Traum durch die Dämmerung
Weite Wiesen im Dämmergrau; die Sonne verglomm, die Sterne ziehn, nun geh' ich hin zu der schönsten Frau, weit über Wiesen im Dämmergrau, tief in den Busch von Jasmin. Durch Dämmergrau in der Liebe Land; ich gehe nicht schnell, ich eile nicht; mich zieht ein weiches samtenes Band durch Dämmergrau in der Liebe Land, in ein blaues, mildes Licht. Gedicht van Otto Julius Bierbaum, verklankt door Richard Strauss
[chapeau] Reis Caspar David Friedrich na in Rügen [kop] Blik op oneindig Chris Reinewald Wegdromen in pastelkleurige zonsondergangen aan zee. Opgaan in zilvergrijze nevellandschappen. Op het Noordduitse Oostzee-eiland Rügen ontdekte de 19e eeuwse schilder Caspar David Friedrich hoe menselijke stemmingen zich in de natuur lijken te weerspiegelen. Toch zijn Friedrichs taferelen eerder precies dan zweverig. De Amsterdamse Hermitage toont een keuze uit het werk van Friedrich en zijn stijlverwanten uit de Duitse Romantiek, afkomstig uit de Hermitage St Petersburg. Zie ze varen op hun zeilscheepje, in hun huwelijksbootje de veilige thuishaven van de Oostzeestad Greifswald tegemoet. Aan boord is een jong gehuwd stel: de schilder Caspar David Friedrich (35) en zijn buurmeisje Caroline Bummer. Toegegeven, de symboliek op het schilderij uit 1818/19 doet inmiddels sentimenteel-burgerlijk aan. Ook op dit schilderij keren de figuren hun rug naar de toeschouwer toe. Is dat omdat Friedrich slecht in anatomie was? Hij beeldt zijn figuren namelijk in verhouding ook vaak veel te groot in het landschap af. Het fascinerende hiervan is echter wel dat je meestal over de schouder van een of meerdere figuurtjes in de verte meekijkt. Zo word je als vanzelf meegezogen in het natuurtafereel, vaak met prachtig verlopende pasteltinten. Daardoor komt ook de blik van de toeschouwer op oneindig te staan. Kwam het door technische onhandigheid, eenduidige symboliek of kitscherige religiositeit die maakte dat Caspar David Friedrich (1774-1840) lange tijd alleen in Duitsland waardering genoot maar verder als marginaal figuur in de kunstgeschiedenis werd beschouwd? Anders dan Turner, Géricault of Delacroix spat bij Friedrich de Romantiek nooit van het doek af. Zelfs zijn meest abstracte compositie, een door het opkruiende pakijs verzwolgen schip
(1823) blijkt - als je het van dichtbij bestudeert – in en in keurig te zijn gepenseeld waar een expressionistische toets niet misstaan had. Blijkbaar was Friedrich zo opgeleid aan de kunstacademie van Kopenhagen, Denemarken (1794-98). Daar stond de Nederlandse landschapsschilderkunst uit de Gouden Eeuw in hoog aanzien. Berg, water Friedrichs bekendste schilderij, ook uit 1818 toont drie mensen op de rand van een krijtrots op het eiland Rügen. Ook dit doek zou Caspar David en Caroline Friedrich verbeelden, staand aan weerzijden. Tussen knielt een onbekende man griezelig dicht bij de gapende afgrond. Wat doet hij? Verloor hij hier een contactlens? Nou nee, waarschijnlijker is dat hij naar bloempjes zoekt. Friedrich lijkt hiermee het contrast tussen deze tedere microkosmos en het nabije natuurgeweld te benadrukken. Dat alles maakt het tot een surreële voorstelling, waardoor de Franse surrealisten in Friedrich een geestverwante voorloper meenden te zien. In hun tijdschrift ‘Le Minotaure’(1939) noemden ze dit schilderij hét voorbeeld van de ‘Romantische Doodsangst’. Toch plaatst Friedrich zijn figuren – en zo de kijker – meestal net een treetje hoger dan het natuurgeweld dat ze daardoor net niet overweldigt. Het is eerder andersom. Een man kijkt vanaf een rots over een nevelig berglandschap bij Dresden. In die positie bedwingt hij de natuur, lijkt verheven boven de tijd. Naar een dergelijke eeuwige gemoedstoestand streefden ook de traditionele, Chinese 山水,Shan Shui (=berg-water) kunstenaars met hun vergelijkbare inktschilderingen. Een ander, terugkomend thema zijn twee personen, die vanaf een beboste heuvel oog in oog met de maan staan. Het maanlicht of de ondergaande zon reflecteert de menselijke stemmingen. Deze thematiek komt ook voor in Duitse gedichten uit de Romantiek van Goethe, Eichendorf, Heine. Ze verhalen vaak van droeve jongelingen die hun verdriet over afgewezen liefdes trachten te delgen door des winters zeer lang te wandelen. De sentimentelige gedichten waren we zeker vergeten als Schubert, Schumann, Wolf of Richard Strauss ze niet prachtig op muziek hadden gezet. Wandelaar met zonneklep Het reizen naar wijde verten of exotische oorden verschaft kunstenaars nieuwe inzichten. Caspar David Friedrich vond zijn thema’s dicht bij huis. Hij werd in 1774 geboren in de Hanzestad Greifswald als zoon van kaars-en zeepmaker. Het grondgebied Pommeren was toen Zweeds hetgeen hem feitelijk tot een Zweedse schilder maakt. Van Friedrichs geboortehuis is alleen de kelder, zijn vaders kaarsmakerij, nog authentiek. Het huis zelf brandde af. Een gebouw van latere datum aan een steeg tegenover de St Nikolai Dom werd in 2004 een aan hem gewijd documentatiecentrum. Vergrote reproducties van schetsen
verwijzen naar de drie reizen die Friedrich in 1802, 1806 en 1818 maakte naar Rügen, aan de overkant van de Oostzee. Ze vormden de basis van landschapschilderijen waaraan hij figuurtjes toevoegde. Het Pommersches Landesmuseum, even verderop het CFD-Zentrum bezit enkele schilderijen en originele tekeningen. Met de lokale kunstenaar Johann Gottfried Quistorp, die hem zijn eerste tekenlessen gaf, reisde de 17-jarige Friedrich voor het eerst naar Rügen. Toerisme bestond nog amper. Woeste kusten werden zelfs gemeden door wie er niets te zoeken had. Omstreeks dezelfde tijd schreven ene Zöllner en de dichter Rellstab over hun Rügen-reis. Ze waren aangetrokken door de onherbergzame kust, de glooiende akkers en hun bonkige bewoners: vissers en boeren. Op de noordkaap bij Arkona sloegen schepen op de kliffen. Aan de oostkust torent nog steeds de Stubbenkammer, een witte krijtkust omhoog. In navolging van andere kunstenaars maakte Friedrich na potlood en aquarel-schetsen hiervan zijn beroemdste doek. Rügen en Greifswald werden goeddeels gespaard tijdens WO2 waardoor veel locaties nog bestaan. Buiten Greifswald voert een Caspar David Friedrich Blick-weg, daadwerkelijk langs een vrijwel onveranderd gezicht met sappig groene weitjes voor het silhouet met torens van de stad. Je ontdekt dat de schilder wat gebouwen herschikte omwille van een mooiere compositie. Bij het naburige vissersplaatsje Wieck staat de abijruïne van Eldena, die ook in Friedrichs tijd al vervallen was en voor hem de vergankelijkheid symboliseert. Friedrich gebruikte de ruïne meerdere keren en plaatste het zelfs in een Grieks landschap of in het Reuzengebergte tussen Tsjechië en Polen. Friedrich was de spreekwoordelijke ‘Wanderer’, de introspectieve wandelaar uit de Duitse Lieder en gedichten, die hij overigens ook zelf schreef. Op een vroeg zelfportret (1802) tekent Friedrich zichzelf met muts en een soort zonneklep waardoor hij met één oog beter maten kon schatten. Om zijn nek bungelt een waterkruikje waarmee hij de inkt – tusche – verdunde om buiten te werken. Vergankelijkheden Behalve langs de kust trok Friedrich met zijn schetsblok langs de vredige akkers in het binnenland. Rügen heeft zowel rondom als binnenin een grillige vorm, waarin binnenzeeën opdoemen, zoals bij Mönchgut. Door temperatuurwisselingen tijdens ochtend of avond hult het landschap in nevels. Onduidelijk is dan waar het water de lucht erboven raakt. Een versluierde zon verhult de details: ideale omstandigheden om met een watervlugge aquarel te treffen, hetgeen J.M.W. Turner en Jongkind uitmuntend konden maar Friedrich helaas – veel minder. Verder beeldde hij op Rügen de prehistorische hunebedgraven af. Het kerkhof werd ook een vast thema. Dichterlijk verklaarde hij zich nader: “Waarom, zo vraagt men mij vaak: Kiest u
bij het schilderen/zo vaak de dood, de vergankelijkheid, het graf?/Om ooit eeuwig te leven/moet men zich dikwijls aan de dood overgeven.” Nog tijdens zijn jeugd stierven zijn moeder en twee zusjes. Als hij 11 is zakt Friedrich door het ijs. Zijn jongere broer Christopher redt hem maar verdrinkt hierbij echter zelf. Het schilderij met het kruiende ijs zou hiervan een weerslag zijn. Enige tijd maakt Friedrich religieuzige doeken: een bergaltaar met oplichtend kruis bijvoorbeeld. Vergeleken met de rest van zijn verstilde, devote oeuvre doet het tafereel kitscherig aan. Ofschoon hij in roerige tijd leefde waar Zweden en Mecklenburg-Pommeren streden om het grondgebied manifesteerde hij zich niet als nationalist. Subtiel zie je alleen hoe op één van zijn laatste schilderijen (1835) een jongetje met een Zweeds vlaggetje zwaait. Onder de vijf schepen aan de kust is het Zweedse postschip dat elke avond Greifswald aandeed. Friedrich, die zijn schildersleven doorbracht in Dresden, verlangt naar zijn geboortegrond. Nog steeds gaat op Rügen de zon van oranje, rose in mauvepaars onder. Caspar David Friedrich kan niet ver zijn. [kader] Caspar, Mark en Olafur Na zijn dood in 1840 raakt het door de adel verzamelde werk van Caspar David Friedrich in de vergetelheid. Tijdens het Nazisme wordt Friedrich herontdekt als Germaans erfgoed. Hitler “verwierf” voor zijn beoogde museum in Linz twee middelmatige Friedrich-tekeningen: een landschap en een knullig getekend liggend naakt, wenend op een graf van een Germaanse held. Welbeschouwd past Friedrichs ingetogenheid niet bij het GrootGermaanse Blut und Boden ideaal en evenmin bij de anekdotiek van Carl Spitzweg, Hitlers favoriete schilder. Doorslaggevend voor Friedrichs internationale doorbraak na 1975 is een boek van de Amerikaanse kunsthistoricus Robert Rosenblum. Daarin beschouwt hij de bezonken en/of zinderende kleurvlakken in het abstracte werk van Mark Rothko als eindpunt van een Noordelijke Romantische traditie die anderhalve eeuw ervoor begon bij… Caspar David Friedrich. Wie op de grote overzichtstentoonstelling in Essen en Hamburg in 2006 Friedrichs curieuze lichtkastjes van dag en nachttaferelen zag, realiseert zich dat hij daarmee - wat naïef hetzelfde nastreefde als wat de Deens/IJslandse kunstenaar Olafur Eliasson [zie Tableau april 2008, pagina 70/71] dankzij 21ste eeuwse technologie nu wel lukt met zijn installaties. Evenals Eliasson - en Rothko - zocht Friedrich hoe je de vluchtige atmosfeer van licht en kleur en zo het vervlietende leven kon vatten.
[afb hierbij] Mark Rothko: Dark over Light; 1954; olieverf/linnen; MOCA Los Angeles Olafur Eliasson: Beauty vertical; 2008; mixed media, licht, vernevelaar, installatie; San Francisco MoMA Olafur Eliasson: The Weather Project, mixed media, licht, vernevelaar, installatie; 2003; Turbinehal, Tate Gallery London
Tentoonstelling Caspar David Friedrich en het Duitse romantische landschap Hermitage Amsterdam, Nieuwe Herengracht 14, Amsterdam 20 september 2008 t/m 18 januari 2009 www.hermitage.nl T 020-5308755 Dagelijks open van 10.00-17.00 uur. Gesloten op 25 december en 1 januari Caspar David Friedrich Zentrum Lange Straße 57 Greifswald, Duitsland http://www.caspar-david-friedrich-gesellschaft.de Pommersches Landesmuseum Rakower Straße 9 Greifswald, Duitsland http://www.pommersches-landesmuseum.de literatuur: Hermann Zschoche: Caspar David Friedrich auf Rügen Verlag der Kunst, Dresden/Amsterdam, 1998 ISBN 90 5705 060 9 Toeristische informatie over het eiland Rügen http://www.ruegen.de
[streamer]
Ook de Levenszee kent zijn getijden. Ook de Levenszee kent eb en vloed.
Afbeeldingen Kloosterruïne Abdij van Eldena bij Wieck, 12e eeuw, verval 17e eeuw. Foto Chris Reinewald [3x] Caspar David Friedrich: Abdij in eikenbos; 1809-10; olieverf/linnen; Berlin, Schlosz Charlottenburg Arkona, noordelijke kustpunt van Rügen, foto Chris Reinewald [3x] Caspar David Friedrich: Klif bij Arkona; 19 juli 1806, potlood op paper; huidige verblijfplaats niet bekend. Caspar David Friedrich: Bootje op de kust bij Arkona onder maanlicht;1837; potlood met sepia op paper; Hermitage, St Petersburg De auteur in CDF-zonsondergang, foto Jolanda Rovers Caspar David Friedrich: Blik richting Mönchgut; rond 1802; gouache; Kunstsammlungen Weimar. Greifswald, graffiti-interpretatie van Friedrichs ‘Maansopgang boven zee’, Greifswald, foto Jolanda Rovers Bomen bij Kaiserstuhl, Stubbenkammer; foto Jolanda Rovers [3x] Bomengroep bij Vitte, foto Jolanda Rovers Caspar David Friedrich: Bomen en struiken in de sneeuw; rond 1828; olieverf/linnen; Dresden Staatliche Kunstsammlungen Geboortehuis Caspar David Friedrich, destijds kaars- en zeepmakerij, nu museum, Turmstrasse, Greifswald, foto Jolanda Rovers Caspar David Friedrich: De dromer (Ruines van het klooster Oybin); rond 1835; olieverf/linnen; Hermitage St Petersburg Caspar David Friedrich: De levensstadia, rond 1835; olieverf/linnen; Museum der Bildende Künste, Leipzig Caspar David Friedrich: Twee mannen, de maan bekijkend; rond 1819; olieverf/linnen; Dresden Staatliche Kunstsammlungen Caspar David Friedrich: Eik in de sneeuw; rond 1828; olieverf/linnen; Wallraf-Richartz Museum, Keulen. Gezicht op Greifswald vanaf de Caspar David Friedrich Blick, foto Chris Reinewald [2x] Caspar David Friedrich: Weide bij Greifswald, 1820-22; olieverf/linnen; Hamburger Kunsthalle. Eldena, graffiti-interpretatie van Friedrichs ‘Schepen in de haven van Greifswald’, foto Jolanda Rovers Grote Markt, Greifswald; foto Jolanda Rovers
Caspar David Friedrich: Maannacht aan zee; rond 1820; olieverf/linnen; Nationalgalerie, Berlijn Mark Rothko: Dark over Light; 1954; olieverf/linnen; MOCA Los Angeles Mobiel bellende man aan de kust; foto Jolanda Rovers Caspar David Friedrich: Monnik aan zee, 1808-10; olieverf/linnen; Berlin, Schlosz Charlottenburg Nevellandschap bij Baabe, Mönchgut; foto Jolanda Rovers Olafur Eliasson: Beauty vertical; 2008; mixed media, licht, vernevelaar, installatie; San Francisco MoMA Olafur Eliasson: The Weather Project, mixed media, licht, vernevelaar, installatie; 2003; Turbinehal, Tate Gallery London Caspar David Friedrich: Op de zeilboot, gezicht op Greifswald vanaf de Oostzee; 1818; olieverf/linnen; Hermitage, St Petersburg Caspar David Friedrich: Zeekust bij maneschijn,rond 1830; olieverf/linnen; Nationalgalerie, Berlijn Rügen kaart Caspar David Friedrich: Schepen in de haven van Greifswald; rond 1818-20; olieverf/linnen; Nationalgalerie, Berlijn Snelweg Rügen bij zonsondergang, foto Chris Reinewald Caspar David Friedrich: Krijtrotsen op Rügen, Stubbenkammer, Jasmin, rond 1818; olieverf/linnen; Stiftung Oskar Reinhart, Winterthur Caspar David Friedrich: Krijtrotsen op Rügen, Stubbenkammer, Jasmin, rond 1818; aquarel; Museum der Bildende Künste, Leipzig Krijtrotsen op Rügen, Stubbenkammer, Jasmin; foto Jolanda Rovers [4x] Caspar David Friedrich: Haven bij nacht (Twee zusters); 1818-20; olieverf/linnen; Hermitage, St Petersburg Caspar David Friedrich: zelfportret met muts en vizierklep, potlood op papier/waterverf; 8 maart 1802; Kunsthalle, Hamburg Zonsondergang bij Binz; foto Jolanda Rovers Zonsondergang binnenzee bij Baabe; foto Jolanda Rovers Caspar David Friedrich: Zwanenpaar in het riet; 1819-20; olieverf/linnen; Freies Deutsches Hochstift, Frankfurt am Main
