Chemische behandeling van papier

ONDERZOEKSVERSLAG

Anilinepotlood

Restauratieopleiding Papier – Boeken – Archief Modules: Papierkennis / Chemische behandeling van papier Cursusjaar:: 2008-2009 Lesgever : Mevr. Martine Eeckhout Cursiste : Nicole Dumarey Stationsstraat 58 8460 Oudenburg 059 26 55 40

Inhoud Inhoud ..................................................................................................................................................... 2 Inleiding ................................................................................................................................................... 3 Anilinepotlood ......................................................................................................................................... 5 De grondstof aniline ............................................................................................................................ 5 Geschiedenis van anilinepotlood ........................................................................................................ 6 Inktpotlood ...................................................................................................................................... 6 Kopieerpotlood ................................................................................................................................ 6 Toepassingen van anilinepotlood........................................................................................................ 7 Onderzoek ............................................................................................................................................. 10 Anilineonderzoek door het AIC ......................................................................................................... 10 Anilinepotlood als onuitwisbare potlood (eigen onderzoek)............................................................ 13 Anilinepotlood in de waterbak (eigen onderzoek)............................................................................ 17 Anilinepotlood : test met ethanol (eigen onderzoek) ....................................................................... 19 Conclusie van mijn anilinepotlood tests ........................................................................................ 20

Onderzoeksverslag anilinepotlood Nicole Dumarey

Slot ......................................................................................................................................................... 22

2

Inleiding Onderzoek is belangrijk voor een restaurateur (in spee)! Als men bepaalde materialen nog niet kent is het belangrijk om er een studie van te maken. Aanleiding voor deze studie over anilinepotlood was onderstaand document.

Van grote waarde is dit document niet, het is een manuscript met een liedjes tekst uit de film ‘Het lied is uit’. Het lied noemt ‘Adieu, mijn kleine Garde-Officier’ werd geschreven door Robert Stolz en is gezongen door de heer Joseph Sterkens.

Het is duidelijk dat het hier gaat over na oorlogssentiment. Vermoedelijk dateert het document aldus ook uit de jaren ’50. Op de plaats van de vouwen zijn de vezels van het papier erg gebroken en hier en daar zelf helemaal door gescheurd. Op de kruising van de vouwen zitten gaten.. De bovenste vouw hangt maar voor een 2-tal cm meer vast. En ook bij de andere vouwen zit telkens een scheurtje van ongeveer 1 cm. De linker bovenhoek en de twee onderste hoeken hebben ezelsoortjes. En er zit nog een scheurtje boven de twee letters ‘f’ in het woord officier van de titel. Het document heeft geen noemenswaardige waarde. Ik kan het document reinigen en de scheuren herstellen. Dit is op zich uiteraard een goede oefening voor een restaurateur in opleiding maar het document kan me op een andere manier nog meer boeien.


Het lied zoals het hier neergeschreven is, is in 1950 door Philips op een 78 toerenplaat uitgebracht en kun je beluisteren op het internet (http://www.philipsmuseum.nl/muziekwma2/adieu.htm).

3

Toen ik het document voor het eerst onder ogen kreeg kwamen bij mij al heel snel de nostalgische gevoelens over anilinepotlood. Anilinepotlood ken ik door mijn grootvader. Mijn grootvader likte altijd aan zijn potlood (gewone potlood) voordat hij ermee begon te schrijven. Nieuwsgierig als ik was wilde ik natuurlijk weten waarom. Grootvader wist mij te vertellen dat dit een slechte gewoonte was dat hij overgehouden had aan het gebruik van anilinepotlood. Ik citeer: ‘Anilinepotlood is een potlood van vroeger waar je eerst moet aan likken voor je ermee schrijft. Aan de potloden nu mag je niet likken want daar zit lood in en dat is giftig!’ Achteraf achterhaalde ik dit misverstand natuurlijk want, lood is wel giftig maar in onze potloden zit er helemaal geen lood. Waarschijnlijk was dit een van zijn verzinsels op een gerucht over gift in potloden en moest het eigenlijk gaan over de aniline in anilinepotloden dat zwaar giftig en kankerverwekkend is. Aniline is in 1976 verboden dus ook het anilinepotlood. Op dat moment zal het waarschijnlijk wel afgeraden geweest zijn om aan een potlood te likken vanwege het risico op besmetting. En op dat moment zal er bij vele mensen waarschijnlijk verwarring ontstaan zijn rond het giftig zijn van potloden. Het woord ‘potlood’ doet in dit opzicht immers enige verwarring ontstaan waardoor menig persoon wel zal gedacht hebben dat er lood in zit waarvan alom bekend is dat dit giftig is. Niets is minder waar. Anders dan de naam doet vermoeden, bevatten potloden geen lood maar grafiet en klei. De naam is te danken aan de oude Grieken en Egyptenaren, die met loodstiften op papyrus schreven (lood gesmolten in een pot -> potlood). Voordat grafiet als teken- en schrijfmateriaal algemeen gebruikt werd, schreef men met een zacht stuk lood (gewoonlijk een legering van twee delen lood en een deel tin) of met het hardere zilver (zilverstift). De fijne metaaldeeltjes die tijdens het schrijven afsleten en zo bijvoorbeeld op het papier terechtkwamen, verkleurden onder inwerking van luchtzuur tot zwart.

Ik heb dan ook besloten wat meer onderzoek te gaan verrichten naar anilinepotlood. In ruil voor meer kennis ben ik dan ook bereid dit enigszins onbelangrijke document op te offeren.


Gelukkig kon mijn grootvader van niets afscheid nemen waardoor hij mij een exemplaar van zo’n anilinepotlood heeft kunnen geven. Dit verhaal is al enige jaren geleden, maar toch, toen ik dit document voor het eerst te zien kreeg had ik ergens het gevoel van – dit is anilinepotlood. Vooral de paarse kleur deed me er sterk aan terug denken. Het zou uiteraard ook gewoon kleurpotlood kunnen zijn maar als we logisch denken maken ik veel kans dat het inderdaad over anilinepotlood gaat omdat mensen niet de gewoonte hebben met gewone kleurpotloden een tekst te schrijven (kleurpotloden is om te kleuren, niet om te schrijven) maar het was wel heel gebruikelijk dit te doen met een anilinepotlood (dat meestal de paarse kleur had).

4

Anilinepotlood De grondstof aniline → eigenschappen: - kleurloze vloeistof - toxisch - belangrijk uitgangspunt voor bereiding kleurstoffen en geneesmiddelen met antibacteriële werking - tussenproduct bij bereiding vulkanisatieversnellers Aniline of aminobenzeen is een belangrijke grondstof voor synthetische kleurstoffen. Aniline werd voor het eerst geïsoleerd uit indigo in 1826 door Otto Unverdorben. Een goedkope methode om aniline uit teer te produceren werd ontdekt in 1855 door August Wilhelm von Hofmann. De eerste toepassing op industriële schaal was de productie van mauveine. Mauveïne is in 1856 per ongeluk ontdekt door de 18 jaar oude William Henry Perkin, die het antimalariamiddel kinine probeerde te maken als uitdaging van zijn professor, August Wilhelm von Hofmann. In een van zijn pogingen gerelateerd aan deze synthese oxideerde Perkin aniline met kaliumdichromaat. Onder deze omstandigheden reageerde het aniline met toluïdine onzuiverheden wat een zwarte vaste stof gaf. Terwijl hij zijn kolf schoonmaakte ontdekte Perkin dat een deel van de zwarte stof oploste in alcohol om een paarskleurige oplossing te geven, wat een effectieve kleurstof voor zijde en ander textiel bleek te zijn.


Sinds 1897 wordt aniline door de Badischen Anilin- und Soda-Fabrik (BASF) gebruikt voor de synthetische productie van de kleurstof indigo, die daarvoor uitsluitend uit plantaardige grondstoffen gewonnen kon worden (Heumann-synthese).

5

Geschiedenis van anilinepotlood Het anilinepotlood had twee doelen voor ogen: -

Inktpotlood, onuitwisbaar potlood Kopieerpotlood

Inktpotlood Dit zijn potloden uit de van eind 1850 met zilvernitraat. In vele opzichten kan het inktpotlood aanzien worden als een voorloper van de balpen omdat het de eigenschap heeft onuitwisbaar te schrijven op vochtig papier. Van de vroege anilinepotloden blijkt echter dat ze in eerste instantie ontworpen waren als onuitwisbare potloden. Een octrooi voor inktpotloden bijschrijft het nut ervan als een ‘gewoon potlood … maar meer permanent’. Daarom krijgt het ook de namen indelible pencil, inktpotlood of ink pencil.

Kopieerpotlood Het kopieerpotlood is voor het eerst ingevoerd in de jaren 1870. De kopieerpotlood is voornamelijk ontwikkeld om het te gebruiken bij het kopiëren. Vandaar dat hier en daar ook de naam copying pencil of kopieer potlood opduikt. Ook op het oude anilinepotlood dat ik kreeg van mijn grootvader staat ‘Kopier-violet’.


Het gemak van de inktpotlood voorafgaand aan de invoering van de balpennen werd alom gewaardeerd. Ze waren handig (men moest niet doppen in de inktpot) en permanent. In Wereld Oorlog I kocht Groot Brittannië duizenden Amerikaanse inktpotloden per week. Het was gebruikelijk dat de potloden werden uitgedeeld aan de Britse en geallieerde officieren voor het maken van hun grote administratieve rompslomp in verband met de oorlog. In deze moeilijke omstandigheden waren onuitwisbare aniline potloden veel handiger dan pen en inkt.

6

De kopieerpotloden werden op dezelfde manier vervaardigd als de gewone standaard potloden nu: Een kern voornamelijk bestaande uit grafiet, klei (meestal kaolien) en een kleurstof (anilinekleur) binnen in een houten schede. De specifieke verhouding van de componenten in de kern verschillen sterk van fabrikant tot fabrikant. Een rapport over de chemische analyse van 21 aniline potloden uitgevoerd door het Amerikaans Instituut voor Conservatie (AIC) suggereert dat het aandeel van kleurstoffen in de potloden varieert van minder dan 25% tot ongeveer 50%. Een beitsmiddel zoals aluminiumoxide en extra bindmiddel onderdelen, zoals dextrine, gom tragacanth (natuurlijke gom) , eiwit of wax zijn ook waargenomen in een aantal recepten. In tegenstelling tot de standaard grafiet potloden heeft een aniline potlood nooit een gom op het uiteinde en heeft het zoals een pen meestal een metalen of plastiek dop aan de schrijfzijde (zoals ook het anilinepotlood gekregen van mijn opa, zie foto op het voorblad). Ook heb ik alleen maar anilinepotloden gezien die dunner zijn dan de standaard grafiet potloden van nu. De diameter van mijn anilinepotlood meet 6 mm terwijl een gewone grafiet potlood een diameter van 8 mm heeft. Mauvine (1856) was zoals hierboven al beschreven de eerste van de synthetische aniline kleurstoffen maar in de komende decennia werden vele nieuwe aniline kleurstoffen ontwikkeld waaronder: methyl violet (1861) en methyleenblauw (1876). Methylpaars was de meest voorkomende aniline kleurstof gebruikt bij kopieer potloden hoewel methyleenblauw en de andere oplosbare blauwe anilines ook vaak voorkomen. Ook komen andere kleuren zoals rood (fuchsine), zwart (nigrosine), groen en combinaties van verschillende aniline kleurstoffen voor. Methylpaars vond zijn grote succes in kopieer potloden vanwege de intense briljante kleurtint waardoor het voor de productie van meerder goede afdrukken kon zorgen. Alle namen anilinepotlood, inktpotlood, kopieerpotlood en onuitwisbaar potlood worden door elkaar gebruikt.

Toepassingen van anilinepotlood Op wikipedia en andere site op het internet lees je dat aniline potlood tot in de vijftiger jaren werd gebruikt voor het invullen van rijtijdenboekjes door chauffeurs, abonnementskaarten e.d. of formulieren door boekhouders, omdat -eenmaal geschreven- niet meer gewist kon worden, zoals met gewoon potlood.

Anilinepotlood werd ook gebruikt om brieven te kopiëren. In 1780 patenteert James Watt het natte overdracht kopiëren. Een kopie maken van een document maken door een vochtig vel dun tissuepapier (of vochtig dun Japans papier) op het origineel te drukken. Hierdoor wordt de kleurstof component van het potlood opgelost en overgedragen aan het vochtig tissuepapier onder druk van een pers. Dit levert een spiegelbeeld kopie op. Het gebruik van dun en enigszins transparant papier laat het toe de kopie van de achterkant door te lezen (rechtbeeld).


Bij potlood fabrikant Bruynzeel-Sakura wist een medewerker mij via email te vertellen dat ze wegens hun onuitwisbaarheid gebruikt werden op klokkaarten voor tijdsklokken in bedrijven.

7

a: Origineel met kopieerpotlood; b: op het origineel wordt een dun vochtig papier gedrukt; c: spiegelbeeld afdruk op het dun papier; d: op de keerzijde van het dun papier kan men de tekst doorlezen.

Om deze techniek tot te passen gebruikte men door de geschiedenis heen allerlei apparaten.


Anilinepotlood werd later zelfs gebruikt bij de hectograaf en stencilmachine.

8

Anilinepotloden werden later ook op grote schaal gebruikt in combinatie met koolstofpapier (carbonpapier). Omdat men op een traditionele pen geen genoeg druk kan uitoefenen was het niet mogelijk om deze te gebruiken met carbonpapier. (Echt goede balpennen bestaat pas na 1930 – de vroege balpennen 1888 waren niet zo’n succes en kladderden erg.) Hierdoor steeg de productie van anilinepotloden. Het eerste carbonpapier (tweezijdig) werd geïntroduceerd door Ralph Wedgewood in 1806. Het moderner enkelzijdig carbonpapier werd voor het eerst gemaakt in 1820. Het werd vervolgens steeds minder vettig en gemakkelijker overschrijfbaar. Voor het einde van de eeuwwisseling werd er een specifieke klasse van papier aangewezen voor het gebruik met carbonpapier. Omdat het anilinepotlood in combinatie met carbonpapier instaat wat meerder documenten in eens te schrijven werd het ook soms ‘manifolding pencil’ genoemd.


Moderne exemplaren van kopieerpotloden worden momenteel ook gebruik bij het maken van tatoeages.

9

Onderzoek Het Amerikaans Instituut voor Conservatie (AIC) heeft een aantal testen laten uitgevoerd op verschillende anilinepotloden. Dit onderzoek is via het internet te vinden op: http://aic.stanford.edu/sg/bpg/annual/v17/bp17-05.html met als titel : The Copying Pencil: Composition, History, and Conservation Implications (Liz Dube) Als ‘werkinstrument’ wordt hieronder een korte vrije vertaling weergegeven van deze test. Vervolgens zal ik mijn eigen testen uitvoeren met mijn oude anilinepotlood dat ik kreeg van mijn grootvader. Anilineonderzoek door het AIC De testen van AIC werden uitgevoerd om de effecten van verschillende conservatie en restauratie behandelingen op deze potloden vast te leggen. Een groep 11 oude anilinepotloden, 1 moderne kopieer potlood en 1 gewone potloden is geselecteerd en onderworpen aan een water-, ethanol-, aceton- en tolueen test. Ook is een gomtest uitgevoerd. Volgende 13 anilinepotloden zijn hiervoor gebruikt: (1) Dixon Eldorado Indelible Copying 201 Medium (2) Dixon Intenso Intense Copying 2074 (3) Venus Copying 171 (4) Mephisto Copying 73B Hard (5) Mephisto Copying No. 77 (6) Manifold Eagle Copying 853 (7) Ditto Intense Purple 1002 (8) JS Staedtler "Approved" Copying No. 664 (9) American Pencil Co. Copying 171 no.3 Medium (10) General Pencil Co. Copying No. 577 Hard (11) "Friendliness is a Milwaukee Road Tradition" Indelible Medium (12) Eberhard Faber Noblot Ink Pencil 705 (modern) (13) Faber-Castell American No. 2 (modern graphite pencil).

Deze test werd er niet kunstmatig verouderd, wel zijn de meeste gebruikte potloden oud. De testresultaten kunnen aldus anders reageren dan echte oude documenten waarop dit type van potlood werd gebruikt. Volgende 7 tests werden gedaan en we hebben een controle strip waarop geen behandeling werd uitgevoerd: -

(a) controlestrip, geen behandeling (b) tolueen bad, 5 minuten (c) aceton bad, 5 minuten (d) ethanol bad, 5 minuten (e) waterbad, 5 minuten


-

10

-

(f) bevochtiging kamer, 1 uur (g) Faber-Castell ® nee. 7092 vinyl gum, krachtig gommen (h) Faber-Castell ® Design ArtGum ® Eraser, krachtig gommen.

Waarnemingen van de tests De verscheidenheid van aan fabrikanten en merken vertegenwoordigen in deze test een aantal resultaten. (zie foto hierboven) Hoewel alle potloden verschillend zijn en ook verschillend reageren, kunnen we uit de reacties duidelijke de twee verschillen waarnemen wat betreft de identificatie en de gemeenschappelijke kenmerken van de anilinepotloden versus de standaard grafiet potloden.

Zoals verwacht reageert het grafiet potlood (13) niet echt op de testen met tolueen, aceton, ethanol water of in de bevochtingskamer. De anilinepotloden daarentegen vertonen sterk uiteenlopende reacties op de 7 testen. In de test werden individuele verschillen tussen de anilinepotloden genegeerd en de ‘gemiddelde’ reactie van de verschillende natte behandelingen werden genoteerd. Anilinepotloden bleken (in volgorde van gevoeligheid) meest te reageren op: het waterbad, bevochtingskamer, bad met tolueen, bad met aceton en het minst op het bad met ethanol.


Het merendeel van de anilinepotloden op de controlestrip zijn niet echt visueel van te onderscheiden van de grafietpotloden, met twee opvallende uitzonderingen, nl. Dixon’s Intenso (2) en Ditto Intense Purple (7), die lijken op paars gekleurd potlood markeringen. Gezien de naam en het vet paarse kleur is de Ditto Intense Purple (7) waarschijnlijk een potlood voor toepassing met een hectograaf of stencilmachine.

11

De zeer weinige reactie op ethanol is verrassend, aangezien methyl violet zeer oplosbaar is in ethanol. Behalve bij twee uitschieters Dixon’s Intenso (2) en Ditto Intense Purple (7) lost bijna niets van de potloden op in het ethanol. De reactie voor het ethanol wassen is op de andere potloden heel subtiel. Na de test zijn de anilinepotloden iets lichter en matter in kleur in vergelijking met de controlestrip. De meest spectaculaire reactie van de anilinepotloden is gebeurd in het waterbad. Alle kleur van de anilinepotloden lopen sterk uit in water. Van sommige lost de kleur op maar van de meeste vloeit de kleur heftig. In de bevochtingskamer reageren de anilinepotloden het tweede ergst. Alle 12 anilinepotloden vertonen een uitgesproken donkere paarse of blauwe tint. De resultaten van het acetonbad waren vergelijkbaar met die van ethanol alleen werd er minder kleurstof opgelost in het acetonbad en krijgen we minder uitvloei op de aceton teststrook. In tegenstelling tot de andere oplosmiddelen leek tolueen weinig effect te hebben op de potloden. Kopiëren versus onuitwisbaar Uit de vorige tests is gebleken dat sommige anilinepotloden even gemakkelijk uitgegomd worden als de gewone grafiet potlood. Uit de studie is gebleken dat de term ‘onuitwisbaar’ potlood niet helemaal correct is. Twee gum tests werden uitgevoerd met behulp van een witte vinyl Faber-Castell ® 7092 gom en een FaberCastell ® Design Artgum ® gom. De Artgum ® Eraser werd gekozen, omdat het lijkt op de "rubber" vlakgom van vroeger. Zoals verwacht gomt de vinyl gom iets meer weg maar de resultaten van de twee gommen waren zeer vergelijkbaar. Anilinepotlood (2) en (7) worden in vergelijking met de andere anilinepotloden het minst weg gegomd. De andere anilinepotloden werden allemaal weg gegomd. De moderne kopieer potlood (12) wordt het minst weg gegomd.


Gebaseerd op bovenstaand onderzoek van het AIC en hetgeen ik ondertussen overal heb gelezen en gehoord in verband met anilinepotlood wil ik nu mijn eigen anilinepotlood uittesten.

12

Anilinepotlood als onuitwisbare potlood (eigen onderzoek) Mijn grootouders wisten mij te vertellen dat dit type potlood heel veel gebruikt werd in de jaren ’30-’40 en dat ze er altijd eerst aan likten voordat ze ermee schreven. Waarom wisten ze me eigenlijk niet duidelijk te vertelen. Hun antwoord op deze vraag was: ‘Ik weet het niet - dan schrijft ze beter’. Gelijkaardige verhalen (over eraan likken) van andere mensen lees je ook op het internet. Vooral op sites waar nostalgie wordt bovengehaald zoals hier : http://www.blauwefeniks.nl/forum/messages/211/8210.html Ook in deze verhalen word niet echt een reden voor het likken aan de potloodpunt gegeven. Als antwoord op deze vraag vermoed ik dat de potlood onuitwisbaar wordt met vocht. Dat het bevochtigen toch wel degelijk zijn reden had bewijst het volgend pdf bestand uit 1938 van ‘United Nations Treaty Collection’ dat ik vond op het internet: http://untreaty.un.org/unts/60001_120000/19/21/00037011.pdf Ik heb dan maar zelf de proef op de som gemaakt met mijn oude aniline potlood.

en vervolgens heb ik het proberen uit gommen (Staedtler Mars Plastic gom)


Eerst heb ik op een blad papier gekleurd dat niet bevochtigd was

13

Resultaat: Ik kan de aniline potlood uitgommen Vervolgens het ik het papier met een spons nat gemaakt met kraanwater


En er in natte toestand op gekleurd met het anilinepotlood

14

Op vochtig papier

Ik merk al onmiddellijk op dat de kleur van mij anilinepotlood nu donkerder is ook al druk ik niet harder bij het kleuren. Vervolgens het ik het blad met een haardroger gedroogd.

Resultaat: Er ontstaat een heel klein beetje gekleurd gomsel maar de aniline potlood wordt eigenlijk van het blad niet weg gegomd. Daaruit meen ik bevestiging te krijgen dat het potlood inderdaad nat gemaakt werd om onuitwisbaar te maken.


En opnieuw heb ik de aniline potlood proberen uit te gommen (Staedtler Mars Plastic gom).

15


Links gegomd over anilinepotlood aangebracht op droog papier Rechts gegomd over anilinepotlood aangebracht op vooraf bevochtigd papier

16

Anilinepotlood in de waterbak (eigen onderzoek) Al tijdens het voor onderzoek van mijn document, waarvan ik het vermoeden heb dat het geschreven is met anilinepotlood, ontdek ik dat de tekst op mijn document niet gevoelig is voor water maar wel heel erg voor ethanol. Ook bleek mijn document aan een gomtest te weerstaan. Ik was dan ook nogal verrast over de test resultaten van ‘Het Americaans Instituut voor Conservatie’ die geheel tegenovergesteld blijken te reageren. Eerder heb ik via een test echter al aangetoond dat anilinepotlood moet geschreven zijn op vochtig papier om achteraf niet uitgombaar te zijn. In de tests van ‘Het Americaans Instituut voor Conservatie’ is echter nergens te lezen dat ze met de potloden geschreven hebben op vooraf vochtig papier. Waardoor ik ook vermoet dat ze met de potloden lijnen getrokken hebben op gewoon droog papier. Dit zou aldus kunnen verklaren waarom in hun testen de anilinepotloden niet bestand waren tegen gommen. Zouden de aniline potloden ook anders reageren op water en op ethanol als je met de potloden op vochtig papier schrijft tegenover dat je met de potlood op droog papier schrijft ? Test in het waterbad: Om dit te weten te komen neem ik een blad papier waarop ik op de bovenste droge helft teken en kleur met mijn oude aniline potlood. Vervolgens maak ik met een spons de onderste helft van datzelfde papier eerst vochtig en ook daarop teken en kleur ik met mijn oude aniline potlood. Dit blad dompel ik nu onder in een bak met water. Resultaat (zie foto hieronder):


De bovenste helft en de onderste helft van het papier reageren totaal verschillend. Bij de bovenste helft vloeit de kleur van de anilinepotlood heftig uit en worden donkerder. Bij de onderste helft vloeit de kleur niet uit in het bad.

17

Bovenaan: anilinepotlood aangebracht op een droog stuk papier Onderaan: papier eerst bevochtigd en vervolgens anilinepotlood aangebracht.


Vervolgens is het volledig blad 2 min in een waterbad geweest met koud water waarvan hierboven het resultaat te zien is.

18

Anilinepotlood : test met ethanol (eigen onderzoek) Ik doe vervolgens dezelfde test met ethanol. Dus op een blad papier teken en kleur ik op het bovenste droog stuk met anilinepotlood. Op de onderste helft maak ik het papier eerst vochtig en vervolgens teken en kleur ik een stuk op dit vochtig papier. Vervolgens laat ik een druppel ethanol vallen op de bovenste helft en een op de onderste helft.

Bovenaan: anilinepotlood aangebracht op een droog stuk papier Onderaan: papier eerst bevochtigd en vervolgens anilinepotlood aangebracht. Vervolgens is op het bovenstuk een grote druppel ethanol laten vallen en op het onderste stuk een grote druppel, waarvan hierboven het resultaat te zien is.


Resultaat: (zie foto hieronder) Ook hier reageren de bovenhelft en de onderhelft verschillend. Zowel de kleurstof op de bovenhelft als op de onderste helft vloeien sterk uit maar de vlek dat de ring nalaat op de bovenste helft is veel feller van kleur op de bovenste helft dan op de onderste helft.

19

Conclusie van mijn anilinepotlood tests Anilinepotlood reageert anders op water en op ethanol als het geschreven is op een droog papier dan op een vochtig papier. Het aanbrengen van de aniline potlood op een vochtig blad papier zorgt er voor dat de potlood permanenter wordt. Althans wordt het op die manier bestand tegen uitgommen en tegen water en bied het een klein beetje meer weerstand tegen ethanol. Ik vermoed dat dit het is wat bedoeld wordt met ‘onuitwisbaar’ inktpotlood waarover men het had als men het over anilinepotlood had. En ik vermoed dat dat ook de reden is waarom men het papier eerst moest bevochtigen alvorens erop te schrijven. Mogelijks dacht men vroeger ook dat als men aan het potlood likte de potlood ook permanent zou schrijven. Deze test heb ik echter ook uitgevoerd. Vanwege de giftigheid van aniline heb ik wel niet aan het potlood gelikt maar in plaats daarvan heb ik het potlood met de punt in een potje water gedopt alvorens ermee te schrijven op een droog stuk papier. Dit had echter alleen effect op de eerste letter dat ik schreef. De punt van de potlood was blijkbaar al te snel weer droog om de inkt permanent te maken voor de rest van de zin.

Toch heb ik geen slecht gevoel bij de door mij uitgevoerde testen. Je kunt trouwens in het verslag van AIC lezen dat ze de reactie in ethanol zelf verrassend vinden en aldus niet verwacht hadden.


De test met ethanol uitgevoerd door het AIC komt dan wel niet overeen met de test dat ik zelf uitvoerde. Bij AIC lopen de kleuren niet uit in ethanol bij mijn tests lopen ze wel uit, zowel als het beschreven papier vooraf droog was of als het papier voor beschrijven vochtig gemaakt werd. Waarom dat onze tests verschillen kan ik niet verklaren. Uiteraard had ik ook maar één anilinepotlood dat ik kon testen, mogelijks reageren andere potloden anders. Toch stelde ik bij het vooronderzoek van mij document met het liedje ‘Adieu, mijn kleine gardeofficier’ ook vast dat daar het potlood heel er sterk uitloopt met ethanol (zie foto hieronder) en niet gevoelig is voor water.

20


Daarbij komt dat je op het internet ook overal kunt lezen dat je een vlek van anilinepotlood kun verwijderen met een mengsel van gelijke delen ether en zuivere alcohol.

21

Slot Ik heb het voor een groot stuk aan mijn opa te danken dat ik toch net iets meer ben te weten gekomen over anilinepotlood dan ik kon leren uit het interessante onderzoeksverslag van het AIC. Ten eerste omdat hij mij nog een potlood kon bezorgen en ten tweede heb ik iets meer gezocht achter zijn slecht gewoonte om aan een potlood te likken. Daar moest toch iets achter zitten! En dat heb ik nu ontdekt. Bedankt opa! Een studie maken over anilinepotlood was een goede keuze. Desondanks het feit dat anilinepotlood heel veel gebruikt is geweest tussen 1850 en 1950 is er toch bitter weinig over gekend. Bij deze hoop ik dan ook een bescheiden bedrage te hebben geleverd aan onze kennis over het gebruikt- en de behandelingsmogelijkheden van anilinepotlood.


Nicole Dumarey Stationsstraat 58 8460 Oudenburg 059 26 55 40

22

Chemische behandeling van papier

Recommend Documents