CABINET VAN ZWART- KX GOUDLAK. KIllF.NIliiM
VAN
IlF.NDF. IN
11 KT I'AI.FIS
HIJZdNDERE CF.F.KI) VOOR
I I . M. I)K K D N 1 N C I N . HET
VERCrNNINi; DIT
ZICH
11KVIN-
H l IS T E N KOSCII. MKT
VAN
I I . M. C.EREl'Ri >I)l'-
MAANDSflIRIFT.
J
APAXSCHE LAKWERKEN. f f f DOOR PH. ZILCKEN. f r f t
vuur kan worden blootgesteld, of in kokend water, ,,<«/ <W» » w w " gebruikt wordt. In het Verre Oosten is de lakbewerking van zoo ouden datum dat de oorsprong er van onbekend is, en in legenden gehuld. In een curieus boek, door Arnold Montainus, t' Amsterdam uitgegeven in 1669, V
KAM VAN' Col 1)1.AK.
Oud Japansch lak is zeker wel een der fraaiste en meest solide stoffen die ooit door menschenhanden van een natuurprodukt werd afgeleid. Graniet, goud, marmer, zijn delfstoffen wier duurzaamheid ze voorbeschikt heeft om voor kunstwerken gebruikt te worden, bestemd om den tand des tijds te voelen. Maar onder de stoffen, door den mensch vervaardigd, is zeker het oude Japansche lak een der meest merkwaardige. Ik zeg ,,oude" lak, want het tegenwoordige, moderne lak is ook al aangetast door de betreurenswaardige decadentie die zich in het uiterste Oosten steeds ontwikkelt, decadentie die zich daar meer dan elders toont in de ontaarding niet alleen der kunst, maar, zooals het meestal gepaard gaat, tevens in die van het handwerk. Een feit is 't dat het oude lak van zeer ongemeene sterkte is, en zoowel den invloed des tijds kan doorstaan, als dien van water, b.v. Dit werd eenige jaren geleden bewezen, toen een bezending oude en moderne voorwerpen, bestemd voor een tentoonstelling in Europa, tengevolge van een schipbreuk, in de kille diepten der zee geruimen tijd verbleef. Het schip dat deze bezending vervoerde was gezonken en werd eerst na maanden gcligt. Toen bleek het dat de twrfV voorwerpen nagenoeg ongeschonden waren gebleven, terwijl de moderne los geraakt, en uit elkander gevallen waren. Trouwens goed lak is zoo sterk dat in Japan zelfs een soort gemaakt wordt voor keukengebruik, dat aan een zacht
'#/
ETENSDRAGEK VAN DONKER LAK. MET GKKI.EIKI) KN CdlDl.AK OPGEWERKT. EIGENDOM VAN MEVK. IHJK—ME>I)AG.
boom, vol rondachtige bladeren, boven groen nicifera in houten lepels opgenomen, en in en onder wit, niet ongelijk de salie, wrin- ruime kuipen gedaan, om, door langzame gende van smaak en de bloesems zijn zonder verdamping, het overtollige water dat er mede reuk; de vruchten worden /«///^;z genaamt. vermengd is, kwijt te raken. Deeze boom krielt bij zomertijdt van groote De vernis wordt in deze bakken telkens gevleugelde mieren, die aan een gomme des wcèr omgeroerd. gezeiden booms (de Indianen noemen ze Zkr) Gedurende die bewerking ziet het sap er geduurig zuigen : en gelijk de bijen den honing, uit als room, terwijl het spoedig bruin wordt, het lak rondom de takken maken." en eindelijk geheel zwart. Thans weet men het beter! Voor de mindere qualiteiten van lak wordt Het hoofdbestanddeel waarmede het lak ge- dit sap aangelengd met olie. maakt wordt is het sap van een boom, die lui, voor de latere bewerkingen der voorin Japan veel gekweekt wordt, de /vYz/a werpen, vermengd met kleur-stoffen, als verrr/7/?«'/rr<7; van dit sap wordt een soort miljoen, voor de beste soorten, of ijzeroxyd vernis afgeleid, en ook levert die boom nog (een doffer rood, dat niet de vroolijkheid heeft was op en een fraaie gele houtsoort. van zuiver vermiljoen) voor de gewonere. Talrijk zijn nog de verschillende stoffen die Het was wordt bereid uit de pitten deinaar gelang der vruchten ; de behoeften er bij vernis verkrijgt gevoegd kunnen men dooi' in den worden, als b. v. bast van den gele of blauwe stam, wanneer of groene verfde boom zes tot stoffen, en lijm, acht jaren oud steenslijp, enz. is, kerven te Verbazend ommaken. Dan slachtig en talvloeit het sap er rijk zijn de achuit, en deze tereenvolgende oogst duurt onbewerkingen, geveerzesmaandie een voorden, van Juli tot werp, hoe eenhalf September, voudig ook, en zij brengt drie moet onderqualiteiten van gaan, alvorens sap op. „af" te zijn. Heeft de boom VAN I M > N K K R I.AK M K T i K H ' h l . A K H K W K R K T . Deze behandien leeftijd, van ongeveer acht jaren, bereikt, dan wordt hij delingen zijn zoo merkwaardig en van zoo meestal geveld, tegen het einde van het sei- langen duur (ik spreek altijd alleen van r' zoen. De takken worden dan in bakken met qualiteit lak) dat het wel de moeite waard water gedompeld, waar dan nog wat vernis, is deze techniek na te gaan. Gewoonlijk wordt een voorwerp, doos, kastje, blaadje, eerst van van mindere qualiteit, komt bovendrijven. Het oogsten van het lak is in Japan van een speciaal hout gemaakt, van een zeer zacht hout, (dikwijls van de .'l/«<;w//<7), omdat het vóór-historische oudheid. Zeer talrijk zijn de verschillende behande- in plankjes, zoo dun als een visite-kaartje lingen die deze vernis moet ondergaan, alvo- moet kunnen worden gesneden. rens op een voorwerp te worden aangebracht, Dan worden de verschillende deelen van als het voorwerp van een goed soort moet het voorwerp zeer zorgvuldig aan elkander worden. gehecht met heele kleine houten pennetjes, en Allereerst wordt het sap van de Rhus ver- de voegen, — als die nog merkbaar zijn, (want
tf/'ftvr/r/-/. zacht en sterk) geplakt, al naar gelang van de qualiteit die gemaakt moet worden. Hierover komen achtereenvolgens vijf lagen van het eerst gebruikte mengsel, die telkens, na goed gedroogd te hebben, wcêr gepuimd worden. Nu eerst wordt het lak-vernis aangebracht, met een penseel, dat bij voorkeur moet bestaan uit menschen-haren. Steeds wordt gedroogd en gepuimd, telkens wanneer een laag vernis is aangebracht, eindelijk met de fijnste poeders, als bijna ontastbare, fijn gestampte verbrande hertshoorn, of fijn houts-
de Japansche schrijnwerker is «z&r.j/' accuraat!) worden gevuld met een soort van stopverf, bestaande uit de ruwe vernis, afkomstig van den lak-boom, vermengd met meel en zeer fijn zaagsel. Zijn de voorwerpen van grooten omvang, als cabinetten, kamerschutten en anderszins, clan worden de hoeken natuurlijk flink versterkt, en is 't voorwerp klaar, van buiten met bewerkt koper verzorgd. Het kleinste korreltje of de geringste oneffenheid aan de oppervlakte van het hout wordt weggeschuurd met puimsteen. Dan wordt op het hout gelijkelijk verspreid
GEDKEI.TKI.IJK MET
OIKN
GOUDLAK.
VERGUNNING
BEWERKT EIGENDOM VAN
II. M.
CABINET VAN VOOR
VAX
H. DIT
een taaie laag bestaande uit een mengsel van gebrande klei en vernis van den lakboom. Na volkomen droog te zijn, wordt de oppervlakte weder gepuimd. Daarna wordt op deze laag, hetzij zijde, linnen of papier (men denke aan het ,7tf/>tf«.ft7^ papier zoo zuiver van vezelstof, zoo taai en
M.
BRl'IN Dl'.
A Y E M T R IM-.-I.AK.
KONINGIN:
MAANDSCHRII-T
MET
OPGEWERKT
BIJZONDERE
GEREPRODUCEERD.
kool, — totdat de oppervlakte inderdaad .spiegelglad en gaaf als metaal is geworden. Bij zeer zorgvuldige behandeling moeten de stukken drogen in volkomen donkere en eenigszins vochtige vertrekken, als kelders b. v. die daartoe ingericht zijn. Ook wordt tot dit doel vaak gebruikt een 5
vrij groote ,,donkere kast,'' die flink met water wordt gespoeld alvorens de voorwerpen er in te plaatsen. Deze kast heet in 't Japansch Nu is het lakwerk echter nog maar gelijk, glad, en éénkleurig, hetzij zwart, bruin, rood of goud. Het is slechts de achtergrond waarop de teekening in andere kleuren en goud zal te voorschijn worden geroepen. Eerst na vele maanden, na yV/rcv/ zelfs, is het voorwerp af! Dit alles geldt niet natuurlijk voor de tegenwoordige thee-bladen, lepel-doosjes, enz. enz., die in grooten getale worden geëxporteerd voor Europeesch gebruik, maar meer speciaal voor de bizondere en fraaie antieke stukken, die allen zóó behandeld werden. Niet alleen kleinere voorwerpen worden met lak vervaardigd in Japan: deze stof is van ongemeen belang ook in de Houwkunst van dat land. evenals in de Beeldhouwkunst. Men denke slechts aan de reuzentempels van Kioto, van Nikko, zoo mooi beschreven door Loti, die overigens het eenvoudigkinderlijke karakter der Japanners, zoo ongemeen smaakvol en verfijnd van aard, niet heeft begrepen.
l l r l S - G n l ) VAN i;ol II- EN ÜK.KI.KCRII LAK. VAN Ml.VK. UIJK—MEM>AG.
EIGENDOM
DOOSJE VAN ZWAKT LAK. OI'CKWKRK'l' MET GROEN-, Kiml)- F.N GOUDLAK.
Welk een rol het lakwerk in deze architektuur speelt blijkt wel uit de volgende regels: ,,Le peuple qui batit avec du bronze, de 1'ivoire et de la laque d'or, quelle impression de barbarie doit-il recevoir de nos monuments a nous, en simple pierre; plus grands que les leurs, il est vrai, mais d'un aspect si rude et d'une teinte grise. . . ." „De 1'or partout, de 1'or resplendissant." ,,Au-dessus de nos têtes, les linteaux sont ornés de grandes flours exquises en bronze mi en or. . .", ,,des épouvantes de toutes formes se tiennent accrochées par leurs ailes d'or aux solives d'or des toitures." 1 )it is een gedeelte van den tempel van Xikko van buiten. In den tempel is het duister, rustig, statig. Hier zijn het: „Des murailles d'or, et une voüte d'or soutenue par des colonnes d'or." „Des ors jaunes, des ors rouges, des ors verts: des ors vifs ou attenties, discrets ou étincelants." En, terwijl in onze Europeesche woningen zoo licht het aanbrengen van veel goud iets parvcnu-achtigs geeft, constateert Loti, dat daar deze kostbare lakwerken altijd even harmonisch en rustig zijn, dat „1'enscmble parait simple et repose."
Dit ter eere van de Japansche architekten al de prijs zóó hoog, dat men er destijds zulk een som niet voor over had. Toch was die deze prachtige gebouwen ontwierpen ! Wat de beeldhouwkunst betreft, die rijkelijk dit in een tijd die op de tweede bloeiperiode toegepast werd op deze zuilen, plafonds, der lakkunst volgde, daar deze kunst o. a. lambriseeringen, enz., deze kunst gebruikt een hooge trap van volmaaktheid bereikte het lak voor de tallooze Bouddha- en andere tusschen 900 en 1650. beelden van gesneden hout, die met veel Veelal wordt gewerkt met zwart lak, waarop weelde geheel verguld zijn met goudlak. met goudlak en enkele kleuren de ornamenWat de kunstnijverheid betreft, hier zijn tatie wordt aangebracht. Ook is de onderde voorwerpen van lak zoo talrijk dat er grond soms groen of rood, of van een ongebijna geen opsomming van te geven is; het prepareerde stof; zoo wordt ook gelakt op zijn bladen of tafeltjes, kastjes, voetstukken parelmoer en ivoor, op natuurlijk hout, enz. Soms zijn het planten, insecten, vruchten, voor porccleinen vahalf „en relief," zóó dat het lijkt alsof stukjes zen of bronzen, metaal zijn opgelegd. Dan doosjes van allerlei komen veelvuldig bloemen aard, schalen, etensvoor als de A'Z^M (Chrydragers, kommen, santhemum), de A7r«'(Paukopjes om de $«&•' uit te lownia Imperialis) de A7drinken, waaiers, toilet;/
CABINET VAN DOXRKR I.AK. IXCKLKCI) MKT PAARl,.MOKR 1U-. V I K R
Hi>VKN-r.-\NKK.I.TJI->
VAN
<;or]>-
K N I'.KKI.Kl Rli
I.AK.
7'/v7/.
Ml
V \ N
/ U A K I
I \ K :
iH' 1'l.N
n
KI-
Zl.lliK.
MIKAIin
KIKI
IN
ilol'hiAK. Mi'N).
vhikvcrsierinjj er raak op gezet, met zeldzame harmonie in verhouding tot de niet vcreierde gedeelten I'.n daarbij nog worden, om massive gedeelten, ot /ware partijen, als b.v. een knoestige magnolia-tak of een stuk rots, te ,,breken," om allicht ,,zwaai" doende vlekken te vcrdeelen. in die partijen en vlekken stukjes natif goud ingelegd, stukjes goud die ook soms schijnbaar onregelmatig in een laag bruin of effen goudlak worden verspreid, hetwelk dan de naam draagt van ,.avenlurine"-lak. Zoo nader ik het zuivere goud-lak, dat ontegenzeglijk liet fijnste, fraaist bewerkte, altijd betrekkelijk vrij zeldzame, en zeker wel het meest aantrekkelijke en volmaakte soort is. De oudste goudlak-werken dagteckenen van de eerste jaren van liet Christendom (+ I 50 a 300 \ . C l In een tempel van Xara zijn doozen aanwezig, die gebedenboeken bevatten, welke hectcn van de 3*'" eeuw N. ('. afkomstig te zijn. Reeds in 't jaar 400 werden ,,aventurine"-lakwerken gemaakt, en in ,i,So wordt een soort lak vermeld, als een nieuwigheid, dat met stukjes parelmoer is ingelegd. Maar de meeste stukken uit dien tijd zijn meer antiquiteiten, merkwaardigheden, dan bizonder fraaie kunstvoorwerpen. Verschillende smaakvolle en kundige verzamelaars zijn van oordeel dat de mooiste, de elegantste, de met de meeste zorg bewerkte voorwerpen,
niet veel meer dan een paar eeuwen oud zijn. Ken beroemde, en melancholisch aandoende collectie van goudlak-werken is de verzameling die aan Marie Antoinette behoorde, welke zich thans in het Musee du I.ouvre bevindt en die op den 10'" October 1789, op bevel van de ongelukkige koningin, door een paar juweliers beschreven werd. Ik zal korte metten maken met het moderne lak, daar dit, op zeer enkele uitzondeIIK'I" I H I ' K V VAN ringen na. slechts een goedkoop verbruiks-aitikel is, dal, uitsluitend vercierd met zwakke imitaties van otideie modellen, geen kunstwaarde meer heeft, en grootendecls bc staat uit ruw afgewerkte thee-bladen endoozen, en kleine cabinetjes. haastig gemaakt, zoo snel mogelijk gedroogd, zonder dal ei eenige zorg aan is besteed. Maar toch hebben deze zaken, ondanks al die gebreken, nog een charme door tic luchtige, ranke versiering, door het hoewel oppervlakkige, toch nog cenigszins delicate werk. Daarentegen die oude cabineltcn, zooals er hier een gereproduceerd is. dank zij de welwillendheid van I I . M. de Koningin, die mij veroorloofde een der bekende pracht-cNcmplaren. aanwezig in het Huis ten Bosch, voor dit artikel tedoeii photografeereii. — hoe deftig, harmonieus en verzorgd zijn niet deze meubels! l-'.n hoe rijk en machtig zijn de kleuren, het diepe bruinzwart, waarop de stemmige nuances van het rijke, kleurige goud zich zoo welluidend aftcekenen, hoe aangenaam en voornaam doen zij niet aan!
imkKAM
VAN
MKDICIIN-l'HOSlK (ACHTERZIJDE). EVEN GEOl'ENI) OM I)K VERSCHILLENDE AFDEKLINGKN
IK I.ATKX /.IKN.
Wie zal ontkennen dat ons nationaal oud goudleer niet voor een aanzienlijk deel zijn rijke harmonieën te danken heeft aan den invloed van deze weelderige lakwerken, even zeer bekend bij de Mooren van Cordova als bij ons r Naast deze groote voorwerpen van lak komen in aanmerking die kleine, prachtige, teêre juweelen, bestemd voor het intiem gebruik der elegante, zoo bij uitstek geraffineerde Japansche vrouw. Deze kleinere zaken zijn volkomen zuiver van proportie, kleur, vorm, en zij doen zeker niet onder voor het fraaiste wat Europa in dit genre ooit voortbracht, ten alle tijden. Maar naast deze verdienste is er nog die van de materie waarmede zij vervaardigd werden. Welke stof heeft ooit onder de bewerkingdoor menschenhanden zulk een fijnheid van uitvoering bereikt als lak r Welke bereide stof is zóó fraai, zoo volmaakt, dat een bekwaam werkman er geen enkel ornament op verlangt, en zich tevreden stelt met het maken van een spiegelgladde 10
oppervlakte van éénkleurig lak, als toppunt van vakkennis?. . . En daarbij, met hoeveel smaak en distinctie weten de Japanners niet die gladde oppervlakte te orneercn, wanneer zij die oneindig kleine tafereeltjes er op schilderen ? Welke stof, door den mensch gemaakt, is te vergelijken met het effen goud-lak, dat sterk, stil-glanzend en sonoor is, als oud-goud of brons : . . . Ik ben dit opstel eigenlijk begonnen naar aanleiding van de kam die boven aan de eerste bladzijde staat afgebeeld, een gewone haarkam, — een wonder van distinctie! — die mij zooveel belang inboezemde dat ik de techniek van het lakken meer in bijzonderheden wilde leeren kennen. Nu kan deze kam wel dienen als criterium bij het beoordeclen van lakwerken. Waar zijn de Europeesche voorwerpen van dien aard die volkomen bewondering eischen om hun cierlijkheid en gratie, die tot kostbare salon- of museum-preciosa kunnen verheven worden ? Wel bestaan er velerlei eigenaardige kammen, als Gothische, of Spaansche ,,maja'kammen, van ivoor, been, hoorn, schildpad,
lil.OEMKN-IIANGFR VAN IIAMI'.I >Es- Wl IRTEL. MET BLOEMEN EN SPRINKHANEN VAX GorilI.AK
HIER EN DAAR.
rijkelijk uitgesneden en vercierd, maar zijn wijls van natuurlijk hout, wormstekig, met deze, hoe weelderig ook, te vergelijken met buitengewone nerven; van bamboeswortels en een uiterst teer en volmaakt juweeltje als zoo anderszins, waarop hier en daar bloemen of een Japansche kam, zoo'n stukje nuttig dieren of bladeren zijn gelakt, in goud, of in speelgoed, bestemd voor de smalle, soupele, machtige, diepe en toch vroolijke kleuren. fijn-tastende hand van een Gueisha of van lui ook die ,,schrijfdoozen," meestal viereen Keizerin ?. . . kant, in een paar vakken verdeeld, bestemd En zoo is het met elk voorwerp van voor- om de penseelen waarmee geschreven wordt, treffelijk lak. het stuk Oost-Indische inkt, en een plat bakje Een volmaakt lakwerk is alleen te verge- of steentje te plaatsen, waarop de inkt gelijken met een ongemeen fraai bewerkt kleinood, wreven wordt met water. en doet niet onder voor een geestig en luchMeestal zijn die doozen van goudlak, soms tig kunstwerk als ingelegd met stukeen vluchtige aquajes parelmoer, korel of een lijnige, raal, of massief gevoelige ets! goud. Ik heb gesproken Of het zijn weer van die groote, zoo doozen om gebak uitmuntend te bergen, (onze maakte kasten,waarblikken, 19'^'eeuw-
III.AAIHK VAN IKiNKKK I.AK ol'C.KWKKKT MI'.T G n m l . A K .
van elke lade ,,loopt' als op rails, waarvan elk onderdeel altijd even zuiver en haaksch is bewerkt; ook van die kleine voorwerpen, bestemd voor het toilet of het vermaak der vrouwen: naast de kammen, de haar-pennen en die doosjes, o. a. bestemd voor het eigenaardig soort goud dat, op de lippen gesmeerd, slechts even met de tong behoeft aangeraakt te worden om sterk rood te kleuren. Dan zijn er nog die houten platen om aan de muur te hangen, die tochtschermen en kamerschutten, die bloemhangcrs, enz., dik-
sche „trommeltjes," zwart geverfd met vergulde blaadjes en bloemen zijn wel zeker een surrogaat geweest voor die kostbare doozen) voorzien van historische of anecdotische voorstellingen, — of „fiches'-doozen, of, en deze behooren tot de meest merkwaardige voorwerpen van lak, die vrij zeldzame, maar steeds buitengewoon precieuselijk vereerde „niedicijn-doozen'' '///ra'j.y. Deze, die elk aanzienlijk Japanner vroeger door zijn gordel hing, aan een zijden koord, waarvan het andere uiteinde voorzien was 11
