in de gewasrotatie, met nutriënten bedoelen we dat de allocatie gebaseerd moet zijn op de nutriënten behoefte per gewas, en met niet bedoelen we dat geen allocatie nodig is.

Standaardopbrengsten en mineralenbehoeften van vollegrondsgroenten zijn gepubliceerd in de periodieke kwantitatieve informatie voor akkerbouw en vollegrondsgroenten (KWIN, 2007). PAS2050 (2008) geeft geen nadere uitwerking voor bouwplanbemesting, zodat dit voorstel als een nadere specificatie van de PAS2050 (2008) kan worden beschouwd.

40

Referenties en websites Blonk, H., A. Kool, B. Luske, T. Ponsioen en J. Scholten, Berekening van broei-

kaseffect van tuinbouwproducten; verkenning van methodiekvraagstukken en best practice oplossingen. Gouda, 2009. British Standards Institution (BSI), PAS2050. Specification for the assessment of the life cycle greenhouse gas emissions of goods and services. United Kingdom, 2008. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Duurzame energie in Nederland. Voorburg/Heerlen, 2007. Davis, J. en C. Haglund, Life Cycle Inventory (LCI) of Fertiliser Production. Fertiliser Product Used in Sweden and Western Europe. SIK-Report, No. 654. Masters Thesis, Chalmers University of Technology, Göteborg, 1999. Ecoinvent, Ecoinvent data v2.0. Swiss Centre for Life Cycle Inventories, Duebendorf, 2007. FAO, Global ecological zoning for the global forest resources assessment 2000, Rome, 2001a. FAO,Global Forest Resources Assessment 2000. Main Report: FAO Forestry Paper 140, Rome, 2001b. Fraters, B. et al., Een nieuwe toetsdiepte voor nitraat in grondwater, 2006. ILCD. 2008, lct.jrc.ec.europa.eu/eplca/deliverables-1/ILCD-Draft-Main-guidancedocument-for-all-applications-and-scope-situations-22May2008-Homereducet.pdf. IPCC, IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventorie. Prepared by the Greenhouse Gas Inventories Programme, H.S. Eggleston, L. Buendia, K. Miwa, T. Ngara and K. Tanabe (eds.). IGES, Hayama, Japan, 2006. 41

IPCC, Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of

Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (Solomon, S., D. Qin, M. Manning (eds.)), 2007. Kongshaug, G., Energy Consumption and Greenhouse Gas Emissions in Fertilizer Production. IFA Technical Conference, Marrakech, Morocco, 28 September1 October, 1998, 18 pp. KWIN, Akkerbouw en Vollegrondsgroenten, 2007. Nabuurs, G.J. en M.J. Schelhaas, 'Carbon profiles of typical forest types across Europe assessed with CO2FIX'. In: Ecological Indicators 1 (2002) 3, pp. 213-223. OECD, EA 2007 electricity data, 2007. Vreuls, H.H.J., Nederlandse lijst van energiedragers en standaard CO2-emissiefactoren, SenterNovem, Utrecht, 2006. VROM, Protocollen broeikasgasmonitoring, Protocol 8131 Landbouw bodem indirect, 4D: N2O landbouw BODEM: indirecte emissies, 2008. VROM 2, Protocollen broeikasgasmonitoring, Protocol 8132 Landbouw bodem direct, 4D: N2O landbouw BODEM: directe emissies en beweidingsemissies, 2008.

42

Bijlage 1 GWP100-factoren De laatste kolom van tabel B1.1 geeft de meest recente GWP100-factoren, de kolom daarvoor geeft oude GWP100-factoren die nog vaak gebruikt worden in de National Inventory Reports (NIR). De gebruiker van het protocol heeft zelf de verantwoordelijk om na te gaan of de in de tabel genoemde waarden nog de meest actuele zijn. Tabel B1.1

GWP100-factoren

Gas

Cas.no GWP100

GWP100 (Changes

(Houghton et al.,

in Atmospheric

1994 en 1995)

Constituents and in

[kg CO2eq]

Radiative Forcing Forster et al., 2007) [kg CO2eq]

1,1,1-trichloroethane Carbon dioxide

71-55-6

110

124-38-9

1

1

75-69-4

4.000

4.750

CFC-113

26523-64-8

5.000

6.130

CFC-114

1320-37-2

9.300

10.000

CFC-115

76-15-3

9.300

7.370

CFC-12

75-71-8

8.500

10.900

CFC-13

75-72-9

11.700

14.400

CFC-11

Dichloromethane

75-09-2

9

8,7

Dinitrogen oxide

10024-97-2

310

298

75-63-8

5.600

7.140

HALON-1301 HBFC-2311

151-67-7

HBFC-2401 (HALON)

124-72-1

HALON-2402

25497-30-7

1.640

HALON-1211

1.890

HCFC-123

306-83-2

93

77

HCFC-124

63938-10-3

480

609

HCFC-141b

27156-03-2

630

725

HCFC-142b

75-68-3

2.000

2.310

43

Tabel B1.1

GWP100-factoren (vervolg)

Gas

Cas.no GWP100

GWP100 (Changes

(Houghton et al.,

in Atmospheric

1994 en 1995)

Constituents and in

[kg CO2eq]

Radiative Forcing Forster et al., 2007) [kg CO2eq]

HCFC-22

75-45-6

1.810

HCFC-225ca

422-56-0

170

122

HCFC-225cb

507-55-1

530

595 3.500

HFC-125

354-33-6

2.800

HFC-134

811-97-2

1.000

811-97-2 (a)

1.300

HFC-134a

3.830

HFC-143

430-66-0

300

HFC-143a

420-46-2

3.800

HFC-152a

75-37-6

140

HFC-227ea

431-89-0

2.900

3.220

75-46-7

11.700

14.800

HFC-236fa

690-39-1

6.300

9.810

HFC-245ca

679-86-7

560

HFC-23

HFC-245Fa

124

560

1.030 675

HFC-32

75-10-5

650

HFC-41

593-53-3

13.000

138495-42-8

1.300

HFC-43-10mee

1.640

HFE-125

14.900

HFE-134

6.320

HFE-143a

756

HCFE-235da2

350

HFE-245cb2

708

HFE-245fa2

659

HFE-254cb2

359

HFE-347mcc3

575

HFE-347pcf2

580

HFE-356pcc3

110

HFE-449sl (HFE-7100)

297

HFE-569sf2 (HFE-7200)

44

1.700

HFE-43-10pccc 24

59 1.870

Tabel B1.1

GWP100-factoren (vervolg)

Gas

Cas.no GWP100

GWP100 (Changes

(Houghton et al.,

in Atmospheric

1994 en 1995)

Constituents and in

[kg CO2eq]

Radiative Forcing Forster et al., 2007) [kg CO2eq]

HFE-236ca12

2.800

HFE-338pcc13 Methane

1.500 74-82-8

21

Perfluorobutane

355-25-9

7.000

8.860

Perfluorocyclobutane

115-25-3

8.700

10.300

Perfluoroethane

76-16-4

9.200

12.200

Perfluorohexane

355-42-0

7.400

9.300

Perfluoromethane

75-73-0

6.500

7.319

Perfluoropentane

678-26-2

7.500

9.160

Perfluoropropane

76-19-7

7.000

8.830

Sulphur hexafluoride

2551-62-4

23.900

22.800

Tetrachloromethane

56-23-5

1.400

Trichloromethane

67-66-3

4

Nitrogen trifluoride

25 17.200

Bron: IPCC (2007).

45

Bijlage 2 Emissiefactoren voor brandstoffen, energiedragers en materialen B2.1 Inleiding In deze bijlage worden diverse emissiefactoren gegeven voor brandstoffen, energiedragers en materialen. Het betreft een compilatie van recente informatie die is verzameld vanuit diverse bronnen ten behoeve van het projectontwikkeling van een protocol en rekentool voor de Nederlandse tuinbouw. B2.2 Emissiefactoren voor brandstoffen en energiedragers B2.2.1 Brandstoffen Nederland In tabel B2.1 zijn de belangrijkste broeikasgasemissiefactoren weergegeven voor de brandstoffen. die in Nederland gebruikt worden Deze factoren zijn gebaseerd op: - de meest recente Nederlandse lijst van energiedragers en standaard broeikasgasemissiefactoren voor wat betreft de directe verbrandingsemissies (Vreuls, 2006). Deze waarden worden gehanteerd in de Nederlandse National Inventory Reporting system. De gebruiker van het tuinbouwprotocol heeft zelf de verantwoordelijkheid om; - de berekende emissiewaarde voor verbranding van aardgas in de wkk is gebaseerd op de gemiddelde methaanslip in de tuinbouw (Blonk, 2009); - de waarden voor de upstreamemissies zijn afkomstig van verschillende Nederlandse en buitenlandse onderzoeken zie (Blonk et al., 2009). Wanneer voor de upstreambroeikasgasemissies recentere of meer specifieke onderzoeken beschikbaar komen voor de Nederlandse situatie dan gebruikt in Blonk (2009) dan kunnen deze worden gebruikt. De gebruiker moet daarbij transparant zijn over bronvermelding en aanvullende berekeningen.

46

Tabel B2.1

Broeikasgasemissiefactoren van enkele belangrijke brandstoffen (Vreuls, 2006) (Blonk et al., 2009) Een-

Emissies vanwege

Upstream emissies

heid

directe verbranding

precombustion

precombustion

MJ/

gram

kg CO2-

gram CO2

kg CO2-

kg CO2-

eenheid

CO2/MJ

eq/een-

kg/MJ

eq/een-

eq/een-

heid

heid

heid Ruwe olie

kg

Motorbenzine kg

Emissies inclusief

42,7

73,3

3,13

10

0,43

3,56

44

72

3,17

10

0,44

3,61

Kerosine

kg

43,5

71,5

3,11

10

0,44

3,55

Petroleum

kg

43,1

71,9

3,10

10

0,43

3,53

Diesel

kg

42,7

74,3

3,17

10

0,43

3,60

Zware

kg

41

77,4

3,17

10

0,41

3,58

stookolie Smeerolie

kg

41,4

73,3

3,03

10

0,41

3,45

Antraciet

kg

26,6

98,3

2,61

15

0,40

3,01

Cokeskolen

kg

28,7

94

2,70

15

0,43

3,13

Steenkool

kg

24,5

94,7

2,32

15

0,37

2,69

Bruinkool

kg

20

101,2

2,02

15

0,30

2,32

Aardgas

m3

31,65

56,8

1,80

3

0,09

1,88

Aardgas wkk m3

31,65

2,19

3

0,09

2,28

Turf

kg

10,8

106

1,14

Methaan

m3

35,9

54,9

1,97

B2.2.2 Brandstoffen in andere landen dan Nederland De IPCC-brandstoffenlijsten (Revised 1996 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories: Reference Manual (Volume 3, Page 1.13) kan worden gebruikt of landspecifieke emissiefactoren die worden gehanteerd in National Inventory Reports kunnen worden gebruikt.

47

B2.2.3 Elektriciteit Nederland Voor de emissiefactoren voor Nederland wordt aangesloten bij de rapportages ten behoeve van de stroometikettering door het CE. De berekening wordt vervolgens gecorrigeerd voor uitsluiting van wkk vanwege dubbeltelling (zie tabel B2.2). Met de upstreamemissiefactoren voor steenkool en aardgas komt de Nederlandse elektriciteitsproductie op 0,64 kg CO2-eq per kWh. Tabel B2.2

Berekening van de broeikasgasemissiefactor van elektriciteit exclusief de upstream emissiefactoren voor steenkool en aardgas Verdeling

Gram

CO2eq/kWh 2007 (%)

Gram

Verdeling

Gram

CO2eq/kWh

2007 (%)

CO2eq/kWh

gecorrigeerd Kernenergie

0

6

0

Aardgas wkk

300

43

129

11

0

Aardgas

450

24

108

42

189

Stookolie

660

0

0

0

0

Kolen

870

24

208

42

366

Overig

483

3

14

5

25

100

460

100

581

0

gemiddeld

Totaal

Bij het beschikbaar komen van recentere informatie over elektriciteitsproductie in Nederland dient de gebruiker deze berekening te actualiseren met bronverwijzing. B2.2.4 Elektriciteit overig Voor de elektriciteitsproductie in de andere landen dan Nederland worden twee tabellen gegeven. Een tabel uit de meest recente Eco-invent-data. Dit is elektriciteitsproductie inclusief alle upstreamemissies en constructie van kapitaalgoederen en infrastructuur voor elektriciteitsvoorziening. Daarmee is de systeemafbakening ruimer dan gebruikt wordt in het protocol en zijn de waarden waarschijnlijk ongeveer 0,1-0,5 kg CO2eq/kWh te hoog. Een correctie is nu lastig uit te voeren omdat kapitaalgoederen moeilijk zijn af te scheiden in de Ecoinvent-database. 48

Voor broeikasgasemissiewaarden buiten Europa kan gebruik gemaakt worden van de OECD-data voor elektriciteitsproductie (tabel B2.3). Dit zijn data inclusief warmteproductie en exclusief upstreamemissies van precombustion. In de laatste kolom is een schatting gegeven van de waarden inclusief precombustion (1,1 keer de waarde exclusief precombustion). Tabel B2.3

Broeikasgasemissiewaarden gebaseerd op OECD 2007 Exclusief

Inclusief

precombustion

precombustion kg CO2e/kWh

World

0,510

0,561

OECD Total

0,457

0,502

Non-OECD Total

0,568

0,625

IEA Total

0,452

0,497

European Union - 15

0,344

0,378

European Union - 25

0,370

0,406

Africa

0,652

0,717

Middle East

0,693

0,762

Former USSR

0,338

0,372

Latin America

0,201

0,221

Asia (excluding China)

0,726

0,799

China (including Hong Kong)

0,849

0,934

Wanneer de gebruiker van het tuinbouwprotocol betere waarden beschikbaar heeft dan kan hij die gebruiken met expliciete bronvermelding. B2.3 Emissiefactoren voor materialen Voor materialen worden enkele bronnen gegeven die gebruikt kunnen worden. Daarbij is soms een voorkeurbron aangegeven.

49

B2.3.1 Productie van meststoffen (zie tabel B2.4) Tabel B2.4

Broeikasgasemissies bij productie van kunstmestsoorten (voorkeur Davis en Hagelund)

N-fertilizer

Davis en

Kongshaug

Williams

Eco-invent

Hagelund 1999

1998

2006

2007

kg CO2e/kg N (KAS WE gemiddeld)

7,48

6,89

7,4

8,8

3,5

3,4

N (ureum)

4,00

1,33

N (UreumAmmoniumNitraat)

5,67

4,10

N (ammoniumnitraat)

7,03

6,80

7,2

8,6

Triple super fosfaat

1,04

0,35

1,2

2,7

Single super fosfaat

1,05

0,10

0,6

2,1

Mono-ammonium fosfaat

0,70

0,31

Di-ammonium fosfaat

0,87

0,46

Phosph. Acid 15-15-15

1,12

0,97

Nitrofosfaat 15-15-15

1,18

0,83

5,9

P-fertilizers

N-P-fertilizers

N-P-K-fertilizers

50

stoffen

Vanuit secundaire grond-

2,7

SBR (synthetisch rubber)

0,33

3,5 3,5

Polyamide

2,9

Polyvinylchloride (PVC) PET

0,33

2,8

Polystyreen (PS)

0,33

0,65

0,33

0,33

0,33

1,9 1,9

Vanuit primaire grondPolypropeen (PP)

stoffen

Polyetheen (PE)

Kunststoffen

Verwerking tot eind0,4

0,3

0,5

0,5

0,4

0,4

0,4

emissie

3,4

2

2

2

3,4

2,8

2,8

product Afvalverbranding eigen

kg CO2e/kg 0

Stort eigen emissie 0

0

0

0

0

0

Calorische waarde 33

40

40

28

40

38

38

MJ/kg

Inzet primaire grond100

stoffen (%)

100

100

100

100

100

100

stoffen (%) 0

0

0

0

0

0

0

2

2

2

2

2

2

2

Materiaal hergebruik (%) 5

5

5

5

5

5

5

90

90

90

90

90

90

90

(% na hergebruik) Afvalver branding

Default percentages

Rendement verbran-

Afdanking

20

20

20

20

20

20

20

ding (%)

Productie

Verlies factor (%)

Inzet secundaire grond-

Productie, gebruik afdanking en afvalverwerking van overige materialen

0,64

0,64

0,64

0,64

0,64

0,64

0,64

Kg CO2/vermeden kwh

Tabel B2.5

B2.3.2 Productie, gebruik afdanking en afvalverwerking van overige materialen (zie tabel B2.5)

51

Stort (% na hergebruik) 10

10

10

10

10

10

10

Resultaat incl. vermeden (2008) berekening

Resultaat cf PAS2050

5,91

5,71

5,71

5,01

6,11

4,69

4,69

4,85

4,41

4,41

4,09

4,83

3,50

3,50

g CO2eq/kg

emissies = nbest practice

4,5

3

2,9

Lood

Zink

13,3

Koper

3

Aluminium

2,8

RVS

0,7

0,7

1,3

0,6

0,3

0,6

0,7

0,3

0,7

0,1

0,2

0,6

kg CO2e/kg

Productie

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

MJ/kg

Afdanking

50

50

50

50

50

50

50

50

50

50

50

50

2

2

2

2

2

2

50

60

80

80

80

80

50

50

50

50

50

50

20

20

20

20

20

20

0,64

0,64

0,64

0,64

0,64

0,64

Default percentages

Productie, gebruik afdanking en afvalverwerking van overige materialen (vervolg)

Staal

Metalen

Tabel B2.5

Vanuit primaire grondstoffen Vanuit secundaire grondstoffen Verwerking tot eindproduct Afvalverbranding eigen emissie Stort eigen emissie

Calorische waarde Inzet primaire grondstoffen (%) Inzet secundaire grondstoffen (%) Verlies factor (%) Materiaal hergebruik (%) Afvalver branding (% na hergebruik) Rendement verbranding (%) Kg CO2/vermeden kwh

52

50

50

50

50

50

50

Stort (% na hergebruik)

2,50

2,15

3,60

7,05

1,75

2,40

-

2,50

3,12

2,04

5,15

1,38

-

2,04

g CO2eq/kg

Resultaat cf PAS2050 (2008) berekening Resultaat incl. vermeden emissies = nbest practice

0,38

0,32

0,8

Glasverpakking

Glas 0,73

0,2

0,2

Beton

0,86 0,33

0,86 0,33

0,2

0,2

0,2

Vanuit secundaire grond-

Hoogoven cement

0,2

Durox/gips

Afvalverbranding eigen

product

Verwerking tot eind0

0,3

0

0,08

0,08

0

0

0

kg CO2e/kg

stoffen

Cement portland

0,2 0,2

Vanuit primaire grondKalkzandsteen

stoffen

Baksteen

Steenachtig/keramisch 0

emissie 0

0

0

0

0

0

0

0

Stort eigen emissie 0

0

0

0

0

0

0

Calorische waarde 0

0

0

0

0

0

0

0

MJ/kg

Inzet primaire grond100

stoffen (%)

50

50

100

100

100

100

100

0

stoffen (%) 50

50

0

0

0

0

0

2

2

2

2

2

2

2

2

0

Materiaal hergebruik (%) 80

70

0

0

0

0

0

10

10

0

0

0

0

0

0

(% na hergebruik) Afvalverbranding

Default percentages

20

20

20

20

20

20

20

20

Rendement verbranding

Afdanking

(%)

Productie

Verlies factor (%)

Inzet secundaire grond-

Productie, gebruik afdanking en afvalverwerking van overige materialen (vervolg)

0,64

0,64

0,64

0,64

0,64

0,64

0,64

0,64

Kg CO2/vermeden kwh

Tabel B2.5

53

100

Stort (% na hergebruik) 90

90

100

100

100

100

100

Resultaat incl. vermeden (2008) berekening

Resultaat cf PAS2050

0,56

0,86

0,20

0,41

0,94

0,20

0,20

0,20

-

0,50

0,81

0,20

0,41

0,94

0,20

0,20

0,20

-

g CO2eq/kg

emissies = nbest practice

0,35

1,6

0,2

0,2

Hard hout

Vezelplaat

OPS 0,2

0,2

0,2

0,2

0,2

0,2

kg CO2e/kg

Productie

0 0,31

0 0,31

0 0,31

0 0,31

18

18

18

18

MJ/kg

Afdanking

20

20

50

50

80

80

50

50

2

2

2

2

0

0

10

10

80

80

80

80

20

20

20

20

0,64

0,64

0,64

0,64

Default percentages

Productie, gebruik afdanking en afvalverwerking van overige materialen (vervolg)

Zacht hout

Hout

Tabel B2.5

Vanuit primaire grondstoffen Vanuit secundaire grondstoffen Verwerking tot eindproduct Afvalverbranding eigen emissie Stort eigen emissie

Calorische waarde Inzet primaire grondstoffen (%) Inzet secundaire grondstoffen (%) Verlies factor (%) Materiaal hergebruik (%) Afvalverbranding (% na hergebruik) Rendement verbranding (%) Kg CO2/vermeden kwh

54

20

20

20

20

Stort (% na hergebruik)

0,46

0,46

1,06

0,44

-

0,05-

0,92

0,05-

0,05

-

g CO2eq/kg

Resultaat cf PAS2050 (2008) berekening Resultaat incl. vermeden emissies = nbest practice

1,1 0,7

Vouw karton Golfkarton

0,7 0,52

Massief karton

64,5

Perlite m3 Papier/karton

1,35 51,7

Vanuit primaire grondCocos m3

stoffen

Steenwol

Substraat (standaard = steenwol)

Verwerking tot eindproduct Afvalverbranding eigen

stoffen

Vanuit secundaire grond0,7

0,55

0,52

0,7

1,35

0,1

0,45

0,37

0,1

0

0

emissie

0,05

0,05

0,05

0,05

kg CO2e/kg

Stort eigen emissie 0,62

0,62

0,62

0,62

Calorische waarde 16

16

16

16

16

28

MJ/kg

Inzet primaire grondstoffen 100

(%) 0

10

20

60

100

100

0

stoffen (%)

Inzet secundaire grond100

90

80

40

0

0

2

2

2

2

2

2

2

Materiaal hergebruik (%) 86

80

60

60

0

0

80

Afvalver branding

Default percentages

90 20

90 20

90 20

90 20

0 20

0 20

0 20

(% na hergebruik)

Afdanking Rendement verbranding (%)

Productie

Verlies factor (%)

Productie, gebruik afdanking en afvalverwerking van overige materialen (vervolg)

0,64

0,64

0,64

0,64

0,64

0,64

0,64

Kg CO2/vermeden kwh

Tabel B2.5

55

Stort (% na hergebruik)

(2008) berekening

Resultaat cf PAS2050

1,35

-

1,35

-

10

10

10

10

0,87

1,13

0,97

0,88

0,80

1,05

0,77

0,68

100 64,50 64,50

100 51,70 51,70

100

Resultaat incl. vermeden

g CO2eq/kg

emissies = nbest practice

Bijlage 3 Emissies in de gebruikersfase en afvalverwijderingsfase

56

226.004 1.681.596 1.426.603 1.426.603 1.426.603 1.426.603

TAWb 3.669.529

Tropical dry forest

TeM TM SCSh

Temperate mountain systems Tropical mountain systems Subtropical steppe

592.297

834.931

834.931

834.931 639.738 1.180.330 1.180.330 1.180.330 1.180.330

834.931

76.895 3.604.836 3.604.836 3.604.836 3.604.836

238.162 3.459.622 3.459.622 3.459.622 3.459.622 259.112 1.886.495

456.663 1.167.280

1.473.226

0 1.976.781

412.356

103.034 1.167.107 1.167.107 1.167.107 1.167.107

SM

Subtropical mountain systems

2.147

TBSh 5.977.939

Tropical shrubland

4.017.705

0

481.313

26.298

468.003

218.534

0

281.176

123.342

0 71.204

193.632 5008 1.461.055

0

605.384

149.240

0 1.063.413

0

0

0

0 1.287.121

678.048 4.302.306 1.379.477 1.379.477 1.379.477 1.379.477

0

440.880 6.631.240 3.009.375 3.009.375 3.009.375 3.009.375

0

Tar

0

0 1.253.135 1.253.135 1.253.135 1.253.135 2.906.694 259.147

Tropical rain forest

40.123

Tropical moist deciduous forest TAWa 4.661.180

0

0 2.023.770

0

816.400

157.450 2.195.688 129.040

TeDo

157.450 129.040

TeDc

157.450 129.040

Temperate oceanic forest

157.450 129.040

Temperate continental forest

100.504

85.099 1.068.503 1.199.948 2.047.862 2.047.862 2.047.862 2.047.862

87.039

C Azië

West-Azië Europa en Oceanië

SCf

0

ZuidoostAzië

Subtropical humid forest

334.816

0 2.186.972

hectare

Oost-Azië Zuid-Azië

Ba

Amerika

SCs

Zuid-

NoordAmerika

Subtropical dry forest

Afrika

Aantal hectares van bepaalde natuurlijke ecosystemen per continent in 2001 (FAO, 2001b)

Boreal coniferous forest

Tabel B4.1

Landconversie

Bijlage 4

57

TBSh SM TeM TM SCSh

Tropical shrubland Subtropical mountain systems Temperate mountain systems Tropical mountain systems Subtropical steppe Gewogen gemiddelde

TAWa Tar

Tropical rain forest

TAWb

Tropical dry forest Tropical moist deciduous forest

TeDc TeDo

Temperate oceanic forest

SCf

Subtropical humid forest Temperate continental forest

Ba SCs

Subtropical dry forest

50

171

70

115

130

50

70

310

260

120

120

120

180

140

Afrika

Zuid-

135

80

145

130

145

80

300

220

210

660

130

220

210

50

234

80

145

130

145

80

300

220

210

180

130

220

210

50

Amerika Amerika

Noord-

50

153

60

135

130

135

60

280

180

130

120

120

180

130

153

60

135

130

135

60

280

180

130

120

120

180

130

50

ton/ha

Azië 50

202

70

205

130

205

70

350

290

160

120

120

290

160

50

153

60

135

130

135

60

280

180

130

120

120

180

130

C Azië

103

60

135

130

135

60

280

180

130

120

120

180

130

50

121

60

135

130

135

60

280

180

130

360

120

180

130

50

Oost-Azië Zuid-Azië Zuidoost- West-Azië Europa en Oceanië

Hoeveelheid bovengrondse biomassa per natuurlijk ecosysteem per continent (IPCC, 2006)

Boreal coniferous forest

Tabel B4.2

58

1,1%

0,0% -0,2%

3,1% 0,0% 1,5% 1,5% 2,4% 2,4% 0,3%

Beans, green Grapes Oranges Pineapples Potatoes Tomatoes Totaal

0,9%

1,2%

Bananas

0,3%

0,0%

1,8%

2,0%

0,0%

3,6%

Apples

0,0% 1,2%

2,1%

Crop

1,8%

Africa

Soybeans

Northern America

Oil palm fruit

3,5%

South America 0,4%

0,2%

0,0%

2,8%

0,9%

0,0%

0,0%

1,4%

1,1%

2,7%

0,7%

Eastern Asia 0,4%

3,3%

2,6%

3,5%

1,7%

2,9%

4,1%

3,3%

2,5%

0,8%

0,0%

Southern Asia 0,0%

2,9%

1,9%

1,9%

2,4%

1,8%

0,6%

1,4%

1,6%

3,8%

3,2%

Southeastern Asia 0,6%

0,1%

2,2%

0,3%

1,7%

2,8%

4,9%

1,6%

0,0%

-2,0%

1,9%

2,3%

2,8%

3,6%

1,2%

0,0%

1,3%

2,4%

2,1%

-20,0%

0,0%

Western Asia 2,7%

Oceania -0,3%

0,0%

0,4%

0,0%

0,0%

3,0%

0,4%

1,9%

1,2%

-11,8%

tussen 1982 en 2007 en op basis van het areaal in 2007 Europe and Central 0,0%

Asia

-0,1%

0,0%

0,0%

0,0%

0,1%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

-1,2%

4,2%

Rest of the world 0,4%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

-27,7%

World 0,2%

0,0%

0,4%

1,4%

1,6%

-0,9%

2,3%

1,4%

0,6%

1,9%

2,8%

Brazil 0,7%

0,0%

0,0%

2,2%

0,9%

0,7%

0,0%

0,8%

1,8%

2,4%

3,4%

0,1%

0,0%

0,0%

0%

0,4%

0,0%

1%

0%

0,0%

3,2%

0,0%

Argentina

Trends van relatieve veranderingen in areaal van verschillende gewassen gebaseerd op gegevens van FAOSTAT

-0,2%

0,0%

0,0%

0,0%

1,8%

1,2%

0,6%

2,0%

0%

1,1%

0,0%

U.S.A.

Tabel B4.3

59

5.804 1.910 4.919

Apples Bananas Beans, green

3.902 3.851

Potatoes Tomatoes 402

2.386

Pineapples

Totaal

2.390

Oranges

0

3.427

Grapes

2.807

Crop Soybeans

Africa

Oil palm fruit

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Northern America

South America 907

531

66

7.112

2.308

0

0

3.427

2.757

6.915

8.790

kg CO2eq/ha

Eastern Asia 657

5.027

3.886

5.239

2.611

4.392

6.104

5.016

3.761

1.223

1.123

0

Southern Asia 1

146

98

96

121

90

33

70

80

194

Southeastern Asia 841

138

2.989

428

2.361

3.806

6.746

2.254

0

0

4.455

Western Asia 4.013

4.754

5.923

7.596

2.445

0

2.760

4.923

4.445

0

0

Oceania 0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Asia 0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Rest of the world 0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

World 325

861

511

2.053

2.355

0

3.424

2.109

861

2.830

4.049

1.883

0

0

6.257

2.442

2.089

0

2.208

5.113

6.731

9.656

Brazil

Europe & Central

Resultaten van berekeningen voor broeikasgasemissie door landconversie naar verschillende gewassen in

14

0

0

0

97

0

257

0

0

832

0

Argentina

Tabel B4.4

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

U.S.A.

60

omslag Carbonfootprint 090824:Opmaak 1

24-08-2009

10:37

Pagina 1

CO2-voetafdruk: rekenmethode voor tuinbouwketens Een nadere uitwerking van PAS 2050

Omslag vormgeving en foto’s: Marjolein de Vette / Grafisch Ontwerp & Fotografie, Wageningen