Cautiva Lesbrief voor docenten
!"##$!%&'()%#$*$+
Cautiva (Gastón Biraben, Argentinië, 2003, Spaans/Nederlands ondertiteld)
12+
Het LAFF heeft als doel een algemeen publiek te betrekken bij de maatschappelijke, politieke, economische en culturele ontwikkelingen in Latijns-Amerika. Het bereiken van een jongere doelgroep speelt voor het LAFF een belangrijke rol binnen het festival. Film biedt uitstekende educatieve mogelijkheden. Zo komen jongeren op een leuke en leerzame manier in aanraking met de Latijns-Amerikaanse film. Deze docentenlesbrief vormt een leidraad bij de Argentijnse film Cautiva (2003, Gastón Biraben). Deze film gaat over de militaire dictatuur in Argentinië en de kinderroof door militairen die in deze periode plaatsvond. Cautiva biedt veel mogelijkheden voor opdrachten en discussies in de klas. De lesbrief bestaat uit: • achtergrondinformatie over Argentinië, de militaire dictatuur en kinderroof. • achtergrondinformatie over filmtechnische aspecten • suggesties voor vragen (met korte antwoordsuggesties) en opdrachten, voor en na het zien van de film. U kunt zelf een keuze maken welke achtergrondinformatie u wel of niet wilt bespreken en welke vragen en opdrachten u wilt behandelen. Hiermee kunt u de schoolvoorstelling vooraf
in leiden, achteraf bespreken en met de leerlingen verwerken in opdrachten en discussie. Het idee is om de leerlingen voor de filmvertoning voorkennis te verschaffen over Cautiva en voor de film te enthousiasmeren. De aparte lesbrief voor leerlingen, met een synopsis van de film en een introductie op het onderwerp van de film, biedt hiertoe extra houvast. Deze leerlingenlesbrief kunt u voorafgaand aan de film uitdelen en bespreken, en naar eigen inzicht aanvullen aan de hand van het materiaal in de docentenlesbrief.
!"##$!%&'()%#$*$,
Mogelijke vragen – vóór de film • • • •
Heb je eerder een film uit of over Latijns-Amerika of Argentinië gezien? Ben je wel eens in Latijns-Amerika geweest? In welk(e) land(en)? Had je eerder gehoord over de militaire dictatuur in Argentinië ? En over kinderroof door militairen? Wat is je beeld van Argentinië?
Opdrachtsuggestie – vóór de film Internet- zoekopdrachten • Zoek op internet naar informatie over Argentinië en de militaire dictatuur. • Zoek op internet naar informatie over de verdwenen mensen tijden de militaire dictatuur. • Zoek op internet naar informatie over HIJOS. HIJOS is een instantie die gevormd is door kinderen van verdwenen ouders.
Achtergronden: Argentinië Argentinië is een Spaanstalig land in het zuiden van ZuidAmerika, tussen de Andes en de zuidelijke Atlantische Oceaan. Het grenst aan Uruguay, Brazilië, Paraguay, Bolivia en Chili en heeft 39,9 miljoen inwoners. Argentinië was een kolonie van Spanje vanaf het begin van de 16e eeuw tot aan het begin van de 19e eeuw. Buenos Aires, de hoofdstad, is met ongeveer drie miljoen inwoners ook de grootste stad van het land, en het metropoolgebied Gran Buenos Aires is de op een na grootste van Zuid-Amerika. Aan het eind van de 19e en begin van de 20e eeuw kwamen veel immigranten uit diverse Europese landen naar Argentinië. De Argentijnse bevolking vormt een mengeling van nationale en etnische groepen, waarbij de nakomelingen van Italiaanse en Spaanse immigranten overheersen. Hierdoor heeft Argentinië een westerse cultuur. Buenos Aires wordt vanwege zijn Europese architectuur vaak het Parijs van Zuid-Amerika genoemd.
Militaire dictatuur In 1976 greep generaal Videla met een coup de macht in Argentinië. Hieraan vooraf ging een politiek zeer onstabiele periode. Na het overlijden van de legendarische populistische president Juan Perón (1895-1974) was zijn derde echtgenote Isabel Martínez de Perón niet in staat was gebleken de verschillende politieke krachten in het land in rustig vaarwater te brengen. Economische en politieke chaos waren het gevolg. Het leger greep in, maar de chaos maakte plaats voor een van de zwartste periodes uit de Argentijnse geschiedenis: die van de Vuile Oorlog (1976-1983). De rechtse politieke en economische hervormingen die het leger voorstond, werden met harde hand doorgevoerd. Wie niet voor was, was tegen. Politieke tegenstanders werden met
geweld van huis gehaald, of op weg naar werk of school van de straat gegrist, gemarteld, vermoord in geheime gevangenissen of in zee gegooid vanuit militaire vliegtuigen. Tijdens de Vuile Oorlog ‘verdwenen’ op deze manier in Argentinië 30.000 mensen om politieke redenen. Duizenden mensen zijn vermoord teruggevonden. Waarom liet men al deze politieke tegenstanders verdwijnen? Was arresteren niet genoeg? De belangrijkste reden hiervoor was dat de militairen zo konden beweren van niets te weten: hoe konden zij verantwoordelijk worden gesteld voor het vastzetten van mensen die van de aardbol waren verdwenen, die volgens de militairen gevlucht of ondergronds waren gegaan? Meer dan drie op de vier van de vermiste mensen had kleine kinderen, vooral baby’s en peutertjes. Jaren na het einde van de dictatuur kwam langzaam maar zeker een gruwelijke waarheid aan het licht: veel van deze kinderen werden van hun ouders afgenomen. Vaak werden ze geboren in een martelkamer, aan loyale militairen als cadeautje meegegeven of over de grens aan nietsvermoedende burgers verkocht. Er zijn inmiddels 500 kinderen als ‘geroofd’ geregistreerd. Dat wil zeggen dat men weet dat ze nog leven, maar dat hen hun oorspronkelijke identiteit en familie ontnomen zijn. De meeste van die kinderen, ondertussen jongvolwassenen, leiden een leven zonder te weten wat hen overkomen is, waar ze vandaan komen, of zelfs dat ze geadopteerd zijn. De Videla-dictatuur kenmerkte zich dus door zeer gewelddadige en gruwelijke praktijken. Een ander berucht en tekenend voorbeeld hiervan is de zogenaamde Nacht van de potloden (‘la noche de los lapices’). Op 4 september 1976 ondervroeg de militaire politie studenten van het Nationaal College La Plata naar aanleiding van hun protesten tegen de junta. Op 16 september pakte een paramilitaire groep op brute wijzen zeven tieners op, waarna ze de scholieren in een concentratiekamp opsloten. Ze werden verkracht en gemarteld; zes van de zeven tieners kon dit niet meer navertellen. De scholieren werden het slachtoffer van deze brute daden omdat zij simpelweg opkwamen voor hun eigen rechten en belangen. Zij probeerden te bewerkstelligen dat iedereen in Argentinië de mogelijkheid zou hebben om te kunnen studeren, ongeacht sociale positie. Verder spraken zij zich uit tegen de staatsgreep. Ieder jaar herdenken Argentijnse jongeren op 16 september de verdwijning van hun leeftijdgenoten. Toen in Argentinie zich in 1978 kandidaat stelde als gastheer voor het wereldkampioenschap voetbal, bereikten de martelpraktijken een droevig hoogtepunt. Het WK was bedoeld als een pr-operatie. Daarin paste geen nieuwsgierige journalisten die verbeten op zoek waren naar de waarheid en naar vermisten. Vóór de komst van die pottenkijkers moest er dus een definitieve oplossing komen. De meest gebruikelijke methodes waren executie, waarna de lijken werden verbrand of in een massagraf gestort, of ‘overplaatsing’: in groepen werden de gevangen op transport gezet. Niet in een trein, maar in een vliegtuig. Ze kregen te horen dat ze, met het oog op hun overplaatsing, een inenting kregen. Onder het verdovende effect van penthotal werden ze ‘s nachts boven de rivier of de oceaan
!"##$!%&'()%#$*$-
uit het vliegtuig gegooid. Toen aan de kust van Uruguay lijken begonnen aan te spoelen, werden de droppingen verplaatst. Het voetbalfeest kon ongestoord beginnen. De dictatuur kwam aan zijn einde in 1983. Iedereen hoopte op gerechtigheid: de daders mochten niet vrijuit gaan. Videla werd in 1985 veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf. Vijf jaar later kreeg hij al gratie van Carlos Menem, de toenmalige president die twee amnestiewetten invoerde waardoor ook de processen tegen de 2500 medestanders van de dictatuur werden voorkomen. In 1998 werd Videla een tweede keer opgepakt, nu in verband met de ontvoering van baby’s onder zijn bewind. Sindsdien heeft hij huisarrest. Maar omdat zij huis een paleis is in vergelijking met de huizen van het gewone volk, hebben de Argentijnen het er moeilijk mee dat huisarrest als een straf word gezien.
Verloren dochters en zonen Al enkele maanden na de staatsgreep besloten de moeders van de ‘desaparecidos’, en dus de grootmoeders van de geroofde kinderen, elke donderdag voor het presidentiële paleis op de Plaza de Mayo in Buenos Aires te protesteren tegen het Videlaregime en de verdwijning van hun (klein)kinderen. Tevergeefs. Al bijna dertig jaar is de Plaza de Mayo in Buenos Aires nog elke donderdag de pleisterplaats van de zogenaamde Dwaze Moeders. Zij weten nog steeds niet wat er met hun kinderen en kleinkinderen is gebeurd. De televisiebeelden van de Dwaze Moeders zijn wereldwijd bekend en symbool geworden van de Argentijnse strijd voor gerechtigheid. Getooid in hun karakteristieke witte hoofddoeken eisen ze week na week nieuws over de desaparecidos. De wonden zijn nog niet geheeld. De meeste van de geroofde kinderen zijn jongvolwassenen, en leven momenteel nog steeds zonder te weten wat hen overkomen is, waar ze vandaan komen, of zelfs dat ze geadopteerd zijn. Enkele jongeren met gevoelens van twijfel zijn ondertussen op zoek naar hun ware identiteit en achtergrond, en naar gerechtigheid. Zij verenigden zich in de beweging HIJOS (1995) die in eerste instantie gevormd werd door de kinderen (‘hijos’ in het Spaans) van de ‘verdwenen’ mensen. HIJOS begon als steunpunt voor kinderen van deze generatie, maar werd al snel ook een plek waar gediscussieerd werd over allerlei vraagstukken. Vragen over de eigen identiteit bijvoorbeeld of over justitie, en over het achterhalen en herdenken van het verleden.
Films als uitlaat klep In Argentinië is het nog steeds niet vanzelfsprekend om een film als Cautiva te draaien. Tegenwerking van hogerhand is er niet, maar de publieke opinie is er niet uit hoe met het verleden moet worden omgegaan. Een beetje zoals in West-Europa na de Tweede Wereldoorlog, is er een kamp dat louter naar de toekomst kijkt en vervelende vragen over oude wantoestanden tijdverlies vindt, en een ander kamp dat volle kracht vooruit onmogelijk vindt zolang er niet goed is afgerekend met het verleden. Regisseur Biraben behoort uiteraard tot het laatste kamp en heeft als eerste filmmaker het thema kinderroof besproken.
Mogelijke vragen – na de film • • • • • • •
• • • • •
Wat vond je van de film? Wat sprak je aan, en wat juist niet? Waren er dingen die je niet begreep? Had je eerder een soortgelijke film gezien? Over bijvoorbeeld dezelfde thema’s? Heeft Cautiva je aangegrepen of laat de film je eerder koud? Hoezo? Wat vond je van het einde van de film? Cautiva is Spaans voor ‘gevangen’. Waarvoor staat het ‘gevangen’ volgens jou? Hoe gaat Cristina om met de mededeling van de rechter dat ze eigenlijk Sofia heet en dat haar ouders niet haar echte ouders zijn? Wat komt ze zoal te weten over haar voorgeschiedenis? Wie is Angelica en wat hebben de beide meisjes gemeen? Hoe verloopt de kennismaking met haar grootmoeder? Hoe kijk je tegen haar adoptieouders aan in het begin van de film? En op het einde van de film? Hoe kijkt Cristina tegen hen aan?
Opdrachtsuggesties – na de film De 5 W-Vragen Om het verhaal samen te vatten, kan je de leerlingen kort een antwoord laten geven op de 5 W-vragen. Daarmee breng je alle belangrijke informatie over de film samen. Dit is een kleine techniek die vaak wordt toegepast door journalisten die een recensie schrijven over een film. Meestal kan je de 5 W-vragen beantwoorden na het bekijken van de eerste tien à vijftien minuten. In die tijd worden de ‘basis’ gevormd: personages worden voorgesteld, de locatie, tijdsperiode en verhaallijn worden geïntroduceerd. Dit heet de expositie van de film. • • • • •
Over wie gaat het verhaal? Waar speelt het verhaal zich af? Wanneer speelt het verhaal zich af? Over wat gaat het verhaal? Waardoor neemt het verhaal een bepaalde wending?
Discussieopdracht Discussieer met de klas over citaten over de film als: • Het was beter als Cristina nooit iets te weten was gekomen over haar geschiedenis. • Zij had het goed bij haar adoptieouders. • Cristina is een gestolen kind, heel haar leven is gestolen. • Het is beter het verleden te laten rusten en naar de toekomst te kijken. • Vergeven en vergeten is beter dan te proberen oude misdaden alsnog bestraft te krijgen. • De waarheid kan je na zoveel tijd toch niet meer achterhalen.
!"##$!%&'()%#$*$.
Achtergronden en vragen: Hoe kijkt een filmwetenschapper? De filmwetenschap bestudeert alle aspecten aan een film die het tot een kunstvorm maken. Deze aspecten zijn bijvoorbeeld: 1. Het verhaal 2. Acteerwerk en genre 3. Kostuums, make-up, decor en props 4. Camerawerk 5. Geluid Hieronder een korte omschrijving per punt, plus enkele mogelijke vragen die u hierbij aan de leerlingen kunt voorleggen. 1. Het verhaal Net als een boek vertelt een film vaak een verhaal. Om erachter te komen hoe een verhaal verteld wordt kun je jezelf de volgende vragen stellen: • Wie is de hoofdpersoon en waarom denk je dat? > Cristina/Sofia. Het verhaal wordt verteld vanuit haar perspectief. • Waar en wanneer speelt het verhaal zich af? > In Argentinië, in de hoofdstad Buenos Aires. • Wordt het verhaal verteld in chronologische volgorde of niet? > Nee, het verhaal wordt niet in chronologische volgorde verteld. Er zijn fragmenten van het verleden waarin de echte moeder van Sofia te zien is. • Net als een boek heeft een film vaak een onderliggend thema. Zou je aantal thema´s bij deze film kunnen bedenken? > Vriendschap, hoop, identiteit, geschiedenis.
2. Acteerwerk Aan het acteerwerk is vaak veel af te lezen over de film. In sommige films wordt bijvoorbeeld heel overdreven geacteerd of juist heel realistisch. Let op! Realisme is iets wat ook te maken heeft met de cultuur van het land waar de film vandaan komt. In het ene land is bepaald gedrag normaal, terwijl dat in een ander land heel vreemd is. Acteren kan veel zeggen over het type/genre film. • Is de film serieus(drama) of juist humoristisch(komedie)? > Het genre van deze film is historisch drama. Een historisch drama of film is een filmgenre waarin een verhaal is gebaseerd op historische gebeurtenissen en/of personen. 3. Kostuums, make-up en props Kostuums, make-up en props kunnen je veel vertellen over de tijd en plaats waarin de film zich afspeelt. Props zijn objecten die een functie hebben in het verhaal en bijdragen aan de betekenis van een scène. Cautiva speelt zich af in Argentinië in Buenos Aires bij de adoptieouders van Christina en bij haar echte oma. • Hoe ziet het decor eruit: de huizen, de straten? Verschillen de decors van het huis van Christina’s adoptieouders en van haar oma van elkaar? Waaraan kun je dit zien? 4. Camerawerk Door de camera vanuit een bepaalde hoek te laten filmen, bepaalt de regisseur onze blik op de film en de gebeurtenissen in de film. Door bijvoorbeeld de camera vanuit een laag standpunt te laten filmen, ziet het beeld er heel anders uit, dan als je vanaf boven zou filmen. De regisseur heeft hier vaak een bedoeling mee. Ook van ver filmen of dichtbij filmen is zo’n keuze. • Wat zou de regisseur/cameraman hiermee willen/kunnen
!"##$!%&'()%#$*$/
bereiken? > Je kan bepaalde machtsverhoudingen aangeven door bijvoorbeeld iemand van onderaf te filmen, zo plaats je diegene als het ware op een voetstuk. De regisseur van Cautiva houdt het beeldend sober en evenwichtig. Hij drijft de spanning niet op met special effects of stunts. 5. Geluid Geluid is meer bepalend voor de sfeer in een film dan je misschien denkt. Er is een verschil tussen geluiden in de film en geluiden die over de film heen zijn gezet (bijvoorbeeld muziek). Bedenk maar eens hoe spannende muziek of juist hele rustige muziek het kijken van een film kan beïnvloeden. Ook bijvoorbeeld harde geluiden, zachte geluiden of geluiden die juist helemaal zijn weggelaten, beïnvloeden je kijken. Doe je ogen maar eens dicht tijdens het kijken van de film. • Wat vertellen de geluiden/muziek je over de film? > Er is niet veel muziek in de film verwerkt. We horen voornamelijk klassieke muziek waarbij de cello overheerst. De cello is gezien de sfeer in de film een goed gekozen instrument om de beelden te versterken. Het wakkert het emotionele, aangrijpende aspect van de film aan en raakt de gevoelige snaar bij de kijker.
Opdrachtsuggestie – na de film Schrijf je eigen filmrecensie: Het schrijven van een filmrecensie is makkelijker gezegd dan gedaan. Met alleen schrijven dat een film goed, slecht, mooi of spannend was, ben je er niet. Een recensie is een kritische bespreking aan de hand van goed onderbouwde argumenten. Een recensent beargumenteert waarom een film zo goed was. Hierbij kijkt hij bijvoorbeeld naar bovengenoemde filmwetenschappelijke aspecten. Onderdeel 1 Laat de leerlingen drie filmrecensies van één film verzamelen uit verschillende media. Verschillen de recensenten van mening? Hebben zij een verschillende stijl? Welke stijl spreekt het meeste aan en waarom? Onderdeel 2 Nu de leerlingen hebben gezien hoe professionele recensenten over film schrijven, mogen ze het zelf gaan doen. Laat ze een recensie schrijven over Cautiva waarbij ze gebruik maken van bovenstaande informatie over het schrijven van een recensie. De recensie moet 300-500 woorden hebben.
LAFF 2010 – Latin American Film Festival – www.laff.nl – info@laff.nl Deze lesbrief kwam tot stand in samenwerking met Filmfestival Open Doek.
