Carbon Footprint Analyse 2011

J.P. van Eesteren B.V.

Postbus 1388 3000 BJ Rotterdam Zweth 2 2991 LH Barendrecht Telefoon 0180 - 69 70 00 Fax 0180 - 69 71 11 www.jpvaneesteren.nl

KvK Rotterdam 24094910

Carbon Footprint Analyse 2011 J.P. van Eesteren B.V.

Datum opgesteld

29 juni 2012 Datum gewijzigd

04 februari 2013* Referentie

1011-00022 Blad

1 van 20

* aanpassing na verificatie KEMA

Datum opgesteld

Status

29 juni 2012

Rev. 0

Datum gewijzigd

Blad

04 februari 2013*

2 van 20

Referentie

1011-00022

Inhoud 1

Directieverklaring

3

2 2.1 2.2 2.3 2.4

Organisatie Rapporterende Organisatie Verantwoordelijke Persoon Organisatiegrenzen ISO 14064 verklaring

4 4 4 4 5

3 3.1

Footprint-analyse Grondslag van de analyse

6 6

4 4.1 4.2 4.3

Meetresultaten en Toelichting Gerapporteerde periode Scope 1: Directe CO 2 -emissie Scope 2: Indirecte CO 2 -emissie

7 7 7 8

5 5.1 5.2

Invloed van meetonnauwkeurigheden en onzekerheden CO 2 -compensatie Categorie bedrijfsomvang

9 10 10

6 6.1 6.2 6.3

Voortgang ten opzichte van het referentiejaar Historisch basisjaar Aanpassingen aan historisch jaar Normalisering meetresultaten

11 11 11 11

7 7.1 7.2

Berekeningsmodellen 12 Kwantificering methodes 12 Verklaring voor veranderingen in de kwantificeringsmethodes 12

8

Reductiedoelstellingen

13

9

CO 2 -emissies 2011 scope 1, 2 en 3

14

10

Conclusie

17


Datum opgesteld

Status

29 juni 2012

Rev. 0

Datum gewijzigd

Blad

04 februari 2013*

3 van 20

Referentie

1 Directieverklaring

1011-00022

Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen betekent voor J.P. van Eesteren o.a. zuinig en vooral bewust omgaan met onze planeet met als speerpunten energie, grondstoffen en mensen. Binnen de organisatie is dit een bewustwordingsproces dat geruime tijd vanuit diverse invalshoeken in ontwikkeling is. Deze Carbon Footprint Analyse motiveert en stimuleert dit proces en geeft inzicht in de CO 2 -uitstoot. J.P. van Eesteren vindt de Carbon Footprint Analyse noodzakelijk bij het bepalen van de lange termijn doelstellingen rondom CO 2 reductie. J.P. van Eesteren B.V. is gevestigd in Barendrecht en Amsterdam en realiseert landelijk bouwwerken in de sectoren utiliteitsbouw, industrie en woningbouw, stadsvernieuwing, restauratie en verbouw/onderhoud/renovatie. Wij zijn gespecialiseerd in projecten met een bijzonder en complex karakter. Het milieu heeft al lange tijd een belangrijke plaats binnen de organisatie. Veel aandacht wordt besteed aan het duurzaam inkopen van materialen, afvalscheiding en energiebesparing. De P van Planet gaat bij J.P. van Eesteren hand in hand met de P van People. Mensen staan hoog in het vaandel; alles wat de mensen raakt, wordt binnen de organisatie centraal gesteld. Milieu, grondstoffen, de aarde en de omgeving waarin we leven en wonen; het is van belang hier zuinig mee om te gaan en een balans te vinden tussen de mens, haar omgeving en de economie, de P van Profit. Als organisatie nemen we hierin onze verantwoordelijkheid door zoveel mogelijk te werken met duurzame, milieuvriendelijke materialen en het verantwoord opslaan en gebruik van chemische stoffen. Dit is en blijft een bewustwordingsproces dat zich continu ontwikkelt, enerzijds vanuit het maatschappelijk belang en anderzijds vanuit het economische bestaansrecht van de organisatie. Een logische vervolgstap, en aanvulling op de kwaliteit- veiligheid- en milieucertificaten, is de Carbon Footprint Analyse. De insteek hierbij is het verminderen van energieverbruik en het verlagen van de CO 2 -emissie binnen het vakgebied waarin wij als aannemer acteren. Door de Carbon Footprint Analyse uit te voeren wordt het eenvoudiger en inzichtelijker om reële en controleerbare reductiedoelstellingen te benoemen en te formuleren. Met dit beleid dragen wij uit dat er bewust en zuinig moet worden omgegaan met de planeet en dat iedereen daaraan een bijdrage moet leveren. Uiteindelijk wordt er een gezamenlijk doel nagestreefd. ‘Samen bouwen aan CO 2 -reductie’, is het statement van J.P. van Eesteren. Tegelijkertijd is deze gerelateerd aan dé manier van werken binnen onze organisatie; elkaar versterken om uiteindelijk gezamenlijk en op een transparante manier een aanzienlijke verbetering te kunnen vinden en een bijdrage te kunnen leveren aan CO 2 -reductie.


Datum opgesteld

Status

29 juni 2012

Rev. 0

Datum gewijzigd

Blad

04 februari 2013*

4 van 20

Referentie

2 Organisatie

1011-00022

2.1 Rapporterende Organisatie J.P. van Eesteren B.V., gevestigd te Barendrecht en Amsterdam, realiseert landelijk bouwwerken in de sectoren utiliteitsbouw, industrie, woningbouw, stadsvernieuwing, restauratie en verbouw/onderhoud/renovatie. Binnen J.P. van Eesteren ligt de nadruk op projecten met een grote omvang aangevuld met middelgrote en kleinere projecten. Bijzondere specialismen zijn hoogbouw en het werken met complexen die tijdens de bouwactiviteiten operationeel blijven. J.P. van Eesteren wordt veelal in een vroeg stadium betrokken bij de bouwplannen De rapporterende organisatie J.P. van Eesteren is een zelfstandige werkmaatschappij van TBI bouw B.V., een samenwerkingsverband van Era Contour, Hazenberg, Heijmerink, Kanters, Koopmans, Korteweg, MDB, Mobilis en Voorbij groep. De bouwactiviteiten van TBI omvatten projecten planontwikkeling, nieuwbouw, renovatie en onderhoud op het gebied van utiliteitsbouw, woningbouw, civiele betonbouw, funderings-, vloeren vijzeltechnieken en glastoepassingen. TBI Bouw B.V. maakt deel uit van TBI Holdings B.V. Voor deze rapportage is het in Nederland opererende deel van J.P. van Eesteren in ogenschouw genomen. Binnen deze divisie is zij zelf financieel en technisch aansprakelijk. De bedrijfsactiviteiten van J.P. van Eesteren worden zowel vanuit Barendrecht als Amsterdam uitgevoerd. 2.2 Verantwoordelijke Persoon De statutair verantwoordelijk persoon voor de rapporterende organisatie is de heer Th. Jansen. 2.3 Organisatiegrenzen De organisatiegrenzen van J.P. van Eesteren zijn in het kader van CO 2 (kooldioxide)-bewustzijn bepaald volgens het principe van de operationele invloedsfeer van het te certificeren bedrijf. Binnen het GHG protocol wordt dit omschreven als ‘operational boundary’. In de praktijk betekent dit dat waar activiteiten onder regie van J.P. van Eesteren vallen, de verantwoording voor de CO 2 -productie wordt genomen: de sturing ligt duidelijk bij de eigen organisatie. De organisatiegrenzen voor deze inventarisatie bevat J.P. van Eesteren met de volgende groepsmaatschappijen: • • • • • • • • •

Nelis Uitgeest B.V. Nubouw, Uitgeest (100%) R.P.B. Research- en Planontwikkelingsbureau B.V., Barendrecht (100%) Funderingsconstructies J.P. van Eesteren B.V., Barendrecht (100%) Huma Glas B.V., Barendrecht (100%) Materieeldienst Bergambacht B.V., Bergambacht (12,5%) Ontwikkelingscombinatie De Werven B.V., Rotterdam (16 2/3%) Inno-Home B.V. , Barendrecht (33 1/3%) Ecobuildings Nieuwegein B.V. , Utrecht (33 1/3%) Voormolen Bouw B.V. (100%)

Uit de bepaling van de boundary (laterale methode) is gebleken dat Materieel Dienst Bergambacht B.V. (MDB) binnen de boundary van J.P. van Eesteren valt. J.P. van Eesteren heeft een aandeel van 12,5% in MDB en dientengevolge zal ook 12,5% van de CO 2 uitstoot van MDB meegenomen worden in de carbon footprint (scope 1 en 2) van J.P. van Eesteren. R.P.B. Research- en Planontwikkelingsbureau, Funderingsconstructies J.P. van Eesteren, Huma Glas en Voormolen zijn lege B.V’s. Dit betekent dat er geen middelen of mensen ingezet worden voor deze B.V’s. Ecobuildings is een beherend venoot van de C.V. Alle activiteiten voor de niet lege B.V’s worden verricht vanuit de kantoren Amsterdam en Barendrecht.


Datum opgesteld

Status

29 juni 2012

Rev. 0

Datum gewijzigd

Blad

04 februari 2013*

5 van 20

Referentie

Onderstaand het organisatie organogram van J.P. van Eesteren.

1011-00022

Statutaire directie Ondernemingsraad Overlegvergadering P.J. Heijboer

Adjunct-directeur Amsterdam * R. de Koning

Regio directeur Amsterdam H. Goudkade

Kwaliteitscommissie

Nubouw

Calculatie G. Lingen C. de Groot

VOR Amsterdam

Bedrijfs-/projectleiding Amsterdam

(Hoofd)uitvoerders

* Th. Jansen

Adjunct-directeur Rotterdam * T. de Vlaam

Adjunct-directeur Rotterdam

KAM A. van Hamburg

Scholingscommissie

Engineering D. Dokman

C.W.V.B. Coördinatie * P. Oosterbaan

Inkoop H. Geul

Leerling coördinatie

Bouwadvies

Personeel & Organisatie * N. Babalidis

VOR Rotterdam * A. van Eijnsbergen

Algemene Zaken

Administratie * N. de Haan

Acquisitie & PR H. Vahrmeijer

Juridische Zaken

Planontwikkeling

MDB deelname

Werkvoorbereiders Automatisering * P. Oosterbaan

Ontwerp / Constr.

Bedrijfs-/projectleiding Rotterdam

(Hoofd)uitvoerders

Werkvoorbereiders

VGM-commissie

* Deelnemer in Management Team

In 2011 nam J.P. van Eesteren deel aan diverse vennootschappen onder firma. De activiteiten welke J.P. van Eesteren ontplooide ten behoeve van deze vennootschappen, vallen binnen de organisatiegrenzen welke zijn gesteld in het kader van het CO 2 -bewustzijn. De betreffende activiteiten zijn uitgevoerd middels de capaciteit en middelen die aanwezig waren binnen de vestigingen. Derhalve vallen emissies, welke binnen de vennootschappen aan de activiteiten van J.P. van Eesteren zijn toe te schrijven, binnen de emissiewaarden welke toe te schrijven zijn aan de vestigingsactiviteiten. In 2011 nam J.P. van Eesteren B.V. deel aan de volgende vennootschappen: • • • • • • • • • • • • •

J.P. van Eesteren - Koninklijke Woudenberg Ameide v.o.f., Ameide (50%) Bouwcombinatie Van Eesteren/Heijmans v.o.f., Amsterdam (50%) Ontwikkelings- en Bouwcombinatie MICO v.o.f., Zoetermeer (33 1/3%) Ontwikkelings- en Bouwcombinatie Hofplein v.o.f., Rotterdam (50%) Bouwcombinatie BAM/TBI v.o.f., Bunnik (25%) Bouwcombinatie J.P. van Eesteren - Dura v.o.f., Barendrecht (50%) Schiestraat v.o.f., Hilversum (33 1/3%) Beagle v.o.f, Barendrecht (50%) Ecobuildings C.V. , Utrecht (33 1/3%) Bouwcombinatie J.P. van Eesteren – Korteweg v.o.f. , Breda (50%) Bouwcombinatie Visser & Smit Bouw/J.P. van Eesteren v.o.f. ,Papendrecht (50%) Bouwcombinatie Heijmerink – J.P. van Eesteren v.o.f. (50%) Bouwcombinatie Heijmans / J.P. van Eesteren v.o.f. (50%)

De boundaries zijn nader omschreven in het door de directie bekrachtigde boundary document. 2.4 ISO 14064 verklaring Hierbij verklaart J.P. van Eesteren B.V. dat deze rapportage voor het CO 2 -bewustzijnscertificaat is opgesteld in overeenstemming met de richtlijnen in NEN-ISO 14064, versie maart 2006.


Datum opgesteld

Status

29 juni 2012

Rev. 0

Datum gewijzigd

Blad

04 februari 2013*

6 van 20

Referentie

3 Footprint-analyse

1011-00022

3.1 Grondslag van de analyse Op basis van de vastgestelde operationele grenzen zijn de CO 2 -emissies en -absorpties door de activiteiten van de organisatie geïdentificeerd. Bij de identificatie van emissies wordt, conform het Greenhouse Gas (GHG) Protocol, onderscheid gemaakt tussen drie bronnen van emissie (bekend als scopes) in twee categorieën: directe emissies en indirecte emissies. •

Scope 1 omvat de directe emissies die onder het beheer vallen en worden gecontroleerd door de organisatie. Voorbeelden hiervan zijn de verbranding van brandstoffen in vaste machines, het zakelijk vervoer in voertuigen die eigendom zijn van de rapporterende organisatie en de emissies van koelapparatuur en klimaatinstallaties;

•

Scope 2 omvat de indirecte emissies door opwekking van gekochte elektriciteit, stoom of warmte;

•

Scope 3 omvat de andere indirecte emissies van bronnen als woon/werk verkeer, productie van aangekochte materialen en uitbestede werkzaamheden zoals goederenvervoer.

Deze Carbon Footprint -analyse omvat de CO 2 -uitstoot (één van de zes broeikasgassen) J.P. van Eesteren, betreffende scope 1 en 2 van het eerste half jaar van 2011. De CO 2 -uitstoot is geanalyseerd overeenkomstig de CO 2 –prestatieladder.


Datum opgesteld

Status

29 juni 2012

Rev. 0

Datum gewijzigd

Blad

04 februari 2013*

7 van 20

Referentie

4 Meetresultaten en Toelichting

1011-00022

4.1 Gerapporteerde periode De gerapporteerde periode is gelijk aan het boekjaar. Het boekjaar voor J.P. van Eesteren loopt van 1 januari tot en met 31 december. De gerapporteerde periode is gelijk aan het boekjaar. 4.2 Scope 1: Directe CO 2 -emissie DE DIRECTE EMISSIE VAN CO 2 IS GEMETEN EN BEREKEND ALS 2483,8 TON CO 2. Brandstofgebruik van het eigen wagenpark Een groot deel van deze emissie, te weten 1361,6 ton CO 2 (54,82%), is toe te wijzen aan het brandstofgebruik van het eigen wagenpark. Het wagenpark van J.P. van Eesteren bestond eind 2011 uit 194 personenwagens waarvan 3.bestelwagens. In totaal is bij de leasemaatschappij 6.147.518 kilometer gerapporteerd door de werknemers met lease auto’s/bussen/bestelwagens middels invoer van de kilometerstand bij het tanken. Onderstaande tabel geeft aan hoe de verdeling is in het aantal auto-labels is over 2011. Duidelijk is dat er een gestage toename plaatsvind in het rijden met label A en B auto’s, de aantallen C-label auto’s in het laatste half jaar is continueerd en er een sterke afname heeft plaatsgevonden in het label D. Label D, E en F auto’s zijn aflopende contracten met de leasemaatschappij. Aantal Met Energielabel 2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4

Energielabel 2010Q3 2010Q4 2011Q1 2011Q2

Lekkage van koelgassen In 2011 hebben er geen lekkages van de koelsystemen van J.P. van Eesteren plaatsgevonden. Stationaire verbrandingsapparatuur Door het gebruik van stationaire verbrandingsapparatuur is er 1010,4 ton CO 2 (40,68%) aan uitstoot veroorzaakt. Deze uitstoot is voor ruim 60% toe te schrijven aan het verbruik van diesel op de projectlocaties van J.P. van Eesteren. Zo heeft het project Rijksmuseum Amsterdam ruim 160.000 liter diesel verbruikt (83% van het totaal) voor het verwarmen tijdens uitvoeren c.q. droogstoken van de op te leveren panden. Deelname C-aanbieder J.P. van Eesteren heeft een 12,5 % aandeel in het bedrijf Materieel Dienst Bergambacht B.V. Het aandeel CO 2 binnen scope 1 van de Materieel Dienst Bergambacht B.V. wat voor rekening komt voor J.P. van Eesteren is daarmee 111 ton CO 2 (4,5%). Verklaring van weggelaten CO 2 -bronnen of putten Alle geïdentificeerde bronnen en putten van CO 2 zijn verantwoord in de rapportage. Binding van CO 2 vindt niet plaats, waardoor geen sprake is van putten. CO 2 -emissie van verbranding biomassa De verbranding van biomassa heeft binnen J.P. van Eesteren niet plaatsgevonden.


Datum opgesteld

Status

29 juni 2012

Rev. 0

Datum gewijzigd

Blad

04 februari 2013*

8 van 20

Referentie

1011-00022

4.3 Scope 2: Indirecte CO 2 -emissie DE INDIRECTE EMISSIE VAN CO 2 IS GEMETEN EN BEREKEND ALS 1032,66 TON CO 2. Elektriciteitsgebruik Het grootste aandeel, 977,66 ton CO 2 , (94,67%) kan worden toegeschreven aan ingekochte elektriciteit. De significante bijdrage van elektriciteit aan de emissie in scope 2 wordt mede veroorzaakt door het grijze label dat de ingekochte elektriciteit draagt. Echter door de inkoop van groene stroom (via windenergie) zal op steeds meer van onze projectlocaties de komende jaren de CO 2 -uitstoot als gevolg van elektriciteit significant af gaan nemen. Deze tendens is inmiddels waarneembaar.

Onderstaand een overzicht van de verdeling van het elektraverbruik naar activiteit. De meeste elektriciteit wordt door J.P. van Eesteren verbruikt op de bouwplaats door bijvoorbeeld bouwkranen en bouwwarmers. Hiervoor geldt dat op het project Europol verreweg de meeste elektriciteit is verbruikt (553 ton), circa 54% van het totale verbruik. Voor het meetellen van de elektriciteit van bouwplaatsen in de carbon footprint, is de keuze gemaakt alleen die elektriciteit mee te tellen waar J.P. van Eesteren in voorziet en waar J.P. van Eesteren voor wordt gefactureerd. Vliegreizen voor zakelijke doeleinden 19,4 ton CO 2 (1,89%) komt voor rekening van vliegverkeer voor zakendoeleinden.

Privé-auto’s voor zakelijk verkeer De overige 25,8 ton CO 2 (2,49%) komt voor rekening van het gebruik van privéauto’s voor zakelijk verkeer. In totaal is 122.921 kilometer zakelijk gereden met een privé auto. Deelname C-aanbieder Het aandeel CO 2 binnen scope 2 van de Materieel Dienst Bergambacht B.V. wat voor rekening komt voor J.P. van Eesteren is 9,8 ton CO 2 (0,95%).


Datum opgesteld

Status

29 juni 2012

Rev. 0

Datum gewijzigd

Blad

04 februari 2013*

9 van 20

Referentie

1011-00022

5 Invloed van meetonnauwkeurigheden en onzekerheden Uit het voorgaande blijkt dat het overgrote deel van de CO 2 -uitstoot wordt veroorzaakt door gebruik van het eigen wagenpark (1361,6 ton CO 2 ) en elektriciteitsgebruik (977,66 ton CO 2 ). SCOPE 1: De meetgegevens van het brandstofgebruik van het eigen wagenpark zijn aangeleverd door de leasemaatschappij. De gegevens zijn op basis van een brandstofpas, die bij het betreffende voertuig is gekoppeld, verkregen. De kilometerregistratie is minder nauwkeurig aangezien niet elke werknemer zorgvuldig de gereden kilometers bijhoudt middels invoer van de kilometerstand bij het tanken. Daarom is gekozen om op basis van de brandstofgegevens de CO 2 -emissie te bepalen. De meetgegevens van het gasverbruik zijn verzameld via foto’s van gasmeterstanden en via de facturen van de gasleverancier. Beide aangeleverde gegevens worden als voldoende betrouwbaar geacht. Via de inkoop zijn overzichten opgevraagd bij de leverancier van (las)gassen. Bij de verbranding van deze gassen komt CO 2 vrij. In de uitvoering van CFA’s heeft J.P. van Eesteren vastgesteld dat voor een aantal gasvormige brandstoffen geen conversiefactoren gegeven worden. Om toch voor deze brandstoffen de CO 2 emissie te kunnen vaststellen, heeft J.P. van Eesteren op basis van de molverhouding bij stochoimetrische verbranding voor een aantal brandstoffen een conversiefactor berekend. Voor een aantal gassen is het aandeel CO 2 in volume % opgenomen wat volgens leverancier in de gassen zit. Dit zijn de zogenaamde dekgassen. SCOPE 2: De meetgegevens van het elektriciteitsverbruik zijn verzameld van facturen welke op basis van meterstanden van elektriciteitsmeters zijn samengesteld. Deze worden voldoende betrouwbaar geacht. De meetgegevens van het brandstofgebruik van privévoertuigen zijn verzameld op basis van door werknemers gedeclareerde kilometers. De meetgegevens van het vliegverkeer zijn aangeleverd door de financiële administratie. Zij hebben deze inzichtelijk gemaakt op basis van agenda’s en overzichten van reisbureaus. ALGEMEEN: In algemene zin moet worden opgemerkt dat, wegens het op projectbasis doorgeven van werkzaamheden aan onderaannemers, mogelijk sprake is van overheveling van CO 2 -emissie naar scope 3.


Datum opgesteld

Status

29 juni 2012

Rev. 0

Datum gewijzigd

Blad

04 februari 2013*

10 van 20

Referentie

1011-00022 SCOPE 3: Indirecte overige CO 2 -emissie Een volledige emissie-inventaris voor niveau 3, scope 3 valt buiten de prestatieladder. Vooruitlopend hierop heeft J.P. van Eesteren, op basis van de huidige inzichten, voor 2011 een scope 3 inventaris gemaakt. Hierbij neemt het woon-werkverkeer met prive auto’s ruim 47% van de uitstoot voor zijn rekening en de emissie van uitbestede diensten (derden) neemt 53% voor zijn rekening. In het kader van uitbestede diensten merken wij op dat er steeds meer zakelijke relaties van J.P. van Eesteren zijn over gaan over om jaarlijks de CO 2 -emissie te inventariseren. 5.1 CO 2 -compensatie Er vindt geen compensatie plaats van CO 2 -emissies. Beschikbare middelen worden aangewend om verbetering te bewerkstelligen binnen het eigen machinepark om hiermee de bedrijfsmiddelen optimaal te laten presteren in het kader van de CO 2 -emissie. 5.2 Categorie bedrijfsomvang In overeenstemming met de definities van de CO 2 prestatieladder zijn de vastgestelde scope 1 en scope 2 emissies geanalyseerd om de bedrijfsomvang vast te stellen. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen de totale CO 2 uitstoot van de kantoren en bedrijfsruimten en de totale CO 2 uitstoot van alle bouwlocaties en productielocaties. De totale uitstoot van de kantoren en bedrijfsruimten bedraagt over 2011 voor de bedrijfslocaties (kantoren) 2111 ton CO 2 , en de totale CO 2 -uitstoot van alle bouwen productielocaties bedraagt 1483 ton CO 2 .

Scope 1

Kantoren en bedrijfsruimten 1828,2

Bouwplaatsen en productielocaties 655,6

Scope 2

203,26

827,4

Totaal

2031,46

1485

2011 (ton CO 2 )

Op basis van de analyse is vastgesteld dat J.P. van Eesteren overeenkomstig de definities van de CO 2 prestatieladder valt binnen de categorie middelgroot.


Datum opgesteld

Status

29 juni 2012

Rev. 0

Datum gewijzigd

Blad

04 februari 2013*

11 van 20

Referentie

6 Voortgang ten opzichte van het referentiejaar

1011-00022

6.1 Historisch basisjaar Deze meting is de 5e meting in het kader van de ISO 14064-norm. Het kalenderjaar 2009 is het referentiejaar voor metingen die een heel jaar beslaan. T.o.v. het referentiejaar 2009 kunnen er conclusies worden getrokken. 6.2 Aanpassingen aan historisch jaar Door aanpassingen in het SKAO handboek CO 2 -prestatie ladder versie 2.0 23 juni 2011 is sprake van aanpassingen in de Carbon Footprint rapportage van het historisch jaar 2009. 6.3 Normalisering meetresultaten De omvang van de CO 2 -emissie heeft een duidelijke relatie met de omvang van de activiteiten welke door J.P. van Eesteren zijn ontplooid. Ten behoeve van vergelijking van de emissie in 2009, is daarom een maatstaf bepaald op basis waarvan de gerapporteerde meetresultaten kunnen worden genormaliseerd. Voor onze organisatie is de omvang van bedrijfsactiviteiten te meten a.d.h.v. de gerealiseerde projecturen. In 2011 zijn er 338.686 projecturen gerealiseerd en waren 413 medewerkers werkzaam bij J.P. van Eesteren. In scope 1 is in 2011 beduidend meer diesel verbruikt op de projectlocaties t.o.v. het referentiejaar 2009. De stijging in dieselverbruik op de projectlokaties heeft direct zijn weerslag op de verhoogde CO 2 -uitstoot per medewerker. Een andere oorzaak is het gestegen benzineverbruik in het eigen wagenpark. Op de kantoorlocaties heeft er een significante stijging van het verbruik van aardgas plaatsgevonden. In scope 2 is de uitstoot per medewerker per projectuur licht gedaald. Dit komt met name door toepassing van groene stroom op een toenemend aantal van onze projecten en een daling van het gebruik in grijze stroom. De Materieel Dienst Bergambacht (MDB) heeft in zowel scope 1 als 2 een lagere uitstoot gerealiseerd.

Scope 1 Factor Projecturen Kg CO 2 Scope 1 Kg CO 2 uitstoot per projectuur

2009 343.774 1.940.300 5,65

2011 338.686 2.483.800 7,33

Verschil - 1,5% +28% +29,73%

Factor

2009

2011

Verschil

Gemiddeld aantal medewerkers Kg CO 2 Scope 1 Kg CO 2 per medewerker

428 1.940.300 4.539,7

413 2.483.800 6.014,0

+28% +32,47%

2009 343.774 1.127.700 3,28

2011 338.686 1.032.660 3,05

Verschil -1,5% -9,2% -7,54%

2011 413 1.032.660 2500,4

Verschil -9,2% -5,37%

Scope 2 Factor Projecturen Kg CO 2 Scope 2 Kg CO 2 uitstoot per projectuur Factor Gemiddeld aantal medewerkers Kg CO 2 Scope 2 Kg CO 2 per medewerker


2009 428 1.127.700 2.634,8

Datum opgesteld

Status

29 juni 2012

Rev. 0

Datum gewijzigd

Blad

04 februari 2013*

12 van 20

Referentie

7 Berekeningsmodellen

1011-00022

7.1 Kwantificering methodes De kwantificering van grondstoffen naar CO 2 -emissiewaarden is telkens gedaan door geregistreerde volumeeenheden van de gebruikte brandstoffen te benutten. De omrekening van volume naar emissiewaarden is eenduidig en geeft de meest betrouwbare vergelijking. In die situaties waar geen volume-eenheden van brandstof beschikbaar waren, is gebruikgemaakt van de meest betrouwbare informatie die beschikbaar was. In het geval van voertuigkilometers is gebruik gemaakt van kilometers of tonkilometers in de betreffende gewichtklasse van de voertuigen. Het elektriciteitsgebruik is genomen aan de hand van geijkte meters en/of aan de hand van de facturen van het energiebedrijf. Vanwege de geldende wetgeving is dit de meest betrouwbare informatiebron die beschikbaar is. 7.2 Verklaring voor veranderingen in de kwantificeringsmethodes Ten opzichte van het historisch jaar zijn er geen veranderingen in de kwantificeringsmethodes.


8 Reductiedoelstellingen

Datum opgesteld

Status

29 juni 2012

Rev. 0

Datum gewijzigd

Blad

04 februari 2013*

13 van 20

Referentie

1011-00022

Op basis van de Carbon Footprint zijn een aantal verschillende maatregelen gedefinieerd om te zorgen dat de uitstoot van CO 2 wordt gereduceerd. In de reductiedoelstelling wordt aangegeven dat willen reduceren op de uitstoot van het wagenpark en het verbruik van elektriciteit. De doelstelling is om in 2012 de uitstoot van CO 2 met 10% te reduceren t.o.v. het referentiejaar 2009. Als maatstaf is het aantal projecturen genomen. De reden hiervoor is dat we een projectenorganisatie zijn die activiteiten via projectmatige werkzaamheden verricht. Vastgesteld is dat het aantal projecturen sterk bepalend is voor de hoeveelheid CO 2 -uitstoot.


Datum opgesteld

Blad

29 juni 2012

14 van 20

Datum gewijzigd


1011-00022

9 CO 2 -emissies 2011 scope 1, 2 en 3 CO 2 -emissie factor1 Hoeveelheid Eenheid

Hoeveelheid

2011 Eenheid

CO 2 -emissie [ton] 2483,8

Scope 1: Directe emissie Stationaire verbrandingsapparatuur

1010,4 3

3

- Aardgas

1.825

g CO 2 / Nm

183.506

Nm

- Aardgas (projectlocaties)

1.825

g CO 2 / Nm3

24.449

Nm3

44.6

- Propaan 1a

1.530

g CO 2 / liter

2.135

liter

3.3

- Diesel (projectlocaties)

3.135 3.135

g CO 2 / liter g CO2 / liter

193.866

liter

607.7

6.352

liter

19.9

- Diesel (vaste kantoorlokaties) Airco en koelingapparatuur

334,9

-

-

-

kg

Gebruik eigen wagenpark

1361,6

- Benzine

2.780

g CO 2 / liter

359.800

liters

1000.2

- Diesel

3.135

g CO 2 / liter

113.367

liters

355,4

- LPG

1.860

g CO 2 / liter

3.252

liters

6.0

- Benzine-auto, klasse <1,4 liter

185

g CO 2 / voertuigkm

636.379

km

-

- Benzine-auto, klasse 1,4 - 2,0 liter

220

g CO 2 / voertuigkm

3.482.744

km

-

- Benzine-auto, klasse >2,0 liter

305

g CO 2 / voertuigkm

72.830

km

-

- Benzine-auto, klasse onbekend

215

g CO 2 / voertuigkm

380.484

km

-

- Diesel-auto, klasse <1,7 liter

155

g CO 2 / voertuigkm

301.370

km

-

- Diesel-auto, klasse 1,7 - 2,0 liter

195

g CO 2 / voertuigkm

998.512

km

-

- Diesel-auto, klasse >2,0 liter

265

g CO 2 / voertuigkm

78.431

km

-

- Diesel-auto, klasse onbekend

205

g CO 2 / voertuigkm

45.892

km

-

- LPG-auto

175

g CO 2 / voertuigkm

66.821

km

-

- Hybride-auto middenklasse

125

g CO 2 / voertuigkm

84.055

km

2

Kilometers eigen wagenpark

-

Scope 1 emissie deelnemingen MDB (12,5%)

-

-

-

Scope 1 overzicht Stationaire verbrandingsapparatuur

1010,4 ton CO 2

40,68%

Eigen wagenpark

1361,6 ton CO 2

54,82%

MDB deelneming

111.8 ton CO 2

4,5%

Totaal scope 1


111.8

2483,8 ton CO 2

-

111.8

Datum opgesteld

Blad

29 juni 2012

15 van 20

Datum gewijzigd


1011-00022

CO 2 -emissie factor1 Hoeveelheid Eenheid

Hoeveelheid

2011 Eenheid

CO 2 -emissie [ton]

Scope 2: indirecte emissie

1032,66

Elektriciteitsgebruik1a

977,66

- Nuon (vaste locaties) grijs

455

g CO 2 / kWh

244.923

kWh

111.4

- Nuon (projectlocaties) grijs

455

g CO 2 / kWh

273.492

kWh

124.4

- Nuon (projectlocaties) groen

15

g CO 2 / kWh

188.315

kWh

2.8

- Eneco (vaste locaties) grijs

455

g CO 2 / kWh

25.925

kWh

11.8

- Eneco (projectlocaties) grijs

455

g CO 2 / kWh

1.448.697

kWh

659.1

- Eneco (vaste locaties) groen

15

g CO 2 / kWh

277.663

kWh

4.16

- Eneco (projectlocaties) groen

15

g CO 2 / kWh

116.490

kWh

1.7

- Essent (projectlocaties) groen

15

g CO 2 / kWh

130.840

kWh

2

- Andere Leverancier (vaste locaties) grijs

455

g CO 2 / kWh

67.580

kWh

30.7

- Andere Leverancier (projectlocaties) grijs

455

g CO 2 / kWh

65.161

kWh

29.6

Privé auto's voor zakelijk verkeer

25.8

- Benzine-auto, klasse <1.4 liter

185

g CO 2 / voertuigkm

5.100

km

0.9

- Benzine-auto, klasse 1.4 - 2.0 liter

220

g CO 2 / voertuigkm

8.372

km

1.8

- Benzine-auto, klasse >2.0 liter

305

g CO 2 / voertuigkm

2.573

km

0.8


215

g CO 2 / voertuigkm

14.634

km

3.1

- Diesel-auto, klasse <1.7 liter

155

g CO 2 / voertuigkm

886

km

0.1

- Diesel-auto, klasse 1.7- 2.0 liter

195

g CO 2 / voertuigkm

12.801

km

2.5

- Diesel-auto, klasse >2.0 liter

265

g CO 2 / voertuigkm

3.349

km

0.9


205

g CO 2 / voertuigkm

100

km

0.02

- LPG-auto

175

g CO 2 / voertuigkm

1.371

km

0.2

- Hybride-auto, middenklasse - Personenauto brandstof type onbekend

125

g CO 2 / voertuigkm

134

km

0.01

210

g CO 2 / voertuigkm

73.601

km

15.45

- Afstand < 700 km

270

g CO 2 / reizigerskm

2.507

reizigerskm

0.7

- Afstand 700 - 2.500 km

200


93.352

reizigerskm

18.7

- Afstand > 2.500 km

135


-

reizigerskm

1a

Zakelijk vliegen

19.4

Scope 2 emissie deelnemingen - MDB (12,5%)

9.8 -

-

-

Scope 2 overzicht Elektriciteitsgebruik

977,66 ton CO 2

94.67%

Privé auto's voor zakelijk verkeer

25.8 ton CO 2

2.49%

Zakelijk vliegen

19.4 ton CO 2

1.89%

MDB deelneming

9.8 ton CO 2

0.95%

Totaal scope 2


1032,66 ton CO 2

-

9.8

Datum opgesteld

Blad

29 juni 2012

16 van 20

Datum gewijzigd


1011-00022

CO 2 -emissie factor1 Hoeveelheid Eenheid

Hoeveelheid

2011 Eenheid

CO 2 -emissie [ton]

Scope 3: Overige indirecte emissie

903.3

Woon-werkverkeer met nietbedrijfsvoertuigen

426.4

Woon-werkverkeer met privé auto's - Benzine-auto, klasse <1.4 liter

185

g CO 2 / voertuigkm

231.494

km

42.8

- Benzine-auto, klasse 1.4 - 2.0 liter

220

636.095

km

139.9

- Benzine-auto, klasse >2.0 liter

305

g CO 2 / voertuigkm g CO 2 / voertuigkm

26.988

km

8.2


215

g CO 2 / voertuigkm

40.298

km

8.6

- Diesel-auto, klasse <1.7 liter

155

g CO 2 / voertuigkm

27.346

km

4.2

- Diesel-auto, klasse 1.7- 2.0 liter

195

g CO 2 / voertuigkm

438.015

km

85.4

- Diesel-auto, klasse >2.0 liter

265

g CO 2 / voertuigkm

80.803

km

21.4


205

g CO 2 / voertuigkm

19.400

km

4

- LPG-auto

175

g CO 2 / voertuigkm

70.863

km

12.4

- Hybride auto, middenklasse - Personenauto, brandstoftype niet bekend

125

g CO 2 / voertuigkm

3.060

km

0.4

210

g CO 2 / voertuigkm

471.971

km

99.1

Afvalverwerking3

-

- Papier en karton

-

g CO 2 / kg

12.530

kg

-

- Plastic en folie

-

g CO 2 / kg

4.100

kg

-

- Puin

-

g CO 2 / kg

1.191.590

kg

-

- Hout (A, B en C)

-

g CO 2 / kg

511.720

kg

-

- Overig afval

-

g CO 2 / kg

100.028

kg

-

- Ongesorteerd bouwen sloopafval

-

g CO 2 / kg

4.328.837

kg

-

- Kopieer/printpapier

-

g CO 2 / kg

12.454

kg

-

- Drukwerk (enveloppen, schrijfblokken)

-

g CO 2 / kg

2.230

kg

-

Gebruik benzine voor goederenvervoer

2.780

g CO 2 / liter

8.083

liters

22.5

Gebruik diesel voor goederenvervoer

3.135

117.011

liters

366.8

3

Papier

-

Emissies door uitbestede diensten

476.9

Gebruik diesel voor materieel proj.lok.

3135

g CO 2 / liter g CO 2 / liter

14.743

liters

46.2

Gebruik HBO voor materieel proj.lok.

3.135

g CO 2 / liter

13.050

liters

40.9

Gebruik LPG voor goederenvervoer

1.860

g CO 2 / liter

270

liters

0.5

Scope 3 overzicht Woon-werkverkeer met niet-bedrijfsvoertuigen

426.4 ton CO 2

47.2%

Emissies door uitbestede diensten

476.9 ton CO 2

52.8%

Totaal scope 3

903.3 ton CO 2

1 : Bron document "CO 2 -conversiefactoren ProRail versie 2.1, december 2010" tenzij anders vermeld. 1a: Bron document “CO 2 -conversiefactoren SKAO handboek CO 2 -prestatieladder 2.0 versie 23 juni 2011. 2 : De bijdrage aan de CO 2 uitstoot van het eigen wagenpark wordt bepaald aan de hand van de brandstof opgave. De opgave van gereden kilometers worden derhalve niet gebruikt voor berekening van de CO 2 – uitstoot. 3 : Bijdrage aan CO 2 -emissie wordt momenteel niet meegenomen.


Datum opgesteld

Blad

29 juni 2012

17 van 20

Datum gewijzigd


1011-00022

10

Conclusie

De CO 2 -uitstoot in scope 1 en 2 van het referentiejaar 2009 is vergeleken met de uitstoot cijfers in scope 1 en 2 over 2011. De totale uitstoot over 2011 is uitgekomen op 3516,46 ton CO 2 . In vergelijking met de CO 2 -uitstoot over 2009 is dit een stijging van 12,84% en t.o.v. 2010 een daling van 13,05%. Ten opzichte van het referentiejaar 2009 is de doelstelling van 8% reductie in scope 1 en 2 in 2011 niet behaald.

Scope 1 en 2 CO 2 -uitstoot Kantoor

Uitstoot ton CO 2

Uitstoot ton CO 2

Uitstoot ton CO 2

2032,8

1844,5

2031,46

2009*

2010*

2011*

- Aardgas

Scope 1

193.7

241.7

334.9

- Wagenpark

Scope 1

1376.7

1150.7

1361.6

- Bijdrage MDB

Scope 1

120.0

121.5

111.8

- Zakelijk gebruik prive auto's

Scope 2

24.8

20.9

25.8

- Vliegen

Scope 2

5.3

9.3

19.4

- Elektra

Scope 2

301.7

286.9

158.06

- Diesel

Scope 1

10.6

13.5

19.9

1083,3

2131,1

1485

Projecten - Aardgas project

Scope 1

16.6

159.9

44.6

- Propaangas

Scope 1

2.9

4.1

3.3

- Bijdrage MDB

Scope 2

45.4

20.7

9.8

- Diesel Projecten

Scope 1

222.5

912.4

607.7

- Elektra projecten

Scope 2

795.9

1034

819.6

3116,1

3975,6

3516,46

Totale uitstoot

* Bron document: CO 2 -conversiefactoren uit het SKAO handboek CO 2 -prestatieladder 2.0 versie 23 juni 2011.

Bovenstaande tabel geeft de totale cijfers weer gerangschikt in scope 1 of 2 (excl. scope 3) en naar kantoor of projecten. Scope 1 directe emissie (t.o.v. 2009): Er heeft een forse toename plaatsgevonden (+72,9%) in uitstoot a.g.v. aardgasverbruik op de kantoorlocaties. Op de projectlocaties heeft eveneens een CO 2 -uitstoot toename plaatsgevonden (+ 62,8%), echter t.o.v. 2010 is er wel een sterk dalende lijn te zien. Opm.: aardgasverbruik op projectlocaties is sterk afhankelijk in hoeverre J.P. van Eesteren zelf of via de opdrachtgevende partij in zijn energie voorziening dient te voorzien. Tevens is project Europol begin 2010 wat een enorme daling heeft gegeven in het aardgasverbruik en de CO 2 -uitstoot. CO 2 -uitstoot a.g.v. een verhoogd dieselverbruik op kantoorlocatie Tata Steel geeft een stijging in uitstoot van 87,7%. Op de projectlocaties is het verbruik in diesel sterk afhankelijk van de aantallen projecten waarbij diesel wordt ingezet bij gebrek aan andere alternatieven. T.o.v. 2010 is een forse daling in de CO 2 -uitstoot te zien. De beoogde de brandstoffenreductiedoelstelling in scope 1 van 1% CO 2 -uitstoot afname is niet gehaald. * aanpassing na verificatie KEMA

Datum opgesteld

Blad

29 juni 2012

18 van 20

Datum gewijzigd


1011-00022

De CO 2 -uitstoot als gevolg van ons wagenpark is nagenoeg gelijk aan 2009. Echter t.o.v. 2010 is deze weer fors gestegen (+23,44%). De hoofdoorzaak van de gestegen CO 2 -uitstoot ligt in het feit dat er in de 1.4-2.0 liter klasse benzine auto’s meer kilometers zijn gemaakt en daardoor meer benzine is getankt. De beoogde wagenparkreductiedoelstelling in scope 1 van 2% CO 2 -uitstoot afname is niet gehaald. T.o.v. 2009 is er in scope 1 in 2011 een CO 2 -uitstoot toename geweest van 27,83%. Scope 2 indirecte emissie (t.o.v. 2009): In scope 2 is er in 2011 een CO 2 -uitstoot afname geweest van 9,13%. In 2009 is, t.o.v. 2011, door toepassing van grijze stroom, meer CO 2 uitgestoten maar minder elektriciteit verbruikt bij een gelijk aantal projectlocaties. De inzet van groene stroom in 2011 en daarmee lagere CO 2 -conversiefactoren is de oorzaak van een lagere CO 2 -uitstoot t.o.v. 2009 en 2010 op zowel de kantoor – als de projectlocaties. De CO 2 -uitstoot in scope 2 is door elektriciteitsverbruik op zowel kantoor- als projectlocaties licht gezakt (12,5%), maar t.o.v. 2010 fors gezakt (35,38%). Met name de invloed van grijze stroom op de “lopende projecten” is groot op het uiteindelijke uitstoot cijfer. De invloed van groene stroom op de CO 2 -uitstoot op onze projectlocaties is zeer groot. Op alle nieuw op te starten projecten zal standaard groene stroom (windenergie) worden toegepast. Dit zal in 2012 nog meer van positieve invloed zijn op de CO 2 -uitstoot in scope 2. T.o.v. 2009 is de doelstelling van 50% CO 2 -uitstoot afname door de inzet van groene stroom niet gehaald.

CO2-uitstoot scope 1 en 2 (2009, 2010 en 2011) 4500 3975

4000 CO2-uitstoot in tonnen

3500

3070 Scope 1

3000 2500

3516,46

2603

2483,80

1943

2000 1500

1127

1372 1032,66

1000 500 0


2009

2010

2011

Totaal

Scope 2

Datum opgesteld

Blad

29 juni 2012

19 van 20

Datum gewijzigd


1011-00022

Scope 3 overige indirecte emissies (t.o.v. 2009): De uitbestede emissies zijn net als in 2010 meegenomen in dit rapport. T.o.v. 2009 is er met betrekking tot CO 2 -uitstoot door uitbestede diensten geen vergelijk mogelijk. T.o.v. 2010 heeft er een significante verbetering plaatsgevonden in vermindering van CO 2 -uitstoot door derden (77,5%). Het woon-werkverkeer met prive-auto’s geeft t.o.v. 2009 een lichte daling in CO 2 -uitstoot te zien van 5,6%. Voor scope 3 zijn er geen reductiedoelen gesteld daar een volledige emissie inventarisatie, waaronder scope 3, nog buiten de CO 2 -prestatieladder valt. Voortgang reductie doelstellingen: Het lichtplan in kantoor Barendrecht is in december 2011 opgeleverd. In 2012 zal er een nieuwe inventarisatie uitgevoerd moeten worden en worden vastgelegd in een energieverslag. E.e.a. zoals verwoord in het VGM jaarplan 2012. Vanuit het “bouwstroomloket” zal i.s.m. de MDB op met name de nieuw op te starten projecten groene stroom worden ingezet. Als gevolg hiervan zal in 2012 de CO 2 -uitstoot in scope 1 verder af gaan nemen. In 2012 zal er door de fusie met Heijmerink Bouw B.V. de CO 2 -emissiecijfers in de Carbon footprint Analyse worden samengevoegd. De gestelde CO 2 -reductiedoelstelling over 2012 (10%), is hierdoor niet meer reëel. De reductie doelstelling over 2012 (scope 1 en 2) wordt op 5% gesteld, gebaseerd op de doelstelling vanuit het TBI duurzaamheidsverslag 2011. Het jaar 2012 zal als gevolg van de genoemde fusie als referentiejaar gaan gelden. De leidraad voor de CO 2 -reductiedoelstellingen in de jaren 2013-2015 zullen een afgeleide zijn van de kritische prestatie indicatoren zoals deze in het TBI duurzaamheidsverslag 2011 zijn opgenomen. Voortgang ketenanalyses in 2011: Bouwdrogen: Er hebben in 2011 3 onderzoeken plaatsgevonden naar het bouwdrogen in relatie tot CO 2 -emissie. Op de projecten B-toren Rotterdam, Ministerie LNV Den Haag en Paleis van Jusitie Amsterdam. Project B-toren Rotterdam: Vanuit het onderzoek is gebleken dat de inzet van oliegestookte drogers economisch gezien gunstiger is gebleken dan de inzet van ander soortige drogers zoals b.v. sorptie- of infrarooddrogers. Het toepassen van nutsvoorzieningen was op dit project niet mogelijk. Milieu technisch gezien was het niet de meest gunstigste toepassing gezien de hoge CO 2 -uitstoot (186 ton in 16 weken). Het bouwdroogproces loopt door in 2012. Project Min. LNV Den Haag: De oplossing voor het bouwdrogen op dit project is gevonden in het gebruik maken van de aanwezige op aardgas gestookte CV installatie van de opgeleverde bouwdelen van het ministerie. De CV installatie is in gebruik door het ministerie en is door J.P. van Eesteren gebruikt voor het bouwdrogen. Hierdoor is de bouwdroging nagenoeg CO 2 -neutraal geweest. Project Paleis van Justitie Amsterdam: Vanuit onderzoek is gebleken: toepassing van sorptiedrogers (alleen ontvochtigen) was op dit project geen optie i.v.m. de verplichte warmte inbreng. Milieu/CO 2 technisch gunstigere keuze van brandstofsoort als b.v. gas was ook geen optie door het ontbreken van de juiste voorzieningen om grote hoeveelheden gas aan te * aanpassing na verificatie KEMA

Datum opgesteld

Blad

29 juni 2012

20 van 20

Datum gewijzigd


1011-00022

voeren. Aanleggen van dergelijke voorzieningen zou bedrijfseconomisch niet rendabel zijn. Toepassing van stadswarmte was op deze locatie geen optie omdat deze nutsvoorziening niet voorhanden was. Op dit project is vanuit praktisch oogpunt gekozen voor de niet meest milieuvriendelijke keuze door droog te stoken m.b.v. ketelhuizen wat over een periode van 22 weken een CO 2 -uitstoot heeft opgeleverd van 222 ton. Door de fusie met Heijmerink bouw zijn er in 2012 meer mogelijkheden om op onze projecten een onderzoek uit te voeren in samenwerking met de bouwdroogleveranciers om te komen tot een efficiëntere en milieu vriendelijkere inzet van bouwdroogapparatuur. Het bouwdroogproces loopt door in 2012.

Aluminium kozijnen: Met betrekking tot de externe partijen in de keten die verzocht zijn om de Carbon Footprint over 2011 aan te leveren met hun CO 2 -doelstellingen zijn de firma Vogt en Oskomera de met hun gemaakte afspraken nagekomen. Ondanks herhaalde verzoeken is er van de andere 2 externe partijen (Schelde Bouw en AKS) geen invulling gegeven aan onze vraag. Voor de inkopers is het zaak om tijdens toekomstige inkoopgesprekken vóór contractvorming de eisen die wij aan deze onderaannemers stellen mee te nemen en te laten meewegen bij de uiteindelijke contractvorming.


Carbon Footprint Analyse 2011

Recommend Documents