Antonia Lesbrief voor docenten
!"##$!%&'()%#$*$+
Antonia
!"#
(Tata Amaral, Brazilië, 2006, Portugees/Nederlands ondertiteld)
Het LAFF heeft als doel een algemeen publiek te betrekken bij de maatschappelijke, politieke, economische en culturele ontwikkelingen in LatijnsAmerika. Het bereiken van een jongere doelgroep speelt voor het LAFF een belangrijke rol binnen het festival. Film biedt uitstekende educatieve mogelijkheden. Zo komen jongeren op een leuke en leerzame manier in aanraking met de Latijns-Amerikaanse film. Deze docentenlesbrief vormt een leidraad bij de Braziliaanse film Antonia (2006, Tata Amaral). Deze film speelt zich af in de sloppenwijken (favela’s) van São Paulo in Brazilië en biedt veel mogelijkheden voor opdrachten en discussies in de klas.
De lesbrief bestaat uit: • achtergrondinformatie over Brazilië • achtergrondinformatie over filmtechnische aspecten • suggesties voor vragen (met korte antwoordsuggesties) en opdrachten, voor en na het zien van de film U kunt zelf een keuze maken welke achtergrondinformatie u wel of niet wilt bespreken en welke vragen en opdrachten u wilt behandelen. Hiermee kunt u de schoolvoorstelling vooraf
inleiden, achteraf bespreken en met de leerlingen verwerken in opdrachten en discussie. Het idee is om de leerlingen voor de filmvertoning voorkennis te verschaffen over Antonia en voor de film te enthousiasmeren. De aparte lesbrief voor leerlingen, met een synopsis van de film en een introductie op het onderwerp van de film, biedt hiertoe extra houvast. Deze leerlingenlesbrief kunt u voorafgaand aan de film uitdelen en bespreken, en naar eigen inzicht aanvullen aan de hand van het materiaal in de docentenlesbrief.
!"##$!%&'()%#$*$,
Mogelijke vragen – vóór de film • • •
Heb je eerder een film uit of over Latijns-Amerika of Brazilië gezien? Ben je wel eens in Latijns-Amerika geweest? In welk(e) land(en)? Had je eerder gehoord van favela’s en de leefomstandigheden daar?
Opdrachtsuggestie – vóór de film Internet-zoekopdrachten: • Zoek op internet naar een definitie van een sloppenwijk. • In welke landen naast Brazilië komen ook sloppenwijken voor? Noem er minstens drie. • Zoek op internet naar informatie over favela’s. Wat zijn de leefomstandigheden in de favela’s? • Zoek op internet naar informatie over Brazilië. Kun je wat vertellen over de economie van het land?
Achtergronden:
Bevrijde slaven vonden onderdak in geïmproviseerde huizen aan de rand van de steden. De industralisatie zorgde daarnaast voor een massale trek van het platteland naar de steden. Die groeiden hierdoor explosief, maar konden de stroom nieuwe bewoners niet aan. Veel nieuwkomers waren genoodzaakt woonruimte te zoeken in een favela. De favela’s van Brazilië kunnen gezien worden als het gevolg van de ongelijke verdeling van welvaart in het land: 10% van de bevolking verdient 50% van het nationale inkomen en 34% van de bevolking leeft onder de armoedegrens. De ongelijkheid is erg zichtbaar: in de steden zie je moderne westerse wijken met mooie woningen, luxe hotels, restaurants en winkels, maar tussen deze wijken zitten de favela’s ingeklemd. De meeste bewoners van favela’s zijn ongeschoold en hebben laagbetaalde banen zoals straatverkoper, buschauffeur, koerier etc. De wijken zijn een verzameling van lukraak naast elkaar geplaatste bouwsels, verbonden met een netwerk van straatjes, trappen en stoepjes. Sommige favela’s zijn door de smalle straten en steile hellingen niet toegankelijk met de auto. Hoewel het woord sloppenwijk anders zou doen vermoeden, zijn veel huizen in de favela’s geen echte krotten. Zodra bewoners een beetje geld hebben, steken ze dit in de opbouw van hun huizen en de wijk. En zo werden in de loop van de jaren de geïmproviseerde wanden vervangen door muren van baksteen, kwamen er soms verharde wegen, waterleiding, riolering, openbaar vervoer etc.
Brazilië Brazilië is het grootste land van Latijns-Amerika en één van de grootste landen van de wereld. Alleen Rusland, Canada, de VS en China zijn groter. Met een oppervlakte van 8,5 miljoen vierkante kilometer is het land 240 keer zo groot als Nederland en beslaat het bijna de helft van het Zuid-Amerikaanse continent. Brazilië is een westers land en maakte de laatste decennia snelle economische ontwikkelingen door. Het behoort tot de top tien van grootste economieën van de wereld en is dus zeker geen arm derde wereldland. Maar, er zijn wel enorme verschillen in de verdeling van de rijkdom. Brazilië kent een grote rijke bevolkingslaag en arme onderlaag. Een middenklasse is er nauwelijks. Het grootste deel van de Brazilianen woont in de miljoenensteden in het oosten van het land, zoals Rio de Janeiro en São Paulo. In deze steden zijn grote sloppenwijken, favela’s genaamd, waar de armste Brazilianen wonen.
Een afwezige staat De favela’s zijn een onderdeel van de Braziliaanse maatschappij waar men liever niet de aandacht op vestigt. Dus heeft de overheid vanaf het ontstaan van de eerste favela’s het liefst gedaan alsof ze er niet zijn. De wijken staan letterlijk niet op de stadsplattegronden, de straten kennen geen straatnamen. En voor wijken die niet op de kaart staan, hoef je niet te zorgen. Er is geen politie die de orde handhaaft, geen brandweer, weinig sociale voorzieningen. Scholen bestaan, maar staken met grote regelmaat wegens de lage docentenlonen. Voor de goede, maar dure privéscholen buiten de favela’s hebben de bewoners geen geld. De bewoners van de favela’s zijnhierdoor vanaf het begin aan hun lot overgelaten en moeten zelf zorgen voor hun veiligheid en bestaanszekerheid.
Leven tussen geweld Favela’s Denk je aan Brazilië, dan doemen beelden op van voetbal, samba, carnaval en mooie stranden. Maar wie aan Brazilië denkt, denkt ook aan favela’s. Ze vormen het bepalende gezicht van grote steden als Rio de Janeiro en São Paolo. De wijken waar de armsten en meest kansarme Brazilianen onderdak vinden, zijn verspreid over de steden en ingeklemd tussen de rijke(re) wijken. Zichtbaar voor iedereen, maar onzichtbaar op de stedenkaarten en de politieke agenda’s. Twee factoren zijn belangrijk bij het ontstaan van de favela’s en de problemen die hieruit voortkomen: de enorme sociaal-economische ongelijkheid in Brazilië en de afwezigheid van de overheid in de favela’s.
De Braziliaanse overheid zorgt niet voor wetten en veiligheid binnen de favela’s, daardoor hebben gewapende straatbendes de macht op zich genomen. Vaak zijn de leden van deze bendes jonge tieners en twintigers, soms doen jongere kindere ook mee. De bendes houden zich bezig met drugshandel, overvallen en kidnappings. Bendes uit de verschillende wijken voeren bendeoorlogen waarbij ze elkaar beschieten. Hierbij vallen vaak onschuldige burgerslachtoffers. De politie zorgt niet voor orde en veiligheid in de wijk, wel vallen ze regelmatig de favela’s binnen als er een bendeoorlog aan de gang is. Bij deze politie invallen worden er vaak onschuldige mensen opgepakt, en vallen er gewonden en doden.
Ontstaan en leefomstandigheden
Vicieuze cirkel
De eerste favela’s ontstonden eind 19e, begin 20e eeuw.
De favela’s zijn gevangen in een vicieuze cirkel van geweld. De
!"##$!%&'()%#$*$-
onschuldige burgers zitten er tussenin en vangen de klappen op. Jaarlijks komen er door deze strijd 30.000 mensen om het leven. Het dagelijks leven van de bewoners wordt regelmatig verstoord door hevige gevechten. Scholen en winkels moeten dicht, mensen kunnen niet naar hun werk, maar moeten zich schuilhouden, terwijl buiten de bendes en de politie de strijd uitvechten. Kinderen die opgroeien in de favela’s zijn de slachtoffers van de gevaarlijke en armoedige situatie. Het onderwijs is gebrekkig: vaak staken docenten omdat ze te weinig betaald krijgen. Door het gebrekkige onderwijs is het moeilijk voor de kinderen en jongeren om een baan te vinden die ze uit de ergste armoede haalt. Manieren om toch aan het favela-leven te ontsnappen zijn muziek maken en sporten. De sloppenwijken zijn hiermee een broedplaats voor artistiek en sportief talent. De film Antonia is daar een mooi voorbeeld van.
Nieuwe politiek In 2002 werd Luiz Ignacio “Lula” da Silva president van Brazilië. Lula is het eerste Braziliaanse staatshoofd uit de arme onderklasse: hij begon zijn carrière als schoenenpoetser op straat. Lula plaatste de favela’s na jarenlange politieke verwaarlozing weer op de agenda. Hij pleitte voor openbare veiligheid voor alle burgers, arm en rijk. Daarnaast wil hij de sloppenwijken officieel erkennen als stadsdelen. De straten moeten namen krijgen, de huizen nummers.
Mogelijke vragen – na de film • • • •
•
• • • •
• • •
•
Wat vond je van de film? Wat sprak je aan, en wat juist niet? Had je eerder een soortgelijke film gezien? Over bijvoorbeeld dezelfde thema’s? Waar gaat de film over? Waarom is de band zo belangrijk voor de meiden? > Omdat het de kans biedt op ontsnapping uit de huidige leefsituatie. Letterlijk en figuurlijk. Noem minimaal 2 onderwerpen die in de film aan bod komen. > Seksisme, racisme, armoede, geweld, vriendschap, jaloezie, hoop. Wat is de reden dat Lena de groep verlaat? Staat ze er zelf achter? Waarom doet ze het toch? Waarom werd het broertje van Barbarah eigenlijk op straat lastiggevallen? En wat was het gevolg? Waarom komt Barbarah in de gevangenis terecht? Wat schrijft Barbarah vanuit de gevangenis aan Preta? > Dat zij erachter is gekomen dat je je bed niet meer hoeft uit te komen wanneer je je dromen opgeeft. Wat vind jij van de uitspraak van Barbarah? Hoe loopt de film af? Heb jij ook wel eens een moeilijke keuze moeten maken? Omschrijf de keuze en hoe deze uiteindelijk heeft uitgepakt. Heb jij een droom die je hoe dan ook zou willen laten uitkomen? Schrijf hem op!
Opdrachtsuggestie – na de film Schrijfopdracht De film speelt zich af in een krottenwijk (‘favela’) van São Paulo. Het valt niet mee om in dit soort wijken op te groeien. • Waarom is het leven in zulke buitenwijken eigenlijk zwaar en gevaarlijk? • Wat wordt er aan gedaan om deze omstandigheden te verbeteren? • Wat zou jij er aan doen? Schrijf hier een kort opstel over. Gebruik voor het stuk ongeveer 300 woorden.
Achtergronden en vragen: hoe kijkt een filmwetenschapper? De filmwetenschap bestudeert alle aspecten aan een film die het tot een kunstvorm maken. Deze aspecten zijn bijvoorbeeld: 1. Het verhaal 2. Acteerwerk en genre 3. Kostuums, make-up, decor en props 4. Camerawerk 5. Geluid Hieronder een korte omschrijving per punt, plus enkele mogelijke vragen die u hierbij aan de leerlingen kunt voorleggen. 1. Het verhaal Net als een boek vertelt een film vaak een verhaal. Om erachter te komen hoe een verhaal verteld wordt kun je jezelf de volgende vragen stellen: • Wie is de hoofdpersoon en waarom denk je dat? > De hoofdpersonen zijn Preta, Mayah, Barbarah en Lena. • Met welke personage leefde je het meeste mee? Hoe kwam dat denk je? • Waar en wanneer speelt het verhaal zich af? > In een favela van São Paulo in de huidige tijd. • Wordt het verhaal verteld in chronologische volgorde? > Ja. • Net als een boek heeft een film vaak een onderliggend thema. Zou je aantal thema´s bij deze film kunnen bedenken? > Seksisme, racisme, armoede, geweld, vriendschap, jaloezie, hoop. • In de film wordt duidelijk dat leven in een favela niet gemakkelijk is. Toch schetst de film niet alleen een negatief beeld. Is het een film met een positieve of negatieve boodschap? 2. Acteerwerk Aan het acteerwerk is vaak veel af te lezen over de film. In sommige films wordt bijvoorbeeld heel overdreven geacteerd of juist heel realistisch. Let op! Realisme is iets wat ook te maken heeft met de cultuur van het land waar de film vandaan komt. In het ene land is bepaald gedrag normaal, terwijl dat in een ander land heel vreemd is. Acteren kan veel zeggen over
!"##$!%&'()%#$*$.
het type/genre film. • Is de film serieus (drama) of juist humoristisch (komedie)? • Hoe waarheidsgetrouw is het acteerwerk? Geloof je de acteurs, zijn ze goed gecast? > De makers hebben gebruik gemaakt van acteurs die zelf ook uit favela’s komen. Ook zijn zij in het echte leven werkzaam in de muziekbusiness. De actrices acteerden dus vanuit hun eigen ervaring, dit draagt bij aan het realistische beeld van de film. • Welke genres kun je in de film ontdekken? Een muziekfilm, maar ook een sociaal drama. > Het is een muziekfilm omdat het onderwerp van de film muziek is, tevens wordt er met de muziek een bepaalde sfeer bepaald. Het is een sociaal getint drama omdat de film gaat over een groep meiden die het niet gemakkelijk heeft (drama) en deel uitmaakt van een minderheidsgroep (sociaal). 3. Kostuums, make-up en props Kostuums, make-up en props kunnen je veel vertellen over de tijd en plaats waarin de film zich afspeelt. Props zijn objecten die een functie hebben in het verhaal en bijdragen aan de betekenis van een scène. • Antonia speelt zich af in een favela van São Paulo. Hoe ziet het decor eruit: de huizen, de straten? En de personages? > De film is opgenomen in de straten van Vila Brasilandia van São Paulo. Om een zo realistisch mogelijk sfeer in de film neer te zetten is er gefilmd in de huizen en op de slechte verlichte en onveilige straten van deze wijk.
4. Camerawerk Door de camera vanuit een bepaalde hoek te laten filmen, bepaalt de regisseur onze blik op de film en de gebeurtenissen in de film. Door bijvoorbeeld de camera vanuit een laag oogpunt te laten filmen, ziet het beeld er heel anders uit, dan als je vanaf boven zou filmen. De regisseur heeft hier vaak een bedoeling mee. Ook van ver filmen of dichtbij filmen is zo’n keuze. • In Antonia zie je veel shots van de personages van dichtbij. Wat zouden de regisseur en cameraman hiermee willen en kunnen bereiken? > Door de cameravoering krijg je als kijker het gevoel dat je tussen de personages van de film begeeft, door de camera die voortdurend dicht op de huid van de personages zit. 5. Geluid Geluid is meer bepalend voor de sfeer in een film dan je misschien denkt. Er is een verschil tussen geluiden in de film en geluiden die over de film heen zijn gezet (bijvoorbeeld muziek). Bedenk maar eens hoe spannende muziek of juist heel rustige muziek het kijken van een film kan beïnvloeden. Ook bijvoorbeeld harde geluiden, zachte geluiden of geluiden die juist helemaal zijn weggelaten, beïnvloeden je kijken. Doe je ogen maar eens dicht tijdens het kijken van de film. • Wat vertellen de geluiden/muziek je over de film? > De muziek vormt een belangrijk onderdeel van de film, niet alleen omdat deze film over een rapgroep gaat, maar omdat er met de muziek een bepaalde sfeer wordt neergezet: die van de hiphop en straatcultuur.
!"##$!%&'()%#$*$/
Opdrachtsuggesties – na de film 1.
Schrijf je eigen filmrecensie
Het schrijven van een filmrecensie is makkelijker gezegd dan gedaan. Met alleen schrijven dat een film goed, slecht, mooi of spannend was, ben je er niet. Een recensie is een kritische bespreking aan de hand van goed onderbouwde argumenten. Een recensent beargumenteert waarom een film zo goed was. Hierbij kijkt hij bijvoorbeeld naar bovengenoemde filmwetenschappelijke aspecten. Onderdeel 1 Laat de leerlingen drie filmrecensies van één film verzamelen uit verschillende media. Verschillen de recensenten van mening? Hebben zij een verschillende stijl? Welke stijl spreekt het meeste aan en waarom? Onderdeel 2 Nu de leerlingen hebben gezien hoe professionele recensenten over film schrijven, mogen ze het zelf gaan doen. Laat ze een recensie schrijven over Antonia waarbij ze gebruik maken van bovenstaande informatie over het schrijven van een recensie. De recensie moet 300-500 woorden hebben.
2. Een maatschappijkritische raptekst schrijven De vier vrouwelijke rappers vertellen hun verhaal door middel van rap. Aan jou de eer om je eigen raptekst te schrijven. Voorwaarde is dat de tekst maatschappijkritisch is, dus dat jij iets aankaart waar jij je vraagtekens bij zet. Misschien vind je het vervelend dat mensen hun afval gewoon op straat gooien in plaats van in de prullenbak of ben je het zat dat iedereen het altijd maar over ‘de allochtonen’ heeft? Schrijf erover! De tekst schrijf je samen met drie andere klasgenoten. Het gaat er bij deze opdracht om dat jullie je eigen mening over een bepaald onderwerp uit de film over gaan brengen aan de klas. Denk aan onderwerpen als: racisme, armoede, geweld, seksisme en vriendschap. Wanneer jullie een onderwerp hebben gekozen ga je op zoek naar allerlei woorden die hierbij kunnen horen. Maak gebruik van je eigen ervaringen: dat zijn dingen die je zelf hebt meegemaakt, hebt gezien of hebt gehoord. Met deze verzameling aan woorden en zinnen schrijf je de zinnen voor de raptekst. Het is misschien handig om uit te gaan van een ritme van een bekend rapnummer. Schrijf de zinnen op het ritme van het nummer.
LAFF 2010 – Latin American Film Festival – www.laff.nl – info@laff.nl Deze lesbrief kwam tot stand in samenwerking met het IFFR, International Film Festival Rotterdam.
