van technischkunnenvereistedat dat buiten de Europesebevol_ kingsgroepeigenlijkniet goedhuulbuurrus. Maar het alternatief,altijd maar handschriften blijvenoverschrijven, wasevenminaanvaardbaar. Gelukkigl<wam de oplossing'et op tijd. Het procédévan steendruk, ontwikkeldin Duitsrandourih.t .ind uun creáchttiend";.;;;;.,. Alois senefelder( r 772-rg34),brachtalleoprossing"r-r i, ez" r.*.. u., bood eenesthetisch unr-ruuuríbuu. p.oá.rti, want ko. zonderor'bleemde.geschreven letter r.produ....;, ;; ;;;k;;;;;"ït ; door middel van eeni. technisch"rin t t ;ir-k';";;;;àlï;i" ductieproces.De voortzetting van a",t"""à. "ti.t J;íà;;ïf*;ïi, ."" techniekdi: op dit momentioor de productie van de meesteboeken in de wereld wordr roegepast. In Európaheeftde r,".ná..rï, àiil,t o grafie,bredetoepassinggcvondeni,r d'eproductie ,"" t.;ià.rri; Burren.L,uro.pa is de steendrukin de negentiendeeeuwen her 111::] Degrn van de twlntrgste eeuweenveereebruiktetcchniekgeworden voor boekproductiellu nret nu-. Irluiollko, Eglpte, Turkije, Iran, centraal-Azië,I'dia en Zuidoost-Aziëheeftci.1t .narur. il;;;. gentiendeeeuweener)ormevlucht genomen. Voor het makenvan kleinereoplagin van niet_courante werken wordt, en niet alleenin Indoneiie,"gebruik gemaaktt"" r"al-áp, eermachines' Fenorigineel_handscËrift, of Ëengo.a. rotàLopi"ïuurvan, d,ientdaarbij arsrnodelvoor productie op Ëesteiri"t. i.irià ai. vooralfunctionere' in eenoraletiaditie worden 'iet zeldenvermeir clcvorm van muziekcassettes. Van het ,.riptori.r* ,run 11Svut_a1Sa Ida I Gde Carrain Onll_1f,".,o,.dat alseindproducthanJsáh;,fr;,;'"p palmblaclIevert'is bekerd dat somstekstËn tijdensorot. uÀo.á.*rrt door hun aLlterlrop birndwerclenopgenomen, en dan vervolgens door de k.piisr tli,.j,rcbarrdcnafluistËrde,'olrnrn"t ir.i""?-ï chinewas,op palrlblaclovergebracht ""n *".J"r,.
2B
CATALOGUS en grammatica's Woordenboeken Woordenboeken en grammatica's staan enerzijdsaan de basisvan de studie van taal en literatuur, trlaar kunnen anderzijdsslechtshet resultaat zijn van een jarenlangevertrouwdheid met en bestuderingvan diezelfdetaal. Aan het begin van de traditie van woordenboeken samenstellenstaan meer of minder uitgebreidewoordenlijsten opgesteld door de eerstereizigers,zoalsdie van Frederick de Houtman, soms vergezeldvan dialogen en beknopte grammaticale aantekeningen. De eerstepublicatie die een echt Maleis woordenboek genoemd kan worden is die van Caspar Wiltens en SebastiaenDanckaertsin 1623, Vocabularium,ofte Woort-boecknaer ordre vandenalphabetin't Duytsch-MaleyschendeMaleysch-Duytsch[... ] (catalogusnr. 2). Gedurende de zeventiendeen achttiendeeeuw zouden nog met enige regelmaattweetaligewoordenboeken verschijnen,terwijl de negentiende en twintigste eeuw een explosievan dergelijke publicaties voortbrachten. De negentiendeeeuw was ook de periode waarin voor het eerstwoordenboeken van andere Indonesischetalen het licht zagen, meestal van de hand van afgevaardigdenvan het Nederlands Bijbelgenootschap,zoalsvan het favaans,Batak, Buginees,Makassaars, Balinees,Sundaas,Madurees en Minangkabaus.Vele daarvan zijn tot op de dag van vandaagttog niet vervangetldoor modernere. Het eerstemonolinguale, of verklarende,Maleise woordenboek is de, weliswaar onvoltooide, al eerder genoemde Kitab pengetahuanbahaso van Raja Ali Haji. Pastijdens en na de Tweede Wereldoorlog krijgt zijn initiatief op wat grotere schaalnavolging. De lexicograafW.J.S. P o e r w a d a r m i n t a( 1 9 0 3 - 1 9 6 8 )s p e e l td a a r i n e e n c e n t r a l er o l . N a d a t h i j al in 1939 een van de zeer zeldzameééntaligewoordenboeken van een regionaletaal, het )avaans,had gepubliceerd,en in 1950 in samenwerking rnet A. Teeuw een Indonesisch-Nederlandswoorden'Algemeen Inboek, zag in 1952 zíjn Kamus utnum bahasr Indonesia donesischwoordenboek' het licht. Verscheideneeditiesvan dit woordenboek zijn in de loop der jaren verschenen,en het wordt ttlt op de dag van vandaagherdrukt. Pas in 1988 verscheende door eetl team van het Nationaal Centrum voor Taalontwikkeling en Taatlcul29
tivering te Jakartasamengestelde opvolgervan Poerwadarminta's 'Dikke Van Dale',de KamusBesarBahctsa Indonesia'GrootIndonesischwoordenboek',waarvanin 2001eenderdeeditieis verschenen. Aan de basisvan eenMaleisischééntaligwoordenboekstondook een Indonesisch taalkundigeen filoloog.Teuku Iskandar,in 1958in Leiden gepromovecrd, publiceerde in 1970de eersteeditievan de KamusDewan. Grammatica'shebbenaltijd minder de aandachtgetrokkendan woordenboekenen velenlijken een aangeborenafkeerte hebbenvan zowelde term als de werkendie schuilgaanachtereentitel die het woord bevat.Maar onontbeerlijk alszij zijn voor begrip en studievan eentaal en zijn literaireproductenheeft eenaanzienlijkestroom van dergelijkepublicatiesin de afgelopeneeuwende boekenplankenverrijkt. Allereerstgedurendede zeventiendeen achttiendeèeuw, toen de domineesin Indië de grammaticale kennisnodighaddenvoor het vertalenvan de bijbel.Het hoogtepuntdaarvanwasde voor zijn tijd excellente grammaticavan Werndly in 1736(catalogus nr. 4). Net als bij de woordenboeken warende negentiende en twintigsteeeuween uiterstproductieveperiodevoor de produktievan grammatica's van zowelhet Maleisalsvan de anderetalen.De belangrijkste is ongetwijfeldCh.A.van OphuijsensMaleische (1910)geweesr, spraakkunst die door zijn wijde verspreiding in het onderwijshet standaard-Maleis,en daarmeede daaropgebaseerde nationaletaalhet Indonesisch, wezenlijkheeftbeinvloed.Na het uitroepenvan de Indonesische onafhankelijkheid publiceerde SutanTakdir Alisjahbana( 1908-1994) zljn Tatabahasa baru bahasaIndonesia( 1949-1950),'NieuweIndonesischegrammatica'die tot zekerin de jaren tachtigveelvuldigwerd gebruiktin het onderwijs.De opvolgerervanwasde in 1988,gélijk 'Groot met het woordenboek',verschen en Tatabahasabakubahasa 'Standaardgrammatica Indonesia van het Indonesisch' onder redactie van Anton Moeliono. indeMaleyscheendeMadagaskarsche ll) Spraeckendewoord-boeck, talen,met veleArabischeendeTurcschewoorden.Inhoude"nde twaelf tsamensprekinghen indeMaleysche endedrie indeMadagaskarsche sprakenmet ollerhandewoordenendenamen,ghestehnaerordrevandenA.B.C.allesint Nederduytsch verduytst.Nochzijn hier byghevoecht
de declinatienvan velevasteSterren,staendeomtrentdenZuyd-pool, voor desentijdt noytgheslen.Sonderlingnut voor de ghenedie de endeniet min vermakelickvoor Landenvan Oost-Indienbesoecken, alle curieseLief-hebbersvan vreemdicheydt.Alles ghesteldt,gheobdoor Frederickde Houtman van Gouda. serveert,endebeschreven Bibl.Thysiana577 Amsterdam1603.[viii], 222, lxví) pp. Leser'is in goetwillighen den gericht'tot í De Houtman'svoorwoord onderteeigenhandig de Houtman Frederik door veelexemplaren gedeeltestaannog een kend. Aan het eind van het lexicografische Lofdicht en tweesonnetten.Daaropvolgennog de resultatenvan de 'Hier naevolgheneenighe observaties: Houtmansastronomische vasteSterren,by Frederickde Houtman int EylandtSumatraaen't Landt met bequameInstrumentenverbetertendein ghetale v e r m e e r d e [r.t. . ] ' . 't 12)Vocabutariumofte Woort-boecknaerordrevandenAlphabetin endeMaleysch-duytsch Duytsch-Maleysch 1...)'Eertijtsten deelegheWiltens Caspar componeertby den Eerw. [. .. ] endenamaelsoverdoor Sebastiawtgegeven ende gebracht in ordre sien,vermeerdert, num Danckaerts.Waer by achteraennoch gevoechtziineenighe woorden,die seerghemeynzijn PortuguyscheendeTarnataensche 't endevermenghtwerdenonder Maleyschinde Eylandenvan Amboyna,MoluckenendeBanda.Item noch eenighemanierenvan spreeckendie seernoodich endeproffijtelijck zijn te wetenvoor den tale,sooalsseinde plaetsenvoornoemt ghenendie de Maleysche ghebruycktwert begheerichzijn te leeren.Als medeeenigheGrammaticaleobservatien,niet min dienstlichtot lichtichel't endeclaer's he1t,alswel to groot proffijt streckende. Gravenhage1623. lvl, 1406 Bibl.ThYsiana 119, [xix] pp. 'Aenden clc Leser' schrijft Christelijcken gericht In zljnvoorwoord, J 'In Danckaertso.m.: voughendat mijn bewerkerSebastianus 't hier eenperfectofte ooghen-merckin minst niet en is gheweest sulrverMaley'tschgheschriftete stellenendete corrigerenhet geneilat alreedeby d'HeerenA. ReulendeF. Houtman gedaenwas'maar 'tghenewy noodichdochtete wesen hebbesimpelijckenghesienop vandeeereendeleereChristi (daertoe, als tot de voort-plantinghe gheseytis, de milt-dadighenGodt eenengoedentoe-ganckverleent 31
fY'
1
|
V t.lcatruJ.anunl, t_lF r "6,
Wffi*saf-fuss sktrs&rr &rhfs
Sanbgrï.3{lpft$be r ln r ffilrLrÍrh-ff,1íepol$s r cflnc#}al*pirbhrprfcgbdrig rrrrÍr{h.rrrí"WutrfÍ,fir:oeit crrocUt+,rfroirql"iifil firbr't,rnbrr,&.rr r JfrÊatrnírt'l ued*'rratï3lrpríe hnásrUril.idrilïii'
#egtr1gg Écrï-hrrk berr#erhu: *berumscllttftt WÈ L:ríf rÍ \l lllLi' ; ê!rïl: ,íltftll: nthr ttaln.lrio ourr{;rll. i}f ililrgr0r{Í/ m fr;blf $f l,]irlflïÍ f r tbf ïuÍgrgrbflt hs$: ie :*:ïr:. r, : f, lJ;ri ;( I r, ":L "
lboer lltrrnr$trt*nr nor$ Sfbofrbfirltx,cfirrgbepcnuqrrr íctre
'ffi,',ili,ï;*:ffi jl*ï,l,iijil*, ?i,?:Ë,ffi fl#í,ffirff"ïfi l'rn ftrbe8rn,l,i.5 re!finuebrrntgÍerrt,rrtirrcn J*n Íulrf fkfilr àrr{rrr nssbrcb srlbrËroff$fr}l}rftign reïuerrn bóo: berr" ghrnenbiear $?,llrf frl1traíel focaïfle urilr plar$eu $ils)nocr rrr 0pcutoï",*;frr O*í*rrirg ryn ",
Á l s n : e r 1 r e r , . . it . $ r ^ a m w a r v r a a f ub l n , . ' a t * t n r r { ! , . . ; l r 4 " r , t f i . i cth, , r i : q i : . r : a i ) r ' \ '|t, i t l ( , , n ( . r 1 \, ,l . a l i r , , r . rl L r r Ê r r , a rf í { ; : f r ï : .d } r r l k t r , , i r "
'.*&. ií ltl"i.?i"t;1 lt{i,i:í1:. t $ F , i l * t ï r i * t r ; * i c l r b r { f f l 6 h e t t . ï r à t í :tr!1, i ! i t l l Ë i i l i L } r r r . . L r r S i r t ! -r,i f q U t l i L l ; i ! l1 1 . ï g i l k J\ Í ] : b n t n r r d S : t l í h f r E b _ u r h r l l e p : r l l g . i : " '
t l r r e6 x 61 1 , 1 1 u &ucri r c r i r t " } , n , r e, ' ' , ,
[2] SebastiaanDanckaerts'uitgave van het vocabtilarium d.oor Caspar Wiltens . 's Gravenháge 1623. Bibl. Thvsiana 1406 )z
heeftendemijns oordeelsdeseVocabulariasooalsegesteltzijn seer voorderlijcksullenwesen.)'De grammaticale observaties, aanhet eind van het werk, zljn in het Latijn gesteld.Zij behandelenvooral de functie en betekenisvan de voor- en achtervoegsels. Cum aliis [3] DictionariumMalsico-Latinumet Latino-Malaicum. quamplurimisquaequartapaginaedocebit. Operaet studio Davidis H a e x .R o m a1 6 3 1 ,1 7 ) , 7 2 , 7 5[,1 ] p p . 8 7 7C 6 : 2 in dezelfdeband is het Georgisch-Latijnse woordenJ Meegebonden boek door StefanoPaolini (Rome 1629\. David Haex schrijft zijn opdrachtaankardinaalFrancescoBarberini dat hij dit werk heeft samengesteld ten dienstevan zendingsactiviteit in Indië, en dat hij ruimschootsgebruikheeft gemaaktvan het werk dat de eerdere,Hollandse,lexicografen hebbengedaan.Uit het werk zelf is duidelijk dat het VocabulariumvanWiltens en Danckaerts ('s-Gravenh age1623,catalogus nr. 2) eenbelangrijkebron geweestis. [4] Maleischespraakkunst.Uit de eigeschriftender Maleiersopgemaakt.Met eenevoorreden,behelzende eeneinleidingtot dit werk,en yan tweeboekzalen eendubbeldaanhangsel vsn boeken,in dezetalezo van Europeërs, alsvan Maleiersgeschreven. Door GeorgeHenrik Werndly.Amsterdam1736.lxviii,357,[xxiii] pp. 8 5 9F 1 7 'boekzaal' bedoeltWerndlyeengeannoteerde bibliografie.In í Met zijn eersteboekzaalbehandelthij de 'Maleischeboeken,door Europeërsin die tale geschreven'. Dit zijn, naar zichlaat aanzienvooral Christelijketeksten.De tweedeboekzaalbevat'Boekendoor Maleiers geschreven'. Dit is eenlijst met 69 titelsuit de Maleiseliteratuur,veel hikayats,maar ook allerleiandere,vooral godsdienstige teksten. Werndlyvoegtdaaraaneenkorte paragraafover de praktischemoeilijkhedendie zichbij het vcrzamelen van Maleisebockenvoordoen toe (pp. 356-357):'Behalven dezezyn'er zerkerlykvry meerboeken van de Maleiersgeschreven, welketot myne kennisseniet zyn gekomen, terwijl de gelegenheit om zulkeboekente bekomenzichschaars opdoedten wel voor eerstom dat de Maleierstot dus verregeneanderedan met de handt geschrevene boekenhebbenwelkenooit zo overvloedigte bekomenzyn alswel de gedrukteboeken;ten tweede om dat men seldenvan eenMaleiereengoedboekte leenkan krygen 33
DICTTCThIARTV&& ï\'ÍALAt*flArÏb{\rhl
&$AilKï${:FïK
$pKA.&KKï*ïN$K ilic cl* *ig* {iktificrr ti*r $$*ï*i*rs *;:rg*mx*kr3 À 3 c ; * * . r:
LÀï
ALAIC\IKï
CY
$ w,{À,ÍFIí".RJ-lf l"t
vL)#R.fr"ïïï)3ïbr, *es* r*Jsid;xg l*i dis w*rÀ, Ss$ef,ss$alq ' l.rl!
qudrts pcgírr* ed.o*bit.
I)*hi:*id Á*r:h;rxu{ii s V*x twe*
Opera& {tudio
V ï D T S H A H , X .
ftll
K * K K K - E L K N
Àkn $p**ew*rs ds.sef*S xs 've* Jïer*prsrsu a{s 'uan ^ÈfclcrerJ$t'/ry'rrr';r}L l)*qr
su{}R$S l-{s}dRlï{,wa&}'ï;X-Y-
"
i
'l'c
Apud ÍcÈprr-* r,,:,'Ï.,-Ï-,f;
. ni.ilc.x x s {"
;).
';
Á3lSTËltD
, rpr rr', iir F À. íJrrcr - r lr;t"irri.l"r,: llrrr;i \.rp,r1c J\ i r ; i l r s . , , * r u k l c . .I ' i n
.\:TJËCS\
Ërr,ryilin" Srperior*rn I J J
[3] David Haex, Dictionarium Malsico-Latinum et Latino-Malaicuttt. Rome 163l (877C 6:2)
spraakkunst. [4] G.H. Werndly,Maleische Amsterdam1736(859F 17) 35
uit vrezedat het wederomgevenzou vergetenworden, of dat zv het zelfwillen gebruiken;tenderdeschoonilen al no.aïo.t "..rr.Ë., kon te leenkrygenheeftmen artydtgeengeregenheit o-ïur r.É,. kunnen afschryven;enten vierder"án."ï ieáandt a. g.t"g."n"it heeftva.neengoedboek te leen te krygen en eengoedeí r.Ëryuà, uu., de handt te hebbenkomt het hem eveïwernog aitydt niet gcíegen de zwareonkostendaarvan.tedragenom den ,.Èry.rá.rroo, u._ in.ï beidt te belonen.'werndlyroepl zijn lezersop nieuwe,tot áan toe onbekende,Maleisetekstente beschrijvenen^beloofti"r. À.ii.ra. ín zijn boekzaalop te nemen:'... en dan zardaardoor hoe lans;r hoe meer openbaarworden dat de Maleiersgeneonbeschaafde uol["."., zljn maar dat taal en wetenschappen onàe, hen bloeien.,
ï,': ; ,i iii:li::::e
", :
-
{iiirii:if
[5] Rajl Ali Haji, Bustanol-katibinli-al-sibyanal-muta'allimin,artijuru tulisbagikanak-kanaíyanghendakmenuntut fla,perkebunan berladjarakandia.Singapurá,:Bt0 [18921.72 ip.,lithografie.
:;:ii:ii ii:j:
:
-
í Gedrukt in de drukkerijvan ar-HajMuhammadb. ar-Haj t:iiuo." al-HajArsyadal-Jawi te Singapore.be tekstis, zekerin het begin, gestructureerdnaar het voorbeeldvan eenArabischgrammatiiaal (illusrratie leerboekje op p. 20). [6] Aug. Hardeland,Dajackschdeutsches wórterbuch.Bearbeitetund hera_usgegeben itn Auftrageund auf Kostender Niederrandischen BibergesellschaJt. Amsrerdam1859.viii,63g pp. g0l C g J rn zijn voorwoord legt Hardelanduiiwaarom hij dit werk heeft 'Gott samengesteld: der Herr lassedurch dieseBuéherden Dajacken BorneoseinigenNutzenentstehen. Er gebeesallen,welchediéselben zum Erlernender dajackschen sprache"gebrauchen, dasssiediese sprachezu seinerEhre und zur Seelens"eeligkeit a.r urÁ"n ó"j".r.." gebrauchen.' Dit woordenboekis eerdereerïencyclopedie dan'ee' lijst met corresponderende woordbetekenissen. velebajakr; ;;krgebruike'en magischeprocédéswordener uitvoerigi"i"r.nr.u.rr. I7] Duits-Dayakregisterop Hardelancls woordenboekdoor p.H. Handschriftop papier,4ggpp. f onker-Lapère. Or. 7 127
woordenboek door C.F. [8] Deel 1 van het grote Javaans-Nederlandse Winter & J.A. Wilkens, eersteversie (Or. 2250 A, fla, detail)
37
, 1
.
t:' , \ 1
/
, : '
1t
' li'
\
,
l
l
j,
l
z
'
'"{3
'3
{
,À!
I
r . - 1It ''tr;;,:l:"1t;t1 ..,;j|,i : t 1 r ' l j
t:
1 ";
.
t*.j
í't't':".r.,
í Veel oudere woordenboeken zijn voorzien van een registerin cle omgekeerderichting, maar Hardeland had zo'n registerniet aan zijrr woordenboek (Amsterdam 1859) toegevoegd.De maakstervan het registerwas de weduwe van de taalambtenaar,en latere hoogleraar, . e t a a n d e e l d a te c h t g e n o t e sv a n g e l e c r ] . C . G . J o n k e r( 1 8 5 7 - 1 9 1 9 ) H den in hct vervaardigen(niet zelden in opdracht van hun man) van afschriften,transcripties,registers,e.d.,hadden mag niet worden ot-tderschat. [8] De eersteredactievan het grote favaans-Nederlandsewoordenb o e k d o o r C . F . W i n t e r ( 1 7 9 9 - 1 8 5 9 )e n l . A . W i l k e n s ( 1 8 1 3 - 1 8 8 8 ) .
O r . 2 2 5 0A Handschriftop papier,26 delenin folio. van het woordenboekis onder toezichtvan í De eindredactie van welkeversieook een vervaardigd, I.G.H.Gunning(1856-1914) (Or. 3069). wordt in Leiden afschriftbewaard
1 .? t 1 t. , - t 7t.,,7,
%,'t:
/,.à".;t x.7 "
'J"i{,13.$eY. \ t,llrL.I \*"/t
[9] Maleis-sundanees woordenboekdoor Arya Kusuma'ingrat,de regentvan Cianjur,voltooidin 1g57.(Or. 2033) 3B
de woordenboekdoor Arya Kusumaningrat, [9] Maleis-Sundanees regentvan Cianjur,in december1857voltooid.Papier,|avaans schriftin Cerbonstijl, 109ff., met colofonin Arabischschriften een Or. 2038 postscriptumin Latijnsschrift. J Het woordenboekis naaronderwerpgeordenden bestaatuit 173 fasal.Hetpostscriptumin syair-vorm(in kalligrafischLatijnsschrift door E.P.Wieringa, is uitgegeven met goudinktgeschreven) (1998), pp. 236-238. Catalogue 'Maleisch Madureeschwoordenboek. fï., 1858'.Parpier,40 en [10] Or.5563 Latijns,Arabischen Madureesschrift. j Het woordenboekje is in 1858door G.H. Lucardievervaardigden Iederepaginabestaataar-raanA.C.Vreede(1840-1908). aangeboden vankelijkuit vier kolommen:Maleisin Latijnsschrift,Maleisin Arabischschrift,Madureesin Latijnsschriften Madureesin JavaansMadureesschrift.Het woordenboekis niet geheelcompleet. en SoenNederduítsch f 11] W.A.P.Roordavan Eysinga,Algenteen en otteigenlijke in hunne de woorden bevottende àaaschwoordenboek, BrtiBantam, welke in die woorden, van met aanwijzing zin, eigenlijke dan in de Preangerlonteflzorgen Cheribonanderswordengesproken 39
f{2,," .4r z rl
t
t h ,t, t ,/ tr'/ *,
,l
,1'r nr**r-tr."í
1\;cïïlrnborh*, ,6***.ík;""#:Í:;
l,:
".
".?';; _
-*..2_:r"..,,.:dt
W$t1r;1:;ffi. D CICISr .à: t{.,r, a ,/
van die,welketot deHooge-taalbehooren. den en met onderscheiding hoedanighetzelve Zijnde schierelk woorddoor eenvoorbeeldtoegelicht, en Italiasnschkarakter, in degesprekken gebruiktwordt.In Javaansch met euntooningtevensvan de talenwaaruit velewoordenontleendzijn. NBG 362a-c Batavia1847.3 dln. versiewordt in LeidenbeJ Eendoor de auteurin 1854omgewerkte waardalsNBG 359. oflava. Bata[12] lonathan Rigg,A dictionaryofthe Sundalanguage Genootschapvan via 1862(Verhandelingenvan het Bataviaasch Kunstenen Wetenschappen, dL.29).xvi, 537,v pp. O.L.G.Y 2a:29 eerderestudiesen woordenboeken, í Rigg gebruikteverscheidene zowelvoor wat betreft de Sundasetaal,alsvoor het identificerenvan leenwoorden. Vrij uitzonderlijkis dat hij zijn tweeinformantenbij naamen toenaamnoemt,Ki Gembangdie rond 1850in het westen en RadenNataWivan het gebiedrond Bogorverhalenreciteerde, raja,die in 1854samenmet Rigghet gehelewoordenboeknog eens op de correctebetekenisvan moeilijkewoordenheeftdoorlopen. woordenboek. [13] H.N. van der Tuuk, Kawi-Balineesch-Nederlqndsch Batavia 1897,1899,1901,1912.4 delen. 8 9 8A l 2 - r s J Eenpostumepublicatie.Van der Tuuk stierfop l7 augustus1894 in Surabaya,terwijl nog maar eenklein deelvan het boek in proef gereedwas.Dezestukkenwerdenin Van der Tuuks huis en in de safevan de residentvan Singarajaaangetroffen.De delen l-3 zijn uitgegeven door ]. Brandes(1857-1905), deel4door D.A. Rinkes.De had honderdenplatendie Van der Tuuk door Balinesekunstenaars latenvervaardigen ter illustratievan het woordenboekzijn in 19861987door H.LR. Hinzler in facsimileuitgegeven en uitvoerigbeZie illustratieop p. 17. schreven.
w *.m"
Il l] W.A.P.Roordar ,r::::::i àaoi,h*oo,i;iii,[.;:ïÏli"ï?,^J!,{;,,K{{ïá";,:f 40
4l
v o { L )[ . t
- 1 " f t . w w " Y , T - " 9 3 Y
$fj"5li.i
'
í R I N 'à:tlan4*
Bijbelvertalingen
{,,.titTrít? r \.uïS.
irz ae fztjTt4r't1ï:r,.
godtsdiensts, bedesopenbaeren [13a]FranchoisCaron, Voorbeeldt de wet van deXII Articulendesgeloofs, stsendein de verhandelinge 't defeest-,bid- en danck-texten, Godes, gebedtdesHeeren,mitsgaders opAmboina,in 40praedicatiën tendienstederinlandtseChristenen gestelt.TsjereminacanpcgatryagaLnnn,itoula eenvoudelyck nrcngqrtinjaderi artigo XII deripitsajahan,sabdaAlloh, Mintahan-doq daanpoudjihan,gouna tunn,lagi Issinjaderi hari raja raja,sombayang parracarra rewajat1...1. di Ambon,beratordalam40 orangNassarani 114586 Amsterdam1693.fxviii],66,185pp.
ti,
13 1l', "l!"'1 ,it ZL'ï t {: T":í..,í:. T; }} ï. ti {) t:_í. r} t} '; t1 t) ít Vi T" '1 L; {? í:, t, 'r. {.} {). ïi ti- T} "{ 1} "} L * ti t:. L:.& t, :,i1, t\í:4r;áj".:,:,a ! ) l ' .t i ] i ' l , r i , 1 . 5 í n j t ] " . T ' i \ f l . : j . rtzri':rt',Leluit:l:tritirl.)1*lzttzar*h*lt:tz1r,jtjajtl?/?rl).:;rar.tr..r,,rr,r,:":rrirlrirli' à.al ï!
s
%
a .
:
{t .t"
tt
/.1
t
t
íí
,t
.:,
t'.
*,
At;,.í...
T f i J f . ; í { ï : " } í i } \ A
C
&
W
T í:,. {} .\ ", (,
ri
-l
í Een Maleisevertaling, in Latijnse letter, van gebedenvoor alledag d o o r F r a n g o i sC a r o n ( 1 6 0 0 - 1 6 7 3 ) d, i e t o t z i j n d o o d ' b e d i e n a e rd e s Goddelycken Woordts'was te Ambon. Hijheeft ook een kleine catechismus naar het Maleis vertaald, getiteld: De wegh tM den Hemel, aengewesen in eenkleyn Vraegboecksken 1...], Amsterdam, z.j.
e. W ?"€ p",
i : . . , ,: : ; r . r ' ? i . . : " 1 : ( . :
t p : lÍ ,t j í ; { } r \ 1 j t$ r . . í q t I ' r t . i \ j , r t A ? 4 , $,4 l).1 A t. t. tí. : í í \ ï . r H . t 1 . J- t ) r ï . !
?.U.1 ;i,
í6&zYiJk ïlrlLí ííAíL'í*tlX.3i:?lfi.t1;lí.r:.t:? tlt.,;2x utortt 7.zii1*ít
,Ji lqí,2r.'
t,,rrr).-;lt.r,L;;;
Ja) Al-Kitab is-ittt, segalasurat Perdjandjian Lama dan Bshsru. Aías titah dan belandjatuwan yang amat bangshawandan maha nruliya Yakub Mussil guwernadawr djenerctltertera pula. Di-bandar Batawiyir, 1 7 5 8 .- 6 d l n . : I - I V : A l - K a w l a l - a t i k .V - V I : I n d j i l a l - k u d u s .1 1 3 4F l - 6 J De Bijbel in het Hoog-Maleis. De vertaling werd begonnen door Melchior Leydeckeren werd voltooid door P. van der Vorm. Deze uitgave werd verzorgd door j.M. Mohr en H.P. van der Werth, res'bedienaren van het goddelijke woord' in de Portugesc pectievelijkde en de Maleise gemeentenin Batavia.Zij schrevenook het voorwoorcl in deel V, in het Nederlands.Alleen deel V heeft een echtetitelpagina, op basiswaarvan bovenstaandealgemenetitel, die men vaak in biblio t h e e k c a l a l t r gt ie g e n k o n t s ti s g e r e c o n s t r u e e r dl r: t j i l a l - k u d u s/ s r t, t / Mctsih ya itu segalasurat pcrjanjíon ltahartr. Atas titah dan belanja tuan yang amat bartgsyawandon mahe mulia Yakub Mosselguwcnlttdor jenral di India terterapula. Di Bandar lJatawiapada tahwt l75ti. De bedoeling van een vertaling als deze is het voorhanden hebbcrt van de heilige tekst in de taal van de bekeerlingen.Zo noenen rle be 'Heiligc SchriÍicrr nr werkers (p. a) het bestaanvan vertaliugen van de en MalabaarscheTalcn, de Portugeesche,Maleische,Singaleesche, zonder de Formosaanschete noemen . . .' De bewerkerscitcrctr
.:,ht.,.\.;i;;)jiri.\.;;, ,,,r r)",
;,:;;r:;';
ne1| t{1a
, ,, , ,;,;r,::o,i,.,lroi,,{) n. z a t",
ï3ti*.rt:.1,,.:: t.,,,r,ïí,,'ï.-,11. ir ,,.:,, .":... -,-. ...J......,. í;?';.:,1:-:t::. \ :.triil"rrr":..,...,,.;,.,,.1.t,t7,| .1,.,r...,..r, ,r. u"r,rr.l,l,,t;ir:,
II3a] Frarchois caror, voorrtgg1r1v ticsopettbaeretl godtsdiensts. A m s r e r d a r . n1 6 9 , r( l l 4 5 B 6 ) 42
tl tl
+J
uit het werk van HadrianusReland(1676-17rg), zerf eenkennervan het Maleis,die eeninvloedrijk werk over ae irrffi"bï;;'.rd.;;" religioneMohammedicalibri' duo (utrecht 1705), datin 1717in een uitgebreidere vorm werd herdrukt en waarvanin lTlg ook een Nederlandsevertalingverscheen.Rerandkeert zich vooral t.e"n ái" u" strijdersvan de islám die zelf eigentiJr.È.",r.".;t, _ *ïjài;u#'*,"t ben.De beidebewerkers noemá @l.fq de bekerinj;il-^" 'Muhammedanen' ook eenurgentËrezaakd,anai. uï" á":Éeidenen, juistomdatde islameenzo groteverspreiding " ' f,""n g"kl"e;;;;;; archipel.Over de islamstellànzij (p. 16),nuíu, ,a ,ilfl áàï""_ n"U bengesteld hoe de istamzichzo heeftk"";;;;;É;td;; t;';;id er nooit eenediergelyke Seceonderloá"n, Crl. l::t*zië'dar 1og Ken,Komernen, of andereHeidensche volkerenvan vroegere en la_ teretyden, nog ook onder Christenenimmermeer gezienzy, wier Leerwyzezulk eenzoetvenyn behelst,alsdie r;iu{';h;-"íËi,i" ai. uit haren betoverendenaa/tzo bekwaam is, om uri"a., en in wellust levendemenschente verleiden,en tot zig te""i"rrryr.., trekkei. De slangenlist, om menschente verleiden,straal8i";;;;;'' lels5h.9 Godsdienst bovenaileanderedoor'. Zij besluitentr"",rào.."à. *., de wens'dat de christerykeGodsdiensídoor synegoddelyke kragt en leven,over de stomrneafgodender Heidene",ï", á*ur.-6yg.i"ïr". snoodbedrogvan MuhaÀmed,in vollekragt en nadruk háà'st,eg._ pralen,en ten opzigtevan alleanderecodrii.nrt.r *à.a"ï-rg?r, Aaronsstaf orntrent de stavender Egyptischetooveraars, die door denzelven verslondenzyn ..., Zie illilsiratieop p. r l. [15] [Á/ Kita1t].r453 pp. 8sl ts9 uit de tweedehelft van de achttiende.".,,Í^191,::rnogelijk 1ái' Deglnnegentrende eeuw),zonderenigebibliografische aanduiding. Het deelbevathet oude e'het Nieu,ireTestament in het Maleisch,in Arabischschrift.I'compleermet r blad aanhet eind Gbr;;i'ài"á" i" het midden van openbáring22). Het betrefthi.;;;;;;áiík ,ïr'a" tekstvan Melchioi Leydekkéren p. van de. vorm l.ututodr-,rr.^l+r. [16] Kitab pryliandiian. Het Nieuwe Testamentin hetlavaansch. semarang1939.896pp. , ]avaansschrift. g206E 50 44
!-" " /
'".
/ :
/ " ' t ..í.
,t;
/.1
t", l' .'-, l',, .. tni.t.t,.-.
v,, l
-
','a.i/'
{.'
*) ",^, ;í'
z 7';": l":;'
in Toba Bataks,door H.N. van der Tuuk. [17] Bijbelvertaling volgensLucas,hfdst.8 (Or. 3386H- I ) Fragmentvan het Evangelie Á<
-4*S\
-
__è
J Herzienevertalingdoor P. |anszjr. en D' Bakker'E'engemcell-. ichappelijkeuitgavèvan The Britishand ForeignBibleSociety,The Natiànal'SibleSocletyof Scotlande' het Nederla'dschBijbelgcr-rootschap.
$.idUis$
'!i
-_- -::!
. . . : i . r r :r : \
{!s
'l t, 1
{ltxil. rr!{,{L
-.,..a:,r. -.i: \
I t.t
r l t 1{ : { : t t r ï r r t r I w t.-}[{[il{t{[{
ti{.ll l,i}tii} .\.I lr Sr\\'l{}l.li .il.lst:$ , i l i i i - i l .
t';t,, ll.\'l"l':l i..rr,rri, lll l-\\ri1lr.,il. i!l
illl
li.\tl,.t i1
:
\ !
l.lJf,:rt,\rlr
, : , , r r\
r r
{.rt.
\
in Toba Bataks,door H.N. van der.l'uuk. [17] Stukkenbijbelvertaling biu"^" stukkenop papier,), 16,10ff., in Latijnsschrift'-Or' 3386H vertalingendoor fragmentarische í De collectieomvai vêrschillende i-1.N.,runder Tuuk (1824-1894)naarhet Toba Batak:( I ) fragment volgensLucas(hoofdstukken8 en 9); (2) de Lrrief van het Evangelie paulus aài-rde RJmeinen,verderook I Korinthiërsen het begi. van van 2 Korinthiërs;en tenslotte(3) eendeelvan het boek Openbaring. p. voorhoeve, in codicesBatscici, p. 188,noemt allehandschriften Van der Tuuk. door van de bijbelvertalingen Testanrcnt llSl Padanna Itnbnruyni nthnntTDjesusKristus.The I'i[ew out of theorígittal o{ our tortt and saviotirlesuschrist. Translated of theBattain theislandof su' GreekintoBattalToba),thelangunge nlatra, by I.L. Nommense'. El6erfèld1878.490 pp., in Bataks_schrift. 84BFI 8206.F 54 Padanna Imbaroe.Singapore1932,596 pp. ll9) .É.t vertaling Herziene Toba-Bataksch. het in NieuweTestame't f overzettingvan Dr. I.L. Nommensen'( 1834naarde oorspronkelijke in Elberfeld' gepubliceerd was ir1878 die 1918), Acehs
t,;i, ïÈil fi {,,t,:{. I}.
[18] Het Nieuwe'festament i'het TobaBataksin de vertalinsdo'r J.L.Nornmensen. Elberfeld1g7g(g48F t)
In het sultanaatAcehwerd van oudshervoor de meestegeschrifter-r het Maleisgebruikt.I1 de eigenregionaletaal,het Acehs,is echter traNaastde ouderegeschreven literatuurgeschreven. ook eeneig"en de oralc jaar vanuit ook stukken ditie z_ijnii de laatstehonderd aanhet papiertoevertrouwd.De Acehseliteratuuris overlevering Hurgronjc ( I 857 door C. Snor"rck voor het eeÀt uituo"iig beschreven van de Lrcsttrtlc geschiedenis in de 1936).Anderebelangrijkcnamen Djajadiningrat Hoesein zijn letterkunde en ring van de Acehsetàal( I tt99Voorhoeve P. ( en ( I 3"861955) 1874Damsté 1960),H.T.
46
47
r,ti riii.. ilii]lilji
\\ii
i..|lii.:iri\ riliri.l. i,,i ti:ll
i l,i)i i i i.
j," l.
I []lil:iijr.]l!
Il
,\- ,.1r\1,
t$:$
1995).TeungkuMohamedNoerdin wasSnouckHurgronjesassis_ een,groor aanral van de Acehse handschriften ll?,1,:l in de Leidse collectie is door hem afgeschreven. De Hikayat pocutMuhamat Het 'Lied van prins Muhamat' is een Acehseposuit het midderrvan de achttiendeeeuw.De auteur i; Lam Rukam. Nadat dit meesterwerkdoor de auteur voor+;;;ï; het eïrst gereciteerdwas,is de tekst door velehandensegaan.om,,iteindelilk de.vormte krijgen die hij tatrijÈeiandr.h.iÀ"; ;;^'À,.tr, (voorhoeve noemr er 1ïl::l ?. meerdan twintig)vertegenwoordigen tezamendiverseredac(ies van de teks(.Geendàr handíchrifte"ï;;;;;.rige's uir Aceh zell, en toen SnouckHursronjede tekstfr"r.Àrà"iin zijnD.eAtjehers(II, pp. 92-106)had hií.."rl..htr.t*";:ilili;, exemplarenvan tot zijn beschikking pbor Sr:,i;k H;;;;;"rïrop van het werk heeft de tekstmeei aandacht a. titerairekwaliteiten gekregen,wat weer geleid heefttot het vinden, en maken, oat clw.l. Drewesin 1979de rekst,-"t E"g;ir.^r".i"firgï"fi;Ë;.;;, ";;;;;;"ndschriften. -og".lijk,gemaakr aoor h"ii"ii áui'Ho"r.in Djajadininsrat ïf1" zeer de tekst uitgebreidheeftgeëxcerpeerduo,or riin íii.ir*x.ï?rï"ra, w o o r d e n b o e( 1k 9 3 4 ) . [20] Hikayst pocutM.uhamat.Hand.schriftop papier, Arabisch schrift,7-rff.. nretbiilagen. Or.7953 cxernplaar varrC. SnouckHurgronje,mogeliik l^ï.1door "t*"j afseschre_ ven Teunsku
Muhamat Noerdin,
á""iila toebehoorcl ""frr.iïà"àl3rr.ià aariTeungk"e""griÀ"-N;#ïuntu (nu in Leiden:or. 5635)'S'ouck Hur*rànjesuuni"r.."i"'g.tr ztin indemargeen ter lin-
.**sJ
kerzijde rezie,,.Heihaídsch ;iii Ë;;;;?;i.ïi,ilrit., n';ï'f;;, i;;;
ur'il-';':!l ""'r{ ieï.Ë"* t ::ïÍ.ffi'i'-d:,: Ëï:'Írï:'Ï mreglstervan mijne copie " pàtjíet"Moeha_ " " van mat,. [2I] PocutMtrhofttat. Handschriftop papier,271pp.
Or. 801g
l20l HikayatPocutMuhamat.Het eigenexemplaarvan C. Snouck Hurgronje,kopievan het handschriftdat had toebehoordaanTeungku PanglimaNyak Banta,met Snoucksaantekeningen (Or. 7g53)
4B 49
J Trarslitcratie van c. snouck Hurgror-rjeseigen exemplaar van de Hikayat Pocut Muhanat (or.7953, cataiognr-.r..20), Àet collatier.rotities,door Hoesein Djajadiningrat uit een handschrift dat in het b e z i t v a n ' I ' e u n g k uM u h a m a t N o e i d i n w a s . l 2 2 l I P o c u t N l u h n n o t l . H a n c l s c h r i f to p p a p e r ,5 2 , g f f . O r . g 6 6 9a J De tckst er vertaling v.r de Hiknyaí pocitt Muhamal. Acehsetexr gelypt, op papier, ntet claartegenoverde Nederlandsevertaling in hauclschrift.or-rderor. t1669worden verschillendestacliauu,.,.ï" trir.slitcraties en vertalingen van de tekst door H.T. Dan-rstébewaard. t{ii hceft clezckennelijk gemaakt van Snouck Hurgronjes eigen exernplairr(catalogusnr. 20) ten behoevevan een voorgenome. editie er"rvertaling. Deze zijn uiteindelijk .ooit in druk verichenen e.r [)rcwcs heeft Dermsté'sversievan de tekst bewust niet gebruikt voor zijn eigcn cditic e' vertaling (uit r9r9, catalogus nr. z.í). Los toegevocgclis een Iijst van woorden uit de tekst, diè in het woorclenbo'ek vir' l)jajadiningrat in een citaat worden vermeld. ook is door Damsté toegevoegcleen lijst van de handschriften van deze tekst in de i.eidseLlnivcrsireitsbibliotheek.
!\
i.
.,ii.,
:--r:
i...ni...
--..,-!.
l
d-..
i... l:.- . . :. \ {.:3:::,.$ i.!i.
:-t :-.-
i...
I23I Janrcssicgc'!,sludow atrd soLtnd.The listorical thottght of a strn t o t r i l np t . o p l e .( i h i c a g o 1 9 7 9 .x , 2 8 4 p p . gl57 D 4 j I)i.t.wcrk.irevateen geannoteerdeE'gelse vertaling uit het Acehs van'l'ctrrgkrr l.arn Rrrkam, Hikayat polcutMuharral(gebaseerclop FI.-l'.I)anrsti"s transliteratie(catalogus nr.22) u"r,r-olg.,-,,g".oilo"r-rin 1964-). tionccrcl .rct clc eclitieuitgegevente Banda Aceh He"tboek bevat ork ccr Ilngclseve.rtalingvan het verhaalvan het hLrwelijkvan Si Merrscrrl<.i'(rebasecrd.p versie van het verhaal opgeschreván c l o o r ' l ' c r r n g l i Ll \r ' l u h i r r n aN t o e r d i n , n u i n L e i c l e no . . s j z s ) . T e n s l o t t e bcvat hct cc' r'crhandelingover de Hikayat prang sol./l,l-tetAcehse cpos ovcr ilc hciligc oorlog tegen de Hollanders. Éet boek bevat nog verschcidcneIi.rterc essays,waaronder een verhandeling over zegeË v a n d c A c c h s cs u l t r r ' r se, n c e n e s s a yo v e r ' p a r a d i s ei n p o i u l a r l i t e ; a ture .
l r
[24] I likojot potjrrt Muhonrot. Att Achehneseepic-.Edited anc] t r a ' s l a t c c l b , {vi . W . f . I ) r e w e sT . h e H a g u e 1 9 7 4 . x , 2 g 6p p . S I 2 5 0 : 1 9
l22l Het beginvan H.T. Damsté'svertalingvan de Hikayat PocutMuharnat(Or.8669a, f. lb, detail)
50
5l
i Dezeeditie,en vertaling,volgt eengeheelandereredactie van de tekstdan die door ,uJgeuolfd. È"n orr.rrregingwasvoor ?.p:É ,ploeg",,, Dreweshij niet wilde Àet uid.r-u.r, vaars,(p. x). Drewes, oordeelover Sieselswêrk iJafivijzend:,....contain naàty árrytf,ing new'. Het bestaÀ van eenin tsáq i" su"du Á."h;;;ít;;iáà u.r_ sievan de tekst,diedoor Siegelnaastde versie variDamsté.u, g. bruikt, wordt door Drewesnïet explici"t M;ï;;;ï _"", moeilijk aan de indruk onttrekkendat Drewes, ""À.tà. met zijn bekende tong, niet alleenafkerigwasvan war hij ,.ff ::l::1" ploegen met andermansvaars'maarniet mindár,"" "ï.Àá";ir", h;Gi;et"; door anderenop zijn, Drewes',Acehseukk.r. Ambonees Geschiedenisvan het land van Hitu [25].Hikayat TanahHitu. Handschriftop papier, pp. 2-107,Arabisch schriÍ1,collatienotities in de marge. Or. 544g J Afschrift van de Hikayat TanaËHitu, de Geschiedenis van het land Hitu, geschrevendoor.Ír.ijali.Hij *ur .en l-um en terguit eenHitueesvorstexgeslacht. Hij speeldeeenvooraanstaande rál i., h.t uirrr, tegende compagniemeiarsgevolgdat hij in r646naarMakassar moestvluchten.o"".-1u:ld de rijisbestu"rd.. i";;il;;[uung ( I 600-1654) onderzijn hoede |,1aoJ. genomen.niiurin".nï'r'H;i;r'rï'
l!"?h Hirutijdenszijnverblijit"rvrakassa, !;J;;;;; i"'nJ,ï"r"ir. geschiedenis vandevorstengesla.tï",,ru, T:l.ir 9" ftt,;, il;i;;;. delijk
deelvan het eilandAmbon i" d".Molu-kk;";;;;;;;;;;a"i.g.n verschillendeindringer-s. tekst moet gescnreven zl,n tussenziin _De aankomsr in
1646 ,i t6s7,toenRijaliin'ilG;"lr^."h"p;;
.;r" fu" kassaarse strijdrnachtweerterugkeerdenaa. zijn moederrand en een exemplaarmet zich me.e Ènigejaren latei moesthij opnieuw lam: vluchtenomdat de Nederrandersh"emg.;*g.n wilden nemen.Mak1s9.ar.yas w.eer de plaatswaarhij terecïtkon, daaris hij waar_ schijrrliik ook overlèden. "n Het heefttot 1977geduurdvoordatde tekst, als dissertatie, werd uit_ gegeven door de historicusen antropoloogZ./. ManusaÀ".'f""n daarvoorechterhad cteHikayat atrËg"r;;,i; ï",.;;;;ï;."Ë;ï ,"" 52
|
+ .
* r '
.;'
.-
.: ,, L4
van het Land Hitu, [25) HikayatTanahHitu, de Geschiedenis door Rijali(Or. 5448) 53
historischebeschriivingen van Ambon er de arcrerespecerij-eilanden.De Dordtsedámiiee fru,rgoi,Vnt.,rt,l,., i t666_1727)bijvoor_ beeldgaf in het tweed,e deelvan zijrr -à!nuopusoud oost-Indien(r724-1726)een uitgébreià3ru-"r-ruutting en nieuw van de inhoud van,de.Hikayat.'Wy zyn gVrrárvandit stuk zeeru"Ëfuur_, ,"f..r"r_, .i!t Amboinees,Ridjali,verpligt',scËrijftValentiyn t", i,.,f"iàlrrg,lï ao,, 'Bulren tevervolgen:
dii zynboek,'Hhak";"f i"""n^ili#,?#ir,
O" Geschiedenis vanhetland'vanuito", g."uumdenmet een Arabische O:taleytschetaal,| . .. I b.;f;;en, zouden wy hieraf niers, l"ll.^::l or zeerweynis,weten[. . .] om datdezemanhetonr ruiurà.., r,o.*.t zobeschaafd i i.t, uls.,i*a rr"r,àà.à.,i" r.",rn.,.,geeft;dat wy hem, alzo hy maar een Amboinees
oof. á" ..nlgste schrlver van Am_
"" tengoede. houde',,gelyn -y !",r, ,ËhoonÁ t;;,uo,., o,r, Pï:1tr, (datop zynplaatsblykenzal)rnetveel redennogseerdaarvoor
moeten danken.' \ogvoor Valentijn had dc koopnar, historicus en botanicus Geor-
giusEverhardus Rumphius ee)z-nóz; uoo. zijnAmboisri"iiuor* enAmbonsche ront-beichrijving argeb.ruik g.-uákt a"-iiíoí* TanahHitu. Dezewerkenvan"Ruáphius "ui ,r"t'uiíaut iouden..lrt"r, vanRijali,nogeeuwen alleen,in manuscriptvorm bestaan."l* l" a" twintigste ecuw worden gepubliceerd. ' Arabisch Het Arabisch is naar zijn oorsprong niet een Indonesische
taal, evenminalsher chineesen hét Neáerlancls. o. u..rp..rJi"f rà" rr., Arabischi' de archipelhangtnu.,r"ru-.,.met de verspreidingvan de islam,voorarlsi'd'sde uiyïtie"áe ,.rii"no" eeuw.Hoewelde eerstemoslimsin de archipelwaarsch-ijnlijk "n geenArabierenwaren, maarIndiërse' chinezen,haddetru.lótríu,í.n toch ,.r.... kennisvan het Arabischomclataut aui"u "., va'de .enmaalde taar koran is. In de loop der meerrecentegeschied
in gelijkenmet de tekstproduktiein het Latijn dat Europesegeleerclcn religieuze opr taal bindende algemeen een á. tr4ldd"l..u*en schre,ren, tf' VeelvanzulkeArabischewerkenzijn lee^rboek:-l.u99t grondslag. z,rit'r Zli r. geloofslee de over werken Árabischétaal of elementaire zeldenof nooit buiten de archipelbekendgeraakten vormerleencieenArabischeliteratuurvan Indonesië.Er is niet of nauweliiksweie'schappelijkonderzoeknaarde inhoud van dezeliteratuurverricht. Arabischeboekin de archipelis natuurlijkde Het meestverspreide die de profeet goddelijkeopenbaringen koran,de verzameling Muhammad (gest.632) in het beginvan de zevendeeeuwvan onze jaartellingin West-Arabievia de engelGabriëlontving.Talloze handschrlftenen gedrukteeditieszijn in Indonesiëverspreid,-hetzij Vanuit Mumbai zijn langlithoclaargemaakt,hetiij geïmporteerd. T'egenwo-ordig geëxporteerd. naar-Zuidoost-Azië grafisicheedities Ook ververvaardigd. lokaal Indonesië in korans meeste 6e íorden talen talineennaarhet Nederlandsen ltaarsommigeIndonesische editiesbekenddie bedoelcl zijn iit de archipelbekend.En er zijn z-elfs zijn voor moslimsdie niet het Arabischeschriftmachtigzijn. Irr zulke .rítgu,r.nvan het heiligeboekwordt de Arabischetekstin zowelArabislh alsLatijnsschriftafgedrukt,en is dezesomsook nog voorz-icn edities,eenfenomeen van eenvertaling.Dergelijkegeromaniseerde zijn vooraluit bestaat, eeuw dat sindshet miádenvan de twintigste terechtgekonlell. in Zuidoost-Azië ook vandaar lncliabekend,en zijn Koransuit Indonesië
op ganggekon'rer.Ee'Arabisch-talige literatuurin I'donesië is daar va]]de.gevolgcn van geweest. Daárnaastzijn door,",rorlir-,-,, :en i,irn c l o ' e s i ëo,I z i i r r t rv r r rA r a b i s c hoeo r s p r o r ) g w a r e no F n i e ts, t e e c or s' k boekenin hei Arabir.h g.r.h."u;;.-il;;';t"" hun werk kunnen ver-
en bladz-ijden 126]Qtrr'nn Eenluxe exenplaar,met geÏllumineerde of beginncband uit Java,waarschijnlijk-achttiend.e èenrijkversierde eeuw.Handschriftop papier,302ff ., Arabischschrift' gentiéncle Or. 209u Inclonesitypisch in ee1 tekst Arabische J Volledige,gevocaliseerde en de eerstewoorRnbricotievoor c1ehoofdstuktitels scheboekhar-rd. tussell voor de afscheiders juz, virn goudinkt en gebruik den van elk dat verschijnsel eerl dubbelpagina's, geillumineerde de verzen.Drie (ff' lb-2a' voorkomt koran-handschriften Indonèsische vooralin het begin'het De illuminatiesr-narkeren 140b-l4la, 298b-299a).
54
55
r''- rg,oti.-,ii í. ï ar,;;;;; ;i;;zïià:;;; ;i;t*ï " "",ïJ;ïgïlf
midmidden en het eind van de tekst.Hier wordt het veronderstelde den van de tekstgetoond,het begin van Surat al-Kahf. Het handschriftis in september1874door de bibliotheekverworven rrat-r TacoRoorda(1S01-1874), die beschouwd uit de nalatenschap studiesin Nederland. wordt alsde grondleggervan de Javaanse
[26) Qur'an'Eenluxehglsghrift uit fava.Deta'van het besinvarr suratal_Kahf(Or.2098,f. t40b)
[27] Mahomed'sKoran,gevolgdnaar de Franschevertalingvan Kasivan Ullmannen de Lamirksi,de Engelsche van Sale,de Hoogduitsche en ophelderirrtijnschevan Maracci,met bijvoegingvan aanteekeningen en voorafgegaan van eenelevensschets gender voornaamste uitleggers, vanMahomed,door L.J.A.Tollens.Batavia1859.xlv, 666,v pp. O.L.G.95:0810 J De Nederlandsetekstvan dezein Bataviauitgegevenkoran is gemaaktdoor L.J.A.Tollens,eenjurist die in Indie eenwerkkringhad gevonden.De vertalingis gebaseerd op vier eerderin Europavernamelijkde Fransevertalingdoor A. de Biberschenenvertalingen, de Endie in 1840in Parijsverscheen, steinKazimirski(1808-1887), gelsevertalingdoor GeorgeSale( 1697-1736) diein 1734in Londen verscheen, de Duitsevertalingdoor LudwigUllmann die in 1840in en de Latijnsevertalingdoor Luigi Maracci(1612Crefeldverscheen, Eenuitgebreidnotenapparaat 1700),die in 1698in Paduaverscheen. van de eerderevertalers,en dat is gebaseerd op de aantekeningen exegeten, maaktde Nederlandse tekst mogelijkook van islamitische Tollensheeftook gebruikgemaaktvan de hulp van zeertoegankelijk. 'een bekwaamarabischletterkundige'voor de plaatsenin de tekst waar zljn vier vertalingenhem niet voldoendeinzicht in de betekenis boden.Hij noemtdezehelperechterniet bij naam. De tekstwordt voorafgegaandoor eengedichtin gezwollentaal in zestiencouolettenover de nrofeetMohammeddoor de Nederlandse romanticusH. Vinkelesf tTso-tsssl. 'Levensschets' De is door Tollens vertaalduit de Fransebiografie,die A. de BibersteinKazimirskiaan zijn eigenvertalingvooraf deedgaan. Tollens' doelgroepvoor dezevertalingbestond,naar zijn eigenzegofficieren,koopliedenen godsgen,uit Nederlandse ambtenaren, met de dienstleraren, kortom allendie ambtshalve of beroepsmatig inlandsebevolkingin aanrakingkwamen.Tollensnoemt de koran 'Oostersch meesterstuk, dat,uit het oogpuntvan staat-,letter-en een 57
