JIJ NAAM: LEEFTIJD: WOONPLAATS: SCHOOL: NATIONALITEIT: HOBBIES:
Christel Nederlandse kinderen behoren tot de gelukkigste van de wereld. Er leven hier zo’n 4 miljoen kinderen en met de meeste gaat het prima. Maar met sommige gaat het niet zo goed. Ze lijden onder kindermishandeling en uitbuiting of belanden in de cel omdat ze de criminaliteit in zijn gegaan. Anderen verlaten school zonder diploma. Het VN-Kinderrechtenverdrag is er voor alle kinderen, want alle kinderen hebben recht op een goede toekomst.
introfilmpje 2
4)
Je hebt als jongere niet alleen rechten maar ook plichten. Verbind het juiste recht aan de bijbehorende plicht.
STAR TV R A G E N
Je hebt recht op vrijheid van meningsuiting.
Je mag als kind niet in de bouw werken.
Kinderen moeten worden beschermd door de overheid tegen gevaarlijk en schadelijk werk.
Je moet van je vijfde tot en met je zestiende verplicht naar school.4
Je mag niet gediscrimineerd worden.
Je moet de mening van anderen respecteren.
Je hebt recht op onderwijs.
Je mag niet pesten.
1) Welke basisbehoeftes delen alle mensen op de wereld met elkaar? Noem er twee:
1 2
2)
Wat heeft, volgens Ajouad, iedereen sowieso met elkaar gemeen?
3) Vul de tijdlijn hieronder aan met de
juiste gebeurtenissen. Kies uit: Nederland ratificeert 1 het VN-Verdrag van de Rechten van het Kind Einde Tweede Wereldoorlog Universele Verklaring van de Rechten van de Mens VN-Verdrag van de Rechten van het Kind
5)
Geef twee voorbeelden van kinderrechtenschendingen: één ver weg en één dichtbij IN NEDERLAND
BUITEN NEDERLAND
1924
1945
1959
Geneefse Conventie voor de Rechten van het Kind
Oprichting Verenigde Naties 2
VN-Verklaring 3 van de Rechten van het Kind
1945
1948
1) Ratificeren = het opnemen van internationale verdragen in nationale wetten. 2) Verenigde Naties (VN) = internationale organisatie bestaande uit regeringen die willen werken aan vrede en
mensenrechten in de wereld. Op dit moment zijn 192 staten lid van de Verenigde Naties. 3) Het verschil tussen een verklaring en een verdrag = een verklaring is een intentie van landen om bepaald
1989
beleid uit te voeren, maar is niet juridisch bindend. Een verklaring vormt vaak de basis voor een verdrag. Een verdrag is wél juridisch bindend. 4) In Nederland ben je tot je zestiende leerplichtig. Na je zestiende geldt
1995
er een kwalificatieplicht. Deze duurt tot je achttiende. Dat wil zeggen dat je zonder startkwalificatie nog niet van school mag tot je achttiende. Een startkwalificatie is een havo-, vwo-, of mbo-diploma op niveau 2.
filmpje 3
christel KIJKV R A G E N
1)
Christel heeft haar dagboek Nila genoemd. Waarom?
4) Ze houdt voor haar leraren verborgen dat het niet goed gaat met haar moeder. Hoe doet ze dat?
2) Christel leest een stukje uit haar
dagboek voor. ‘Niemand ziet dat ik anders ben, Nila, anders omdat ik geen thuis heb.’ a) Hoe oud was Christel toen ze dit stukje schreef?
b) Wat bedoelt ze als ze zegt dat ze geen thuis heeft?
5) Christel vindt een foto van zichzelf.
a) Wat heeft haar moeder op de achterkant van de foto geschreven?
c) Wat is het verschil tussen huis en thuis?
b) Wat doet dat met haar?
3)
Boterhammen met aardbeien, lekker, maar waarom is dit zo bijzonder voor Christel?
Wat is het lievelingsgerecht dat jouw moeder of vader voor jou maakt?
christel 4
KIJKV R A G E N
6)
a) ‘Brandweer, politie of ambulance.’ Wat is er aan de hand met de moeder van Christel?
7)
Dit is een foto van Christel en haar moeder. a) Leg uit hoe deze foto eruit ziet. b) Christel vertelt hoe ze om hulp vraagt als haar moeder ziek wordt. Leg stap voor stap uit wat er vervolgens gebeurt. 1) 2)
C H R I STE L B E LT 1 1 2 b) Wat zegt deze foto over de relatie die Christel met haar moeder heeft?
3)
4)
8)
Christel werd verwaarloosd. Wie had haar moeten helpen?
christel 5
KIND E R R E C H T
Waar gaat het over? Bekijk het VN-Kinderrechtenverdrag achterin. Over welk kinderrecht gaat dit filmpje? Let op: er zijn meerdere antwoorden mogelijk.
Christel werd slachtoffer van
Maar het lukt Bureau Jeugdzorg
verwaarlozing. Mishandeling en
lang niet altijd om problemen
verwaarlozing worden vaak in
te signaleren of kinderen de
één adem genoemd en hebben
benodigde hulp te bieden. Dat
veel met elkaar gemeen. Maar er
is een groot probleem in Neder-
is ook een verschil: bij verwaar-
land. Bureau Jeugdzorg kampt
lozing laten ouders na hun kind
met lange wachtlijsten waardoor
van basisbehoeftes te voorzien,
kinderen soms gevaarlijk lang op
terwijl een mishandeld kind fy-
hulp moeten wachten. Gezins-
siek en psychisch geweld is aan-
voogden hebben soms wel dertig
gedaan. Vaak gaan verwaarlozing
kinderen onder hun hoede en
en mishandeling samen. In 2010
geen tijd voor goede zorg. Ook
waren er in Nederland 119.000
is fragmentatie een probleem:
kinderen slachtoffer van mishan
er zijn allerlei zorginstellingen,
deling en verwaarlozing.
maar er is nauwelijks centrale leiding. Een aantal jaar geleden
De rechten van mishandelde kin-
was er nog een speciale minister
deren worden ernstig geschon-
voor Jeugd en Gezin, maar dat
den. Artikel 19 van het VN-Kin-
is nu niet meer het geval. Het
derrechtenverdrag zegt dat de
kabinet werkt aan decentralisatie
overheid elk kind moet bescher-
van de jeugdzorg: de gemeen-
men tegen mishandeling. Bureau
ten worden verantwoordelijk in
Jeugdzorg is de overheidsinstan-
plaats van de provincies. Critici
tie die verantwoordelijk is voor
vrezen dat gemeenten deze zorg
het helpen van deze kinderen.
niet aankunnen en dat verdere
Bureau Jeugdzorg had Christel
fragmentatie op de loer ligt.
bijvoorbeeld in een pleeggezin kunnen plaatsen. Jaarlijks maken ongeveer 24.000 kinderen gebruik van pleegzorg. Kinderen wonen dan tijdelijk in een ander gezin waar ze in alle rust kunnen opgroeien. Ook had Bureau Jeugdzorg een gezinsvoogd voor Christel kunnen zoeken. Zo’n voogd helpt het gezin bij de opvoeding van de kinderen.
christel 6
DISC U S S I E
Wat vind jij?
1 2 3
Jeugdzorg moet meer aandacht besteden aan preventie (het voorkomen van problemen), daarom moeten alle ouders in Nederland verplicht op opvoedcursus.
Als je weet dat een klasgenoot mishandeld wordt thuis, moet je dit altijd melden aan een docent, de politie of een zorginstelling.
MEER WETEN OVER HET ONDERWERP?
• www.kinderombudsman.nl • www.vooreenveiligthuis.nl • www.bureaujeugdzorg.info • www.kinderbescherming.nl • www.kindertelefoon.nl Kijk ook op www.amnestyopschool.nl hoe jij voor mensen- en kinderrechten kunt opkomen en word lid van het Jongerenactienetwerk.
Zwakbegaafden mogen geen kinderen krijgen. Ze moeten verplicht anticonceptie toegediend krijgen.
christel 7
IN HE T N I E U W S
Cijfers kindermishandeling onaanvaardbaar hoog Kinderombudsman / 30 september 2011 Jaarlijks zijn in Nederland maar
• Gerichte preventie voorkomt kin-
liefst 119.000 kinderen slacht
dermishandeling. Gemeenten moeten
offer van mishandeling, verwaar-
beschikken over een preventiestrategie.
lozing, misbruik of getuige van
Deze loopt van een opvoedcursus over
geweld tussen partners. In 2005
geweldloos opvoeden voor alle nieuwe
ging het nog om 107.200 gevallen.
ouders tot meer uitgebreide cursussen
Lees het artikel. 1 Wat is de taak van de Kinder ombudsman? Heb je geen idee? Kijk dan op www.kinderombudsman.nl
voor ouders die tot de risicogroepen Op de duizend kinderen zijn dat 34
behoren.
kinderen tussen de 0 en 17 jaar. Deze
• Het bespreken van kindermishande-
cijfers staan in de tweede Nationale
ling in de directe omgeving van het
Prevalentiestudie Mishandeling van
kind is in Nederland nog steeds een
Kinderen en Jeugdigen van de Univer-
taboe. Mensen moeten gezamenlijk de
siteit Leiden en TNO dat vandaag is
verantwoordelijkheid dragen voor een
verschenen.
veilig opvoedings- en opgroeiklimaat
De Kinderombudsman Marc Dullaert
voor kinderen. Kindermishandeling is
vindt deze cijfers verontrustend en
een probleem van ons allemaal.
maatschappelijk onaanvaardbaar. Deze
• De hulpverlening na een melding van
cijfers laten opnieuw zien dat kinder-
kindermishandeling lijkt te versnip-
mishandeling in Nederland een zeer
perd.
ernstig en hardnekkig probleem is. Er zijn veel instanties die zich bezigDe overheid heeft de afgelopen jaren
houden met onderzoek en hulpver-
veel geïnvesteerd in het scholen van
lening en te weinig hebben echt de
beroepskrachten in het onderwijs en
regie. Er moet direct onderzoek en
in de gezondheidszorg.Maar is dat
hulp beschikbaar zijn voor de gezinnen
voldoende? Ondanks alle aandacht,
waarbij kindermishandeling gecon-
investeringen en een actieplan van
stateerd is. In deze gezinnen moet de
het voormalige programmaministerie
hulpverlening gaan werken volgens de
Jeugd en Gezin is het niet gelukt om
principes van ‘Wraparound care’: alle
kindermishandeling te verminderen.
noodzakelijke hulp wordt in en om het
2 Vul in: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . kinde ren zijn jaarlijks het slachtoffer van mishandeling, verwaarlozing, misbruik of getuige van geweld tussen partners. Dat is meer / minder dan in 2005. 3 Kindermishandeling is een probleem van ons allemaal, zegt de Kinderombudsman. Leg deze uitspraak uit.
gezin heen georganiseerd. groot aantal experts gesproken met de
Binnen enkele weken hoopt de Kinder-
vraag hoe er een impuls kan worden
ombudsman een nadere uitwerking van
gegeven aan de aanpak van kindermis-
de experts te krijgen.
4 Welke maatregelen stelt de Kinderombudsman voor om kindermishandeling tegen te gaan? Noem er twee.
Bron: www.kinderombudsman.nl
1
De Kinderombudsman heeft met een
handeling. De komende tijd zullen zij de volgende punten nader uitwerken:
2
christel 8
IN HE T N I E U W S
Hulp probleemkind onder druk de Volkskrant / 4 februari 2012
Gemeenten krijgen de verantwoordelijkheid over de jeugdzorg. Maar ze richten zich op preventie en lichte opvoedhulp; over de kinderen met echte drama’s heeft niemand het.
De Tweede Kamer wil dat de
ten plakken op kinderen en
kinderrechter in de toekomst
problemen vroegtijdig signale-
ook gedwongen hulpverlening
ren zijn op zich goede zaken’,
kan opleggen aan ‘lichtere’
zegt Van Montfoort, ‘maar er
gevallen dan nu, via een zo-
wordt nu de indruk gewekt
genoemde ‘maatregel lichte
dat als we er maar vroeg
opgroeiondersteuning’.
genoeg bij zijn, er geen zware problemen meer zullen zijn.
Ido Weijers, bijzonder hoog-
Terwijl je gewoon situaties
leraar Jeugdbescherming aan
hebt, die met de beste preven-
de Universiteit Utrecht: ‘Dat
tieve hulp niet te voorkomen
betekent dat er duizenden
zijn. Zwakbegaafde ouders die
kinderen in de hulpverlening
kinderen krijgen, die hebben
AMSTERDAM - Alle aandacht
in zijn plannen: dat zien we
instromen, van wie je je kunt
gewoon vanaf de geboorte
in de jeugdzorg voor preventie
later wel. Maar de gedwongen
afvragen of hun situatie echt
een probleem. Dat kun je niet
en lichte opvoedhulp gaat ten
hulpverlening is het meest
zo ernstig is. En er komt geen
voorkomen, tenzij je ze ver-
koste van de zware probleem-
ingewikkeld, dáár moet alle
cent bij. Dat gaat ten koste
plicht tot de prikpil.’
gevallen, signaleren deskun-
denkkracht naartoe gaan.’
van de aandacht voor echte probleemgevallen. Terwijl die
Hans Kamps, voorzitter van
woordelijkheid krijgen over de
Erik Gerritsen, bestuursvoor-
hulpverlening nu al vaak om te
het overkoepelende Jeugd-
hele jeugdzorg, worden allerlei
zitter van Bureau Jeugdzorg in
huilen is, bijvoorbeeld als een
zorg Nederland, beaamt dat:
cursussen bedacht voor ouders
Amsterdam: ‘We kijken liever
gezinsvoogd maar een paar
‘Misschien dat je een klein
die het even niet meer weten;
weg, maar de ongemakkelijke
keer per jaar langskomt.’
deel van de zware problemen
over de kinderen die kampen
waarheid is dat er in Neder-
Weijers sprak onlangs in zijn
met vroeg ingrijpen voor kunt
met echte drama’s, zoals zwak-
land een taaie onderlaag is van
oratie de zorg uit over het
zijn. Maar 80 procent van de
begaafde of verslaafde ouders,
kinderen met wie verschrik
‘amper nog te volgen aantal
echt moeilijke gevallen blijft
heeft niemand het.
kelijke dingen gebeuren.
digitale kinddossiers’ die erop
gewoon bestaan.’
Nu ligt de verantwoordelijk-
Die worden seksueel misbruikt,
zijn gericht problemen in een
heid voor kinderen die door
groeien op bij verslaafde ou-
vroeg stadium te signaleren
Het ministerie van Volksge-
de rechter onder toezicht zijn
ders of bij criminele ouders.
– ook van kinderen met wie
zondheid laat in een reactie op
gesteld, bij de provinciale Bu-
Deze kinderen worden aan hun
eigenlijk niets aan de hand is.
de kritiek weten dat niet wordt
reaus Jeugdzorg. Straks wor-
lot overgelaten.’
‘De tijd die gaat zitten in het
gedacht dat alle problemen
den gemeenten ook verant-
Dat de politiek het daar niet
analyseren van al die gege-
met preventie te voorkomen
woordelijk voor de ernstigste
over heeft, komt volgens Ger-
vens, gaat ten koste van de
zijn. Volgens een woordvoer-
gevallen in de jeugdzorg, maar
ritsen omdat er geen gemak-
echt noodzakelijke hulpverle-
der van het ministerie zijn ook
niemand weet nog hoe dat
kelijke oplossingen zijn. ‘Je
ning. Doodzonde.’
de ‘zware’ gevallen erbij gebaat
moet worden geregeld.
kunt er als politicus niet mee
digen. Nu gemeenten verant-
dat de gemeenten straks de
scoren, terwijl je als beschaafd
Ook Gerritsen en Van Mont-
jeugdzorg ‘slim, doeltreffend
‘Voor multiprobleemgezinnen
land zou moeten zeggen: juist
foort maken zich ernstig zorgen
en op maat’ gaan regelen.
is er geen simpele oplossing’,
voor die groep kinderen die
over alle aandacht voor preven-
zegt Adri van Montfoort, jurist
op alle fronten pech heeft,
tie en lichte opvoedhulp.
en pedagoog. ‘Het kabinet zegt
trekken we alles uit de kast.’
‘Niet te veel medische etiket-
christel 9
IN HE T N I E U W S
Lees het artikel op pagina 8 en beantwoord de vragen:
1)
In het artikel maken deskundigen zich zorgen dat er door nieuw beleid steeds meer aandacht voor preventie en ‘lichtere gevallen’ zal komen, dat ‘zwaardere gevallen’ verwaarloosd zullen worden. Leg deze uitspraak uit.
2)
3)
Wat denk je? Is Christel een ‘zwaar geval’ of had ze door middel van preventie geholpen kunnen worden?
VERBIND DE JUISTE TAAK MET DE JUISTE INSTELLING.
1 Eindverantwoordelijke voor de jeugdzorg, geeft geld voor zorg aan gemeentes, stelt het beleid op, minister is de baas.
2 Doet uitspraken in rechtszaken als het kind niet goed verzorgd wordt, kan een kind uit huis laten plaatsen.
3 Zorgt voor de juiste hulp als er iets niet goed gaat in de opvoeding van kinderen en kinderen niet de zorg krijgen waar ze recht op hebben. Kan kinderen in ernstige gevallen ook in een gesloten inrichting plaatsen.
MINISTERIE VAN VOLKS GEZONDHEID
RAAD VAN DE KINDER BESCHERMING
4 Onderdeel van Bureau Jeugdzorg, waar mishandeling gemeld kan worden. Doet onderzoek en brengt advies uit in het geval van mishandeling.
5 Onderdeel van het ministerie van Justitie. Schakelt Bureau Jeugdzorg in als het mis gaat met de opvoeding.
KINDERRECHTER
BUREAU JEUGDZORG
6 Krijgen de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van alle vormen van jeugdzorg.
ADVIES- EN MELDPUNT KINDER MISHANDELING
GEMEENTES
rechten 10
MENS E N R E C H TE N
De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens artikel 1 Iedereen wordt vrij en met
artikel 11 Je bent onschuldig tot het
artikel 24 Je hebt recht op rust en
gelijke rechten geboren.
tegendeel is bewezen.
vrije tijd.
artikel 2 De mensenrechten gelden voor
artikel 12 Je hebt recht op privacy en
artikel 25 Je hebt recht op genoeg
iedereen, waar ook ter wereld.
bescherming van je goede naam.
inkomen om van te leven.
ARTIKEL 3 Je hebt recht op leven, op
artikel 13 Je mag je vrij verplaatsen
artikel 26 Je hebt recht op onderwijs.
vrijheid en op veiligheid.
in je eigen land, je mag overal naartoe.
artikel 27 Je hebt het recht om te
artikel 4 Slavernij is verboden.
artikel 14 Als je rechten worden
genieten van kunst en cultuur.
artikel 5 Marteling is verboden, net
bedreigd, mag je vluchten naar een ander
artikel 28 Landen moeten ervoor zorgen
als wrede en vernederende behandeling
land.
dat de mensenrechten kunnen worden
en bestraffing.
artikel 15 Je hebt recht op een nationa-
nageleefd.
artikel 6 Je hebt recht om erkend te
liteit.
artikel 29 Je dient ervoor te zorgen dat
worden voor de wet, waar je ook bent.
artikel 16 Je mag trouwen en een gezin
ook de rechten van andere mensen kun-
artikel 7 De wet is voor iedereen gelijk
stichten met wie jij wilt.
nen worden nageleefd.
en moet iedereen gelijke bescherming
artikel 17 Je hebt recht op eigendom.
artikel 30 Geen van deze rechten mag
bieden.
artikel 18 Je mag je eigen godsdienst
worden gebruikt om de mensenrechten
artikel 8 Als je onrecht wordt aangedaan
kiezen of van godsdienst veranderen.
te vernietigen.
heb je recht op rechtshulp.
artikel 19 Je hebt het recht op informatie
artikel 9 Je mag niet zomaar worden
en je mag je eigen mening vormen.
opgesloten of het land uitgezet.
En je hebt ook het recht om die te uiten.
artikel 10 Als je terecht moet staan,
artikel 20 Je mag lid worden van een
heb je recht op een eerlijke en openbare
vereniging en er zelf een oprichten.
rechtszaak met een onafhankelijke en
artikel 21 Iedereen mag meedoen aan
onpartijdige rechter.
de verkiezingen en zichzelf daarvoor verkiesbaar stellen. artikel 22 Je hebt recht op de economische, culturele en sociale voorzieningen in je land. artikel 23 Je hebt recht op werk en een studie naar keuze.
rechten 11
KIND E R R E C H TE N
Verkorte versie van het VN-Kinderrechtenverdrag: al jouw rechten op ’n rij artikel 1 Een kind ben je onder de
artikel 15 Je hebt het recht samen
artikel 31 Je hebt recht op rust en
achttien jaar.
te komen en een club op te richten.
vrije tijd en je hebt recht om te spelen.
artikel 2 Discriminatie is verboden.
artikel 16 Je hebt recht op privacy.
artikel 32 Overheden moeten een
artikel 3 Beslissingen die jou als kind
artikel 17 Je hebt recht op begrijpelijke
minimumleeftijd voor werk instellen
aangaan, moeten in jouw belang worden
informatie.
en kinderen beschermen tegen gevaarlijk
genomen. Je hebt recht op bescherming
artikel 18 Je hebt recht op een goede
en schadelijk werk.
door de overheid.
opvoeding door je ouders. De overheid
artikel 33 De overheid moet je bescher-
artikel 4 De overheid moet ervoor zorgen
moet hen daarbij helpen.
men tegen drugs.
dat de rechten van kinderen beschermd
artikel 19 De overheid moet je bescher-
artikel 34 De overheid moet je bescher-
worden.
men tegen mishandeling.
men tegen seksueel misbruik.
artikel 5 De overheid moet ouders
artikel 20 De overheid moet extra goed
artikel 35 Het is verboden om kinderen
respecteren in de opvoeding van hun
voor je zorgen en je helpen als je ouders
te ontvoeren, verkopen of verhandelen.
kinderen.
dat even niet kunnen of als je geen ouders
artikel 36 De overheid moet je bescher-
artikel 6 Je hebt recht op leven en op
meer hebt.
men tegen uitbuiting en mishandeling.
ontwikkeling.
artikel 21 Kinderen worden alleen
artikel 37 Je hebt recht op een goede
artikel 7 Je hebt recht op je eigen naam
geadopteerd als dat voor hen de beste
behandeling in de gevangenis. Je mag
en nationaliteit.
oplossing is.
niet gemarteld worden, en geen levens-
artikel 8 De overheid moet de identi-
artikel 22 Als vluchteling heb je recht
lang of de doodstraf krijgen. Opsluiting
teit, naam en nationaliteit van kinderen
op speciale bescherming.
van een kind mag alleen als uiterste
beschermen.
artikel 23 Je hebt recht op hulp als je
maatregel en dan zo kort mogelijk.
artikel 9 Je hebt het recht om bij
een handicap hebt.
artikel 38 Als het oorlog is, moet de
beide ouders te wonen. Als je ouders
artikel 24 Je hebt recht op een goede
overheid jou extra beschermen. Soldaten
gescheiden zijn, mag je met allebei je
gezondheid en op hulp als je ziek bent.
zijn bij voorkeur boven de achttien en als
ouders omgaan.
artikel 25 Kinderen die uit huis zijn
je jonger bent dan vijftien mag je niet in
artikel 10 Je mag je ouders overal
geplaatst, hebben er recht op dat regel-
het leger.
bezoeken, ook als ze in verschillende
matig wordt gekeken of de behandeling
artikel 39 Je hebt recht op slachtoffer-
landen wonen.
nog wel de beste is.
hulp.
artikel 11 De overheid moet ervoor
artikel 26 Alle middelen die de overheid
artikel 40 Je hebt recht op een eerlijk
zorgen dat een kind niet kan worden
heeft om mensen te helpen, moeten voor
proces dat rekening houdt met jouw
ontvoerd naar het buitenland door
alle kinderen bereikbaar zijn.
leeftijd.
bijvoorbeeld één van de ouders.
artikel 27 Je hebt het recht op goede
artikel 41 Als de wetten van een land de
artikel 12 Afspraken over kinderen
omstandigheden om jezelf te kunnen
rechten van kinderen beter beschermen
worden gemaakt met kinderen.
ontwikkelen, belangrijk zijn voeding,
dan dit Kinderverdrag, gelden die wetten
artikel 13 Je hebt het recht om je eigen
kleding en huisvesting.
en niet dit verdrag.
mening te geven en informatie te zoeken
artikel 28 Je hebt recht op onderwijs.
en door te geven.
artikel 29 Je hebt recht op onderwijs
artikel 14 Je hebt recht op je eigen
dat zich richt op het ontwikkelen van
geloof.
je talenten en je leert over respect voor andere mensen en de natuur. artikel 30 Je hebt recht op je eigen cultuur.
