brochure VOOR MILITANTEN VAN ACV, ABVV EN ACLVB - www.a-m.be/duurzaam_beleggen.htm
Duurzaam beleggen van pensioensfondsen of groepsverzekeringen
© flickr
Duurzaam van 9 to 5 Een samenwerking van
met de steun van
ARBEID
&
MILIEU
1
BELEGGEN VAN PENSIOENFONDSEN
Deze brochure is een uitgave van “Arbeid & Milieu vzw” Edinburgstraat 26, 1050 Brussel Tel. 02/ 894.46.53
[email protected] www.a-m.be uitgegeven in het kader van het project “Duurzaam van 9 to 5”, en in de eerste plaats bedoeld voor militanten en vormingsmedewerkers van het ABVV, ACV en ACLVB. Druk: De Wrikker Lay-out: www.x-oc.com Deze kaft en brochures zijn gedrukt op kringlooppapier. Het binnenwerk wordt gedrukt met vegetale inkten. Arbeid & Milieu vzw geeft ook 3-maandelijks ‘Arbeid & Milieu Magazine’ uit. Een jaarabonnement: 17,5 euro. Proefnummer of abonnement? Contacteer ons op 02/894.46.53 of mail
[email protected]
Heel wat werknemers bouwen via hun werkgever of sector een aanvullend pensioen op, omdat ze aangesloten zijn hetzij bij een groepsverzekering, hetzij bij een pensioenfonds. Deze pensioensystemen worden tweede pijlerpensioenen genoemd. 1.1 Het moet zoveel mogelijk opbrengen De premies of bijdragen van deze pensioensystemen worden grotendeels belegd in aandelen en obligaties, met de bedoeling het geld te laten renderen. Bij de keuze van de beleggingen wordt doorgaans enkel naar factoren van rendement en risico gekeken. Daardoor is het best mogelijk dat de pensioengelden terecht komen bij ondernemingen die zich op maatschappelijk vlak allesbehalve verantwoord gedragen, bijvoorbeeld omdat ze betrokken zijn bij schendingen van mensenrechten of kinderarbeid. Nochtans is al veelvuldig aangetoond dat het rekening houden met duurzame criteria zeker niet ten nadele hoeft te gaan van het rendement. Slecht voorbeeld De Nederlandse Kankerliga die investeert in de tabaksproducent Philip Morris.
© Flickr
VU: Anton Gerits Edinburgstraat 26, 1050 Brussel
1 Motivatie
2
Ons pensioengeld wordt ingezet op het Casino van de beurs
ARBEID
& MILIEU
1.2 Laten vakbonden de eerste pijler los? De eis tot versterking van de 1ste pijler blijft een syndicaal actiepunt, omdat: • dit de meest solidaire pensioensvorm: via het herverdelingsmechanisme komt dit geld ten goede aan een grote groep mensen • dit een rechtvaardige benadering is: de sterkste schouders moeten de zwaarste lasten dragen 1.3 Ook interessant voor de werkgever Geen enkel bedrijf wil negatief in de media verschijnen. Daarom is het vanuit risicostandpunt verstandig dat de werkgever tracht om bij zo weinig mogelijk schandalen betrokken te worden. Door te kiezen voor duurzame investeringen, ook van pensioengelden, wordt dit risico natuurlijk verkleind. Gedurende jaren heeft bijvoorbeeld Siemens zich schuldig gemaakt aan corruptie, belastingsontduiking, aan het betalen van smeergeld en aan inbreuken op de arbeidswetgeving. Het kostte Siemens niet alleen 2,5 miljard euro aan boetes en gerechtskosten. Het bedrijf dreigde ook van de beurs in New York geschrapt te worden en geen overheidsopdrachten meer te mogen uitvoeren in de VS. Dit zou tot zware financiële problemen geleid hebben bij Siemens.
BELEGGEN VAN PENSIOENFONDSEN Wist je dat... Werknemersafgevaardigden kunnen ertoe bijdragen dat (een deel van) de pensioengelden van hun bedrijf of sector duurzaam belegd worden. Deze brochure wijst hen daarbij de weg.
2 Wat kunnen werknemersafgevaardigden doen om hun pensioengelden duurzaam te laten beleggen? Hierbij moet een onderscheid worden gemaakt tussen tweede pijlerpensioenen op het niveau van de sector en op het niveau van de onderneming. 2.1 Sectorpensioenfondsen Voorbeelden: • pensioenfonds van de Metaalsector Sectorpensioenfondsen zijn pensioenfondsen die worden opgericht voor een geheel van ondernemingen uit eenzelfde bedrijfstak of soms bedrijfstakken. Ze worden opgericht bij CAO, die meestal binnen het betrokken paritair comité wordt gesloten. Deze CAO bepaalt niet het concrete beleggingsbeleid, maar wel de beheersstructuur van het pensioenfonds. • pensioenfonds van de Social Profit sector (in oprichting Sectorpensioenfondsen worden in principe paritair beheerd. De helft van de beheerders zijn dan afgevaardigdenvan de werknemers, en de andere helft zijn afgevaardigden van de werkgevers. Soms kan van die structuur worden afgeweken (bv. door het afwijken van de 50/50 verhouding of door het opnemen van onafhankelijke bestuurders), maar de vakbonden zullen altijd in de beheersorganen vertegenwoordigd zijn. Concreet betekent dit dat ze mee beslissen over het beleggingsbeleid van het sectorfonds. Het concrete beleggen van de gelden wordt meestal uitbesteed aan gespecialiseerde financiële instellingen, maar ook dan bepalen de beheerders van het sectorfonds de beleidslijnen voor die uitbesteding. Wanneer offertes worden opgevraagd bij financiële instellingen, kan best meteen vooropgesteld worden welke duurzame criteria er moeten worden nageleefd. De financiële instellingen zullen dan een offerte maken waarin van bij het begin rekening wordt gehouden met de duurzame criteria. In principe zal de prijs die hiervoor aangerekend wordt iets hoger zijn dan wanneer geen bijkomende criteria zouden worden opgelegd, maar in verhouding tot de te beheren gelden zal dit verschil doorgaans klein zijn. Als reeds een contract met een financiële instelling werd gesloten, dan kan dit natuurlijk niet zomaar veranderd worden. In dat geval moet worden gewacht tot het contract van bepaalde tijd afloopt. Een contract van onbepaalde tijd kan worden opgezegd, overeenkomstig de bepalingen van het contract.
Wist je dat... Er bestaan twee soorten ondernemingspensioenen: ondernemingspensioenfondsen en groepsverzekeringen. 2.2 Ondernemingspensioenfondsen Vakbonden zijn niet altijd betrokken bij het beheer van ondernemingspensioenfondsen, dus moet eerst worden nagegaan of dit al dan niet het geval is. Er zijn vier situaties waarin paritair beheer verplicht is: 1. wanneer het pensioenplan een sociaal pensioenplan is; 2. wanneer de werkgever die onder een sectorplan valt, zelf het aanvullend pensioen organiseert; 3. wanneer het pensioenplan voorziet in een persoonlijke bijdrage van de werknemer; 4. wanneer een van de ondernemingen die een gemeenschappelijk pensioenfonds hebben, voldoet aan een van deze voorwaarden. In deze vier gevallen gelden dezelfde principes als voor sectorpensioenfondsen. In alle andere gevallen beschikken de vakbonden slechts over een raadgevende stem via de ondernemingsraad (of een ander overlegorgaan indien het eerste niet bestaat). Maar dan nog is de werkgever verplicht om via de overlegorganen informatie te geven over het pensioenfonds. Zo moet de werkgever de overlegorganen vooraf om advies vragen bv. wanneer hij het pensioenreglement wil wijzigen of de financiering van het pensioenplan wil veranderen. Bij die gelegenheid kunnen de werknemersvertegenwoordigers aandringen op het opnemen van duurzame criteria. 2.3 Groepsverzekeringen KMO’s beschikken meestal niet over een pensioenfonds. Als ze al een aanvullend pensioen aanbieden aan hun werknemers, doen ze dat via een groepsverzekering. In het contract dat de werkgever sluit met de verzekeringsmaatschappij staat meestal niet hoe het geld van de premies precies moeten worden belegd. Nochtans belet niets de werkgever om te vragen dat er ook duurzame criteria worden opgenomen. De
ARBEID
&
MILIEU
3
© Flickr
BELEGGEN VAN PENSIOENFONDSEN Zowel voor een bestaande als voor een nog af te sluiten groepsverzekering kunnen de vakbondsvertegenwoordigers druk uitoefenen via de syndicale onderhandelingen of in de overlegorganen (bv. in die gevallen waar een voorafgaand advies vereist is). Uitzonderlijk is de werkgever ook verplicht een “toezichtscomité” op te richten dat toezicht houdt op de groepsverzekering. Dit toezichtscomité moet elk jaar worden geïnformeerd over het beleggingsbeleid, via het zogenaamde “transparantieverslag”.
Investeren in clustermunitie is bij wet verboden in België
meeste verzekeringsmaatschappijen zullen dit ook probleemloos kunnen doen, al rekenen ze er misschien een beperkte meerkost voor aan. Eens het verzekeringscontract afgesloten is zal het niet eenvoudig zijn om alsnog duurzame criteria op te nemen, maar het is het proberen waard.
Er zijn drie gevallen waarin een toezichtscomité moet worden opgericht: 1. wanneer het pensioenplan een sociaal pensioenplan is; 2. wanneer de werkgever die onder een sectorplan valt, zelf het aanvullend pensioen organiseert; 3. wanneer een pensioenplan gemeenschappelijk is aan verschillende ondernemingen. Dat de werknemers een persoonlijke bijdrage voor de groepsverzekering betalen, zorgt er dus niet voor dat ze meer inspraak krijgen! De werknemers kunnen wel altijd zelf het transparantieverslag opvragen.
3 Hoe kunnen pensioengelden duurzaam worden belegd? Er zijn allerlei vormen van duurzaam beleggen denkbaar, en men kan daarin zeer ver gaan. Bij het beleggen van pensioengelden wordt echter de nadruk gelegd op risicobeperking om de pensioenuitkeringen veilig te stellen, en daarbij is het noodzakelijk dat er in een breed en divers gamma van bedrijven kan worden belegd. Het opleggen van al te veel criteria die het aantal in aanmerking komende bedrijven sterk zouden verminderen is dus niet aangewezen. Uit volgende mogelijkheden kan je als beheerder een keuze maken: 3.1 Meer transparantie Een eerste stap bestaat erin om als werknemers inzage te krijgen in de huidige beleggingsportefeuille van je pensioenfonds of groepsverzekering. Transparantie is een ethisch minimum: als klant heb je het recht om te weten waarin je belegt. Als je dan eenmaal die lijst in handen hebt, kan je deze laten nakijken door specialisten uit je vakbond. De verantwoordelijke van de dienst internationale relaties heeft een vrij goed zicht op de vakbondsvriendelijkheid van multinationale bedrijven, en zal al snel kunnen aanduiden of er bedrijven of landen in zitten waar minstens een reukje aan zit. 3.2 Negatieve criteria Hierbij worden bedrijven die betrokken zijn bij bepaalde activiteiten, uitgesloten. Voorbeelden
4
ARBEID
& MILIEU
zijn kernenergie, wapenproductie, dierproeven, genetische manipulatie, tabak, de productie van milieugevaarlijke stoffen, en gokken. Het screenen van bedrijven op betrokkenheid bij deze criteria zal ofwel door de vermogensbeheerder zelf worden gedaan, ofwel door een gespecialiseerde onderzoeksorganisatie. Opgelet: het beleggen in producenten van antipersoonsmijnen en clustermunitie is bij wet verboden in België, dus dat hoeft niet expliciet als criterium te worden opgenomen. Op 2 juli keurde het Belgische Parlement unaniem een wet goed die investeringen in wapens met verarmd uranium verbiedt. 3.3 Naleving van normen Hierbij wordt door de screeningsorganisatie nagegaan of bedrijven betrokken zijn bij ernstige controverses in verband met de naleving van normen. Indien dit het geval is dan wordt het bedrijf uitgesloten. Voor de hand liggende normen zijn de basisconventies van de Internationale Arbeidsorganisatie (vrijheid van vereniging, recht op collectief overleg, kinderarbeid, dwangarbeid en non-discriminatie), maar er kan ook gescreend worden op controverses in verband met andere thema’s, zoals milieuvervuiling of belastingontduiking. Ook hier kan de screening zowel door de vermogensbeheerder zelf of door een gespecialiseerde organisatie gedaan worden. Ook de vakbonden zelf kunnen hier als ‘centra van deskundigheid’ een rol spelen. Een speciaal aandachtpunt is hier dat er een procedure
BELEGGEN VAN PENSIOENFONDSEN © flickr Walmart neemt het niet altijd even nauw met de arbeidsrechten
moet worden vastgelegd om te beslissen of een bepaalde controverse ‘ernstig’ genoeg is om een bedrijf uit te sluiten. Deze beslissing kan genomen worden door een speciaal daarvoor in het leven geroepen commissie, maar ze kan ook genomen worden door een overleg- of beheersorgaan, of ze kan worden uitbesteed aan de screeningorganisatie. Goed voorbeeld: • Total wordt uit een aantal beleggingsfondsen geweerd omwille van zijn afwezigheid in Birma. • De internationale metaalvakbond voert al jaren lang actie tegen Toyota in de Filippijnen. Ondanks aanbevelingen van de IAO blijft het bedrijf de rechten van de vakbonden manifest schenden. • Op 6 juni 2006 werd Wal Mart uitgesloten uit het Noorse pensioenfonds voor het systematisch schenden van mensen- en arbeidsrechten.
te stellen aan de leveranciers). Als het engagement tot positieve resultaten leidt dan kan het pensioenfonds of de groepsverzekering gewoon blijven investeren in de aandelen. Als het engagement geen resultaat heeft, dan kan het bedrijf alsnog worden uitgesloten. Engagement kan best worden uitgevoerd door een gespecialiseerde organisatie. Goed voorbeeld: Na kritiek op de arbeidsomstandigheden bij toeleveranciers verbonden Nike en Adidas er zich toe om samen met stakeholders toe te zien op de naleving van wettelijke normen Nike heeft een dialoog opgezet met alle stakeholders
3.4 ‘Engagement’ Deze Engels term wil zeggen dat bedrijven gescreend worden op controverses, zoals hierboven, maar in plaats van een bedrijf dat betrokken is onmiddellijk uit te sluiten, wordt contact opgenomen met het bedrijf en wordt namens de beleggers aangedrongen dat het beleid verbeterd wordt. Het voordeel hiervan is dat er extra druk kan worden uitgeoefend op het bedrijf (bv. om vakbonden te erkennen of om bepaalde sociale eisen
ARBEID
&
MILIEU
5
© Flickr
BELEGGEN VAN PENSIOENFONDSEN
6
Ons pensioengeld komt ook gedeeltelijk op de beurs terecht
ARBEID
& MILIEU
BELEGGEN VAN PENSIOENFONDSEN 3.5 Minder risicovolle activa Maar een meer fundamentele keuze om duurzamer te beleggen zou er ook in kunnen bestaan om het algemene beleggingsbeleid bij te sturen. Gezond risicobeheer is ook een ethisch criterium. Pensioenfondsen moeten op elk moment in staat zijn hun verplichtingen na te komen. Ze moeten zich niet als speculanten gedragen. Aandelen zijn riskanter dan obligaties, overheidsobligaties zijn minder riskant dan bedrijfsobligaties, beleggingen in vreemde munt riskanter dan in euro. Van de zogenaamde gestructureerde producten (bv. de herverpakte Amerikaanse hypothecaire leningen) weten we nu dat het risico nauwelijks in te schatten is. Dat goed risicobeheer geen luxe is, bewijzen de cijfers voor 2007 en 2008. • In 2007 haalden de pensioenfondsen een rendement van 0,7 procent. • 2008 was nog veel slechter. De waarde van de pensioenfondsen daalde met 20 procent. Ter vergelijking: een groepsverzekering bracht in 2008 3 à 4 procent op. • Het verschil in rendement kan voor 2007 en 2008 verklaard worden door het grotere risico profiel van pensioenfondsen (meer aandelen). Door het grotere risico worden aandelen aanbevolen voor beleggen met een lange-termijnperspectief. Wat blijkt echter uit een rendementsanalyse van de voorbije 20 jaar? Groepsverzekeringen halen een hoger rendement (gemiddeld rendement in procent per jaar).
Periode 2008 3 jaar 5 jaar 10 jaar 15 jaar 20 jaar
Pensioenfonds -20.50 -4.29 1.82 1.42 4.37 5.34
Groepsverzekering 3.92 4.31 4.37 4.50 5.13 6.00
Waarom zou er bijvoorbeeld niet meer geld van pensioenfondsen geïnvesteerd kunnen worden in obligaties, niet alleen van beursgenoteerde bedrijven, maar ook van overheden? Dat op zich zal al leiden tot minder risico’s.
4 Goed voorbeeld 4.1 Noors overheidspensioenfonds Het Noors overheidspensioenfonds is een enorm groot fonds, een van de grootste van de wereld, en wordt hoofdzakelijk gespijsd door de opbrengst van de petroleum en de gasreserves van Noorwegen. Dit fonds hanteert een aantal ecologische en andere criteria, waardoor de kans kleiner wordt dat het pensioengeld terecht komt bij ‘vuile wapens’, mensenrechtenschendingen en ernstige milieuvervuilers. Het aantal effectieve uitsluitingen blijft echter zeer beperkt in verhouding tot de duizenden bedrijven waarin wordt belegd. Momenteel zijn er 26 bedrijven uitgesloten, de meeste omwille van de productie van controversiële wapens (kernwapens, anti-persoonsmijnen, clustermunitie). Slechst twee bedrijven werden uitgesloten omwille van schendingen van mensen- en arbeidsrechten: Vedanta Resources, een Brits mijnbouwbedrijf, en het Amerikaanse Wal Mart. 4.2 ‘Portfolio21’ Dit is een ‘engagement’-systeem waarbij verschillende beleggingsinstellingen (voornamelijk verzekeringsreserves en pensioenfondsen) hun krachten bundelen voor het screenen van bedrijven en het organiseren van engagement op basis van
schendingen van de basisconventies van de IAO. Door de samenwerking tussen verschillende beleggers worden de kosten zeer beperkt gehouden. Elk pensioenfonds en elke verzekeringsportefeuille die zich akkoord verklaart met het reglement kan bij Portfolio21 aansluiten. Meer informatie: www.portfolio21.info/ 4.3 Het Vlaamse Zorgfonds Het Vlaamse Zorgfonds beheert de bijdragen in het kader van de Vlaamse zorgverzekering. In november 2002 besloot het Zorgfonds te beleggen volgens de Ethibel criteria. Er kan dus enkel belegd worden in aandelen, bedrijfs- en overheidsobligaties die opgenomen zijn in de investeringsregisters van Ethibel. Ethibel selecteert die bedrijven die zich binnen hun sector het meest verantwoord gedragen. Tevens worden er een aantal uitsluitingscriteria gehanteerd: wapens, gokken, tabak en nucleaire energie. De selectie wordt gemaakt door een externe commissie bestaande uit experts op het vlak van mensen- en arbeidsrechten, milieuzorg en deugdelijk bestuur. Het Zorgfonds belegt vooral in overheidsobligaties. Meer informatie: wvg.vlaanderen.be/juriwel/ zorgverzekering/zorgfonds.htm
ARBEID
&
MILIEU
7
BELEGGEN VAN PENSIOENFONDSEN
5 Zelf sparen/beleggen Het beleggingsbeleid van je pensioenfonds of groepsverzekering bijsturen is een syndicale uitdaging, die je waarschijnlijk niet onmiddellijk met resultaat zal beloond zien. Het is een werk van lange adem. Intussentijd kan je wel zelf aan de slag om je geld duurzamer te sparen of beleggen.
•
Netwerk Vlaanderen vzw promoot het anders omgaan met geld. De organisatie voert campagne tegen onverantwoorde en schadelijke investeringen van banken en pleit voor duurzame investeringen die bijdragen aan een mens- en milieuvriendelijke samenleving. www.netwerkvlaanderen.be
•
Forum ETHIBEL is een onafhankelijk adviesbureau dat het Maatschappelijk Verantwoord Investeren in België en in Europa ondersteunt. Forum ETHIBEL moedigt daartoe de dialoog aan tussen bedrijven, overheden, vakbonden, NGO’s en beleggers, die zij als betrokken partners beschouwt. www.ethibel.org
Getuigenissen André Langenus: Het organiseren van een pensioenfonds in de Social-profit sectoren met meer dan 200.000 werknemers vergt de nodige aandacht. Niet alleen om de hoegrootheid van de bedragen, maar zeker omdat deze sectoren bijna volledig draaien op overheidsfinanciering. Om deze reden, maar meer nog omdat de sector intrinsiek overtuigd is van ethische normen en waarden, moeten wij ons zelfs de vraag niet stellen al of niet ethisch te beleggen. Het is een vanzelfsprekendheid. Nathalie Diesbecq: ACV-Metaal gaat voor duurzaam beleggen in al zijn aspecten en in de meest ruime zin. “Wij zijn altijd voorstander geweest van een duurzaam beleid dat in de eerste plaats gericht is op een stabiele en gezonde financiële opbouw van onze reserves. Dit sluit van meet af aan uit dat wij investeren in moeilijk te traceren financiële producten. Dit is een houding die wij van in het begin
(anno 2001) reeds hebben gehanteerd en hebben weten op te leggen aan onze vermogensbeheerders. Vaak is het zo dat “ondernemingen die niet duurzaam te werk gaan” ook vaak een loopje nemen met basisafspraken in zake sociale bescherming van de werknemers. In die zin zijn ondernemingen en internationale groepen die begaan zijn met dit debat ook meestal voorstander van de zogenaamde IFA’s. Dit zijn International Framework Agreements. Wellicht kan dit aspect een element worden in de duurzaamheidsdoorlichting van deze ondernemingen en internationale concerns. In de toekomst wensen wij actief meer aandacht te besteden aan dit aspect door binnen de organen van het Pensioenfonds Metaal OFP een werkbaar voorstel uit te werken dat kan gehanteerd worden bij de selectie van en of het aanhouden van de huidige vermogensbeheerders. Wij zien de brochure rond “duurzaam beleggen van pensioenfondsen of groepsverzekeringen” dan ook als zeer positief initiatief tegemoet.”
André Langenus, Federaal secretaris Social Profit BBTK
Nathalie Diesbecq, medewerker studiedienst ACV
6 Meer weten? 6.1 Arbeid en Milieu Op onze website www.a-m.be kan je op de pagina over het project Duurzaam van 9 to 5 doorklikken naar de pagina over Duurzaam beleggen, waar alle informatie over dit thema gebundeld is.
8
ARBEID
& MILIEU
6.2 Screeningorganisaties • In België is er maar één onafhankelijke screeningorganisatie: Vigeo, zie www.vigeo.com. • Daarnaast zijn er in België wel een aantal banken die hun in-house screeningteams hebben, maar die zijn altijd direct gelinkt aan een bank en dus minder onafhankelijk. • ook Triodos Bank, een duurzame bank, heeft een eigen in-house screeningdienst.
