Claiming The Public Domain - Afstudeerscriptie CMD - Twan van Lierop
Inhoud 03 - Intro 04 - De publieke ruimte 05 - Commercie 08 - Regulering 09 - Het einde van de publieke ruimte? 11 - Het terugveroveren van de straat 13 - De bezetting van Claremont Road 14 - Critical Mass 17 - Multimedia in de strijd om de publieke ruimte 22 - Conclusie 25 - Literatuur 26 - Dankwoord
3
Intro Er is iets aan de hand met onze publieke ruimte. Er valt niks meer te beleven, men loopt, fiets of scheurt er snel doorheen. De plekken die niet volgeplakt worden met reclame of zijn ingericht om geld te spenderen, zijn loze grijze tussenruimten om van het ene punt naar het andere te komen. De openbare ruimte is niet meer een plek om elkaar te ontmoeten of je stem te laten horen. Het is een steriele plek met strenge regels en constante surveillance. Wat is er gebeurd? Waar is de menselijkheid in onze ruimte gebleven? Wordt ons gemeenschapsleven alleen nog bepaald door commercie? Bestaat er nog wel zoiets als een vrije autonome ruimte in ons straatbeeld? Vragen die knagen aan de rand van ons bewustzijn terwijl we lopen in een winkelstraat of wachten in de file. Panden staan leeg zonder bestemming, loze daken van bedrijfsgebouwen blijven onbedanst. Dit terwijl de commercialisering en privatisering om zich heen blijven pakken. Zullen we het verlies van onze vrije publieke cultuur in onze steden eeuwig moeten betreuren of manifesteert het zich in een andere vorm?
4 Agora De agora (ageiroo = verzamelen) was oorspronkelijk een open plek, in de vlakte gelegen en gemakkelijk toegankelijk, ook voor wie van buiten kwam, waar de burgers van de stad bijeenkwamen en waar het stadsleven zich concentreerde. Naarmate de democratie zich ontwikkelde, ontstonden er rond de agora verschillende openbare gebouwen, zoals raadszaal, staatsarchief en stoa. De stoai hadden vele functies:rechtbanken, plekken waar de magistraten de burgers te woord stonden, ruimte voor politieke en culturele bijeenkomsten, lezingen en discussies. De open en tegelijkertijd door publieke gebouwen omheinde agora functioneerde tevens als ontmoetingsplek voor kooplieden, bankiers en wisselaars. [zie: Athenian Agora http://www.agathe.gr/ ]
De Publieke Ruimte Straten, pleinen, bushaltes, parken en stations maken allemaal deel uit van de publieke ruimte. De publieke ruimte is de “ruimte van iedereen”, de ruimte waar mensen elkaar ontmoeten. De ‘agora’ is wellicht de oudste vorm van ingerichte publieke ruimte, gesitueerd in de Griekse Oudheid, 5e eeuw voor Christus. Een fysieke ontmoetingsplaats waar mensen bijeenkwamen. Het was de plek waar het sociale leven zich afspeelde. Er werd handel gedreven, nieuws werd overgebracht en er werd vergaderd. Een sociaal epicentrum dat overzichtelijk, plaatsgebonden was en van het volk. Een plaats waar politieke, commerciële en individuele belangen door elkaar liepen. In onze huidige steden hebben we nog steeds grote pleinen die in het verleden een dergelijke functie hadden. Maar deze zijn niet meer te zien als het sociale epicentrum van de stad, de spil van het gemeenschappelijke sociale netwerk. Het straatbeeld en de publieke ruimte zijn door de komst van de nieuwe media enorm veranderd. We leven in een tijdperk van verborgen netwerken. Alle media is met elkaar verbonden en zo ook wij, de gebruikers van deze media. Deze netwerken zijn niet transparant, er gebeurd een hoop dat niet zichtbaar is en waar we niet van op de hoogte zijn. En we leven in een tijdperk van geprivatiseerde en gecommercialiseerde ruimte. Onze publieke ruimte wordt uitbesteed aan bedrijven die deze exploiteren, die deze voornamelijk gebruikt voor commerciële doelen. De inrichting van ons straatbeeld wordt gedreven door economische determinatie. Consumeren en zich verplaatsen dat is wat men behoort te doen in deze ruimte.
5 The Queen Street Takeover In the summer of 1996, when Levi Strauss chose Toronto to test-market its new SilverTab jeans line, Chesney put on his most daring show yet: he called it “The Queen Street Takeover.” For one year, as the centrepiece of the most expensive outdoor ad campaign in Canadian history, Chesney painted his beloved strip silver. He bought up the facades of almost every building on the busiest stretch of Queen and turned them into Levi’s billboards, upping the ante of the ad extravaganza even further with 3-D extensions, mirrors and neon. It was Murad’s greatest triumph, but the takeover presented some problems for Michael Chesney. When I spent a day with him at the tail end of the SilverTab bonanza, he could barely walk down Queen Street without running into somebody who was furious about the invasion. After ducking a few bullets, he told me a story of bumping into an acquaintance: “she said, ‘You took over Queen Street.’ She was really almost crying and, my heart sank, and she was really bummed out. But, hey, what can you do? It’s the future, it’s not Queen anymore.” [Klein, Naomi, No Logo 2000 ]
[zie: City of Toronto: Heritage Conservation Districts, http://www.toronto.ca/heritage-preservation/ hcd_queen_west.htm]
Commercie in publieke ruimte Overal in onze steden hebben we meer en meer te maken met geprivatiseerde ruimte met commerciële doeleinden. Als we ons op straat van a naar b begeven wordt onze blik constant gestuurd van reclamescherm naar reclamescherm. Als we ons door ons transportnetwerk, zij het in de auto, te voet of in de trein, begeven is onze weg naar onze bestemming zo ingericht dat we ten alle tijden maximaal kunnen consumeren. De aanwezigheid van commercie in ons straatbeeld beperkt zich allang niet meer door plaatsing van reclameborden en winkels. Er is sprake van een merkexpansie binnen de publieke ruimte. Bedrijven en hun merken nemen steeds meer van onze publieke ruimte in beslag. Zoals Naomi Klein in haar boek No Logo ook naar voren brengt. Complete Buurten en gebouwen worden onder invloed gebracht van een bepaald merk. Ze gebruikt onder andere het voorbeeld van een marketingstunt van Levi Strauss in Toronto wat de betreffende reclameman ‘de overname van Queen Street’ noemde. Bijna alle gevels in queen werden behangen met billboards. Samen met driedimensionale toevoegingen, spiegels en neonlicht werd de straat een werkelijke Levi Strauss zone. De bewoners waren destijds niet bepaald blij met de actie. Maar helaas voor hen is het straatbeeld niet veel veranderd blijkt uit een vrij recente foto van deze straat, nog steeds worden complete gevels behangen met enorme reclameschermen. Dit keer is niet Levi Straus de boosdoener, maar H&M. Dit ondanks dat de buurt tegenwoordig ( sinds mei 2005) een Heritage Conservation District is, wat inhoudt dat deze enorme reclame op de gevels eigenlijk niet meer toegestaan is. Maar dat hield het bedrijf niet tegen.
6 “H&M bought space on three illegal billboards in the Conservation District area announcing the opening of their new Queen West store. H&M then covered the entire facade of their new store in illegal signage”
[Ad Nauseam: 427 Queen Street West, IllegalSigns.ca, http://illegalsigns.ca/?p=2444, 01-08-2008]
[zie: Genesis L.A., http://www.genesisla.org/ ]
Het lijkt alsof de vermerking van ons straatbeeld onvermijdelijk is. Zeker in grote steden is de buitenproportionele aanwezigheid van reclame en met name de grote merken niet te ontkennen. Met behulp van grote stukken vinyl en digitale beelden zijn zelfs bussen, trams en taxi’s op veel plekken rijdende advertenties geworden. Passagiers worden vervoert in reusachtige chocoladerepen en kauwgumverpakkingen zo beschrijft Naomi Klein dit fenomeen in haar boek en vergelijkt het met de manier waarop bijv. Tommy Hilfiger en Macro Polo kleding in draagbare merkreclame hebben veranderd. Ze beschrijft nog een noemenswaardige marketingtrend waarin hele buurten en steden onder invloed van een bepaalde merk gebracht worden. In 1999 kwam de burgermeester van Los Angeles, Richard Riordan, met een plan om de verpaupering van bepaalde stadsdelen tegen te gaan. Veel buurten hadden nog sporen van de rellen die plaatsvonden na de veroordeling van Rodney King in 1992. Door ondernemingen de mogelijkheid te geven bepaalde stadsdelen te adopteren wilde hij de arme buurten een nieuwe impuls geven. De stadsdelen zouden vernieuwd worden en bestempeld met het merk van de betreffende onderneming. Genesis L.A. werd dit project genoemd. Door sponsors als Bank-America, Wells & Fargo, Washinginton Mutual, City National Bank, MBNA zijn veel buurten op deze manier opgeknapt. Tot nu toe is het nog alleen mogelijk deze buurten naar de sponsor te vernoemen. Maar het is niet moeilijk voor te stellen dat binnen dergelijke projecten in de toekomst deze sponsors meer politieke macht zouden kunnen hebben. Zo stelt Naomi Klein en is de gedachte aan een volledig geprivatiseerde, door merken bepaalde stad of buurt helemaal niet meer vergezocht.
7
Ter ondersteuning draagt ze nog een voorbeeld aan. Cashmere in Washington, een klein stadje met ongeveer vijfhonderd inwoners, waar de grote snoepfabriek Liberty Orchard staat. Het stadje is, nadat het bedrijf dat eiste en dreigde de vestiging te verplaatsen, veranderd in een grote toeristenattractie ten behoeve van de meest succesvolle snoepjesmerken van het bedrijf, Aplets en Cotlets. Compleet met bewegwijzering; ‘Cashmere, Home of Aplets and Cotlets’. De laatse twee zijn indrukwekkende voorbeelden van het uitbesteden van publieke cultuur op grote schaal. Ze laten zien met welk relatief gemak de publieke ruimte op grote schaal uitbesteed wordt aan particulieren. Particuleren die daardoor mee kunnen bepalen welke delen van de ruimte vrijgegeven worden en welke delen openbaar toegankelijk zijn. Maar ook inspraak op de regels en vrijheden binnen deze ruimte, naast de inrichting hiervan, behoort tot de mogelijkheden.
8 “In de jaren zeventig en tachtig werden concepten als originaliteit, auteurschap en eigenaarschap in de kunst en filosofie al beproefd en werd appropriation een expliciete stijlfiguur. Vergeleken met de massale schaal waarop cultuur nu metterdaad toegeëigend en uitgewisseld wordt, mede mogelijk door de digitalisering, lijkt dit thans meer een symbolische, intellectuele en elitaire aangelegenheid, meer een artistieke operatie dan een sociale strategie. De huidige ‘vrije cultuur’ heeft echter als pendant een toenemende mate van regulering en controle, waarin sommigen de contouren zien van een ‘toestemmingscultuur’. Tegelijkertijd worden delen van de publieke cultuur steeds makkelijker uitbesteed aan particulieren (mecenassen, bedrijven, en dergelijke), die dientengevolge mede kunnen gaan bepalen wat vrijgegeven wordt of openbaar toegankelijk is.” [ Seijdel, J., Vrijheid van Cultuur, Stichting Kunst en Openbare Ruimte, http://www.skor.nl/article-3088-nl.html, 08-01-2008 ]
Regulering in de publieke ruimte Ons straatbeeld laat zien dat we in een merkencultuur leven, maar we leven ook in een toestemmingscultuur. Er is sprake van een toenemende regulering en controle. Ruimten lijken openbaar, maar ondertussen zijn ze streng gecontroleerd en hebben ze beperkte of zelfs exclusieve toegang. Het zijn ruimten voor collectief gebruik, maar tevens privé-terrein, ontworpen voor de ontwikkeling van productieve activiteiten, zoals winkelen, maar ook transport. Er is niet alleen sprake van verkeersregels die de toenemende auto’s en andere voertuigen die ons straatbeeld rijk is in het gareel moeten houden. Er zijn ook regels die ons in onze persoonlijke vrijheden beperken. Het rookverbod op stations en andere openbare plekken is hier een sprekend voorbeeld van. In het verleden kon men onderling uitzoeken waar wel en niet gerookt kon worden, ‘Vindt u het erg als ik er een op steek?’. Nu wordt deze onderlinge dialoog afgenomen door het plaatsen van ingerichte rookzones. Op sommige plekken is er sprake van getekende lijnen die de rookzone afbakenen. Met name op stations is deze indeling van ruimte duidelijk zichtbaar. Surveillanten worden ingezet om te zorgen dat het verbod nageleefd wordt en overtreders hebben het risico bestraft te worden met een boete. Een treinstation is een perfect voorbeeld van een compleet gecontroleerde publieke ruimte. Het is een afgebakende ruimte met permanente controle en surveillance, eigen privé wetten en politie, ingericht met consumptie en transport als hoofddrijfveer. Maar deze vorm zien we meer en meer terug in ons straatbeeld, onze pleinen, straten, steegjes worden plaatsen waar alles veilig is, plekken waar geen onplezierige verrassingen plaatsvinden en alles is gesaneerd.
9 “De jaren negentig worden soms wel aangeduid als het ‘tijdperk zonder sociale bewegingen’. Tussen de val van de muur en de val van Nasdaq leefden velen in de westerse landen in de gelukkige illusie dat het einde van de geschiedenis was aangebroken. De triomf van liberalisme en democratie leek definitief. De noodzaak van het onderhouden van een publieke cultuur leek daarmee ook net even iets minder belangrijk. Nadat in 2000 de nieuwe economie en in 2001 de torens van het New Yorkse World Trade Center waren ingestort was het echter duidelijk dat de geschiedenis allerminst voorbij was en dat die triomf van het liberalisme wellicht net iets minder vanzelfsprekend als ruim tien jaar lang gedacht..” [De nieuwe publieke cultuur , De Balie, http://www.debalie.nl/ , 01-09-2006] Liberalisme “Het liberalisme heeft als uitgangspunt de vrijheid van het individu. Liberalen streven naar een samenleving waarin burgers grote vrijheden genieten, zoals de burgerrechten die het individu beschermen en de macht van de staat en de kerk beperken. Het liberalisme, zoals de intelligentsia van de middenklasse in de eerste helft van de 19de eeuw het vorm gaf, was individualistisch van aard. Het wilde aan de enkeling vrijheid schenken, maar ook aan de verschillende groepen waarin de enkelingen zich aaneensloten, aan corporaties en aan volken. Het wilde de burgers het recht geven te denken en te geloven zoals hun overtuiging hen ingaf. Tolerantie was dan ook een van de kenmerken van het liberalisme. Het wilde de mensen de mogelijkheid geven te spreken en te schrijven zoals zij dat wensten. Het gaat uit van het menselijk initiatief. Men wilde zo ook mogelijk maken verenigingen te vormen om hun opvattingen meer kracht te kunnen bijzetten. Vrijheid van vereniging en drukpers was dan ook een van de belangrijkste punten op het programma van het liberalisme. Dit rationalistisch getinte vooruitgangsgeloof wilde een maatschappelijke orde scheppen, die het individu van remmende invloeden van buitenaf bevrijdde.” [Verhofstadt, D., Het menselijk liberalisme: een antwoord op het antiglobalisme. 2002]
Het einde van de publieke cultuur? Na 11-9-2001, het instorten van de torens van het World Trade Center en het instorten van de nieuwe economie ontstond er een verlangen naar veiligheid. Mensen beginnen zich terug te trekken en verlangen andere dingen van de publieke cultuur. Een ontwikkeling die ook beschreven door de socioloog Richard Sennet in het boek The Fall of Public Man. Hij beschrijft het toenemende verlangen naar persoonlijke identificatie en emotionele voldoening binnen het publieke domein. Hierdoor wordt er volgens Sennet een vals gevoel van intimiteit gecreëerd dat de publieke functies van de publieke ruimte en de publieke cultuur vernietigt. Die houding leidt ertoe dat geborgenheid en emotionele identificatie wordt gezocht en het ‘andere’ onbekende als een persoonlijke bedreiging wordt ervaren. De politieke cultuur,wat draait om het uitvechten van tegenstrijdige belangen, wordt daarmee uitgehold schrijft hij en vervangen door een op persoonlijkheidscultus gebaseerd mediaspektakel. Het herkennen van het ‘andere’ en het ervaren van het onbekende als bedreiging leidt er volgens Sennet toe dan mensen zich toenemend willen terugtrekken uit het publieke leven, de publieke ruimte en de publieke cultuur of deze controleerbaar en eenzijdig willen maken, willen omvormen tot een persoonlijke ruimte door alleen met gelijkgestemden te willen verkeren. In de kern beschrijft hij het ontstaan van een publieke angst. Ook, zo stelt hij, speelt televisie zo’n dominante rol in het publieke debat, dat het volgens Sennet dit geen debat meer genoemd kan worden. De TV kijker kan immers niet actief deelnemen maar alleen consumeren en dit draagt ook in grote mate bij aan het ogenschijnlijke einde van de publieke cultuur, aldus Sennet.
10 “De publieke ruimte wordt steeds meer tot een veiligheidsprobleem versmald door een angstige middenklasse, die in het onbekende andere haar grootste bedreiging ziet. Het leidt tot een anemische en panoptische (alziende) inrichting van de publieke ruimte: leeg, bewaakt, gescreend door camera’s, gecontroleerd met de voortdurende dreiging van geüniformeerd geweld. Dit terwijl die publieke ruimte toch bij uitstek de ruimte van ontmoeting en dialoog is; de enige ruimte waar de fysieke ontmoeting met die onbekende ander mogelijk is. Wat is er gebeurd met onze natuurlijke fascinatie voor de onbekende ander? Hoe kan de publieke ruimte worden terugveroverd als een zone voor mensen en ontmoeting?” [De nieuwe publieke cultuur , De Balie, http://www.debalie.nl/ ,01-09-2006] World Social Forum “The World Social Forum is an open meeting place where social movements, networks, NGOs and other civil society organizations opposed to neo-liberalism and a world dominated by capital or by any form of imperialism come together to pursue their thinking, to debate ideas democratically, for formulate proposals, share their experiences freely and network for effective action. Since the first world encounter in 2001, it has taken the form of a permanent world process seeking and building alternatives to neo-liberal policies.” [World Social Forum http://www.forumsocialmundial.org.br/]
Tegenwoordig zien we dat er wel degelijk sprake is van een publiek debat waar actief aan deelgenomen wordt en dat er ook zeker een verlangen blijft naar open en vrije publieke ruimte. Verslaggeving is niet langer alleen voor professionele massamedia weggelegd, maar men kan dankzij de nieuwe media, zoals met name internet, zelf deelnemen. Er bestaan talloze webfora en communities die zich mengen in politieke kwesties. Ook is er een groot aanbod aan alternatieven voor de traditionele nieuwsmedia. En mensen treffen elkaar ook voor dit soort doeleinden nog steeds in de fysieke ruimte. Een goed voorbeeld hiervan is het wereld sociaal forum. Duizenden mensen komen van over heel de wereld fysiek bijeen in onder andere Brazilië en Colombia om te debatteren over uiteenlopende politieke kwesties. Er zijn veel tegenbewegingen die zich verzetten tegen de privatisering en toenemende monotonie van de publieke ruimte. Men verlangt naar een gemeenschapsleven dat niet alleen bepaald wordt door de commercie.
11 “Art. 63 Powers to remove persons attending or preparing for a rave (1) This section applies to a gathering on land in the open air of 100 or more persons (whether or not trespassers) at which amplified music is played during the night (with or without intermissions) and is such as, by reason of its loudness and duration and the time at which it is played, is likely to cause serious distress to the inhabitants of the locality; and for this purpose— (a) such a gathering continues during intermissions in the music and, where the gathering extends over several days, throughout the period during which amplified music is played at night (with or without intermissions); and (b) “music” includes sounds wholly or predominantly characterised by the emission of a succession of repetitive beats. (9) This section does not apply— (a) in England and Wales, to a gathering licensed by an entertainment licence; or (b) in Scotland, to a gathering in premises which, by virtue of section 41 of the [1982 c. 45.] Civic Government (Scotland) Act 1982, are licensed to be used as a place of public entertainment.” [Art. 63 Criminal Justice and Public Order Act 1994, Office of Public Sector Information, http://www.opsi.gov.uk/ acts/acts1994]
Het terugveroveren van de straat Met de toenemende regulering in onze straten, wordt in een razend tempo nagenoeg alles wat met straatcultuur te maken heeft gecriminaliseerd. In het straatbeeld van tegenwoordig is er geen ruimte meer voor graffiti, vrije bepostering, vrij onafhankelijke verkopers ( eten, kettingen, 2ehands rommel etc.), vergunningloze muzikanten, orgelaars, schoenenpoetsers, ruitenwissertjes of ongeplande trottoirkunst. Wat op het niveau van de straat afspeelt wordt aan banden gelegd of verboden. In Engeland was de maat vol na de invoering van de Criminal Justice Act. Nadat de reclamewereld zich op de rave scene wilde storten, zorgden de Engelse wetgevers ervoor dat raves zonder speciale vergunning verboden werden. Zodat ook dit deel van de straatcultuur geprivatiseerd, gereguleerd en gebrand kon worden. De rave scene die zich voorheen alleen bezig hield met het vinden van een nieuwe plek voor het volgende feest gingen zich na de invoering deze wet meer met politiek bezig houden. Ze vonden raakvlakken met andere tegenculturen. Samen met o.a. krakers, activisten en politieke kunstenaars vormden ze de beweging Reclaim The Streets.
12
Reclaim the streets probeert de straten terug te veroveren, door straten, kruispunten en zelfs delen snelweg te bezetten en om te toveren tot enorme feesten. Een verkeersader, die veranderd in een surrealistische speelplaats, zo beschrijft Naomi Klein zo’n straatfeest in haar boek No Logo. Een dergelijke rave party vindt vaak als volgt plaats. De precieze locatie wordt geheimgehouden tot op de dag dat het feest moet plaatsvinden. Op voorhand wordt er op een discrete manier op de feestlocatie een geluidswagen met benodigde apparatuur zoals generator, DJ set en een boel speakers geparkeerd. Vanuit een ontmoetingsplaats vertrekt de feestmenigte zich naar de feestlocatie die maar door een klein aantal organisatoren bekend is. Kort voor de start wordt er een dubbele aanrijding in scène gezet aan het begin en het einde van de straat. Een flare of rookbom wordt ontstoken als teken dat het feest los kan barsten. Door de aanrijdingen is de straat afgesloten van elk doorstromend verkeer en de feestmenigte stroomt met honderden of soms zelfs duizenden het te veroveren gebied in terwijl de geluidswagen de muziek laat galmen. De banners van RTS worden omhoog gehaald om de verovering van het gebied compleet te maken. Op de banners zijn leuzen te zien als, “Cars my Arse”, of “You Can Breathe Here”. Soms worden complete sportveldjes aangelegd, of zandbakken voor kinderen om in te spelen, banken en tapijten worden neergelegd en steltenlopers, muzikanten en andere kunstenmakers doen hun intrede. Heel het gebied is een grote speeltuin, waar mensen op alle mogelijke plekken dansen, bushokjes niet uitgezonderd.
13 “Ultimately it is in the streets that power must be dissolved: for the streets where daily life is endured, suffered and eroded, and where power is confronted and fought, must be turned into the domain where daily life is enjoyed, created and nourished.” [Reclaim The Streets!, http://rts.gn.apc.org/] “One of the biggest ironies that struck me when I first visited Claremont Rd, 1994’s precursor to Newbury, was the fact that here was everything that the Government claimed today’s society was missing. A community working together, looking out for each other and caring for each other. And yes, even that old chestnut about ‘you could leave your front door open’ was true. A community bound together not by greed and self interest, but by a unified belief that it was wrong to keep destroying homes and sacrificing the environment to the Great God of Tarmac.” [Claremont Road road protest 1994 , Urban75 Ezine, http://www.urban75.org/photos/protest/ claremont-road-e11.html]
De bezetting van Claremont Road Voor het ontstaan van de beweging Reclaim the Streets vond er eerder ook een massale herovering van de publieke ruimte plaats. En dit voorbeeld zal er ook ongetwijfeld aan het bestaan van de tegenbeweging hebben bijgedragen. Het voorval vond plaats in ’93 toen een straat uit London, Claremont Road, gesloopt zou worden voor de aanleg van een nieuwe snelweg. De bewoners verzette zich hevig, maar de gemeente gaf geen gehoor aan het protest. Het ging om het slopen van 350 woningen, en dus werden de inwoners van deze huizen gedwongen te verhuizen. Ook moest een stuk bos met de grond gelijk gemaakt worden. Het project zou 240.000.000 engelse ponden kosten en de automobilisten maar 6 minuten tijd besparen. Zo schrijft John Jordan in zijn stuk, The Art of Necessity: The Subversive Imagination of AntiRoad Protest an Reclaim Streets. Als reactie hierop, bezette een aantal kunstenaars en activisten de complete straat. Er werden sofa’s neergezet en de hele straat werd gevuld met meerdere kunstwerken. Alles werd beschilderd en hingen er o.a. televisietoestellen en hele boomhuizen in de bomen. Ook de nu lege huizen ondergingen een metamorfose. Ze werden met elkaar verbonden door ondergrondse gangen en gevuld met kunstobjecten. Oude auto’s werden beschilderd of omgevormd tot bloembakken en werden gebruikt als wegversperring. Uiteindelijk werd de straat in november van 1994 schoongeveegd, maar het was een succesvol protest. Het liet op een doeltreffende manier zien dat een overdaad aan auto’s en behorende infrastructuur het leven uit de stad kunnen doen vegen.
14 The road is mechanical, linear movement epitomised by the car. The street, at best, is a living place of human movement and social intercourse, of freedom and spontaneity. The car system steals the street from under us and sells it back for the price of petrol. It privileges time over space, corrupting and reducing both to an obsession with speed or, in economic lingo, “turnover”. It doesn’t matter who “drives” this system for its movements are already pre-determined.” [Reclaim The Streets!, http://rts.gn.apc.org/] “Budapest’s Critical Mass bicycling demonstration has been a huge success for so long, the newspapers have run out of superlatives to describe it. In the fall of 2004, the biannual ride drew 4,500 participants, inspiring news headlines about unprecedented attendance. Record setting became the norm when the count doubled to 10,000 last spring and doubled again in the fall to more than 20,000. This last Saturday, between 30,000 and 40,000 took part, according to various reports.” [Spencer, G., A critical mass critique, http://www.budapestsun.com/, 27-04-2006]
Critical Mass Critical Mass is een wereldwijde organisatie net als Reclaim the Streets met gelijksoortige doelstellingen. Het is een evenement dat over het algemeen elke vrijdag van de maand gehouden wordt in steden over heel de wereld. Hoewel de precieze aard van elk protest kan variëren, protesteren ze boven alles tegen de overheersing de auto in ons straatbeeld, iets wat ook deel uit maakt van de agenda van Reclaim the Streets. Bij het evenement verzamelen zich soms duizenden fietsers zich op een bepaald punt en trekken dan en masse door de stad. Oorspronkelijk is het evenement begonnen om de aandacht te trekken naar het fietsvriendelijker maken van steden, maar de beweging is gegroeid en zo ook de doelstellingen. Door de overlap van doelen met Reclaim the Streets, is het een populaire tactiek geworden om de straat de ontdoen van verkeer door Critical Mass fietstochten, daarna na de blokkades neer te zetten en vervolgens de Reclaim the Streets rave te laten beginnen.
15 “The potential exists. Any day now, vast numbers of Americans are going to realize they’re being force-fed a load of reactionary boring hysterical artificially-flavored crap. Vast chorus of groans, puking & retching...angry mobs roam the malls, smashing & looting...etc., etc. . We could have revolt in our times--& in the process, we could realize many of our True Desires, even if only for a season, a brief Pirate Utopia, a warped free-zone in the old Space/Time continuum.” [Bay, H., The Temporary Autonomous Zone, Ontological Anarchy, Poetic Terrorism,1985] “For many this party was an eye-opener. Combination of direct action (effectively blockading a main thoroughfare for five+ hours), participating in a demonstration in combination with a great free party. For others the great surprise was the behaviour of the cops; earlier street parties in Amsterdam were confronted with an aggressive zero-tolerance attitude.At the meeting point they mingled with the crowd, sat on the pavement waiting for the sound system to arrive. When it (finally) arrived they really assisted getting the generator going, eager to get wherever we would take them. At the party site itself they kept a low profile.” [RTS:Global Street Party, 16 May 1998 - report Utrecht, http://rts.gn.apc.org/g-utrech.htm] “On the 16th of May also in Berlin we had a rts-party on a road crossing in the center of Berlin, 150 meters from Alexanderplatz (main square of east-berlin). We had a group of approx. 800 walking demonstrants and 150 people with bicycles divided in two groups. all 3 groups came together in the same moment at the party site. a huge soundsystem (made by the berlin group “radikal rave”) and a quite big drum group made the music, people brought more drums and stuff like chairs etc., danced, smoked, drank, played volleyball, chess, artistic stuff and so on. People were in a very good mood and now everybody is encouraged to go on.” [RTS: Global Street Party, 16 May 1998 - report Berlin, http://rts.gn.apc.org/g-berlin.htm]
Bij een succesvolle illegale streetrave of een dergelijke bezetting zoals bij Claremont Road wordt een Temporary Autonomous Zone, een tijdelijke autonome zone gecreëerd. In het voorbeeld van Claremont Road of in het geval van veel goed verlopen streetraves kunnen we een soort utopisch beeld herkennen van hoe de wereld er in het meest ideale geval eruit zou zien als deze niet zou zijn overheerst door commercie en regels. Maar dit betekent geenszins dat we deze utopie automatisch bereiken op het moment de we de commercie de nek omdraaien en de regels opheffen. In zekere zin hebben de acties van Reclaim the Streets anarchistische trekjes, maar hun streven is niet zo zeer totale anarchie. Sommige raves liepen uit op rellen en totale choas, soms is de oorzaak een slechte organisatie, gebrek aan communicatie met de menigte maar soms ook overdreven optreden van het plaatselijk gezag. Dit was goed te merken in de wereldwijde Reclaim The Streets streetrave die georganiseerd werd op 16 mei 1998 toen de G-8, de leiders van de belangrijkste industriestaten, bijeenkwamen. In veel steden verliep het feest zonder problemen, in Utrecht werd er een zesbaans snelweg geblokkeerd door 800 man en werd er gedurende 5 uur een succesvol feest gehouden. Er ontstonden geen problemen, volgens getuigenverslagen heeft de politie zelfs meegeholpen met het uitladen van geluidsapparatuur en het opstarten van de bijbehorende generator. Ook in Berlijn werd er door bijna 1000 man een kruispunt vlakbij Alexanderplatz tot feest omgetoverd en ook dit verliep zonder grote problemen. Of in Sydney, waar zelfs meer dan 3000 mensen bijeenkwamen, een weg kaapten, en daar verschillende podia met live bands en DJ’s werden neergezet. Ook dit feest verliep vreedzaam.
16 “Anarchists amongst the crowd took advantage of the opportunity to vent their fury on banks, jewellery shops and local branches of MacDonalds. Windows were smashed, paint bombs hurled and anti-globalisation slogans graffitied.. ..moments later a Mercedes limousine was turned over sending a flutter of diplomatic papers into the air” [Global Street Party, 16 May 1998 - report Geneva, http://rts.gn.apc.org/g-geneva.htm] “The first confrontation with police appeared when a line of 28 policemen tried to stop the march by using truncheons without asking people to disperse. Policemen were driven back and nobody was seriously injured.The next incident happened when a police car drove into the crowd at high speed. ..the police attack was so hard and brutal that even the Czech public was shocked. It has to be added that because of late police intervention no “radicals” were present at that time. 64 people were detained including 22 those younger than 18 and 13 women. During the police action innocent people (who were just walking around) were also beaten. All detainees were beaten, mistreated and humiliated until morning hours” [Global Street Party, 16 May 1998 - report Prague, http://rts.gn.apc.org/g-pragu.htm]
In andere steden verliep het minder vredig. In onder andere Genève en Praag liep het volledig uit de hand. In Genève zag een groep anarchisten in de menigte de kans schoon om hun woede te uiten op banken, juweliers en verschillende McDonalds filialen. Het geheel escaleerde tot een totale rel, er werden dingen in brand gestoken en de menigte werd door de politie belaagd met traangas. In Praag liep het nog verder uit de hand. Hier reed een politiewagen op volle snelheid op de feestgangers in. De politiewagen werd door de menigte omgeduwd, maar ze lieten de agenten verder zonder kleerscheuren gaan. Er werden weer verschillende winkels vernield, waaronder die van Kentucky Fried Chicken en McDonalds. Er volgden veel harde optredens van de politie, die geen schermutselingen meer te noemen waren. Volgens de plaatselijke media was het de grootse rel die Tsjechië in jaren gezien had. Deze voorbeelden komen het protest niet ten goede, juist door te laten zien dat een dergelijke overname van een straat, wijk of snelweg vreedzaam kan verlopen wordt effectiever duidelijk gemaakt dat meer vrije autonome zones in ons straatbeeld onze steden laten opleven, een positieve impuls geven en dat veel regels niet noodzakelijk zijn. Reclaim the Streets streeft dan ook zo veel mogelijk naar geweldloze protesten. Zoals eerder gezegd wordt er door Reclaim the Streets niet gestreefd naar een totale anarchie, maar protesteren ze tegen de desintegratie van het gemeenschapsleven en ook de monotonie van de omgeving.
17 “We started changing billboards in order to bring attention to the problem of disproportionate advertising in minority areas. We also staged socially charged street actions and performances. We once blocked of Wall street with a vinyl banner with reinforcing cables that was padlocked from light post to light post on either side of the street. “ [Jorge Rodriguez Gerada – In his own words, http://www.woostercollective.com/2003/11/ jorge_rodriguezgerada_in_his_o.html/, 12-11-2003]
Multimedia in de strijd om de publieke ruimte Multimedia in onze omgeving, is zowel een instrument om vrije publieke ruimte af te nemen, als wel terug te veroveren. De media die onze publieke ruimte overheerst wordt vooral gebruikt door bedrijven om ons te overladen met reclame boodschappen. Maar dezelfde media kan tegen hen gebruikt worden. Een manier is het gebruiken van bestaande reclameborden en uitingen als canvas. De gebruikte media te kapen en te laten dienen als spreekbuis van het volk, niet meer van de commercie. Een methode ook gebruikt door Reclaim the Streets door het aanpassen van reclameborden. De meest voorname reclame ‘parodiïsten’ zijn op het moment wellicht de mensen van Adbusters. Ze bestaan uit een globaal netwerk van mensen waaronder schrijvers en kunstenaars en vele anderen. Ze treden hiermee in de voetsporen van Rodriguez de Gerada. Hij was een van de beginnende kunstenaars die reclame in de stad aanpaste als kunstwerk en politiek statement. Nu is het gebruiken en lenen van elementen uit reclame en de commercie cultuur niet nieuw, o.a. Andy Warhol deed het al jaren voor Rodriguez, maar in het gebruik in deze vorm en context was Rodriguez een van de eerste. Hij paste reclameborden en uitingen aan om kritische werken te maken. Hij heeft ook indrukwekkend werk gemaakt om de menselijke identiteit terug te brengen in de publieke ruimte of het verdwijnen hiervan te benadrukken. Waaronder houtskoolschilderijen, portretten van buurtbewoners over gehele muren van gebouwen. Doordat het houtskool door invloeden van weer verdwijnt, zijn de kunstwerken van tijdelijke aard. Iets wat het verdwijnen van de menselijke identiteit in onze buurten illustreert.
18 “In addition to its obvious mass-market appeal, the decision to employ Manson as spokesconvict speaks directly to Levi’s fastest-growing demographic: the burgeoning worldwide prison population. Assembled by prisoners in China, sold to penal institutions in the Americas, this bluedenim submarket saturation demonstrates complete backto-front, top-to-bottom market integration - aptly summarized in Levi’s bold new slogan: “You make ‘em, you wear ‘em.” [Decoverly, B, The Billboard Liberation Front, http://www.billboardliberation.com/images/charlie/ charlie_pr_1.html]
The Adbuster Media Foundation is een socialistische beweging die zich probeert te verzetten tegen ongure praktijken van de grote merken en in het algemeen, het fenomeen van overcommercialisatie. De tactiek die ze gebruiken wordt over het algemeen bestempeld met de term ‘Culture Jamming’. Door gebruik te maken van de merknamen en marketingcampagnes van de bedrijven en commercie waar ze tegen strijden proberen culture-jammers hun doel te bereiken. Ze proberen dan ook verder te gaan dan een simpele parodie te maken van de oorspronkelijke reclame of campagne, maar ze proberen eerder een vervanging te maken van de bestaande uiting. Het streven is tegenberichten te maken die gebruik maken van de communicatiemethode van het bedrijf zelf, om een boodschap te maken die tegendraads is met de bedoeling van de oorspronkelijke reclame. Door reclamemedia op deze manier te gebruiken wordt een deel van de publieke ruimte terugverovert en wordt deze gebruikt als publieke spreekbuis. Deelname aan het publieke debat door de kracht en de resources te gebruiken van de bedrijven aan wie het deel van de publieke domein uitbesteed wordt. Een tekenend voorbeeld hiervan is een actie van The Billboard Liberation Front. Een reusachtig billboard in San Francisco met een Levi Strauss reclame werd, in September 1997, beplakt met het hoofd van de wereldwijd bekende seriemoordenaar Charles Manson. De boodschap deze actie zou zijn dat, omdat de broeken in China door gevangenen gemaakt zouden worden, ze dan ook gedragen zouden moeten worden in gevangenissen van Amerika.
19
Of in 1989, na de olieramp in Valdez, wat gezien wordt als een van de grootste natuurrampen waar de mens verwantwoordelijk voor is. Een olietanker van Exxon raakte een rif en veroorzaakte een van de grootste olielekken in de geschiedenis. Na deze gebeurtenis werden een aantal billboards van Exxon op een ludieke manier onderhanden genomen. Voor hun bevrijding, zoals de verantwoordelijken zouden zeggen, lazen de billboards, “hits happen, new x-100”, na een aantal likjes verf ontstond er de nieuwe tekst; “shit happens, new exxon”. Een ander project dat gebruikt maakt van bestaande reclame en billboards is ‘The bubble project’ van de kunstenaar Ji Lee. Een simpel idee, maar daardoor niet minder doeltreffend. Hij plakte tienduizenden reclameborden en reclameposters in New York met lege spraakwolkjes, die voorbijgangers zouden moeten verleiden om zich te uiten. Met het opplakken van de sticker, maakt hij van de bestaande reclameborden een uitnodiging tot expressie, kritiek en tot culture jamming. Een klein stukje beplakte, onbeplakte vrije ruimte van het publiek. Het resultaat wordt gefotografeerd en geëxposeerd op de bijbehorende website. Het project haalde het nieuws en mensen over de hele wereld zetten nu eigen bubble projecten op met bijhorende sites. Een leuk initiatief, dat ons straatbeeld zeker kan doen opleven en kan bijdragen aan vrije expressie binnen de publieke ruimte..
20 “Screens that support the idea of public space as space for creation and exchange of culture, strengthening a local economy and the formation of public sphere. Its digital nature makes these screening platforms an experimental visualisation zone on the threshold of virtual and urban public space.” [Struppek, M., Urban Screens, http://www.urbanscreens.org/]
Urban Screens In onze publieke ruimte vinden we enorm veel vormen van de opkomst van de elektronische media. Met name schermen, projecties en elektronische markeringen zijn hier manifestaties van. De internationale conferentie Urban Screens heeft als doelstelling deze te gebruiken voor een culturele invulling. Ze willen schermen, displays, interfaces en interactieve elektronica die bijdragen aan de publieke ruimte. Publieke ruimte als plek voor creativiteit en uitwisseling van cultuur. Het initiatief is begonnen door het idee voor een permanente video installatie op het Zuidplein in Amsterdam als deel van het culturele programma van een nieuw ontwikkelingsplan in de stad. Daaruit is het “Urbans screens” concept ontstaan. De installatie gelanceerd op 5 Oktober, 2007, werd een videoscherm waarop overdag een selectie van 1 minuten films te zien zijn en portretten gemaakt door studenten van het Sandberg Instituut, de tweede fase opleiding verbonden aan de Gerrit Rietveld Academie. In de avond werd er werk van nationaal en internationaal bekende kunstenaars getoond.
21
Van zeven tot tien februari 2007 werd het KPN gebouw in Rotterdam, gebruikt door het Graffiti Research Lab, dat zich toewijdt aan het uitrusten van graffitikunstenaars met de laatste technische snufjes voor urban communication. Het gebouw met een façade uitgerust met een 2922m2 monochroom scherm dat uit 896 lampen bestaat, werd veranderd om hun woorden te gebruiken, A People’s Revolutionary Green Laser Light District. Op de wand van het gebouw werden verschillende uiteenlopende animaties vertoond en op de andere zijde van het gebouw konden mensen met behulp van een laser en projectie hun eigen metershoge ‘tags’ op het gebouw laten verschijnen. Door middel van een techniek die ze projection bombing noemen. De tags verschijnen als druppende lichtgevende inkt op de wand van het gebouw. Een misschien net zo interessant vergelijkbaar project is het project Touch, wat van 22 december 2006 tot 15 januari 2007 liep. Dit maakte van het Dexia gebouw in Brussel een grote interactieve installatie. Het Dexia gebouw is uitgerust met een gevel van leds met drie verschillende kleuren. Op het gebouw dat 6000 vensters rijk is, zijn er 4200 ramen uitgerust met een lichtinstallatie van elk 12 lampjes. Met behulp van een touchscreen konden deze lampjes door het publiek worden aangestuurd. Touch is een project van LAb[au], Laboratory for architecture and urbanism, een Belgische studio gespecialiseerd in digitaal design en elektronische kunst. Dergelijke projecten zijn door hun omvang en publieke karakter een manier om mensen weer een stem te geven in de publieke ruimte en zeker een manier om het straatbeeld in steden te doen opleven en meer kleur te geven. Het is misschien niet zo zeer het terugveroveren van de publieke ruimte van de commercie, maar het gaat meer om bestaande ruimte in te richten voor het publiek, naast de commercie en andere geprivatiseerde ingerichte ruimte.
22
Conclusie Juist door het gebruik van nieuwe mediatechnologieën, de media structuur die is aangelegd en in het leven is geroepen door en voor de commercie en overheidsinstellingen, kan publieke ruimte herwonnen en als weer als stem dienen voor het publiek. Door nieuwe technologie, de media en de netwerken die deze met zich mee brengt is het onnoemlijk vereenvoudigd de huidige vercommercialisering en regulering van onze maatschappij dwars te liggen. Het is makkelijker geworden bestaande reclames te veranderen en te parodiëren door vormen van desktop publishing met name door het gebruik van gebruikersvriendelijke programma’s voor beeld en foto bewerking. Het internet, hoewel ook overwoekert met vormen van vermerking biedt een ideaal platform voor verspreiding en coördinatie van protesten voor het bevrijden van de publieke ruimte. In de tijd van de opkomst van mobiele media zagen we al een fenomeen ontstaan voor het mobiliseren van mensen voor massale acties zoals de illegale street raves van Reclaim the Streets, andere verwante protest acties en semi-spontane bijeenkomsten. Nog voor dat de massamedia zich stortte op het fenomeen sms, was in het begin, toen het sturen van deze textberichten via internet nog gratis was, deze textberichten gebruikt om zogenaamde ‘Flash Mobs’ te creëren. Door middel van sms mailinglijsten werd er een kettingreactie gecreëerd, waarbij mensen de berichten met een druk op de knop door konden sturen. Het maakte het mogelijk om met een massaal gezelschap, gezamenlijk, synchroon een bepaalde handeling uit te voeren om daarna weer op te lossen in het non-descripte publiek. Daarbij komt nog eens bij dat een dergelijke succesvolle actie vaak in de (massa) media veel aandacht krijgt en daarna nog lang doorechoot in de onzichtbare netwerken van onze maatschappij. Wat weer nieuwe acties ontketend. Een kettingreactie. Een wereldwijde actie, zoals het mondiale protest van reclaim the streets. is een voorbeeld van zo’n kettingreactie.
23 “The network society…is made up of networks of production, power and experience, which construct a culture of virtuallity in the global flows that transcend time and space” [Castells, M., End of Millenium 1998] “The new politics is thus a politics of struggling over information management and control in the ‘space’ constructed by prevailing media of communication, as a necessary precondition of access to more material forms of power. Politics, in this view, is a contest to define the parameters of public discourse, and the symbolic an cultural codes through which norms and expectations are expressed and circulated. “ [Barney, D., The Network Society] Networks “Networks are comprised of three main elements: nodes, ties and flows. A node is a distinct point connected to at least one other point , though it often simultaneously acts as a point of connection between two or more other points. A tie connects on node to another. Flows are what pass between and through nodes along ties. To illustrate, we might consider a group of friends as a network: each friend is a node, connected to at least one other friend but typically to many others who are also connected, both independently and through one another; the regular contacts between these friends, either in speech or other activities, whether immediate or mediated by a technology, are the ties that connect them- Gossip, camaderie, support, love, aid – are flows.” [Barney, D., The Network Society]
De actie overstijgt het plaatselijke, net als de globale commercialisering van onze steden. Zoals Castells ,stelt in zijn boek “the Rise to the network society”, verplaatsen onze culturele functies zich ook naar de ruimte van de stromen, waar zij plaatsloze a-historische netwerkverbanden, internationale trends, machtsconstellaties en kapitaalverplaatsingen mogelijk maken. Wat wil zeggen dat de strijd om de publieke ruimte zich ook in het virtuele, het digitale onzichtbare netwerk van onze maatschappij moet plaatsvinden. Dit wordt ook onderbouwt in het boek The Network Society van Darin Barney. Hij beschrijft dat de minimale voorwaarde van een succesvolle politieke daad betekent dat toegang tot, aanwezigheid of representatie in veld waar de kwestie wordt uitgevochten, de massamedia in dit geval, benodigd is. Door het open karakter en de groeiende toegankelijkheid van de nieuwe media, is deze moeilijk te censureren en is de tegenbeweging wellicht minder benadeeld dat op het eerste gezicht lijkt.
24
De protesten voor het bevrijden van de publieke ruimte vinden doorlopend plaats en hebben zowel een plaatselijk als transnationaal karakter. In onze steden is er sprake van zwevende autonome zones die steeds van locatie veranderen. Ruimte wordt door commercie en privatisering afgenomen en daarna door tegenbewegingen weer teruggewonnen. En andersom geldt dit ook voor de tijdelijk bevrijde publieke ruimte. Er vind een constante strijd plaats om het bezit van en de macht over de publieke ruimte. De protesten vinden vrijwel continu plaats. Ook worden steeds nieuwe creatieve manieren van verzet gevonden om de verlamming en vercommercialisering in onze straten tegen te gaan. De open publieke cultuur heeft een transmediaal en niet-plaatsgebonden karakter gekregen. Dit is gebeurd uit noodzaak, de publieke cultuur duikt op, vormt zich en uit zich op plekken waar deze het hardst nodig is. Op deze manier en in deze vorm zal deze altijd voort blijven bestaan naast de geprivatiseerde ruimte ingericht op consumptie en transport. Deze zal gedragen worden en onderhouden door de kritische, creatieve en open geesten in onze maatschappij. Het verliest misschien zijn vanzelfsprekendheid, maar niet zijn voortbestaan.
“should we play it safe and stay on the sidewalks, or should we go into the street?” [RTS: Reclaim the Streets, http://rts.gn.apc.org/]
25 Literatuur [Sennet, R., The Fall of Public Man 1976] [Castells, M., End of Millenium 1998] [Castells, M., The Rise Of The Network Society 1996] [Barney, D., The Network Society] [Gursky, A., Experience, the Media Rat Race 2003] [Verhofstadt, D., Het menselijk liberalisme:een antwoord op het antiglobalisme. 2002 ] [Klein, N., No Logo 2000 ] [Jordan, J., The Art of Necessity: The Subversive Imagination of Anti-Road Protest an Reclaim Streets, Diy Culture: Party & Protest in nineties Britain, 1998] [Bay, H., The Temporary Autonomous Zone, Ontological Anarchy, Poetic Terrorism,1985] Web [De Balie, http://www.debalie.nl/] [Stichting Kunst en Openbare Ruimte http://www.skor.nl/] [City of Toronto: Heritage Conservation Districts, http://www.toronto.ca/heritage-preservation/] [Athenian Agora http://www.agathe.gr/] [RTS: Reclaim the Streets, http://rts.gn.apc.org/] [Budapest Sun Online, http://www.budapestsun.com/] [Critical Mass Bicycle Ride Directory, http://critical-mass.info/] [ Urban75 Ezine, http://www.urban75.org/] [Adbusters, Culture Jamming Headquarters, http://adbusters.org/home/] [Wooster Collective, a celebration to street art, http://www.woostercollective.com] [The Billboard Liberation Front, http://www.billboardliberation.com/] [The Encyclopaedia of the World, http://www.eoearth.org/] [Graffiti Research Lab, http://graffitiresearchlab.com/] [Dexia Tower, http://www.dexia-towers.com/] [The Bubble Project, Ji Lee, http://www.thebubbleproject.com/]
26
Met dank aan Mark Meeuwenoord, studenten- en scriptiebegeleider CMD voor het geven van houvast, tips en bronnen. Winne Willems, CMD student, interactiestrateeg en motivatiegoeroe, voor de positieve stimulans op momenten van chaos en wanhoop. Szilvia Stankovitz, freelance fotograaf en illustrator, voor het tekenen van “The Motivational Picknick Mice”, die mijn desktop bewoond hebben gedurende het schrijfproces. Tomas van Haasterecht, student scheikunde en berucht guerillia dansactivist, voor het ophelderen van enkele inhoudsmatige onjuistheden. Anneke Wimmers, student engels en essayschrijver extra-ordinair, voor het doorlezen en verbeteren van het eindresultaat.
