~
c
b
}'eem
ff..
f,.
. er
,.
J. aCafrgac nf ,.
g7
ff 9 f
201~
f
'.f'f",jJff
'.
I c.
n '.~;:;;f'!!i!; ,
.I!
. , "P
">c
i, I C. ,
#
"
.,,",~c:'. : ;
k
r\"..~. \ \ r I ,-".-,~1C2u
<2
t~')c,",,\tl~~ \)0.-"" o~
')k- Vo\. Q--~Q..J-..\' k,-,"" ""\l'\i2cX..~. ,~ I )0, 7-~.:-, \..,..,Qb~-".
Mijn zoektocht
Ilema
u
naar het fenomeen
van de 'Liudgerstichten' met IGrunneger
\;.~,"",,\"li?,'(z.I
dainsten'.
IGrunneger
dainsten'
begint op internet.
vind ik al snel wat ik zoek: contactgegevens, Na een enthousiasmerend deze stichting,
telefoongesprek
zoek ik een 'Grunneger
dainst'
Op de website
nieuws en een agenda met de secretaris van uit om bij te wonen.
Sebastiaan 't Hart
DIE GELEGENHEID DOET ZICH VOOR in Bavvelt (Baflo), een terpdorp in het noorden van Groningen. De Laurentiuskerk aldaar is één van de kerken in de provincie waar met regelmaat Groningse diensten worden gehouden.
wandeling
Tijdens
van
de
station
korte
;aar
weerszijden van het middenpad, opgesteld in de richting van de kansel. Die bevindt zich ongeveer in het midden van de kerk aan de zuidzijde. Voor de
I
I
kerk kom ik niemand tegen. De toren die op enkele meters afstand van de kerk staat, wijst de weg. De Romaanse Laurentiuskerk dateert uit de twaalfde eeuwen is éénvan de oudste kerken van Groningen. Rondom de kerk heerst een serene stilte die alleen door de roep van een kerkuil wordt verstoord. Twintig minuten
steigers en is grotendeels gedemonteerd. Organist en gemeente redden zich gedurende de restauratie met een electronicum. De voorganger komt binnen met een afvaardiging van de kerkenraad. Domie Pieterman draagt een zwarte toga met witte bef en vlinderstrik en op zijn hoofd eenzwartebaret.Na een handdruk van de ouderling van dienst gaatde baret a( Het intochtslied wordt gezongen, -~ '"'--, door anderen luid in onvervalst Gronings. Gezang 289 uit het Liedboek klinkt bekend, maar in het Gronings toch ook volstrekt anders:
i
voor aanvang van de dienst lijk ik tl~ ~lli~~ k~rkgallg~r t~ zijn. Er brandt licht in de kerk en
Morgenlicht
van aiweghaid,
licht van veur t begun van tieden,
ik hoor gestommelde koster is er en hij opent de deur. De
wil' nou dag weer open gaait,
eigenlijke ingang blijkt zich aan de achterkant van de kerk te bevinden. Daar komen de
en verdrieven deur joen macht
mit joen schienen ons verblieden
~~181.e keI kl;:::ar11;:::~11) Uillll~ll. Veel zijn het er niet; er is een zangavond met liederen van Johannes de Heer in één van de andere kerkendie is. De ker~angers
Baflo rijk begroeten
onze nacht.
I
-
D~ orde van dienst is eenvoudig, niet conservatief of progressief. of misschien wel allebei tegelijk: het behoud van het Gronings is een vorm van 0 00 0 conserveren '. ...terwijl het verTorenen oostwandvan de Laurentluskerkte Baflo.De VrIJstaande torenIS
elkaar met 'moi', op gedempte toon worden gesprekken gevoerd. Als de klok wordt geluid, zoekt ieder een plaats in één van de banken en wordt het stil. Het interieur is opvallend rood van kleur, de banken en de vloer zijn geschilderd in vuri~ mahonie. De banken staan aan
larf!.anf!. 79, nl: 6- december 2010
jonger dan de kerken dateertuit dedertiendeeeuw. talen en benJmen
kansel staan av9ndmaalstafel en doopvont. De paaskaars brandt. Drie fraaie koperen kroonluchters en waxinelichtjes in glazen stolpen langs de wanden verspreiden een vriendelijk licht. Het orgel (Roelf Meijer, 1876) staat in de
van hturgl-
sche teksten in het Gronings als progfessief kan worden beschouwd. Volgens ds. Pieterman is dit liturgie in de meest beknopte vorm. Het spreken en zingen in het Gronings lijkt de dienst een intiemer karakter te geven, maar die intimiteit wordt wellicht ook afgedwon-
Mu7iel{).~
~~
delbert, aanvang:22.00 uur) en Oosturn (aanvang:0.00 uur). Vorig jaar gingen dezevanwegehet barre winterweer voor het eerst sinds hun bestaanniet door; dit jaar hoopt men dus op beter weer. De Kerstnachtdienst te Oosturn wordt georganiseerd door de Liudgerstichten,de overige Groningsedienstenvallen onder verantwoordelijkvan dekerkenraadof de Raadvan Kerken ter plaatse.De meeste Groningse diensten zijn van protestantse signatuur. Behalvein kerken binnen de PKN worden ze gehoudenbinnen de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt en -met een hervormde predikant- in enkele doopsgezindekerken. In zekerezin zijn de Groningsediensten Uitingen van oecumene. De kerkgangerszijn afkomstig uit verschillende kerkgenootschap.pen en komen uit de hele provincie. erkgangers in de Oude Lutherse kerk te Amsterdamvoor aanvang van de Grunneger. dainst. Sommige Groningers 'in den vreemde' oto:jan Spijk hebben er een nog veellangerereis voor -over. Een Groningse (avond-)diensttrekt :endoor de gedeeltelijke kaarsverlich- Over wanneer precies de eerste Gro- doorgaans meer kerkgangers dan een ing en de eeuwenoudeeenvoudvan het ningse dienst werd gehouden,spreken Nederlandstalige. Momenteel zijn ~r de bronnen elkaar enigszins tegen. tien voorgangers die in het Gronings :er~e. )c ordc van dicnst schcmatischweerge- Volgens de Nijsbe'.ichtct~van ukLuul;:I'. vuurgaan,de éénvakerdan de alldl;:r.E~n 'eve11: ~ 2oIov~Qe worden 'sunt 1947her en der ien pervin- Pieterman, predikant te Niekerk (gem. Welkom en mededelingen zie Grunnegerdainstenholden'.Volgens De Mame). Van 1973 tot 2008 werkte ondermeerde websitevan de Stichting hij mee aan de vertaling van de Biebel, lefjtochtslaid Votum en Groutnis Oude GroningerKerkenwerd de eerste de bijbel in het Gronings, en sinds 199° laid Grunnegerdainst gehouden op zondag is hij voorzitter van de beriemenskemiz22 juli 1951 te Delfzijl. Deze dienst zie die liederen in het Grolllngs vertaalt. Rondom t Woord werd geleid door prof. dr. Alexander Ds. Pieterman bespeurt 'in toenemende Reinard Hulst, geboren te Baflo in mateminderhuiverigheid' voor de dienZundagsgebed Biebellezen 1910 en overleden te Haam in 1978. sten in het Gronings. Aanvankelijk vonLaid Hulst was behalvepredikant te Delfzijl den nogal wat mensen het 'oneerbiedig' Preek hoogleraar oudtestamentischevakken om in het Gronings de bijbel te lezen, Laid aan de Rijksuniversiteit Utrecht. De te bidden en te zingen. Bij velen is die drijfveer om diensten in het Gronings schroom nu verdwenen en cl"Varcn~ij te houden, was de Bijbel dichter bij de dat het Woord veel dichterbij komt in Voorbeden, stilgebed en mensen te brengen. In de naoorlogse de taal die zij als eerste hebben Ieren Onze VoQder jal'en werd men el ~idl rnl;:l;:rI;:nmeer spreken. Naast de traditionele Woordvan bewust dat het Gronings een voer- diensten is er inmiddels in het Gronings Buu/.gaaitrond Stollied taal is, die op gelijke voet staatmet het Avondmaal gevierd en gedoopt en heb:. Nederlands. En dat.de moedertaal het ben eLGroningse huwelijksdiensten en Zegen .cgeloofdichterbij kanbrengendanweluitvaartdiensten plaatsgevonden. ::;eschiedenis ke anderetaal danook. )s. Pietermantoontzich graag bereid inmiddels zijn de Grunnegerdainsten 'Grunneger dainst' in Amsterdam neer ovet het ontstaal:l van de Grunne- een begrip in Stad en Ommeland en Boven de ingang van de Oude Lutherse ;er dainsten te".'vertellen en schriftelijke worden er wekelijks gemiddeld meer Kerk aanhet Spui in Amsterdam wapnforInatie te verstrekken, waarop on- dan één gehouden, zdn vijfenzestig pert de Groningse vlag. Ruimtweehonterstaande gegevens grotendeels zijn per jaar. Eentraditie op zich vormen de derd kerkgangersvinden hun weg naar Kerstnachtdienstenvan Milbert (Mid- de Grunnegerdainst in Amsterdam. Zij ~ebaseerd.
."t.A,I"7i~1O
[
:'ii '" "
\?1
worden tweetalig begl:"oetmet 'moi' en 'goedemorgen. De expositie in één van dc zijbcukcn, mct klcurrijkc Groningsc taferelen van Greet Dijkstra uit n Daam (Appingedam), wordt voQr de dienst al druk bezocht. De Grunnegerkoukewordt in plakken gesneden.Het zangduo dat tijdens de dienst zal zingen, repeteert met de organist. Het thema van de dienst wordt door een beamer op een scherm geprojecteerd:joen volk is mien volk.Tijdens de preek zal de beamerworden benut om afbeeldingen " van Ruth in
daartoe niet in de gelegenheid. Na de zegen en 'nog wat huusholdelijkeinformoatsic'wordt het Groningse volkslied gezongen. De opmerking dat de van oorsprong Friese organist Christiaan de Vries het Groningse volkslied zal begeleiden,doet velen breed grijnzen.
zochte bijeenkomst in de Martinikerk te Groningen de Biebelgepresenteerd,de Gronin~se vertalin~ van de bijbel. Vanaf 1973,dus vijfendertig jaar lang, wasdoor ongeveerzestig mensen aan dezevertaling gewerkt. Tot die tijd waren slechts afzonderlijke bijbelgedeeltenin het Gronings beschikbaar. Bij het vertalen is 'Hollandse Zending' geen gebruik gemaakt van Nederlandse De eerste Amsterdamse Grunneger bijbelvertalingen, maar alleen van de dainst werd gehouden in 2007. Aan- grondtekst. Specialisten op het gebied leiding was een diaconaalproj~ct rond- van Hebreeuws en qrieks maakten een om migl:"anten en migrantenkerken. woord-voor-woordve~png, .:1),... die door an-
de schilderkunst weer te geven. Onder Ds. Harry Donga en diaconaal werker orgelspel komt de kerkenraad binnen. Hanne Wilzing zijn beide afkomstig Het begunlaid is gezang I uit Tussentijds, uit Groningen. Bij wijze van grap ontvanzelfsprekend in het Gronings: Van stond het idee om niet alleen wat te bliedschopgQan wie noar dit hoes. Hanne doen voor Surinaamse migranten en Wilzing, a}gemeen secretaris van de dia- geloofsgenoten uit vele andere landen, conie va:i1 de Lutherse gemeente Ammaar ook voor Groningers, als het ware sterdam, h~et allen welkom. Hij vra~gt migranten binnen Nederland. Dit viel wie voor het eerst een Groningse dienst in goede aarde bij vele Groningers in bijwoont en wie voor het eerst de Oude Amsterdam en (verre) omstreken. Lutherse Kerk bezoekt. Op beide vragen Sindsdien wordt zdn dienst jaarlijks gaat een groot aantal handen -waarongehouden. Op zondag 23.oktober ~011 der de mijne- in de lucht. wordt de eerste lustrumdIenst gevIerd. -De Groningse diensten in Amsterdam Ruth "worden be:schotlwd als-\"Ooruit geschQ;. Centraal in de dienst staat het boek Ruth. ven 'zendingspost' van de Groningse Dit wordt vrijwel geheel gelezen, onder- diensten buiten de provincie: 'Holbroken door het. zingen van De Heer is landse zending' in een nieuwe betekemien herder (Gez. 14) en Zingt veur de nis. Kerkgangers komen overigens van HeerjQen nijgezáng (Gez. 225). Als voor- heinde en verre, zelfs uit de provincie beeld van de bijbellezing Ruth 1:2 -Groningen. Volgens ds. Klaas Pieterman hebben de Grunneger dainsten Dou ging n mal1ott Bethlehem inJudoa soms ook het karakter van een reunie. as b6etenlander inkontraainen van Dat is in Amsterdam zeker het geval. Moiib wonen baaide zeuns~hai' zien vraauw en zien De I Biebel'
In
In de preek trekt ds. Harry Donga parallellen met lutherse migranten uit Duitsland (zeventiende eeuw) en Suriname (twintigste eeuw) die, zoals RUtll, een bestaan in een vreemd land moesten opbouwen.Wanneerhij opmerkt dat het verhaal eindigt met een boerenbruiloft en de geboorte van 1utjepoppie',wordt het Groningseplattelandbijna zichtbaar. Naar de analogiemet Ruth hoeven Groningers die buiten deprovincie wonen en werken niet lang te zoeken. Na de preek wordt het lied Ruth van Stef Bos voorgedragen. De zanger was uitgenodigd om zijn lied zelf te komen zingen, maar was
2008
werd
tijdens
een
drukbe-
deren werd verfijnd iii goed Gronings. Ov~rigens bestaat 'het' Gronings niet: er zijn zeker zes verschillende streekgebonden dialecten. De Biebel is een soort compilatie van die verschillende dialecten en is voor alle Groningers goed te begrijpen. Evenals het Gronings waren het Hebreeuws en het nieuwtestemantische Koine-Grieks voornamelijk een omgangstaal. De meeste woorden en begrippen zijn daarom goed in het Gronings te ve.rtalen. Vo~r enkel~ cul~rele en dogmatIsche begnppen zIJn meuwe woorden bedacht, zoals droevetoenvoor wijngaard en voogd voor de guL1~LL van Malta (zie Hand. 28:7) .Het woord voogd is verbonden met de geschiedenis van Groningen: de familie Toxopeus was voogd op Rotturneroog.
'Onze Voader' Verschillende varianten binnen het Gronings doen zich ook in geschrift gelden. In Baflo en Amsterdam werden bijvoorbeeld van het Onze verschillende Vader gebruikt.varianten Ter vergelijking beide versies naast elkaar:
. ~~ ~1{'\t,
~
I .,.
ontstaaIJsgf'f;rhil';denisvan ruim een halve eeuw. In de eerste Groningse diensten werd afwisselendin het Gronings en het Nederlandsgezongen.De voorgangers van de eerste Groningse diensten waren ware pioniers. schriftlezingen, liederen, het Onze Vader: alles moest één voor één worden ver'Psaa/ms c1[Gezangen' Op 27 november jongstleden werd een taald. Vanwegede enorme hoeveelheid nieuwe mijlpaal voor de Groningse dien- werk die dit met zich meebracht,werd in het lesten gevierd: het gereedkomen van de in 1959een beriemenskemizzie ven geroepen door de Culturele Combundel Psaalms ~ Gezangen. Dit Grun-
EI zijn voornamelijk ver~chil1en in woordvolgorfte. Een verschil in woordgebruik is ondermeer te vinden in de bede 'En vergeefonsons zunden' (Baflo) respectievelijk 'En vergeefons wat wie verkeerd doun'(Amsterdam) .
neger Laidbouk bevat alle honderdvijftig psalmen op Geneefse melodieën en een groot aantal
I
(291)gezangen uit het Liedboek voor de KerkenDaamaast be-' vat de bundel eenendertig liederen uit Tussentijds en
volop in ontwikkeling. H et dichtwerk van onder anderen Martinus Nijhoff: Muus Jacobseen JanWit strekte de Groningse berijmers ten voorbeeld.Evenals hun Hollandse collega'shandhaafdende Groningse dichters het oorspronkelijke ;!;; 1, rijmschema van de Franstaligepsalmen. c~ Daarnaastpasten de Groningse dichters graagalliteraties toe. Dat is niet toevallig: het oude Germaanskent als rijm eigenlijk alleen stafrijm (beginklank-rijm). Zo staat in de tweede strofe van Psalm 35: 'zai groavengrif mien graf en in Psalm 77, strofe 5: 'Dunder doaverde deurwolken'. Bovenal stond de dichters een goede zingbaarheid van de psalmen en gezangenvoor ogen. Accenten in tekst en metrum moesten ..
Bundel-'38 en Gezangen voor Liturgie (uit beide bundels zes liederen). Een enkel lied is afkomstig uit de bundel van Joh annes
de Heer, Alles Wordt Nieuw,
I i r
i I
'-'- 1"'' , -'- h 'D e La urent~~~er~ ' ,. ,.van B aJ'o, .R gezIen ' ' "", '-~ "", '-~ noordoosten.D u~uc; vanu~t !/~ te zIen ~suc; aa~seoostmuul;waaraan
misie van de provincie Grqningen. Later werd de kemizzie ondergebracht bij de Stichting Grunneger Toal. In 1989
Gronings zijn er ook in te vinden. Henk Baas en d~ beriemenskemizzie maakten veertien nieuwe liederen, De meeste op
werd de beriemenskemizzie ondergebracht bij de Liudgerstichten (zie onder) en sindsdien is haar officiële naam Ke-
een bestaande melodie, bij drie liederen is een nieuwe melodie gemaakt. Tijdens een feestelijke bijeenkomst in de Petrusen Pauluskerk te Loppersum werd de bundel gepresenteerd. Hij is verkrijgbaar voor 25.
mizzie Kerklaiden. De commissie toog aan het werk en nadatde bekendsteen meest gezongen psalmen en gezangen waren voltooid, volgden alle honderdvijftig psalmen en een groot aantal gezangen. Terzelfder tijd was de nieuw~ ..; Nederlandse psalmbenJmmg (gereed in 1967) in een vergevorderdstadiilhi en was het Liedboekvoorde Kerken (1973)
Psaalms (1(:Gezangen kent een
')~~..',17i",lo-
overeen-
komen de
met
melodische
accenten. Alle
Groningse psalmen zijn ontstaan door .onderlinge sa-
menwerking en overleg. Een opvallende overeenkomst tussen het Frans en het Gronings is de 'elisie'. .In het Gronings als spre~ktaal wordt de stomtne ie' in de slotlettergreep van een woord dat eindigt op -en 'ingeslikt' .In gezongen poëzie krijgt de slotlettergreep wel een eigen klank, en dus een eigen noot/toon. Uitzondering zijn de werkwoorden die eindigen op -In. Men zingt regelnen stroekeln in plaats van regelenen
dekerkderechthoekige vormvan het koor te dankenheeft.Dezefoto, en deajbeeldingoppag.33: Sebastiaan't Hart -
de bundel van de Nederlandse Protes. tanten Bond, Laus Deo en Zingend Geloven. Oorspronkelijke liederen in het
Pioniers De bundel
kend
stroekelen. Pronkjuweel Alsvoorproefje van het nieuwe Grunneger laidbouk citeer ik Psalm 87:
Een mooie vondst is het woord pronkjewail (pronkjuweel) in de tweede ~trofe al~ kwalili(.ali~ voor Sion. Wie het Groningse volkslied kent, zal dit woord bekend in de oren klinken; voor wie het niet kent, het refrein daarvan luidt: Ain pronkjewail in golden raand is Gronnen, Stad en Ommelaand. Mooier kan een Groninger zich Sion niet wensen. Immers: er gaat niets boven Groningen...
Bronnen Met dank aan dso KoG. Pieterman Liudgerstichten,
en dhro To Ufkes, secretaris
voor het welwillend
en schrifte!iikeinformatie.."'.."""" Verder is geraadpleegd: .Nijsberichten
oktobef2o1o
verstrekken
""~,.~"..~~~c.~_.~.. ':~ van de Liudgerstichten
.Flyer Grunneger Laidbouk komt oet .wwwoliudgeroorg .www.groningerkerkenonl .www.reliwikionl .wwwooudegroningerkerkenonl Het Grunneger Laidbouk heeft ISBN 978 90 6539 345 6 en kost
25.
van de
van mondelinge
I
De Liudgerstichten De Liudgerstichten werd opgericht in T9R9 I)rrl ht't gt'bruik van de Groningse taal in religieuze (christelijke) context te bevorderen. Zij coordineert het werk van afzonderlijke commissies, zoals de Kemezzie Kerklaiden. De Liudgerstichten organiseert bijeenkomsten rondom het gebruik van het Gronings in de liturgie en geeft tweemaal per jaar haar Nijsberichten uit. De stichting is genoemd naar Liudger of Sint Ludgems, die in de voetsporen trad van Willibrord en Bonifatius. Liudger wordt wel de 'apostel van Groningen genoemd en is schutspatroon van vele kerken in het grote gebied dat ooit Friesland was. .
