CEOM!EtJWS 1MAf'JDBLAD
jaaryang 4 nummer 12
december 1979
ereniqinu eesticht op 11 mei 1963 . 'Statuten verschenen onder nr . 9925 in de Sijlage tot het Selgisc h Staatszlad van 17 november 1977 . Zetel deveEtigd te 2000 Antmerpfen, Ommenanckstraat 2i, .
PIJNL=':7N.TIE S :sou ;e . ;J . . laandblad ; verschijnt niet in auuustus . Redakteur en verartwnordelijke uitgevcr : P . d'Hanens, J . De Grooflaan 3 , uus 2, 2-2620 *emiksem . Tel . 031/B7 u4 27 . Cnob e Jaarboek met ei^en uerk van de leden ; bevat wetehseuappelilk e qevul .a,risecrrle bi jdraqen . Redaktie : P . Tamduiser, Jan Samijnlaan 37, 3-2100 Deurne . T21 . 031/25 C3 93 .
yERSADE* I- 13E' U Praktiku m Elke ucrste zaterdag van -le maand van 9 .30 uur tot 12 .00 uur . Lokaal : Eikhlokstráat 35 te 2100 Jeurhe . aaudver*_aderin u Elke tueede vrijdag van de maand om 19 .30 uur . Lokaal : Lanhe Lezanaetraut 250/258 te 2000 Ant„erper . J,undvrr]cr'cri.n u Elke t .Aeedo zate .rdaz van de m-and van 10 .00 uur tot 12 .00 uur . Lokaal : Omme,anckstraat 26 te 2000 Antoerpen . GEL
13E,13L
:
ijz_idingen i .v .m . plaats, datum en uur van dez e aktiviteiten zijn steeds mogelijk r Gelieve stee z de mededelin g_ en hierover in [aeonieuw s te raddplegen .
MKA - Aktiviteite n x ZATERDAG 1 DECEMBER 1979 van 9 .30 tot 12 .00 uur in het lokaa l Eikblokstraat 35 te 2100 Deurne : PRAKTI!5CN!, geleid door de hee r P . Van hee . � I,legens de examenperiode is er deze maand GEEN jeugdvergadering . * 'JRIJD,q C 14 DECEMBER 1979 : MAANDELIJKSE VERGADERING in het lokaa l van H .B .K ., Lange L ❑ z?nastraat 2501258 te 200a Rntwerpen (vour mee r inlichtingen i .v .m . dit lokaal verwijzen we naar Ge©nieuws van november 79) . 15 .3L1 uur : gelegenheid tot trar.sakties ; mineraal van de maand : "branziet" van CQverack, The Lizard , Cornwall, GE ; kleine stukjes gratis (heperkt tot één pe r lid), grotere specimens van 1C tut 50 GF . 217 .3[] uur : 4de les var de kursus mineraloqie : "Inleiding tot de kristalchemie " Meer gegevens ❑ ver deze les vindt u in de rubrie k MKR-Nieuws .
MKA - Nieuw s * Zeer belaogri jk : KLATR1RLITIF 198 C Wij verzoeken ❑ nze leden hun kuntributie voor 1980 te willen maken ❑ p F .R . 000-1155095-19 ten name va n
❑ ver-
Mineralogische Kring Antwerpen vz w Deuzeldlaan 16 bus 1 212C! Schote n liefst met het ingesloten stortings- ❑ f ❑ verschrijvinusfurmuli .er . De kontriLutie bedraagt 350 3F ; , jeugdleden ❑ nder de 18 jaar betale n 250 BF . Zoals u L2ellicht weet vergt het innen van de lá .d,elden'elk jaar ❑ pnieuw maandenlang administratief werk van sekretaris en penningmeester . Daarom verzoeken ue ❑ vriendelijk deze lijdenswee te wille n helpen bekorten en ❑ nmiddellijk (liever vandaag dan morgen) uw kontrihutie ❑ ver te maken . U kunt eveneens tijdens een vergadering in klinkende munt oe-tale n (hoewel liever per overschrijving !) ; gelieve er dan zelf ❑ p toe t e zien dat u het betalingsformuliertje (of een adreskaartje) mee afgeeft ❑ m administratieve vergissingen te voorkomen . Personen die ❑ nlangs (na 1 september 79) lid zijn geworden en a l betaald hebben (voor 1980) zijn uiteraard reeds in orde . Ere-leden en leden-voor-het-leven vergeten eveneens al het voorgaande . Mogen we ❑ p uw medewerking rekening door aen spoedige betaling Namens het 8e ;tuur van de MKA reeds dank bij voorbaat .
135
?
Het lokaal voor de maandelijkse vergaderingen : HBK, Lange L ❑ zanastraat 250/258 te 200D Antwerpen . Wie de vergadering van 2 november 11 . heeft bijgewoond kan bevestigen dat dit nieuwe lokaal zeer veel mogelijkheden biedt voo r allerlei aktiviteiten . Hiermede melden we u dan enk dat de maandvergaderingen voortaa n in dit lokaal zullen doorgaan . Uanaf december zal de bibli ❑ tee k naar hier ❑ vergehracht zijn zodat ❑ pnieiiw boeken en tijdschrifte n kunnen geraadpleegd worden . De mogelijkheid tot het verbruike n va .z een verfrissing wordt ❑ nderzocht en de ruime parkeergarag e aan het gebouw biedt enkel voordelen . Leden die stenen en mineralen (en dan vooral grote en zware specimens) in dit lokaal willen verhandelen verzoeken we Een doe k ❑ f tafellaken te willen meebrengen ❑ m beschadiging van de tafel s te ver.mi j len . Rezellig
samen,?i , ja .
Ons tweede "gezellig samenzijn" gaat door op VRIJDAG 1 FEBRUARI 8 0 Le 29 .0 ❑ uur in zaal Pax, 5terlinperstra3t 39 te 22U0 6 ❑ r+peri7nut . Ins„hrijv nqen kunnen gebeuren daar storting van 375 OF/pers g on np P .R . nr . l7HIJ-1155995 t .n .v . Mineralogische Kring Antwerpen vzw , Deuzeldlaan 16 bus 1 te 2120 Schoten, met vermelding "Koud Buffet" . Uiteraard kunt u uw in :schri jv ing gelijktijdig (met hetzelfd e ❑ verschri jvinqsfdrmulier) regelen met de betaling van de kontributie, wel duidelijk de reden van de betaling vermelden . Uiterste inschrijvingsdatum : 15 januari 198U . Kursus mineral ❑ qie : les t+ : inleiding tut de kristalchemie, doo r Tambuyser . Vrijdag 14 december 79, lokaal PUK . In de vorige twee deeltjes hebben we kenni ;, gemaakt met de 5uuwstenen van de materie : de at ❑ men . We hebben gezien dat ze zic h kunnen verenigen tot chemische verbindingen waarvan we de samenstelling kunnen weergeven door een chemische formule . De chemische samenstelling van een mineraal is van fundamentee l belang en een groot aantal eigenschappen hangen ervan af . De meest e eigenschappen van mineralen hangen echter niet alleen af van d e chemische samenstelling, maar tevens van de schikking van atome n ❑ f innen in het kristal en van de krachten die ze binden . In dit hoofdstuk zullen we nagaan hoe atomen zich kunnen verenige n en groeperen tot kristallijne materie . De wetenschap die nntston d uit de ❑ pzflekingen van chemisten en kristall ❑ grafen noemt men d e kristalchemie . Het doel van deze interdisciplinaire wetenschap i s de relatie tussen chemische samenstelling, kristalstruktuur e n fysische kenmerken van kristallijne materie ❑ p te helderen . linze hartelijke gelukwensen
. . .
aan ❑ nze leden mej . Suzanne Geerts en de heer Jan ,7ensen die ❑ p 27 ❑ kt ❑ ber 79 in het huwelijk traden . De Raad van Beheer en d e leden van de MKa wensen hen een steen-rijk huwelijk toe .
1 36
Beu rze nka7ende r
decomber 7 9
5t Oacoues, 79014 Paris ; 10-20 uur .
30/11-01/12
Paris (F), Hotel P .L .M .
01-[J2
Dnsseldorf (fl), Europahallo, Al -to Messeqelndo (teqenflve r 10-1B uur .
Rheinterasse) ; 01-02
J,amp-Lint`'ort (Q), Btadthalle ; 1[]-17 uur . (D), 5tadtholle ;
9-18 uur .
02
5iegburg
02
Uien (A), Tourotel, Kurbadstrasse B, ri-11M _Uien ; 9-15 uur .
02
13ergi .nch OladBach 9-1(J uur .
OE
Graz (A), Koriyresshalle, Vesseyelá-de ;
(C]) ,
[ ;r-eishauo, am RCltiezahluald 7 ;
9-18 uur .
Zollernalbhalle ;
(D) ,
1D-16 /
0B-09
R1. :Dstadt2 - TailF'inraen 1J-17 uur .
OB-09
7renen
173-09
f,el,,onkirui-i = n :1-1H uur .
05-;J5
Basel (CH), i'ustermes*o, Halle 22 ;
J8-09
0s7ahruck (D) , Jeuea Belufs,,chulzentrum, StuJestrasue ; 10-1e•/9-17 uur .
(L]), 5tadthalle ; ' :J-1B uur .
09
k',arlsruhe
U9
l*-rePeld
09
Kleve
([]) ,
RJvierpark NieehausFn, Feldmarkstrasoo ;
(D), KonzerLriaus,
15-1[6ulo_liurm
(CN) ,
9-18
uur .
9-18 uur .
uur .
Landhauosaal ;
10-18/10-17
uur .
(L7), i iercatorhalle ; 10-10 uur .
15-16
Duisburg
15-15
!'Jice
15-16
*u , _ .uaux (F), Palais des
16
FP .rtplatz ; 9-?8
(D), 5eidenwiebernaUs ;
(D), Stadthalle ;
1C-1B/9 .3U-17
(F), Hotel M*rzrJieu .
AneldQorn (rvL), IL-17 uur .
Congres,
Jrpneusteater,
1 37
Burdcaux-Lac .
churci,ill7leats ;
uur .
Uit onze tijdschrifte n zea
12
(3),
i;1 70-38 Minoral .
sept
19'1 9
Finland ; Retrnlogie er. ertsafzettinqen in De kwartn,ir enlogie van Finla-d . Record
;C
(5),
Finland ;
sept-okt 197 9
The Thci,a :- 12unge, LJah Wah Pvlnontains and vicinis;y, wn,;ter n Jtah ; 2D1-251 The Niccinl ❑ ta and 9occheggian ❑ pvrite mines, Tusoan y 211-276
Cltalie .
Der Rufcc.hliiss 30 (10}, okt 197 9 313-332 333-344 351-354 35 E,-3SH
P•'inrrali=n _End ihre `Jamen ; Mineralien v ❑ m Zeilberg bei Maroldsweisach/Unterfranken (D) ; Fnlschunqen ; 'Ieue iErabunqs ❑ rcnbnisn,e im Mittleren Haugtmuscfielkalk vo n Cruchsal .
Rncks and Minerale
h4 (5),
sent---kt 197 9
1u5--13 L: . C . eoln3i.cal Curvey cele brat.e first If]C] years ; 194-1'17 Classifi p atiun of cseuciomorfs ; 2U3-2 :.1W Clearing fes .n i I :, . Lapis 4 (13), d-11 12- lb 17-1* 19-22 23-24 25 25--2E 29-30
❑ k t. 197 1
f2hndachrosi t ; Rhodo p ! r ❑ si i, von der Grobe Wolf ; Irloschene !Rhod ❑ chr ❑ ,it-1lorkammen (Cdenuald, L.ah.n , Soonwald) ; Rhodochro .nit au,, Aryentinien ; Rh ❑ d ❑ chr ❑ sit von Cavnic (Raemeni) ; Rh ❑ d ❑ c.hrQsit, ein f3cettierter Edelstein ; -3t5ckstein im Lasteiner Tal ; I l,ristallfcrmen 26 . Quarz-Zuillinge .
13t*
Bronziet
H . Dille n
finPral van de maan d Pyraxenen behoren tot de inosilikaten (met ketenstruktuar), en d e (enkelvoudige) keten zou men kunnen doorntellen doo r (Si 2 C 6 ) 4 Brunzict heh ❑ ort tot de enstatietreeks die in de moderne literatuu r aln volgt wordt onderverdeeld : 1 .
enstatict
1c 2 (Si 2 D ,)
0-5 %
Fe O
2.
ar ❑ nziet
(Mq,Fe) 2 (Si 2 0 6 )
5-15%
Fe D
3.
hypersteen
(Fe 7 ''Ag) 2 (Si 2 C 6 )
15-34 ;a
FE E
4.
orthcferrosiliet
Fe,(5i,d, )
34i*,
Fe0
b
c
t.*
Door isomerfe vervanging kan dus Mg vervengen warden door Fe, met al s resultaat een zo goed als kcrtinue reeks . De (min ❑ f meer artificiele ) indeling heeft men gemaakt om ergens een houvast te hebben voor d e romer.klatuur . DC namen fErr ❑ hyp,ersteen er, buliet voor di e neigt naar ortnofErrosiliet zijn verouderd ; men spreekt gewoon var , h,persteen .
hypersteen
d7 Q
Yfí'
*L
FiU . 1 .
Fl
. 2.
Fiq . 1 . Een erstatietkristal (naar Klockmcnn's Lehroucl- der Mineralogie) . DE hoeken tucce :; de ❑ ptioche assen van de pyroxenen (naar Klockmann' s L=r•rduch oer Mineralouie) . Fir . 2 .
Ook andere Elementen kunnen, zij het in mindere mate, in dez e ortr,opvroxer.er+ aanwezig zijn : Ca, Mn, Ei, Cr, Al en Ti . Meesta l echter is het totale gehalte aan ïeze Elementen hooguit enkele procenten . Door de varierende chemische samenstelling veranderen ook de fysische kenmerken var, de mineralen uit de reeks .
139
In figuur 3 geven we de evolutie van 2 1 (de hoek tussen de optisch e assen),- .( (de kleinste -) ent; (de qrootste brekinosindeks), *(dubbel breking) en D(rlicrltheid) in funktie van de samenstellino . Hieruit blijkt dat men door de optische eigenschappen van een specimen te bestuderen met berulp van een polarisatiemikroskoop, hierui t kan afleiden woel' men het mineraal in de reeks dient te situeren .
Ilf i 2fl -
>!- -
.
llrih0 (crmmlu c
1
! IIH]
911
kl*
il} I
I
fil]
Oiti{e`IKk
1 S ll E'C
1
I
I
I
I
40
?fl
211
111
0
i 1 . c +i +Mn}
Fig . 3 . De relatie tussen de optische en fysisch e en ie r.remische samenstelling van de ❑ rth ❑ pyroxener . (naar "An introducti ❑ n to the rock formin g minerale) .
De mineralen ver de enstatietreeks zijn alle ❑ rthoncombisch, en e r bestaat een dimorfe reeks (mineraler met dezelfde chemische samenstelling, maar een verschill e n de kristalstruktuur) die monuklien ic : de klin ❑ -enstatietreek,, .
140
Lizarcl Scrin
Fi . 5 . loeganTsLee :;e n tot de vindplaats vs n CoveFack .
{
THE GEOLOGY OF THE LIZARD AND MENEAG E
Fig . 4 . Geologische kaart van he t ❑ ostelijk gedeelte van het Lizardsehiereiland (naar R .M . Barton , "The gealogy nf Cornwall") .
i41
-let is duidelijk dat men niet o} zicht eer. mineraal zijn juiste naa m kan toeiLIjzen . 'door de identifikatie is een chemische analyse en/o f een };-straulLiiffraktu,rem en/or een onderzoek van de optische eigenschappen nodig . Echte kristallen kunnen bijna hooit uit het gesteente uJearin z e voorkomen vrijema :;kt uorden, nmdat Lie kristallen zeer gemakkelij k splijten veloun s drQnziet in soms min of meer doorschijnend, en de glans is meesta l zi jde--an-ti ; of parelmoeracn=.iq, soms zelfs submetalli ..,ch . De kleu r kan variëren van qeelachtig beige ' .:ot bruin en groenachtig in all e tinten . 5a1i jtfrarlmenten zijn 2ikui. jls typisch bronskleurig (vandaa r de naam "bronziet") . De dicnthe ;_d is ongeveer 3 .3 . Mineralen uit de enstati etqroep komen voor in allerlei gesteenten , van ultrebazische tot zure qer,teente^- . Enstatzet kan ❑ mgezet worden in serpentijn, die dan vaak een typisch e bronsachtiqe glans vertoont . Deze serpentijnvariteit noemt men som s bastiet .
De specimenc, die als mineraal van de maand worden aangeboden zij n afkomnti ; ven de rotskust van f? crprean Love, ongeveer honderd mete r ten zuiden van het dorpje Coverack, dat yclcqe .n is aan dE oostkus t van het Lizard c;cnicreiland in Ccrei .un,ll, Groot-LrittanniL . De vind plaats is moeilijk te bereiken bij hoge tij . i3ronziet komt er voor in dastiet .nerpertijn 31s splijtfragmente r tut erkele am groot met een typische bronsachtige kleur en glans . Een deel van de Lronzint is reed,; omgezet in serpentijn ("hastiet") .
14*
Nieuwe mineralen
'Jan TiuhelL- .
Voor verdere gegevens zie "The Americon MineraloylsL", p :- (3-4} , 464-4G7 (1979) . =ien?-rie t P .9 . Moore
Et
al ., Mineral . Mag .,
rtc, 179--152
(1975) .
5b 3 A1 5 a ,i4 (t7H) c Monoklien . .HeEluruin bob rournkleusi e ; kristallen kleurlooE . 15omL voor E.1,n "fn ;oo", net ki . .arts, andaluriuL, k,,,=niet., naspoor , eskolniet en cassiteriet, in zuid-centraal Hehie, Lrazili . Omeiie t Ren VinLxin et al ., Ar:ta Geul . Cinir,a, ,P, 153--167 (197 8 J5P,.o . . *
O r fuhorriumni 7ch . 5ta*l ri js . HzecF*uar :, Lhina . c,Einnic t H . Aar LiNi, Mir;eral . NlaL,, 4c, 4n1 - 4 34 (1970) . (+",, l , Fe ) 1 + ( K] 4 ) 1 i ( 71 i ) ,7 C Q 4 . 5ál i c Ll f]rthorhomsi xch . Wit, riodulair . West Drzefon _e i n La vn, Trah :,vaai, 7ui d-ATriks .
TloLllic t 5 .,; . Wzllinns en Marjurie Duqqan, Mineral . H C (Co,Ph) c (Cu,Zn)
3
Man .,
42, 153-156 (m9) .
(5C7 + ) (Te[] 3 ) 4 (TeO )
Monoklier: . In felgroene laagjes, a .'n . i - uscl iilJerd op robe (vandso r ook de naam : tlaPalli = verf) . Ha*riholli ta (La f .;rier:t,*l) mijn, bij P•* oc Lezuma, *onora, i'7exioo ; TomLsLoiie, rlrïzone, !J .S .*. . Tucekin t J . Just en G .E . Feather, '•`lineral . Mae . ,4r,
M2-22 (19/Lu) .
[Ji g ;b 2 9 6 Tu trtiqonaal . Lichtgele, mioroscnqi g che korreln . i5anowna, liie :,t-Australln ; ili twatcrsrand, luid-Afrika .
1 43
i`ranosgat7iet en arsenurannsgathie L .
dalente,
`linerul . P°a'=,
(Hh1) n . 5 (ULl )
2
(P17 4 )
2
42,
117-i2E3
(1970) .
.20fl 2 0
Tat.ra-:onasl . aJitte tot 1ichtyele wigvormige kristallen . Redrutn, Cornwall, E*-qeland ; Mer .zencchi,,and en Witticnen, Zwarte uJoun , 17ui tsl-nd (3r .;e7ur3nospat.hiet) . Whi'-eie t Í .
.
. uare en Jun Lto, ''7ineral . ,''an .,
*,a(Fe, .*1n) 2+ h*ig 2 Al 2 (G'H) 2 (H 2 C!) .Li (PD I ) 4
2, (A 1 3H
;39-32_ti
(197H) .
eT ;alo^on ven
jahnniet )
lonoklj .en . Taankleurne tot ahouol-*deuruine kristallen tot 2 cm . Ilf-Eo Je Tauuaral, Minas Herais, Hrazi1 i L ; Fish Rivor -!31ow Ri**er area , IE Vukon Territory . ):i :no
ia -, ie t
Cci .5inic +a, *' ._ . 2, 183-105
(Fe,
(1975) .
rd) ('J7 ) 4 (FC 4 ) 2 (CLI 4 ) 2 (OH) .22H 2 O
lonoklion . Leie, nikrQkristalli , jne ag,seguten ; niet Fluorescerend . 1-iunan, Juin _( not oa ualint er varisciet) .
Nieuwe
osoovons
rian *,noxe-iet :
r!ur
Jn
CaFe 4
J
( ❑r )
:C) j(i
j
4
)
4
min .r ; i*naG '
7ehrniet en 1 .i_istuniet
csrcunaat-fluuracatie t
Calmonciut - hureaUli et + jahnsiet (53 .29', f-in-jahnsi.et,
144
49 .4% huroaulio t
VULKANISME
n.
d'I-ianen s
1 . Pompe i In augustus laatstleden was het 1500 jaar geleden dat de Vesuviu s uitbarstte en hierbij de steden Pompei, StaCiae en Herculaneum onde r metersdikke lagen lava en vulkanisch as en puin bedalf . De uitbar .nting van de Uesuvius in 79 n .C . kwam als een volkome n ver(r)assing . Sinds mer,sen7euqnis had deze vulkaan zich niet oeroerd ; de ❑ mwanende bevolking had er zelfs geen flauw vermoeden van dat z e aan de voet van een uitgednnFde vulkaan leefde . De nergnellingen va n deze vulkaan waren vruchtFiaer en bezaaid met talrijke wijngaarden e n tot zelfs in de krater groeiden bloemen en grassen . Aan de voet va n de Vesuviu,n lagen -rie steden : Pompei, 5tak-iae en Herculan+eum . Pompei . , het meest beroemd dewQrrien, was een luxueuze stad vol huitenver7lijven van de rijke Romeinen : een ri jkelui's dorp van wel 20 HO inwoners .
fn'tir -iLI
duin] di Salern o
Fiu . 1 . De baai van Napels schets van de sJesuvius en steden in 79 n .C . Tussen de haakjes de namen stadjes die ❑ n,;eveer ❑ n de vergane steden liggen .
14 5
met een situatiede drie verwoest e van de huidig e plaats van de toe n
In 53 n .C . werd het qedied geteisterd door een reeks aa,Fdhevinqe n waarbij de tempel van Isis in Pompdi volledig werd verwoest . In d e dauruovnlqende z p stien jaar bleefnet qobied quteisterd door kleinere en -ro Lere aardbevingen . Maar men bouwde telkens weer ❑ p wat verJoest Wtis e : leerje oelaten vera-r . In augustus 79 namen de hevinne n ,,oe Lot nen nn,g niet eerder ervaren sterkte . En dan . . . op 24 augustus 79 _uhnurde rle katas±rofe . ❑ e zuidkant van de Lap werd ueggehlaLe!i e7 uen reuze :dollc van assen, stoln as verdui .,terde de hemel . Een wolk var. - i . F Lige gassen daalde neer over Pompei en 3tahiae e n 2oadde niet -lleen de vlushLondn mensen op straat maar ❑ ok alle levE n L i ranonskamera . eli jkti j1iq vi=l over !Je streek een regen neer va n ,_.een, stn1 = en slaeiende as, diu Pompei uiteindelijk redekte met ee n lea_ van vijf tot zus meter . Herculaneum vergin*; het al niet beter . n 2t2 ruyU!i .u 1 '12 ap de berghelling vielen stroomden vurmengd met lava brokken en as als hete modder 2e straten in en ❑ vnrdekte deze plaat s met Een laaq vsn vi ft i en tot twintig meter dikte .
Hi rl . a . ,I,'eon aangrijpender beeld van de trauedie va n 7`.y n . C . s'en het beeld van deze 7en . I; eg ._,iEvluoht voor [-IEL lrei en egev nr werd hij, ge veld door rli .fi.i*e dampon, t e... eli jkerti jd overdek t -!e L-uin er! =l!aninnde as . Lijn lichaam brandde vnl ledig op maar liet in hut vulkanisch destEuutu ee n holte ar.,i-!ter . Hij de opgravingen heeft m2n dez e n©lte vnlyegoten met gips en na verwijdering va n 1-iet nmri nyende materiaal dit ongelooflijke afgiet g el ,.ierkregen .
14 6
ander andere in de geschriften van Plinius de Jongere kunnen u e over deze tragedie lezen : " . . . er ontstond een reusachtige wolk (zelfs op verre afstand begreep men onmiddellijk dat het de Vesuv-us was) die uitgroeide to t het silhouet van een pijnboom . Deze wolkenmassa, die zich ddor d e opstijaende luchtstroom eerst aftekende al :, een boomstam met vel e vertakkinqen, viel als het ware terug neer zodat ze aanzwol to t enorrrse afmetingen . C7p sommige plaatsen waren de wolken schitteren d wit, op andere g rauw en storf'erig door steen en as die mee de luch t waren inneslinqerd . . . " " . . . de naderende bontjes en schepen (n .v .d .r . die ter hulp snel-den) werden langzaam overdekt met .:,tof en as ; hoe dichter ze d e plaats van het onheil naderden hoe warmer het werd ; af en to e vielen ur zelfs brokken puimsteen en gloeiende stenen op ne t dek . . . " . . . gedurende al die tijd braakte de top van de Vesuvius n p meerdere plaatsen vuur en lava, uit en de geweldige vuuruitbarstingen kregen een nog angstaanjagender karakter door het nachtelijk duister . . . " .
De verwoeste streek uas na enkele jaren al terug overgroeid me t bloemen en vredig uitziende weiden en na enkele generaties was e r van de vergane steden zelfs Deen sprake meer . In 1592 vond men toevallig de eerste sporen terug en het is slechts in de Idde eeu w dat men met een systematische opgraving begonnen is . Een opgravin g die heden ten dage verre van voltooid n van enorm historisc h belang is . Immers het leven uit de Romeinse tijd kende men daarvoo r slechts uit wat geschriften ons nagelaten hebben . Door deze opgravingen echter kon en kan men als het ware het dagelijkse leven z o maar aan het daglicht brengen . Men heeft er een juister en vollediger beeld mee verkregen hoe de mensen in huis én ❑ p straat leef-den .
(vervolgt)
DE TI1D IN DE GEOLOGIE 1. Het ti _';dsDor;riP
P . d'Nanen s
(Geonieuws
2.
De relatieve
3.
Dr aL.^ol . :te ti jdi-etinh
4.
De
mei 79 )
tijdmeting
"
-- De rar':iometrio
(deonieuws
)
juli 79 )
uuunhrn-i ❑ l ❑ 'jisnhe ti jdnc.haa l
l1rJ ❑ r de geolo ❑ g is deze _eclo-incne tijdscnaa1 zowat te vereelijke n met de tabel van Mendelejev vrnr de scheikunrline . Deze tijdscOacl i s oen onmisbaar en handig hulpmiddel in de henaderinr✓ van allerlei geologische aseekLon en ze neeft [inverdien een hnndira maar duidelij k overzicht van de evnlutiecesehiedenis van onze aarde . 'door de leek of beginnend amateur lijkt deze -ijd :uchacl eerder ❑ p een verzameling niot : zeggerde vreemde eroorded, nochtans is de opbou w Eerder Eenvoudig . Op de vol-ende - aeina ziet u een vereenvoudigde tijdschaal di e voor de amateur reeds heel wat ge-evens bevat en een goed idee geef t van de voornaamste *. eLeurtr?rincen uit de aardqencmiedenis . Voor ..iit geernider of meer iedetailleerde tabellen verwijs ik naar hoeken e n ti jdscnrifter, waar deze t_ jd :uc ', aleh veelvuldig en dikwijls zeer aan s :'hnubeli jk v ❑ ,rkomen . Vroeger deelde men de aardgeschiedenis in in vier grote tijdperke n -ie men eenv ❑ udzgwe?, noemde : rrimair, 5ekudrlair, Tertiair en Mwartair . De termen Primair en Sekur ;d,=ir worder. thans meer en meer vervange n door andere . De ne ❑ chirunoloezscOe tijdschaal is thans opgebouwd uit hoofdtijdperken (era's), tijdperken (of perioden), tijdvakken (of epoques) e n zo verder in allerlei nndererdelinDen . Er zijn vier hoofdti jdperker :, namelijk : -
(Azoicum )
-
Precemar_.u m
-
Faloczolcum
--
Kes ❑ zoluum
--
Kaen ❑ zuYcurn of Ne ❑ zolcum
komt ❑ n :Jeveer overeen met het vroeger e Fri!nai r idem voor het 5ekundai r omvat het Tertisir en Kwartai r
Jozo termen zijn afgeleid van Griekse woorden : pale ❑ beteken t ' oud' ; Meso is 'midden' ; kaenu ❑ f nen is 'jong' en zo y cum beteken t 'rijk der levende wezens' . We krijgen dan voor deze termen zoiet s als "de oud", "de midden" en "de jarige periode van de levende wezens" . Voor de tijd u+aarvdr waar bijna peen f'ossiolen : uit gekend zij n vindt men in de literatuur vercchillnrrle benamingen : F'roterozolcu m (v ❑ orlo,:;ers var ; net lever.), Archenzolcum (oudste leven), Crypt ❑ z ❑ 3cu m (verborgen leven) ; de peri_de vbtr het ontstaan van leven duidt men , soms Bon met Azo1num (geen leven) . Meestal geeft men aan al dez e periodes de benaming "P recambrium" .
148
Holoceen
Kaenozoïcu m !I .•* i* ii •,ri ! .. i I. i i**l *. I* . r k :,,•„nlrl*ltii,r wrrdl 1 ni .+*•*im'-r*t door •I'* :Irdh• ni*rw**.kr*li•,*I van .!* *tln y lli, .. „ rt . ni .An, ■ V :l r, d' . t•Ir,i*ir. .,[1e ',Lalde n I*r•'.:{*r* I,irnl .i! :I De I*I*•Irr,ili*in[inf*ir•iilli ir+ rlin*{ [1 r ][] r i* • i* .[ i•i ii :,I*. .- .ri .l .1i,, .1•• i{i•f,i' .irr ..iii; [In a f t r I,* ..r{,*„I , ii n*i**lr ili•' sin, A111 :,ri .1ii .1 r , fii• [ ill .l iii I0,liit ii .11,! ■ I,[,*r .1 1'i• 1{i• r A1 l Vr,r ir*l*,i- .*,*r * . * i hl*•r i*•I :rl s rl• .,**i1w*4 :*•lii'*I sin-1 r!*•'I .lilil[, in f•ir[ kwarriiir f)e:r e , i li*•*1*•i* , * :I .ir1** ,,,,li '*t, .r•tl• . v .,r,rl
0 .17 1
Kwartai r
De vroegste beschavinge n
Pleistocee n 2
Het verschijnen van de men s
Pliocee n 7 Miocee n 26 oiigucee n
Tertiai r
36 Eocee n 54
Het begin van de hoofdplooiin g van de Hirnaia} a
Paleoceen 65
Mesozoïcu m [ ;rt[{urer,rly dil heefdti,r1ein4 Wind h41 land n .•r•rherrtif dcuir de rlin*} ;lurusti•;n e l rfe naak l ✓ar{iyf?n fqyl*,nns[lcrrn9a* . ril il1 de zee Inrit r1 n amrnrn,in•nn pn dir r*1a•ierr0 replielen .i?leufelqk aa n untw=kkelrle airh hel udeentlrekonvan Pa++yaPa waa r rlnnr na verloop van [yd r!e h[n[{iqe r.nrlrmvnte n nnrslnnrlen Het kbmant was warln rn NVP- nWiCl1lr 9 rl+•ilw v • ,dr [le h[•**• Plr !
Krij t
i 36
!1*nr r■ ..lr' [ .,il!• .N r •rV•II ;1r *iin .,rii [,i•I :Iniir[!•rr, i, Ilr t v.ld dil h[1[lhlrildu+'rk ❑ *• lalina wr*rd yNki•r• . ,r•il 1 •{[lnr n :1 r f*l*,t*if•1['n Tlrlr,I*P.If••r [lrirni[it'.*I: *•*•*dn•rr• ., * ..Irrdl,o[+{l['n r .+ h'ach,ul,ndnn !n d e Ilr]• :1 Vr*rtiri,r•i[i•il !1r! t[•rSlr vrldll[r ;frHr.n ii, #,e1 begi n ▪• •, i rn,{rtliprlur'rk r ri in Il r•1 $riu*ir ili*ulwn rr• he[ land ',i r ir . , R*• r . . ..tr• [Ir•wi'rvrdrte
De voornaamste breuk in Pangae a transgressie van de zee over het lan d Pangaea begint uiteen te breke n
Jur a ts a
Trias 225
Paleozoïcu m
Uitsterven van de dinosaurusse n
._ Wereldwijde regressie van de zeevan het lan d
Per m 280
Het ontstaan van Pangae n
Boven Carboo n Onder Carboo n 34 5
Carboo n Devoo n
395
Siluu r
De dieren gaan het land o p De eerste
landplante n
44 0
❑ rdoviciu m 500
Cambrium
;ti Grote transgressie van de ree ove r de continente n
57 0
De eerste meercellige orgarirsme n vormen zic h
Precambr}u m C]•1 is een lann' ,rlqpuw'iw k .arf .' *' , nay srr- rd ; slncf u l,eyrrpr:n fase in da yesch+Prlnnie varl de aarde E r kwani .•n een a•tntal 1,eITn{idqke geberqlnvnrrnnnd a r*uisuiten vnnr en r r,c[ens ried 9 lint!, laai in 11 ..1 P,nrerninn_um hnr br .ruil van het torn kwanl vorm rfe eerslr keer vrqr 2 uurslpf 1,es1:1sik baa r in (In :11rnrlslecr. vlqwml *rker aIs hef recullaal van d e nnrwrk1,*•Ide 101r15yn1hPSr dooi [1P evrs[r, q+oen e plainen Iafr.rrnl OS FlPrCpN meerrelllqc nrgpntsmen ✓i rtich .nne•, amr l,el e*nrl van hr*l Prer ;vnbnum
Proterozoicum
2500
3000? Vrije zuul 'of in de atmosfee r 3500 ? Het eerste eencellige leve n 3180 De vroegst gedateerde lards e gesteente n
Archaeicum
4600
4600 ❑ ntstaan van de aard e 10000? De 'Big Bang of de grot e 'oerknal' ?
(Oi.rergenomen uit "Onze Aarde -EncvVinpedie van de Geoluqie", va n A . hiallam) . Fiquur 'l .
1 49
INDELING
"g= I.)n ' tInnS Seh,,n 1v* nt * aarde Fnol A nnlwlkknling vogels . l*l Tonnnra -flor a t2 e,,r1,ip.Per,in nrIfr irIse qstqd9 n ,gr 1 mam np ont, Np ushoorn, 1'\)- ri At,NPZ ,e1,nh; i apr:i .r Ft rprAar ie
KWARTAI R
ontw*kkPónq der TERTIAI R *** _S*`'T
.*1**' E
_* *
55 mili
Fnpspn 0 , +, , , ;onet,urnn, vogels en ' r netloktzadige n lhtstp rven . ," Amnr*ni p lp n, reuze .1 reoIlelen
L .-
KRIJT
-N.,
70 milj .
*
1 7 Neushoorn, ',luipaard , \ WaivIA MonsAAI i , .‹, 7Rnn,ArAiltipl ' flora met n A palme n
C -
35 ,1,11
, s T8Innipn,Hy In ,n n l .rllniO AnInPonlate n . nn BaInsti l intso 1 EorsIo vrulgars
\fl« 'k
„,,ilP,r\
,
e: -
*i *
11
*/
.4AJ* F* p **
.*
*
4
****.*ak*7i ? 9)1., --- 'L =
l
pr11111Dr 9 OnkOrnS7 Zongd .arnn en Verder e
*i` t*
*
-
= UILA!0Pvan van rhs r Trlloblistsn
10
, ,,...i,.,
y,!
,4,';
:
=, b rI-nar:In■ na ~Ons . * i : .• he g fn • p ntrel qn e11 ', d .(y ' h.,
j ti n nl servpssAn f10r51 0
yyy
:
Anripp antso
y,"j,rJT...,"rryto',' • ., v'.., L
1
1r
+
r 11 01 r
-
.1 { I/*
1 1
t
1/ , CAMBRIUM I
100 * MIIJ .
1 *! 'rl i )
p J
., *
::-.'= .
p (
ontonkkelPng van Inpalm ■ n ze n AersIe v,ssOn , ' .- WAIarSchorplOP n
** ,( ,, OospIrssi Tolob,01etl . 1 Eltri ghiooogps n
,,
.. --f' ' * tiG = ' * w*
? ,,
>> j >(, ..?
Figuur 2 . Een voorbeel d van een geologische tijdstabel . (Uvergenome n uit "Seologie n curousbcek behorende bij d e Teleeccursus , Utrecht, 197B) .
De drie hoofdtijdperken Paleuzralcum, P*lesnzolcum en l,aer. ❑ zulcur* wr*rden onderverdeeld in perioden . Het Cambrium is de periode waarin de oudste sedimentlagen zij n afgezet die we tot nu toe hebben gevonden . Het woord zelf is afgeleid van het oud-keltische "comhrove", dat medevaderlander betekent . Deze laag heeft men voor het eerst in Wales aangetroffen . CrdoUiciu*n is afgeleid van een oude Engelse volksstam, de Grdo v*.oes en Siluur komt van de diluren, een oude volksstam in IJales , waar men deze lagen voor het eerst ontdekte . Devoon is afgeleid van het Engelse graafschap Devonshire e n Carboon komt van het latijnse "carho", dat steenkool betekent . D E mee ;;te steenkoollaren dateren var deze tijd . Het Carboon wordt i n Europa onderverdeeld in het Boven- en Onder-Carboon hetgeen in d e Amerikaanse literatuur ongeveer overeenkomt met, respektievelij k het. Penns vlvar:ian en Mississippian . Perm, ❑ orspronkelijk de naam van een Ruasisch vorstenhuis, i s de naam voor die periode *.+:aarin het daar veur hot Eerst gevonde n gesteente is afgezet . Trias betekent 'driedeling' en heeft men gegeven omdat men vuu r die periode in Duitsland drie duidelijk ❑ nderrcheiden lagen heef t gevonden . Jura komt van het Zwitsers-Franse gebergte en het Krijt is afgeleid van de kri .jtrotsen var, Engeland en Frankrijk .
Pollenana!ytisct*e kenmerken
Ouderdom
Uitbreidin g van rogge
U Beuk meer dan 5% F
700 na Christu s
Haagbeu k m i nder d an 1*%o 0 Haagbeu k meer dan 1%
u)
z w v 0
*uinkerke 1 {500-200 voor Christus } '
900 voor Christus
Beuk meer dan 1% 15Q0 voor Ch r i s t us
Lu
or 0 m
❑ u*nkerk*? II I [800 na Christus en later ) p uinK.erka I f (250-600 na Christus )
¢
á
Marien e overstromingstase n en dateringe n
lep in lage waarden : landbouw
Duinkerke 0 115fl0'1fl00 voor Christus )
Calais 1 V {27nfl-] $0p voor Christus ) 3000 voor Christus
a *
Ca!ais II I f3300-2 0p voor Christus } meer dan 5%o Eis en eik belangriykti den laag leb
Cafais I * {4306 33[]Q voor Christus )
*
* ¢ *j 0 co
5000 voer Ch r i s t us Els zeer laag, den dominan t Eik, iep enz . belangrij k 7000 voor Ch r i s t u s
J ¢ ¢ w 0 m w
Calais ! {$000-4300 voor Christus )
Den, berk dominant Hazelaar, eik enz . zeer laag 8000 voor Chr*stus
Irnlr r'rrr ; re r hel f 1+luc
rc+i
n p eY
e+«'rsfrrurrui,*slcrcer+
np
*ri +id rr+rr s+:ulrrr f [:'I r rrr ln+z le'r_ +r k
(Overgenomen uit "Geologie" cursusboek behorende bij de Teleaccursus, Utrecht, 1978) . Figuur 3 . 15 1
Het haenczuiuum nmvat het Tertiair en Kuartair : termen die ,nebleven zijn in tegenstelling met Primair en Sekundair die stilaa n verdronden <<arden door respektievelijk Paleozolcum en PJlesoznlcum . Het Tertiair en f5wartair worden op hun beurt onderverdeeld i n tijdvakken die Ellen de uitnarg "-ceen" hebben . Dit laatste is afiele? d van het Rriekse woord "kairos" dat "nieuw" betekent . Doo r toevice;inra van verschillende voorvoeHsels verkrijgt men een reek s nieuwe termen . Nale ❑ ke-nen we reeds : oud En Paleoceen betekee t dan zoiets als "net oude (uf oudste) van de nieuwe periode" . Eoceen betekent "de daderaad van de nieuwe periode", []ligocee n "korte periode", Mioceen "minder nieuw" en Plioceen "meer nieu w of nieuwere Lijd van, de -:iLuwe periode" . Overgaand in het Kwartair krijsen Le Pleistoceen "het meest nieuwe" en Holoceen "he t allernieuwste van de nieuwe periode" . laarmate we meer over een bepaalde periode weten kunnen we z e heter, nauwkeuriger en meer ❑ nderverdelen . Zo weten we over d e recenste tilden meer dan over de oudere omdat ze meer fossiel materiaal bevatten van organismen die ook nu nog leven . In figuur 3 kunnen we zien hoe het Holuceen nog verder nnderverdeeld wnrdt .
Om de "oneindigheid" van: de -eolagische tijd Le illustrere n ma_kt men dikwijls de vergelijking met de dnur var, een dau . Ei_l uur 4 geeft zo een aansch ❑ uweli jke verqeli jkind . Een ardere aanschouwelijke. voor .ntellinn om de enorm lang e eeoluiische Lijd weer te ;even is ze te vergelijken met de tijds duur van éFn jaar . Uit "Le Transfarmisme 1 ° van d . g iierles, citere n we enkele fra^mer ten : " . . . over de eerste zes meanden zijn ne sled en innelicht ; ne t 1-' .;lcozolcum degint in juli en duurt tot eind oktaher ; het Mesozolcum duurt de -ehele mu**ï7d november en de eerste helft va n december . . . " " . . . in de maand aur,u,tus is net leven nng niet ver gevorderd, went de planten, alleen nug maar vertegendoordigd door de he!:teriën en Lieren weren beperk : tot de silurische oceanen ; de dieren zijn reeds sterk *evarieerd, noewel slecht s nu de eerste peu:erval .de dieren verschijnen . . . " " . . . midden sep-tender verscni,jnen de eerste landplanten in d e moera :-sen van de verlaten en kale \,alleien van het Devoons e kontinenL, terwijl dc amfibieën zich verstouten hun nieuw e lonnen en hun eerste poten te proberen op het stille land wae r de eerdte zaadplanten zich ontwikkelen . . . " " . . . in het midden var de maand november verschijnen d e eerste zooqdieren, de echte dloemen en weldra wordt net ee n enurme variëreit van zuoydieren . In de periode waar de zoogdieren hun heerscnapPij vestíden zien we de Pyreneeën e n Alpen ontstaan (de la :tste week var, december) . . . "
1 52
$
De ontwikkelingsgeschiedenis van het leven van de oertijd (Prccambriunij af, via Paleozoïcum . Mesonoiium en h:ennziiicum t t de mens rn Jc eeuw van het atoom windt verdeeld in twaal f geologische tijdprrl,nn . Dele perioJcn beslaan tezamen niet minder clan zone nuljocn iaren! Pla ;ak t men dczc geweldige tildscluur aansch++umc9ilk dl ir haar vrn ir te stellen als een totaal van t aalt - uren . dan zal men zien I t dc ocriijJ duurt van middernacht tot h+jna * uur en dat de merkwaardigste pre historische dieren pas optreden tussen t en r t uur . 1)c mens vertoont zich pas ccn halve minuut voo r t z en rh tijrlsruitnte waar rlc xt-creldgcschic .lcnis zich mee bezighoudt, ongeveer de laatste Tooo laren , maakt slechts * .n fractie uit van de allerlaatste seconde van cie tx uren .
(Overgenomen uit "Prehistorische Dieren" van Kai Petersen ) Figuur 4 .
1 53
" . . . 31 december, de laatste dag vee het jaar . Het is acht uur : begin van het KwarLair . Om 2 1 uur bevolkt de Pithecanthr ❑ pus d e Javaanse boseen . Op het laatste uur verschijnt de mens van fJean- dorthal . . . " . . . 23 .57 uur : nob slechts drie minuten en de geschiedeni s moet nog beginnen !Egypte nereidt zich voor om de geschiedeni s binnen te qaen . ❑ rie minuten slechts in , en jac'', dit is no g veel meer dan onze voorouders toebedeelden aan de geschiedeni s van het universum . De gebeurtenissen volgen elkaar snel op . T e midden van de voorlaatsLe minuuL heert de ❑ orlog van Troje plaets . De laatste minuut begint met het verval vee Griekenland en d e veroverinqstnchten van Alexander de LroLe . . . " . . . de negende sekdnde van de laatste minuut : de geboorte va n Christus . De eerste nel.ft van de laatste minuut eindigt met d o regering van Keizer Karel, de +este sekonde speelt de geschiedenis van Jeanne d'Arc zich sF, de 53ste sekonde kent de groothei d en verwaandheid van L ❑ <<euijk XLU, de laatste rek ❑ nde eindig t vandaag . Morgen is Met de toekomst, een enzekere toekomst maar betoverend , toekomst waarvan niemand ven ons de cde sekunde zal OeMindieen . . . en het jaar herbegint het traag afrollen der oek ❑ nden, minuten e n uren . . . Tot hoelan ❑ '* . . . .
*i`.erahuu r Grzimek * . ,"Het leven der dieren - Dur sprong en untwikkelieq" , Het Spektrum, Lltrecht/Anteerpen, 1'374 . Hallam A ., "Onze aarde", Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1978 . Kaiser P .,
"Ge ijstijd komt terug",
Ankh-Hermes hv, 1972 .
Peteisen K . ,"U ❑ nrhistor-sche dieren", M ❑ ussaulL, Amsterdam , 1562 . Priem H ., "De geologische tildechaal", Natuur en Techniek , sept . 1979 . Teloaccursusdoek "Geologie", Utreent, 1978 . Jhitlau I ..1 . ,"De aarde", Ulhgeverij W . de Haan, 1966 .
1 54
5EKRCTARIIIR.T
: MKA vzw, Ripstraat i[]d, H-2780 Rint-CilJ .is-lJaas . Tel . 031/70 60 07 .
N_TA,LMGEK bb P .R . 002-1155095-19 t .n .v . MnA wziu, Deuzeld,lsan 16 bus 1 , b-2'122 Schoten . Tol . C31 /4 5 29 14 .
RAAD VAN 3. EHEER, De Eruyn P . d'Hune'ns P . Dillen H . Michiels L .
Qp de Reeck C . Ochoenmaeckerc A . Tambuyser J . Tambuvcer P .
Jan Goothum L . Jan hee P . Jercammen 2 .
3COTLORf=,- Ef ;ANDERE rU P,JKTIE S
Lrcnnzit `,ur
L . h`icriir] s, - :iakker .:,dreef Tel . 031/66 J2 32 .
F's-2180 Kalrnt,nout. .
Ond,rvoarzi L se r
'.Uekretar i s
.
b . Dillen, Ripstr.aat 108, P-2780 .5int--Gi.ll-ic-I.Jaas . Tel . U31/70 `,C 07 .
Fennin-m_e^ teres
8idlintekaria
: Mevr . P . Jan heb-5choenrrsaeckers, Deuzelul .aan 1r,, bus 1 , 9-212C Scholen . Tel . 031/45 2`J 14 .
: L . Van Oocthern, Tomrneltlaan 17, 3-2510 Mortsel . Tel . C31/ tr9 92 91 .
Redak ;r,ur ieodt
:P . Tam ::uJsEr, Jan Oami jnlaan 37, f?.-21017 Deurne . Tel . 031/25 03 93 .
7eUaktE .!r .jeobiuuH :, .
f;oMrdinatcr
d' I lanens, J . De Crooflaan á, b ;. :s 2 , 2-2b2[] Hemi k,ern . Tel . 031/G7 94 27 .
(beurzen en tentoonste] .lincen) : R . Jan hee, Qeuzeldlaun '1S , ;us 1, G-212L1 Schoten . Fel . L131/45 29 14 .
Jeuridafdelinn
Public
r.
:
L . Jan Goethem, Tnrnmeltlaan 17, N--251L1 °9artsel . Tsl . ❑ 31/49 92 , ; .
rela t'ions/exkurs .ics
VindplaEtsenkartateek
: l; .
: P . Uercamner,, Lalmarsh .-e\, es traat 21 , 0-2610 I ;,ilrijk . Tel . 731/27 32 11 . Bal,
Jan
Am ;,telstraat 164, F1-2100 Deurne .
[7okumántatiedienst : H . Dillen, Ripstraat 1I.J6, 0-27G0 Sint-Cillis-lJaas . Tol . 031/70 60 07 .
