Brandstofcel cv-toestellen; innovatie en beroepsonderwijs

Martin Bröcker projectleider BPV/Internationaal Kenteq

Source: PowerPlus Technologies GmbH

Brandstofcel cv-toestellen; innovatie en beroepsonderwijs De invloed van onderwijs en training op ontwikkeling en marktintroductie

Fuel Cell Know How

Brandstofcel cv-toestellen; de invloed van onderwijs en training op ontwikkeling en marktpenetratie Project Zuhause 3 www.fuelcellknowhow.com

Inhoudsopgave 1. Inleiding............................................................................................................................... 3 2. De ontwikkeling en toepassing van brandstofcellen .......................................................... 4 a. Bewonderenswaardig visionair! ......................................................................................... 4 b. Het vergeten idee wordt weer actueel............................................................................... 5 c. Waterstof – de ultieme doelstelling? ................................................................................. 6 3. De techniek en het potentieel ............................................................................................ 8 a. Brandstofcel cv‐toestellen; een toekomstgerichte technologie ........................................ 8 b. Stand van de technologie ................................................................................................... 9 c. De drievoudige bijdrage van brandstofcel cv‐toestellen.................................................. 12 4. Rol en betekenis van het beroepsonderwijs voor het succes van brandstofcel cv‐ toestellen.................................................................................................................................. 15 a. Markt en betrokkenen ...................................................................................................... 15 b. Innovaties, public relations en het beroepsonderwijs ..................................................... 18 c. Onderwijskundige innovatie ............................................................................................. 23 5. De bijdrage van de ZuHause projecten............................................................................. 25 a. Een decennium ontwikkeling en implementatie van brandstofcel cv‐toestellen ............ 25 b. Een indeling van de producten van de projecten naar tijd en thema.............................. 26 c. Planning voor het opzetten van scholing voor brandstofcel cv‐toestellen ...................... 30 6. Slotopmerking................................................................................................................... 34 7. Bronnen............................................................................................................................. 37

2


1. Inleiding Veel experts hadden verwacht dat de grootschalige marktintroductie van brandstofcellen in de vervoerssector en als kleine stationaire toepassingen in het begin van de 21 ste eeuw zou plaatsvinden. Over de theoretische voordelen van de brandstofceltechnologie en de voordelen voor het milieu was, en is nog steeds, een ieder het eens. De nog aanwezige technische problemen en de nog, voor de markt, te hoge kosten, zouden begin 21 ste eeuw opgelost zijn. Door deze aanname van experts begon, vooral in Duitsland, ook het beroepsonderwijs geïnteresseerd te raken in de brandstofceltechnologie. Er wordt door de fabrikanten echter nog hard gewerkt aan de verdere uitontwikkeling van de apparatuur en toepassingen. Bekend is dat de firma’s Hexis en Vaillant erg actief zijn. In Nederland zijn er momenteel nog geen grootschalige veldtests met brandstofcel cvinstallaties maar in Duitsland is in het kader van het project Callux in 2008 een grootschalige veldtest gestart. De marktintroductie van de brandstofcel cv-toestellen in Duitsland komt hiermee zeer dichtbij. Fabrikanten spreken van een marktintroductie van brandstofcel cv-toestellen in Duitsland in 2013 en serieproductie van waterstofauto’s in 2014 of 2015. In Nederland zal de marktintroductie echter nog enige jaren langer op zich laten wachten. Vanuit het oogpunt van het beroepsonderwijs zijn de ontwikkelingen rondom de innovatie van brandstofcel cv-toestellen zowel interessant als ook spannend. Op grond van de specifieke eigenschappen van de markt waarin de brandstofcel cv-installatie geïntroduceerd gaat worden, zijn de informatievoorziening en bijscholing van installatiebedrijven van groot belang. Het blijkt dat het beroepsonderwijs, bij de voorbereiding van de marktintroductie van brandstofcel cv-toestellen, een intermediaire rol als communicatie-interface, vertaler en multiplicator vervult tussen fabrikanten, energiebedrijven, installatiebedrijven, trainingsinstituten en andere betrokkenen. Om dit goed te laten functioneren is een gestructureerde link van het innovatiemanagement met de ontwikkelingen in het beroepsonderwijs noodzakelijk. Net als alle sociale processen vinden innovaties plaats in een specifiek sociaal klimaat. Zoals bekend kunnen politieke voorwaarden soms drastisch veranderen. Het is echter ook zo dat juist financiële stimuleringsmiddelen vanuit de EU en de eigen nationale overheid het mogelijk maken dat ook minder kapitaalkrachtige organisaties of belangenorganisaties deel nemen aan innovatieprocessen. Ook voor brandstofcel cv-toestellen geldt, net zoals bij de meeste nieuwe technologieën, dat sociale steun en financiële middelen onvermijdelijk zijn voor de ontwikkeling en marktintroductie. Cruciaal voor de voortgang en het succes van innovatie en marktintroductie zijn, naast politieke beslissingen, vooral het heersende sociale klimaat, de sociale structuren en de geldende normen en waarden. De in de voorbeelden beschreven samenhangen geven aan hoe complex innovatieprocessen zijn en hoe weinig de daadwerkelijke technologische innovatie of de voordelen van de vernieuwing van invloed zijn op het slagen of falen van een innovatie. Dit document dient ertoe om de belangrijkste elementen van de recente ontwikkelingen en de huidige stand van het beroepsonderwijs weer te geven om zodoende een kritische en constructieve discussie mogelijk te maken. Doel is om een systematische aanpak voor de verwerking van technologische innovatie in het beroepsopleiding aan te tonen. Uitgangspunt hierbij is het concrete technologische innovatieproces en de rol die het beroepsonderwijs hierbij speelt.

3


2. De ontwikkeling en toepassing van brandstofcellen a. Bewonderenswaardig visionair! Brandstofcellen werken zonder verbranding, zonder vuur en uitlaatgassen, ze zijn geluidsarm en kunnen ingezet worden in een breed spectrum van vermogens. Brandstofceltechnologie kan een van de technieken zijn om de steeds ernstiger wordende energie- en emissieproblemen op te lossen. Het ongeloofwaardige, door Jules Verne in 1874 beschreven visioen, is klaar om realiteit te worden. In zijn boek "Het geheimzinnige eiland", liet hij tijdens een gesprek op het strand zeggen dat water op een dag de kolen van de toekomst zouden zijn. Om dit werkelijkheid te laten worden, moet er met behulp van duurzame energie massaal waterstof geproduceerd worden, waarmee brandstofcellen vervolgens kunnen worden gevoed. Hoe is het allemaal begonnen met het idee van waterstof en brandstofcellen? In 1766 ontdekte de Engels geleerde Henry Cavendish, waterstof toen hij experimenteerde met zuren en metalen. Het gas dat hij "ontvlambare lucht" noemde, onderzocht hij grondig en zijn resultaten publiceerde hij nog in hetzelfde jaar. In 1780 was Luigi Galvani de eerste die de theorie opstelde dat chemische energie in elektrische energie omgezet kon worden. Kort daarop ontdekte Alessandro Giuseppe Antonio Anastasio Graaf van Volta de "fotovoltaïsche cel", toen hij met drie droge en een natte geleider elektriciteit opgewekte. In 1787 kreeg waterstof zijn definitieve naam door de Franse chemicus Antoine Laurent de Lavoisier, die onafhankelijk van Cavendish het gas ontdekte. Met het experiment wilde Lavoisier laten zien dat er bij chemische reacties geen massa verloren gaat of opgewekt wordt. Verdere experimenten lieten zien dat deze reactie ook kan worden omgekeerd en dat er uit gas water gewonnen kan worden. De in eerste instantie als "ontvlambare lucht" bekende gas werd nu "hydro-gen" genoemd naar het Griekse “hydro” dat voor water staat en “gen” dat voor genereren staat. Johann Wilhelm Ritter lukte het voor het eerst in 1800 om elektrolyse uit te voeren. Hij was in staat om met deze knalgasproef en wit fosfor te bewijzen dat het hier gaat om de twee gassen waterstof en zuurstof. Reeds in 1838 werd met de ontdekking van het polarisatie-effect door Christian Friedrich Schönbein, de basis gelegd voor de huidige brandstofceltechnologie. Door de elektrochemische reactie van waterstof met zuurstof of chloor lukte het hem via experimenten elektriciteit op de wekken.

4


Een jaar later, in 1839, stelde de Brit Sir William Grove, dat het polarisatie-effect het omgekeerde van elektrolyse was en vond hij de brandstofcel uit doordat hij verschillende elementen in serie schakelde (de zogenaamde “gasbatterij”). Na Jules Verne, die in 1874 het idee in zijn roman "Het geheimzinnige eiland" opnam, bleef het echter lang stil rondom de brandstofcel. De uitspraak “Water is het kolen van de toekomst” van ingenieur Cyrus Smith bleef jaren zonder gevolg. Het visioen dat water de energie van de toekomst is dat door elektriciteit opgesplitst kan worden, en dat de hierbij ontstane elementen waterstof en zuurstof in de nabije toekomst de aarde van energie zou kunnen voorzien, is voor vele jaren in de vergetelheid geraakt. Andere technieken, zoals stoommachines en de verbrandingsmotor, hebben hier invloed op gehad. 1.

b. Het vergeten idee wordt weer actueel Pas na vele jaren komt het idee van energieverzorging met belangstelling te staan.

waterstof weer in de

Al rond de eeuwwisseling van de 19 e naar de 20 ste eeuw successen geboekt met het vloeibaar maken en opslaan van waterstof. Het gebruik in de industrie begint echter pas vanaf 1950. De bedrijven Varta en Siemens beginnen met het ontwikkelen van alkalische brandstofcellen. Specifieke toepassing van brandstofcellen en waterstof vindt als eerste in het lucht- en ruimtevaartonderzoek plaats. In 1956 wordt het eerste vliegtuigprototype met vloeibaar waterstof getoond; een B57 bommenwerper van de Amerikaanse strijdkrachten. Midden jaren '60 wordt waterstof gebruikt in alkalische brandstofcellen voor energievoorziening aan boord en voor de drinkwatervoorziening van de Gemini-missies van de NASA. Ook bij de latere Apollo-missies en de Space shuttle worden brandstofcellen ingezet. Vervolgens tonen ook autofabrikanten interesse voor waterstof. In 1975 toont Mercedes Benz een experimenteel voertuig met waterstofaandrijving. Het duurt tenslotte nog een goede 25 jaar, totdat BMW met de type 750hL, een kleine serie van waterstofaangedreven auto's met verbrandingsmotor op de markt brengt. Voor een grote stimulans in het onderzoek in de auto-industrie zorgde de "Zero emission act" dan wel de "Zero emission vehicle mandate", in de Verenigde Staten. Deze wet bepaalde dat tenminste 10% van de in Californië nieuw ingeschreven voertuigen emissievrij moest rijden. De wet verdw een echter, onder de druk van de Amerikaanse auto-industrie, vlak voor de introductie in de prullenbak. Ondanks dat als gevolg hiervan sommige bedrijven hun ambities weer teruggeschroefd hebben, wordt er over het algemeen toch doorgegaan met onderzoek. In het kielzog van het gebruik van brandstofcellen in de ruimtevaartprogramma's, evenals de eerste energiecrisis in de jaren ‘70 en '80, zijn de mogelijkheden van deze technologie en de realisatie van een waterstofeconomie opnieuw intensief besproken in expertkringen. Vanwege de relatief hoge kosten van de verschillende technische uitdagingen voor

1 Jules Verne: Het geheimzinnige eiland (1874/75), gesiteerd door M. Pehut: Energierevolution

Brennstoffzelle. Perspektiven, Fakten, Anwendungen, Weinheim 2002, Blz.184

5


grootschalig gebruik, worden concrete stappen in eerste instantie echter nog met weinig inspanning nagestreefd. Eerste successen in de ontwikkeling en werkende prototypes leidden vervolgens tot een toename in activiteit. Al in de jaren ‘90 drongen innoverende bedrijven en organisaties in het beroepsonderwijs erop aan om het beroepsonderwijs bij het innovatieproces te betrekken. (Koschorke u.a. 2002). Naast de mobiele toepassing bood zich een tweede toepassingsgebied aan voor brandstofcellen, namelijk als stationaire toepassing in de energieverzorging. Het aanbod strekt zich uit over een breed vermogensbereik. Kleine systemen, zoals de levering aan eengezinswoningen van ongeveer 1 kWel tot systemen met enkele honderden kilowatts elektrisch vermogen, die kunnen worden gebruikt in ziekenhuizen, zwembaden, of andere utiliteitsgebouwen.

Afb. 1. Verwarmingsketel met brandstofcel cv-toestel (Bine.Info)

Recente ontwikkelingen in de brandstofcel cv-toestellen zijn voornamelijk gericht op de brandstofceltypen SOFC en PEMFC. De SO FC heeft het voordeel dat door de hoge temperaturen aardgas direct gebruikt kan worden als brandstof. Een voordeel van de lage-temperatuur PEMFC systeem is de flexib iliteit tijdens het opstarten en uitschakelen van het toestel. Nadeel van de PEMFC is dat er een reformer nodig is voor de omzetting van aardgas in waterstof.

c. Waterstof – de ultieme doelstelling? Brandstofcel cv-toestellen worden op dit moment nog steeds gevoed met fossiele brandstoffen. Aardgas is geschikt om als overbrugging naar de toekomst met duurzame energiebronnen te fungeren, waarbij waterstof als opslagmedium dient voor een mix van

6


(duurzame) energiebronnen. Of dit scenario daadwerkelijk zo zal plaatsvinden, en zo ja wanneer, kan nu nog niet met zekerheid gezegd worden. Voordat beschreven kan worden wat het beroepsonderwijs concreet bij kan dragen aan de innovatieve brandstofcel cv-toestellen, moet eerst de relatie tussen het beroepsonderwijs en innovatie toegelicht worden.

Afb. 2: Vaillant brandstofcel cv‐toestel

7


3. De techniek en het potentieel a. Brandstofcel cvtoestellen; een toekomstgerichte technologie Brandstofcel cv-toestellen zijn micro-WKK toestellen waarbij energieomzetting via elektrochemische weg in plaats van via mechanische weg plaatsvindt. Het begrip WKK (warmte-kracht-koppeling) doelt hierbij op het tegelijkertijd opwekken van elektriciteit en warmte. Micro duidt op de beperkte grootte van het vermogen. De brandstofcel cvtoestellen die momenteel in de fase van ontwikkeling zijn leveren ongeveer 1 kWel en 2 kWth. Om ook voldoende warmte te kunnen leveren op de koudste dagen van het jaar, wordt, zoals gebruikelijk bij micro-WKK installaties, ook het brandstofcel cv-toestel gecombineerd met een extern of een geïntegreerd aanvullend verwarmingsapparaat en een warmwateropslagvat.

Afb. 3: Opbouw van een brandstofcel cv-toestel (Hexis AG)

Brandstofcel cv-toestellen hebben ten opzichte van met motoren aangedreven microWKK toestellen enkele voordelen zoals nauwelijks geluid en trillingen, minder mechanische slijtage en een zeer hoog totaalrendement van meer dan 90%. Het elektrische rendement ligt bij 35% en hoger. Dat is vergeleken met het elektrisch rendement van tussen de 20 en 25% van toestellen met stirlingmotoren beduidend beter. Zeker gezien het feit dat elektriciteit de m eest waardevolle vorm van energie is, waarvan de verwachting is dat de vraag in de toekomst alleen nog maar zal groeien (denk o.a. aan elektrificatie van de mobiliteit). Brandstofcel cv-toestellen zijn door hun opbouw met name geschikt voor grootschalige toepassing in eengezinswoningen. Ze worden gevoed met aardgas omdat er in Nederland en in grote delen van Europa een infrastructuur is voor de distributie van aardgas en omdat er voldoende vakdeskundig personeel is voor de distributie van aardgas. Brandstofcel cv-toestellen kunnen zonder m eer cv-ketels in bestaande bouw vervangen. Hierbij wordt aanvaardbaar geacht dat het met aardgas gevoede brandstofcel cv-toestel nog steeds een geringe hoeveelheid CO 2 zal uitstoten. In de toekomst (wanneer is nog

8


niet duidelijk) kan het brandstofcel cv-toestel ook met het emissievrije waterstof gevoed worden en kan het brandstofcel cv-toestel mogelijk zelfs gebruikt worden als tijdelijk opslagmedium voor een elektriciteitsoverschot van windmolens of zonnepanelen.

Het bewijs dat brandstofcellen veilig en betrouwbaar zijn is al lang geleden geleverd. Juist vanwege de grote betrouwbaarheid en de hoge efficiëntie wordt deze vorm van energieomzetting in de ruimtevaart gebruikt. Brandstofcellen zijn al met succes gebruikt sinds de eerste Gemini missies in 1964. Vandaag de dag worden brandstofcellen ook gebruikt in verschillende nichemarkten, zoals noodstroomvoorzieningssystemen, onderzeeërs, vorkheftrucks of als elektriciteitsvoorziening van afgelegen meetstations. 2. Brandstofceltechnologie in het algemeen en brandstofcel cv-toestellen in het bijzonder, hebben het potentieel om onze energiesystemen duurzamer te maken. Hieruit volgt dat het gebruik van brandstofcellen in het algemeen maatschappelijk wenselijk is en is het niet meer dan logisch dat de verdere ontwikkeling en het testen van de technologie met subsidies gestimuleerd wordt. Vertragingen bij de marktintroductie of zeer langzame groei in de verspreiding van de technologie zou niet alleen voor de innoverende ondernemingen negatieve gevolgen hebben. Daarmee wordt ook het potentieel om verdere vermindering van de vraag naar fossiele brandstoffen en de uitstoot van broeikasgassen teniet gedaan. Bovendien zouden Europese ontwikkelaars en fabrikanten terrein verliezen aan de Amerikaanse en Japanse producenten. Dit zijn allemaal goede redenen om de ontwikkeling en marktintroductie van deze technologie met de nodige aandacht en energie te stimuleren. Vanuit onderwijskundige perspectief kan men zichzelf afvragen wat de invloed is van het eigen doen en laten op het succes van deze innovatieprocessen? Wanneer invloed van enige betekenis bewezen kan worden of op zijn minst vermoed wordt, is de vraag of, en op welke manier het beroepsonderwijs moet handelen, om de ontwikkeling te ondersteunen of op zijn minst vertragingen als gevolg van tekorten in training en bijscholing te voorkomen.

b. Stand van de technologie Er zijn al een aantal fabrikanten die momenteel (september 2012) apparaten ontwikkeld hebben die klaar zijn voor de marktintroductie of bijna klaar zijn hiervoor. Baxi Innotech De Duitse fabrikant Baxi Innotech heeft de Gamma 1.0 ontwikkeld, een laag‐temperatuur brandstofcel cv‐toestel waarbij het aanvullend verwarmingsapparaat geïntegreerd is. Een warmwateropslagvat moet nog toegevoegd worden.

2

De ‚uitlaatstof‘ water van de sinds 1981 in de Spaceshuttle gebruikte brandstofcellen wordt zelfs als drinkwater voor de astronauten gebruikt.

9


Afb. 4: Baxi Innotech Gamma 1.0 (Baxi)

Hexis Hexis ook Duits, heeft de Galileo 1000N ontwikkeld. Dit brandstofcel cv‐toestel is van het type SOFC; een hogetemperatuur brandstofcel. Het aanvullende verwarmingsapparaat is bij dit apparaat ook geïntegreerd. Het warmwateropslagvat is de enige aanvulling die nog nodig is.

Afb. 5: Hexis Galileo 1000 N (Hexis)

10


Vaillant Vaillant, dat eveneens Duits is, heeft ook een hogetemperatuur brandstofcel cv‐toestel ontwikkeld. Het is een toestel dat opgehangen kan worden. Dit is mogelijk omdat er geen aanvullend verwarmingsapparaat geïntegreerd is. Het aanvullende verwarmingsapparaat is, net als het warmwateropslagvat, aanvullend nodig.

Afb. 6: Vaillant brandstofcel cv‐toestel

Elcore Het eveneens Duitse Elcore heeft begin 2012 de Elcore 2400 op de markt gebracht. De apparaat heeft veel indruk gemaakt met name door de lage prijs van rond de € 10.000 en het feit dat het apparaat onderhoudsvrij is.

Afb. 7: de Elcore 2400 (Elcore)

Ceramic Fuel Cells Limited

Dit Australische bedrijf heeft het BlueGen brandstofcel cv‐toestel ontwikkeld. Dit toestel is, na een veldtest in verschillende landen, in een serie van 1000 stuks op de markt gebracht. Ook dit apparaat werkt met SOFC brandstofcellen.

11


Afb. 8: de BlueGen van Ceramic Fuel Cells Limited

Enkele van de technische gegevens van de vijf genoemde toestellen staan hieronder naast elkaar. Fabrikant, Baxi Innotech, Hexis, Vaillant, Elcore, Duitsland Ceramic Fuel Land Duitsland Duitsland Duitsland Cells Limited, Australië Naam Gamma 1.0 Galileo 1000 ‐ Elcore 2400 BlueGen N Type PEM SOFC SOFC SOFC SOFC brandstofcel (lagetemperat (hogetemper (hogetemperat (hogetemperatu (hogetemperatu uur atuur) uur) ur) ur) Pel 1,0 kW 1,0 kW 1,0 kW 300 W 1,5 kW Pth 1,8 kW 2,0 kW 2,0 kW 600 W 0,6 kW Brandstof Aardgas, Aardgas, Aardgas, biogas Aardgas Aardgas, biogas biogas biogas Maten 60x60x160 55x55x160 60x62x98 cm. 50x50x90 cm. 66x60x101 cm. (lxbxh) cm. cm. Gewicht 200 kg 170 kg ± 150 kg 60 kg ± 200 kg

c. De drievoudige bijdrage van brandstofcel cvtoestellen Brandstofcel cv-toestellen zullen een drievoudige bijdrage leveren aan de wereldwijde energierevolutie. Brandstofcel cv-toestellen: • Leveren milieuvriendelijk warmte met een hoge efficiëntie; • Wekken middels de gekoppelde opwekking ook tegelijkertijd elektriciteit op; • Vangen door middel van virtuele energiecentrales de flexibiliteit in de behoefte aan elektriciteit op.

12


Afb. 9: Schematisch overzicht van een brandstofcel cv-installatie in een woonhuis (Baxi Innotech)

Levering van warmte Van brandstofcel cv-toestellen wordt primair verwacht dat deze in de toekomst een belangrijke rol zullen spelen in het opwekken van warmte voor de basisbehoefte. Brandstofcel cv-toestellen worden voor dit doel gekoppeld aan, vaak reeds bestaande, verwarmingsinstallaties. Brandstofcel cv-toestellen vormen samen met een HR-ketel en een warmwateropslagvat de belangrijkste onderdelen van een verwarmingsinstallatie. Afbeelding 10 laat het basisschema zien van een dergelijke installatie.

13


Afb. 10: Schema van een verwarmingsinstallatie met een brandstofcel cv-toestel

Elektriciteitsopwekking Brandstofcel cv-toestellen worden over het algemeen zo ontworpen dat zij het hele jaar door, dan wel slechts onderbroken door een korte zomerperiode, in bedrijf zijn. Bij 1 kW elektrisch vermogen wekken zij dus theoretisch meer dan 8.000 kWh elektriciteit op. Een eengezinswoning heeft gemiddeld gezien een elektriciteitsverbruik van tussen de 3.500 en 4.500 kWh. Ook als de hoeveelheid elektriciteit die opgewekt wordt en de vraag naar elektriciteit niet altijd overeenkomen, kan aan de eigen vraag naar elektriciteit bijna altijd voldaan worden. De centrale elektriciteitsvoorziening en de elektriciteitsnetten kunnen hierdoor aanzienlijk ontlast worden. Virtuele energiecentrales Vandaag de dag al wordt niet alle bij micro-WKK installaties opgewekte elektriciteit zelf gebruikt. Het teveel aan opgewekte elektriciteit wordt teruggevoed in het net. Hiervoor is energie- en datamanagement noodzakelijk, waardoor het begrip virtueel energiecentrales ontstaan is. Bij een aanzienlijk omvang van lokaal opgewekte elektriciteit, is het noodzakelijk om maatregelen te nemen om de gedistribueerde energieopwekking te laten integreren tot elektriciteitsleveranciers in virtuele elektriciteitscentrales. Het betreft hier niet alleen brandstofcel cv-toestellen, maar ook hernieuwbare energiebronnen zoals windenergie en zonne-energie. In dit verband kunnen en moeten brandstofcel cv-toestellen een bijzondere rol krijgen, omdat zij elektriciteit op afroep kunnen produceren en zodoende een elektriciteitszekerheid kunnen garanderen.

14


4. Rol en betekenis van het beroepsonderwijs voor het succes van brandstofcel cv toestellen Om de ontwikkeling en voortgang van het innovatieproces van brandstofcel cv-toestellen te visualiseren en toe te lichten kan onderstaand afbeelding gebruikt worden.

Afb. 11: Fasen van de public relations activiteit en scholings- en trainingsactiviteiten bij de marktintroductie van brandstofcel cv-toestellen (volgens: HPI 2003)

a. Markt en betrokkenen Op basis van de technologie en de innovatie staan in het bijzonder degene in het beroepsonderwijs die direct met de technologie en de innovatie te maken hebben in de belangstelling als ook de van hen gevraagde nieuwe competenties. De benodigde competenties als ook degene die deze zal moeten aanleren kunnen alleen op basis van een analyse van de technische en marktgerelateerde voorwaarden van de brandstofcel cv-toestellen bepaald worden. Op basis hiervan kan de betekenis van deze (nieuwe) competenties op de innovatie worden ingeschat. De volgende afbeelding laat een algemeen verloop van innovatieprocessen zien.

15


Afb. 12:

Een innovatie; van idee tot product op de markt (Bron: Vorbach (2009); naar Brockhoff 1999)

Zoals afbeelding 12 laat zien wordt er bij het innovatie-onderzoek een onderscheid gemaakt tussen het concept van de uitvinding (Invention) en innovatie. De uitvinding verwijst naar het idee van de uitvinding, de creatieve impuls en de eerste stap van het innovatieproces. Het begrip innovatie (Innovation) omvat de verdere ontwikkeling van een uitvinding in een verkoopbare en bruikbare oplossing. Als innovatie gelden hierbij alle ideeën, processen en objecten die, door een bepaalde sociale groep, als nieuw ervaren worden. Met het implementatieproces (Diffusion) wordt het proces bedoeld, waarbij een innovatie binnen een sociaal systeem geïntroduceerd wordt en zich verspreidt. Factoren die leiden tot het accepteren of afwijzen door individuen vormen hierbij vaak het uitgangspunt. Het verloop van de implementatie hangt af van de duur en intensiteit van persoonlijke, milieuen productaspecten, maar ook bijvoorbeel d van het inkomen van de koper en de verspreiding van de informatie. De term imitatie (Imitation) wordt met betrekking tot de implementatie van innovaties op twee fronten gebruikt. Ten eerste, de deelnemer s aan een sociaal systeem imiteren het gedrag van andere deelnemers, bijvoorbeeld, hoe ze een innovatie accepteren of afwijzen. Ten tweede, en dit wordt weergegeven in de afbeelding, imiteren andere fabrikanten succesvolle of veelbelovende innovaties zo snel als mogelijk, en minimaliseren hiermee de concurrentievoordelen van de innoverende fabrikanten. Innoverende bedrijven beschermen zich hiertegen door geheimhouding en patenten op hun uitvindingen. De hiervoor beschreven samenhang kan in principe ook toegepast worden op het innovatieproces van het brandstofcel cv-toestel. Hieronder zal dit uitgebreid toegelicht worden. De markt voor verwarmingsapparatuur bevat een zeer diverse groep van stakeholders. De eenvoudige keten fabrikant - handel - klant is in dit marktsegment bijna niet aanwezig. Fabrikanten en tussenhandel hebben normaal gesproken geen contact met de particuliere klant. Over het algemeen wordt het contact met de klant onderhouden door een technicus van het installatiebedrijf. Hij verzorgt de informatievoorziening, het advies en de verkoop

16


en planning. Ook is hij degene die normaal gesproken zorgt voor de afstelling veilige werking van het aangeschafte verwarmingstoestel.

Afb. 13 Hexis Galileo 1000 N (Hexis)

en de

De functionaliteit van het gehele systeem wordt niet alleen gegarandeerd met de aankoop van een van de belangrijkste productcomponenten, z oals in dit geval het brandstofcel cvtoestel, maar door de betrokkenheid van de verschillende actoren. Naast de verkoop zijn de actoren verantwoordelijk voor de selectie en het ontwerp van de meest geschikte systemen en componenten en de werking van de totale installatie. Het werk van deze actoren heeft dus zowel grote invloed op de efficiëntie en betrouwbaarheid van de individuele systemen, alsmede op de voortgang en het succes van de marktintroductie en implementatie van deze innovatieve brandstofcel cv-toestellen. Motivatie, kennis en vaardigheden zijn daarom belangrijke factoren voor de voortgang van het innovatieproces van de brandstofcel cv-toestel. In het kielzog van technologische innovaties komen er steeds nieuwe diensten en vermarktingsmogelijkheden op de markt. Het is dus in het geval van het op de markt verschijnen van het brandstofcel cv-toestel niet onwaarschijnlijk dat er ook nieuwe contractvormen zullen ontstaan voor het kopen, leasen of anderszins gebruiken van deze nieuwe toestellen door particulieren. Vermoedelijk zal het veelal zo zijn dat het toestel zelf

17


eigendom blijft van het installatie- en onderhoudsbedrijf, die dan op zijn beurt de met het toestel geproduceerde elektriciteit en warmte aan de huiseigenaar verkoopt volgens vastgestelde prijzen. Een groot voordeel van dez e manier van contracten afsluiten is dat de particulieren minder worden afgeschrikt door de hoge investeringskosten en andere vermeende risico’s die een drempel kunnen vormen bij nieuwe en innovatieve technologieën. Het aantal actoren dat in contact komt met de klant en zodoende invloed hebben op de definitie, installatie en werking van het systeem verandert naar mate de contractvorm verandert. Op deze manier kunnen ook andersoortige organisaties als bijvoorbeeld energiebedrijven en banken de markt van de energie- en warmtevoorziening van particulieren betreden en de traditionele marktstructuur totaal veranderen. Ook dergelijke ontwikkelingen zullen hoogstwaarschijnlijk hun invloed hebben op het verloop van het implementatieproces van brandstofcel cv-toestellen en de te behalen energie- en emissiebesparing. Als de toestellen bijvoorbeeld worden verkocht via aannemers dan zijn de werklieden van het installatiebedrijf slechts onderaannemers met een opdracht. Er kan verwacht worden dat, als gevolg van de krappe winstmarges, hun motivatie om de totale brandstofcel cvinstallatie zo optimaal mogelijk te installeren en af te stellen minder zal zijn dan als dit gebeurd zou zijn via de traditionele kanalen. Aan de andere kant, zou het zo kunnen zijn dat de kwaliteit en veiligheid van de installatie beter wordt omdat deze door experts wordt gecontroleerd terwijl er bij de traditionele manier slechts een (ondeskundige) particulier als opdrachtgever is. De particulier die het toestel huurt zal op zijn beurt minder geïnteresseerd zijn in een optimale werking en zal zijn gedrag minder goed en snel aanpassen om de werking van het toestel te optimaliseren. Zij betalen namelijk volgens een vaste prijs voor de gebruikte energie. Een grotere efficiëntie is vanuit hun perspectief alleen maar een toenemende winst van de contractant. Daarom lijkt het van essentieel belang om de profielen en de belangen van actoren in de markt te leren kennen en te analyseren. Hiertoe behoren: • Verwarmingsmonteurs • Monteurs elektrotechnische installaties • Energieadviseurs • Werkvoorbereiders Duidelijk is dat het hier voornamelijk gaat om beroepen elektrotechnische installatie.

in de werktuigkundige en

b. Innovaties, public relations en het beroepsonderwijs Het verloop van innovaties, van het idee tot en met de stand van de techniek, hangt van veel factoren af, zoals de technische eisen, de huidige maatschappelijke en economische eisen enz. In dit verband moet het beroepsonderwijs worden gezien als een centrale factor.

18


Onderwijs en training richt zich met name op het aanleren van kennis en vaardigheden. Vooruitlopend hierop, en de acceptatie, waardering en vraag naar deze kennis en vaardigheden, is het verspreiden van informatie uiterst belangrijk. Public relations is bedoeld om een beginnende marktintroductie van een innovatie voor te bereiden en langdurig te ondersteunen. Public relations initiatieven proberen activiteiten en resultaten van individuele onderzoeksprojecten en andere innovatie-gerelateerde maatregelen in een algemene context te zetten en dit te stimuleren en uit te breiden. Hiermee wil men bereiken dat de, normaalgesproken middels tijd, inhoud en deelname beperkte dan wel vastgelegde, projectcontexten in het kader van een algemene strategie uitgebreid en verstevigd worden. Hiertoe worden overeenkomstige activiteiten op het gebied van public relations en onderwijs uitgevoerd, die gericht zijn op de kennis van de multiplicators en de informatie van belangrijkste spelers op de markt. De voorlichting en public relations volgt een werkwijze waarbij het de technische ontwikkelingen volgt. Zo wordt de politiek van informatie voorzien om beleidsbeslissingen v oor de marktintroductie te promoten. Als multiplicators worden hier groepen en instellingen bedoeld, die bij het trainer van de spelers op de markt betrokken zijn. Als spelers op de markt worden diegene bedoeld die in contact komen met de eindklant en die verantwoordelijk zijn voor het overleg, planning, installatie en onderhoud van de technologische innovatie. Bovengenoemde public relations activiteiten staan echter geheel los van de promotie voor de verkoop van individuele producten, die de fabrikant ook zal moeten ondernemen. Het belang van public relations en informatie voorziening voor het succes van innovaties wordt door deskundigen als zeer hoog ingeschat. Met de, door multiplicators te realiseren, opleidings- en bijscholingsinitiatieven moeten de spelers op de markt vanaf een bepaalde stand van de ontwikkeling bijgeschoold worden voor de, deels pas in de toekomst, uit te voeren werkzaamheden. Het scholingsaanbod zal starten met het aanbieden van bijscholingen. Deze zijn essentieel om ervoor te zorgen dat in pilots en vroege implementaties betrouwbaarheid, veiligheid en kwaliteit verzekerd is. Als er een bepaalde hoeveelheid eenheden brandstofcel cv-toestellen verkocht is, dan wordt de scholing in het initiële beroepsonderwijs opgenomen. Voor opleidingsmogelijkheden, zowel in de bijscholing als in het initieel onderwijs, gelden over het algemeen de in hoofdstuk 5 beschreven stappen van basis-, brug-, toepassingsen fabrikantmodule. Een strikte scheiding van activiteiten voor voorlichting en activiteiten om scholing te promoten is onmogelijk en zinloos. Beter is het, omwille van het efficiënt benutten van bronnen en ook ter voorkoming van fouten in de communicatie, een goede afstemming te realiseren. De activiteiten van de voorlichting en de scholing en training zijn nauw verbonden aan de marktintroductie en beginnende marktgroei van het product. De hieronder staande afbeelding, die al in 2003 opgezet is, verduidelijkt het geheel.

19


Afb. 14: Fasen van de public relations activiteit en scholings- en trainingsactiviteiten bij de marktintroductie van brandstofcel cv-toestellen (volgens: HPI 2003)

De afbeelding kan als volgt worden toegelicht: De public relations en de voorbereiding van opleidingen en trainingen starten ongeveer x-n jaar voorafgaand aan de lancering van een nieuw product. Bij brandstofcel cv-toestellen duurde deze periode ongeveer vijf jaar. Deze periode wordt gekenmerkt door drie hoofdgroepen van activiteiten. 1. Bewustwording en informatievoorziening Ten eerste is er de fase van bewustwording en informatievoorziening. Hierbij zijn er vooral productonafhankelijke antwoorden gewenst op vragen als: • Wat kenmerkt de nieuwe technologie? • Wat zijn de voors / tegens? • Wat is het veelbelovende van de nieuwe technologie? De public relations is in deze fase gericht op de politiek en op de maatschappelijke beslissers met een focus op maatschappelijke vraagstukken van ecologie en economie (zie afbeelding 14). Vervolgens verschuift de focus richting een toename van informatieverspreiding en de doelgroep verschuift van politiek en maatschappelijke beslissers naar het bredere publiek. Er zijn nu meer concrete, in de eerste plaats productgerelateerde vragen zoals: • Wanneer en waar kan ik het product kopen? • Wat gaat het product kosten en wat zijn de onderhoudskosten? • Hoe kom ik aan de brandstof dan wel elektriciteit? • Is het product veilig en betrouwbaar? Wat is de levensduur? • Wat zijn de voordelen / nadelen ten opzichte van concurrerende producten - met inbegrip van milieuvragen?

20


Focus

Decision makers and opinion leaders

General public

Time

Afb. 15: Faseverschuiving van de doelgroep politiek en maatschappelijke beslissers naar het bredere publiek

2. Productonafhankelijke bijscholing De tweede fase wordt gekenmerkt door productonafhankelijke bijscholing. De tijddimensie van deze fase is moeilijk in te schatten. De thema's en inhoud van de training moeten toepasbaar zijn, zodat de innovatie niet verworpen worden. Als er opgeleid wordt terwijl er nog geen noodzaak is, dan heeft de opleiding geen waarde voor de vakkrachten. Als er echter voorbij wordt gegaan aan het verzorgen van opleiding en training kan er bij de marktintroductie van een innovatie niet voldaan worden aan de vraag naar geschoolde vakkrachten. Een goede timing is dus van zeer groot belang. Voor brandstofcel cv-toestellen kon deze fase in twee delen verdeeld worden. In het eerste deel werd op zogenaamde brugtechnologie teruggegrepen. Omdat brandstofcel cvtoestellen WKK-technologie gebruiken, wordt deze technologie als uitgangspunt genomen en worden de verschillen van brandstofcel cv-toestellen met andere WKK-toestellen toegelicht (zie de brugmodule uit het project ZuHause2) Anderzijds moeten er ten tijde van de marktintroductie van brandstofcel cv-toestellen ook daadwerkelijke kennis, vaardigheden en competenties aanwezig zijn die voor deze toestellen specifiek nodig zijn. Hierbij gaat het met name om de volgende onderdelen specifiek ingevuld voor brandstofcel cv-toestellen: - Advies en planning; - Technologische kennis en vaardigheden; - Organisatie en planning. 3. Fabrikant-specifieke bijscholing De derde fase, deze van de fabrikant-specifieke bijscholing, regelt zich grotendeels zelf. Als fabrikanten met hun innovaties op de markt komen, creëert dit een vraag die specifiek gebaseerd is op het product. Aan deze vraag wordt normaal gesproken door de fabrikant zelf voldaan. In de afbeelding is tenslotte nog het volgende terug te vinden: Op tijdstip x is de introductie op de markt. In Duitsland hebben fabrikanten officieel aangekondigd dat er eind 2013 brandstofcel cv-toestellen te koop zullen zijn. In Nederland hebben nog geen fabrikanten aangekondigd wanneer er toestellen te koop zullen zijn. Nadat tijdstip x voorbij is, zijn de verkoopcijfers nog klein, maar ze zullen toenemen naarmate het aantal gebruikers en tussenpersonen toeneemt.

21


Met de voelbaarheidsfase (Fühlbarkeit) wordt de periode bedoeld waarbij, in de figuur bij x+a jaren, de innovatie duidelijk waarneembaar en algemeen bekend is. Afzetaantallen komen overeen met de verwachtingen van de fabrikanten, de vraag naar bijscholing neemt toe en cursussen en seminars worden overeenkomstig aangeboden. Doel van het innovatieproces is om te komen tot een stabiele afzet in de markt (stabiliteitsfase; Etablierung). Het product is geaccepteerd door het bredere publiek en er is een dienovereenkomstige vraag naar het product (x+b in de afbeelding). Ongeveer een jaar voorafgaand aan de marktintroductie ontstaat er een grote intensiteit van de public relations en ook het doel veranderd (niet weergegeven in de afbeelding): Het doel van de promotie is niet meer de acceptatie van het product, maar de koop van de producten. Als er echter op dat moment nog geen producten op de markt beschikbaar zijn, werken de promotieactiviteiten eerder contraproductief. De vraag naar training voor brandstofcel cv-toestellen kan groot zijn; ervan uitgaande dat de producten een succes worden op de markt. Er zijn in Nederland ongeveer 9.000 bedrijven in de installatiebranche met in totaal ongeveer 140.000 werknemers. Al deze bedrijven zullen in de toekomst met de installatie en het onderhoud van brandstofcel cvtoestellen in aanraking komen. Om een goed beeld te krijgen worden in de afbeelding de curven weergegeven van de verkoopaantallen (Absatzzahlen), multiplicators (Vermittler) en aanbieders van de producten (Anwender). Tussen de laatste twee (multiplicators en aanbieders van de producten) moet een onderscheid gemaakt worden, omdat deze verschillende tijdspaden hebben. Voor de doelgroep multiplicators geldt dat er voordat er een productonafhankelijke bijscholing aangeboden kan worden, moeten zij nagedacht hebben over het totale aanbod aan opleiding en training. Hierbij moet goed opgelet worden dat geschikte inhoud en thema's, in een aan de situatie aangepaste hoeveelheid, aan de orde komen. In deze fase is de juiste verhouding van informatieverstrekking enerzijds en het aanleren van kennis en vaardigheden anderzijds erg belangrijk. Het is voor de multiplicators van essentieel belang dat zij, bij het ontwerp van een productonafhankelijk onderwijs- en trainingsaanbod, de brandstofcel cv-toestellen al kennen en begrijpen. Voor de doelgroep aanbieders van de producten geldt de volgende situatie: Men vraagt om een training als het geleerde onmiddellijk of in de nabije toekomst gebruikt kan worden. Des te realistischer dit kan worden voorgespiegeld, des te eerder er aan trainingen zal worden deelgenomen. Ook hier weer is de juiste verhouding tussen productonafhankelijke en fabrikant specifieke training erg belangrijk. In de fase "bewustzijn en informatievoorziening" van de ZuHause-projecten gaat het hierbij in de eerste plaats over onderwerpen en kwesties die worden behandeld in de Basismodule. De processtappen om tot een productonafhankelijk onafhankelijk opleidings- en trainingsaanbod te komen, zijn over algemeen als volgt te beschrijven: Er moet een waardvolle training ontwikkeld worden die ook onafhankelijk van een bepaald type

22


brandstofcel cv-toestel te gebruiken is. In de ZuHause-projecten zijn hiervoor in de Brugmodule onderwerpen gebruikt als WKK-technologie, aardgas en ICT. Is de innovatie geaccepteerd door het bredere publiek, dan is de tijd rijp om training aan te bieden die direct op de innovatie betrekking hebben; de Toepassingsmodule van de ZuHause-projecten. De hier beschreven modulen zijn zo ontwikkeld dat hiermee multiplicators concreet aan de slag kunnen. Met de informatieverspreiding en berichtgeving hierover worden tegelijkertijd toekomstige gebruikers en bereikt.

c. Onderwijskundige innovatie Het uitgangspunt voor de volgende lijst vormen algemene, en algemeen aanvaarde, uitspraken over de belangrijkste aspecten die invloed hebben op vaardigheden en competenties die nodig zijn voor brandstofcel cv-toestellen. Dit zijn: • Door de hoge mate van nieuwigheid van de innovatie van brandstofcel cv-toestellen is er een grote behoefte aan informatie voor alle betrokkenen, zoals bijscholingsaanbieders en andere scholingsinstituten, beleidsmakers in de politiek en het bedrijfsleven, enz., en eigenaren van onroerend goed. • Er worden hoge eisen gesteld aan de advies- en ontwerpvaardigheden van technici. • Brandstofcel cv-toestellen zijn ontworpen voor besturing, bewaking en onderhoud op afstand. Het is dus van groot belang dat de ict-component goed functioneert. • Ontwerp, installatie en onderhoud van brandstofcel cv-installaties vergt zowel elektrotechnische als installatietechnische competenties. Afstemming, intern of extern, is dus van groot belang. • Bij de vermarkting en exploitatie van br andstofcel cv-toestellen worden, voor installatiebedrijven nieuwe, contractvormen gebruikt. De initiatieven voor deze contractvormen komen van de fabrikant, het energiebedrijf of het installatiebedrijf. De opleiding van de monteurs die in Duitsland betrokken zijn bij de veldtest van brandstofcel cv-toestellen wordt volledig verzorgd door de fabrikanten van de toestellen. In de toekomst moeten de monteurs voordat zij de fabrikantspecifieke scholing krijgen een algemene fabrikantonafhankelijke training krijgen over het werken met brandstofcel cvtoestellen. Deze trainingen moet zo ontwikkeld worden dat de fabrikanttrainingen hier goed bij aansluiten. In aanvulling op de trainingen voor werknemers in de installatiebranche moeten er in de nabije toekomst ook bijscholingen ontwikkeld worden voor docenten in het beroepsonderwijs. Een netwerk van betrokkenen bij de marktintroductie van brandstofcel cv-toestellen kan ervoor zorgen dat ervaringen worden uitgewisseld en dat er geschikte en voldoende trainingen aangeboden en verzorgd worden. Het voorbeeld van de brandstofcel cv-toestellen laat zien dat de professionele onderwijskundige ondersteuning en de verwerking van innovatieprocessen een belangrijke invloed kunnen hebben op het succes van innovatie- en marktintroductieprocessen. Door de veelheid van factoren die invloed hebben, moet er over het algemeen uitgegaan worden van het unieke van ieder innovatieproces. Niettemin zou onderzocht moeten worden of de systematische analyse van een individueel

23


innovatieproces bijdragen kan aan de verdere uitontwikkeling van een "professioneel onderwijskundig innovatietraject" (zoals beschreven door Laur-Ernst 2006). Enkele terugkerende taken voor de analyse van innovatieprocessen vanuit het perspectief van het beroepsonderwijs zijn duidelijk te herkennen. Dit zijn bijvoorbeeld: • Vroegtijdige identificatie van (technische) innovaties • Bepalen van de (potentiële) maatschappelijke relevantie van een innovatie • Bepaling van het (technische) ontwikkelingsniveau en de (voorlopige) bepaling van de mate van vernieuwing • Bepalen van de spelers op de markt en andere betrokken professionals • Inschatting van de toekomstige profielvereisten van betrokken professionals • Inschatting van de marktintroductiedata • Beschrijving van de innovatie-gerelateerde kenmerken (bijv. nieuwe contractvormen, nieuwe vermarktingsaanpakken, vernieuwing van bestaande oplossingen voor problemen) Voor het omgaan met dergelijke taken zouden er in de toekomst instrumenten of verwerkte ervaringskennis beschikbaar kunnen zijn, hetgeen weer bevorderlijk zou zijn voor de ontwikkeling van een professioneel onderwijskundig innovatietraject. Onmisbare onderdelen van een professioneel onderwijskundig innovatietraject zijn: • Vaardigheden om rekening te houden met specifieke voorwaarden • Technische vaardigheden om de rol te kunnen spelen van "vertaler" en agent. • Innovatie vaardigheden dan wel innovat ie managementvaardigheden voor het systematisch gebruiken van bestaande kennis uit andere disciplines.

24


5. De bijdrage van de ZuHause projecten a. Een decennium ontwikkeling en implementatie van brandstofcel cv toestellen Rond de eeuwwisseling leek, door meningen van experts, prognoses en een toenemend aantal geïnstalleerde (test)toestellen, een marktintroductie van rond 2005 haalbaar. Dit zorgde vooral in Duitsland in een korte tijd voor een grote hoeveelheid aan activiteiten. Een aantal van de belangrijkste activiteiten die in Duitsland en in Nederland ondernomen werden, zijn: •

•

• •

• • • • •

In 2001 werd in Duitsland door fabrikanten en energiebedrijven het samenwerkingsverband Initiative Brennstoffzelle (IBZ) opgericht met onder andere tot doel het verstrekken van informatie en in het bijzonder het beschikbaar stellen van media voor scholen en bijscholingsinstituten. Sinds 2001 heeft het FPB (het onderzoeksinstituut van de universiteit van Bremen) verschillende opdrachten gehad van het BIBB (uitvoeringsorganisatie van het Duitse ministerie van onderwijs) voor het ui tvoeren van onderzoeken naar de betekenis die de nieuwe technologie van de brandstofcel cv-toestellen voor het beroepsonderwijs betekent. Sinds 2002 organiseert de Nederlandse waterstof en brandstofcellen vereniging jaarlijks een waterstof- en brandstofcelconferentie. In 2003 begon het Duitse BIBB en het FPB met het organiseren van een jaarlijkse workshop over de afstemming van het onderwijs op de ontwikkelingen rondom waterstof en brandstofcellen. Vanaf 2005 worden deze activiteiten georganiseerd in het kader van het samenwerkingsverband „Initiative Qualifizierung Brennstoffzelle“ (IQ-BZ). In 2006 is, onder de vlag van de Nederlandse waterstof en brandstofcellen vereniging, de Initiatiefgroep waterstof en onderwijs opgericht. In 2008 is door Gasterra en Essent een test uitgevoerd van de micro-WKK o.b.v. brandstofcel. In 2008 werd het Leonardo da Vinci-Project „Qualifizierung für die Technologie der Zukunft: Brennstoffzellen in der Haustechnik“ (ZuHause2) goedgekeurd. In 2008 werd het Duitse project „Callux, der Praxistest Brennstoffzelle für das Eigenheim“ goedgekeurd. Het project loopt tot 2015. In 2010 werd het project ZuHause3 „Aus- und Weiterbildung für BrennstoffzellenHeizgeräte“ goedgekeurd. Dit project eindigde einde 2012.

In bovenstaande lijst zijn vooral activiteiten opgenomen waar de Nederlandse of Duitse partners van de ZuHause projecten direct of indirect bij betrokken waren of zijn. De lijst toont dat er in een tijdspad van tien jaar op innovatieontwikkeling en op onderwijsgebied een continue voortgang van activiteiten is geweest. De ontwikkeling van de brandstofcel cv-toestellen ging echter langzamer dan verwacht. Rond 2005 was er nog geen fabrikant zo ver dat een marktintroductie kon plaatsvinden.

25


Dit heeft ertoe geleid dat er geen toename in activiteiten in het (beroeps)onderwijs waar te nemen was. De fabrikanten en nutsbedrijven daarentegen zijn nog steeds volop bezig om de laatste technische tekortkomingen op te lossen en de eerste apparaten gereed te maken voor de introductie op de markt. In Duitsland worden de resultaten van een uitgebreide veldtest hiervoor gebruikt. In Nederland zijn de test s minder omvangrijk, maar worden op kleinere schaal ook experimenten en tests uitgevoerd. In een periode die voor de buitenwereld als stilstand leek, hebben de fabrikanten een noodzakelijke, kritische en constructieve systeemanalyse gemaakt, wat resulteert in een gedeeltelijk zeer grondige herontwerp van hun apparaten. In Duitsland zijn ook de onderwijsgerichte activiteiten nooit volledig tot stilstand gekomen. In Duitsland vinden er, bij conferenties en andere evenementen, regelmatig thematische bijeenkomsten plaats. Deze korte schets van de ontwikkelingen bevestigt dat technologische ontwikkelingen en innovaties door individuen, samenwerkingsverbanden en organisaties uit het beroepsonderwijs nauwgezet gevolgd worden. De hieruit voortkomende innovators van het beroepsonderwijs bewerken, aan het begin van de ontwikkeling vaak uit eigen beweging en pure interesse, beschikbare informatie, anticiperen op toekomstige ontwikkelingen en zoeken de aansluiting met bestaande beroepen. Op basis van de beoordeling van de relevantie voor het beroepsonderwijs, het tijdspad, de omvang enz. ontwikkelen zich formele en informele netwerken. Tegelijkertijd worden de eerste contacten met fabrikanten en andere spelers op de markt aangegaan. Belangrijke impulsen voor het opzetten v an onderwijs en training voor innovatieve technologie begint vaak lang voordat de technologie op de markt wordt geïntroduceerd. Aan een dergelijk proces meewerken was een doel van de partners van de drie ZuHause projecten.

b. Een indeling van de producten van de projecten naar tijd en thema Het project ZuHause 1 werd in 2005 aangevraagd. Na de goedkeuring kon eind 2005 met het project begonnen worden. De resultaten en producten van ZuHause 1 zijn vanaf het begin opgezet en ingeplant in het kader van een begeleidingsproces voor de invoering van de technologische innovatie "brandstof cv-toestellen". De principe benadering van de drie Zuhause projecten kan worden aangetoond aan de hand van afbeelding 16. Hierbij ging het erom dat elk project zowel autonoom gebruikt kan worden als ook aansluit op de andere.

26

Angebote


Basismodul

ZuHauseProducten

Brückenmodul

Information=Wissen

Anwendungsmodul

Qualifizierung=Können

Herstellerschulung

2005

2012

Zeit 2015

Afb. 16: Volgorde van de behoefte aan informatie- en opleidingsmogelijkheden

Basismodule De basismodule is uitsluitend gericht op kennisoverdracht in het kader van de toekomstige brandstofcel cv-toestellen. Met de inhoud en thema's van de basismodule worden niet alleen professionals maar ook indirect het bredere publiek geïnformeerd over de basisbeginselen van de nieuwe technologie. De acceptatie van brandstofcel cvtoestellen moet actief worden gestimuleerd in de installatiebranche en bij het bredere publiek. De basismodule dekt de behoefte aan basisinformatie af. Brugmodule Bij de brugmodule gaat het zowel om kennis als ook om vaardigheden. De in de brugmodule behandelde onderwerpen geven de installatiebedrijven allereerst de kennis en vaardigheden om met WKK aan de slag te gaan, maar ook de kennis die in de toepassingsmodule geconcretiseerd wordt door het op brandstofcel cv-toestellen toe te passen. Bij de brugmodule gaat het om momenteel reeds bestaand informatieaanbod en opleidingsmogelijkheden die over het algemeen los van elkaar en ook zonder brandstofcel cv-toestellen van toepassing zijn. De brugmodule dekt de verdergaande technologie-overschrijdende vraag naar informatie af. Deze zelfde onderwerpen worden in de toepassingsmodule en in de fabrikantentraining behandeld om te kunnen toepassen bij brandstofcel cv-toestellen. Toepassingsmodule De toepassingsmodule bevat basisvaardigheden voor brandstofcel cv-toestellen naar analogie van conventionele cv-ketels en overige componenten van de cv-installatie. Innovaties worden vaak als eerste in bijscholingen opgenomen. Dergelijke bijscholingen worden door opleidingsinstituten of fabrikanten aangeboden. Er is bijvoorbeeld een groot aanbod aan bijscholingscursussen voor de HR-ketel. Onafhankelijke opleidingsinstituten bieden veelal fabrikantonafhankelijke training aan waarin als voorbeeld aan een specifiek apparaat wordt getoond hoe de techniek werkt. Om een training fabrikantonafhankelijk te kunnen verzorgen, worden vaak meerdere modellen van verschillende fabrikanten getoond. De beschreven procedure wordt uitgevoerd met de bedoeling om te training voor het werken met de feitelijke apparatuur onafhankelijk welk fabrikaat. Bij het lesmateriaal wordt herhaaldelijk

27


fabrikantdocumentatie gebruikt, maar de v oorkeur ligt bij het gebruik van neutrale materiaal speciaal gemaakt voor de training. Als dergelijke bijscholingen in een bepaalde hoeveelheid aangeboden en afgenomen, dan duurt het vaak niet zo lang voordat deze onderwerpen in het initiële beroepsonderwijs worden opgenomen. In Zuhause 3 zijn hiertoe dit leereenheden bedacht en uitgewerkt. De fabrikantscholing dekt de behoefte aan productspecifieke training voor brandstofcel cvtoestellen af. Dergelijke scholing omvat alle concrete kennis en vaardigheden die voor het deskundig omgaan met bepaalde brandstofcel cv-toestellen in specifieke installaties nodig is. Over het thema en de inhoud van deze producttraining beslist alleen de fabrikant. Zij rekruteren ook de vakkrachten die zij nodig hebben en geven hen de training die zij nodig hebben om zo: • De maximale veiligheid bij het werken met de apparatuur en in de training te garanderen, • Directe feedback op de techniek, enz. te krijgen van de installatiemonteurs en technici • Geheimhoudingsplicht beter te kunnen reguleren. De samenhang van de Zuhause modules met producttrainingen door de fabrikanten weergegeven in afbeelding 17.

Kennis / vaardigheden

Behoefte / vraag

Basismodule

Kennis over de mogelijkheden van de toekomsttechnologie brandstofcellen

Momenteel vraag naar, in de toekomst alleen nog als basis benodigd

Brugmodule

Vaardigheden op het gebied van overbruggingstechnologieën / Kennis over de weg naar brandstofcel cv-toestellen

Wordt tegenwoordig gevraagd en in de toekomst wordt de vraag groter / het WKKthema blijft actueel

Toepassingsmodule

Kennis over de typen en soorten brandstofcel cvtoestellen / vaardigheden in het installaties van sectoroverstijgende werkzaamheden

Momenteel nog beperkte vraag / Vraag zal stijgen vanaf het moment van marktintroductie van brandstofcel cvtoestellen

door organisaties voor beroepsonderwijs

Module

is

28

Producttraining

Kwalificering van monteurs en technici gericht op de daadwerkelijke apparaten

Vraag wordt door fabrikanten zelf afgedekt / Na marktintroductie en bij groei van de afzet zal de vraag via de fabrikant groter worden. De fabrikant coördineert

door fabrikant


Afb. 17: Het overzicht van ZuHause-producten en producttrainingen door fabrikanten (schematisch weergegeven)

Bovenstaand schema was de aanpak van de verschillende ZuHause-projecten. In de praktijk betekent dit dat de ZuHause-aanpak aangevuld zou moeten worden met producttraining. Deze wordt echter alleen door de fabrikanten gegeven. Voor het totaalaanbod is het nodig dat: • de betrokken organisaties zich actief inzetten voor de toekomsttechnologie brandstofcel cv-toestellen. • een samenwerkingsverband van multiplicators en een netwerk van bijscholingsinstituten ontstaat. • een programma voor het initieel beroepsonderwijs ontstaat. In principe geldt bovenstaand schema voor zowel bijscholing als voor het initieel beroepsonderwijs. De ZuHause-producten richten zich voornamelijk op het initieel beroepsonderwijs. Tegelijkertijd kunnen ze ingezet worden voor bijscholing van leerkrachten van het initieel beroepsonderwijs. Kijkende naar de verscheidenheid aan spelers op de markt moeten de producten worden aangepast aan de specifieke doelgroepen.

29


c. Planning voor het opzetten van scholing voor brandstofcel cvtoestellen De vraag die, na het lezen van de vorige hoofdstukken, zal rijzen is wat er vervolgens in de partnerlanden moet gebeuren nadat het laatste ZuHause-project is afgelopen, alle resultaten zijn opgeleverd en de ervaringen bekend zijn? De antwoorden hierop zijn niet voor elk land hetzelfde omdat onderwijs en regelgeving in elk land anders is. In de volgende tekst wordt de Nederlandse situatie als uitgangspunt genomen. (1) Bijscholing Met de marktintroductie van brandstofcel cv-toestellen ontstaat in eerste instantie een vraag naar bijscholing. Al bij het betreden van de markt moeten er immers geschoolde vakkrachten zijn. De fabrikanten van brandstofcel cv-toestellen zullen in eerste instantie zelf (net als momenteel al in Duitsland gebeurt) alle monteurs en technici scholen. Als de markt gaat groeien is de verwachting dat fabrikanten monteurs en technici zullen willen inzetten die al een basis- en productonafhankelijke scholing in brandstofcel cv-toestellen hebben gehad. Dergelijke scholingen moeten verzorgd worden door onafhankelijke bijscholingsinstituten. Vervolgens hoeft de fabrikant alleen maar een korte producttraining te verzorgen. Via deze weg wordt voor brandstofcel cv-toestellen een niveau van scholing bereikt dat voor HR-ketels al geruime tijd de standaard is. Brandstofcel cv-toestellen staan op het punt om in Duitsland op de markt geïntroduceerd te worden. In Duitsland worden er al volop veldtesten uitgevoerd (zie www.callux.net) en het lijkt erop dat binnen enkele jaren de brandstofcel cv-toestellen zo ver uitontwikkeld zijn dat deze geïntroduceerd kunnen worden. In Nederland is het nog niet zover. De ontwikkelingen in Nederland achter op die in Duitsland. Omdat in Duitsland de marktintroductie nadert zijn er ook scholingsinstituten die nu al plannen gemaakt hebben voor het aanbieden van bijscholingen zodra de marktintroductie een feit is. In Nederland is men nog niet zo ver, maar wordt er eerst gewacht tot er zicht is op de marktintroductie van brandstofcel cv-toestellen in Nederland. Materiaal uit de ZuHause-projecten De producten van de ZuHause-projecten zijn in de eerste instantie ontwikkeld voor toepassing in het initieel beroepsonderwijs, maar kunnen echter deels ook gebruikt worden voor bijscholingen. Callux Project De Duitstalige producten van het Callux project zijn met name ontwikkeld voor het bijscholen van monteurs en technici. Het zou daarom voor bijscholingsinstituten in Nederland ook zeer interessant zijn om deze materialen te kunnen gebruiken voor het ontwikkelen van bijscholingstrainingen. Er zijn in totaal acht modules ontwikkeld. (2) Initieel beroepsonderwijs

30


Hoewel scholing voor brandstofcel cv-toestellen nog niet door behoefte of vraag in het initiële beroepsonderwijs terecht is gekomen, is het essentieel om toekomstige vakkrachten kennis mee te geven over brandstofcel cv-toestellen. De onderdelen die hiertoe in het beroepsonderwijs opgenomen worden moeten fabrikantonafhankelijke kennis en vaardigheden voor de studenten opleveren. Hiermee kunnen zij met allerhande merken uit de voeten als zij in het bedrijfsleven aan het werk gaan. Materiaal uit de ZuHause-projecten Bij de basismodule ligt de nadruk op het informeren over en toelichten van de fundamentele kenmerken en de achtergrond van de ontwikkeling van brandstofcel toepassingen. Hoofdonderwerpen van de basismodule zijn: • Elektrochemische omzetting • Brandstofcel micro-WKK systemen • Decentrale energieomzetting • Energie-efficiëntie • Emissiearme energieopwekking • Waterstof; energiedrager van de toekomst

Afb. 18: Screen print ZuHause1 product

De naam brugmodule zegt het al; Het gaat over kennis en vaardigheden, die reeds in andere contexten nodig zijn en eveneens voor brandstofcel cv-toestellen bruikbaar zijn. De volgende onderwerpen worden behandeld: • WKK-technologie als brugtechnologie voor bandstofcel cv-installaties • Integratie van mini-WKK installaties in de bouw • Virtuele energiecentrales en energiediensten • Leasen

31



De toepassingsmodule wordt nodig als brandstofcel cv-toestellen verkocht worden en dus geïnstalleerd, ingeregeld, bediend en onderhouden moeten worden. De onderwerpen die aan de orde komen zijn: • Gekwalificeerde vakkrachten • Opbouw en werking van brandstofcel cv-toestellen • Ontwerpen en planning van brandstofcel cv-installaties • Installatie van brandstofcel cv-toestellen • In bedrijf name van brandstofcel cv-installaties • Evaluatie van de inbouw en de werking van brandstofcel cv-installaties • Service en onderhoud van brandstofcel cv-installaties


Project Qualifizierungsoffensive Handwerk „Brennstoffzelle & Batterietechnologie Niedersachsen In de Duitse deelstaat Niedersachsen heeft het project Qualifizierungsoffensive Handwerk „Brennstoffzelle & Batterietechnologie Niedersachsen diverse leereenheden opgeleverd die gaan over WKK-installaties in het algemeen en brandstofcel cv-installaties. De materialen zijn in het Duits ontwikkeld en bedoeld voor het initieel beroepsonderwijs. Meer

32


over dit project en de resultaten is te vinden op: http://www.qbzni.innovativeshandwerk.de/. Deze materialen kunnen zeker interessant zijn voor het initieel beroepsonderwijs in Nederland. Callux Project Dit eveneens Duitse project heeft ook materialen opgeleverd voor het initieel beroepsonderwijs. De materialen behandelen brandstofcel cv-installaties. De materialen behandelen de brandstofcel cv-installatie meer in detail dan het hiervoor genoemde project uit de deelstaat Niedersachsen. De resultaten van dit project zijn gericht op scholing en training en worden momenteel nog niet aan een ieder zonder meer ter beschikking gesteld maar zijn op dit moment alleen voor de projectpartners zelf. Mochten de materialen wel openbaar beschikbaar gemaakt worden, dan is dit ook interessant voor het beroepsonderwijs in Nederland.

33


6. Slotopmerking Als gevolg van de klimaatverandering, probl emen met de leveringszekerheid van energie en de schaarste van fossiele brandstoffen stimuleren Europese en nationale overheden een verandering naar een duurzamere energieproductie en -gebruik. Een van de segmenten waar veel winst te behalen valt, is het verwarmen van gebouwen. Hier zijn grote mogelijkheden om de efficiëntie te verhogen en fossiele brandstoffen en het milieu te sparen. De inzet van brandstofcel cv-t oestellen voor de verwarming van woonhuizen is een van de manieren om hieraan mee te helpen. Omdat er bij alle toekomstgerichte innovatieve ontwikkelingen een hoge mate van onzekerheid is, zijn afwijkingen van de voorspellingen en tegenstrijdige signalen tijdens het proces onvermijdelijk. De invloed het beroepsonderwijs is bij dergelijke processen gering. De taak van het onderwijs is om in eerste instantie (passief) toezicht te houden op de technische ontwikkelingen, vervolgens eigen activiteiten te plannen en tenslotte de eigen activiteiten uit te voeren en deze te koppelen aan het innovatieproces. Voor het realiseren van een dergelijke koppeling van de activiteiten van het beroepsonderwijs en het (technische) innovatieproces is het nodig de definitie van de actoren in beide processen duidelijk neer te zetten. Ontwikkelaars van de innovatie hebben verwachtingen van het beroepsonderwijs en het beroepsonderwijs daarentegen hebben, om aan deze verwachting te kunnen voldoen, behoefte aan informatie, kennis en middelen. Het verloop van een innovatieproces is dus afhankelijk van een groot aantal factoren. Actoren uit het beroepsonderwijs hebben geen significante invloed op de fundamenten van de innovatie, zoals technische functionaliteit, veiligheid en efficiëntie en op de sociale omstandigheden en randvoorwaarden. Met betrekking tot de innovatie brandstofcel cv-toestellen zijn echter vooral de kennis en vaardigheden van monteurs en technici van cruciaal belang voor het slagen van de marktintroductie van het brandstofcel cv-toestel, zoals blijkt uit de volgende koppelingen van scholing met de technologie: • Het grote belang van informatie en scholing voor het motiveren van de spelers op de markt, de verkoop en de snelheid van de acceptatie in de markt en de kwaliteit van het eindproduct. • De nieuwe scholingseisen op het gebied van planning, advies, installatie, onderhoud en service. • De verscheidenheid aan betrokkenen dat bovendien afhankelijk is van de verschillende (nieuwe) verkoopconcepten. De behandeling en verwerking van de daaruit voortvloeiende taken is echter geen hoofdtaak van de ontwikkelende fabrikanten en daarom is het beroepsonderwijs nodig. Het beroepsonderwijs moet acteren naar aanleiding van onderzoek en innovatie als een continu proces zien. Bijna altijd valt echter waar te nemen dat scholing en de organisatie van het werk bij innovatieprocessen op het laatst pas opgepakt worden.

34


Het proces van de innovatie van brandsto fcel cv-toestellen is een voorbeeld van de manier waarop innovatie en disseminatie door het beroepsonderwijs opgepakt kunnen worden, en met welke taken en uitdagingen zij in dat geval geconfronteerd worden. Taken van het beroepsonderwijs in het kader van innovatie Het continu monitoren van technologische ontwikkelingen en deze waar nodig verwerken in leerplannen van relevante opleidingen behoort tot het standaard takenpakket van het beroepsonderwijs. Hiertoe ontwikkelden instellingen en actoren van het beroepsonderwijs onderzoeksvaardigheden die specifiek zijn voor de verwerking van relevante didactische implicaties van innovaties, meesta l door deel te nemen aan onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten en in het kader van proefprojecten (zie Müller 2010). Meestal vinden echter de verwerking van de verkregen onderzoeksresultaten eigenhandig plaats, helemaal los van het innovatieproces waar het betrekking op heeft en loopt het achter bij dit proces. In het kader van het innovatieproces van brandstofcel cv-toestellen zijn er (voornamelijk in Duitsland) al m eerdere jaren actoren uit het beroepsonderwijs actief en steeds gekoppeld aan het innovatieproces zelf. De ervaring die voordien al opgedaan was kon gebruikt worden om de innovatie in het beroepsonderwijs een rol te laten spelen bij de marktintroductie van het brandstofcel cv-toestel. Het is nadrukkelijk niet de taak van het beroepsonderwijs om bij te dragen aan de marktintroductie van nieuwe technologieën, maar slechts om ervoor te zorgen dat er faciliteiten geboden worden zodat werknemers en studenten op tijd voorbereid zijn om met de nieuwe technologie aan het werk te kunnen. Vanuit moraal oogpunt is het echter natuurlijk wel gewenst dat ook het beroepsonderwijs zijn ondersteuning verleent aan innovaties die een maatschappelijk doel (zoals in dit geval energiebesparing en het milieu) nastreven. In dit kader heeft de technologische innovatie van het brandstofcel cv-toestel een groot potentieel, maar stelt het echter ook zeer hoge eisen aan de ontwikkeling van de competenties van marktspelers op elk niveau. Droste-Franke concludeert dat een lancering en marktintroductie al mis kan lopen als een energie-technische innovatie niet goed genoeg bekend gemaakt is bij de installatiebedrijven of als er een tekort aan kennis is bij deze bedrijven zodat zij de nieuwe producten niet bij klanten kunnen installeren (Droste-Franke et al.. 2009, blz. 185). In deze context is innovatie de brandstofcel in de bouw technologie voor hoge technisch potentieel, maar ook de hoogste normen van kwalificaties en competenties van alle spelers op de markt. Zon Droste-Franke et al. concluderen: "De lancering en later verspreiding op de markt kan al niet omdat een energie-technische innovatie is niet goed bekend aan de zijkant van het schip of van deze bedrijven door een gebrek aan expertise is geïnstalleerd, niet of onvoldoende bij de eindgebruiker kunnen "(Droste-Franke et al.. 2009, blz. 185). Een van de doelen moet het dan ook zijn om de bij de materie betrokkenen tijdig en praktijkgericht te informeren en te scholen. Parallel aan de ontwikkeling van de daadwerkelijke technologische innovatie moet er dus een innovatieproces gericht op het beroepsonderwijs plaatsvinden.

35


Eisen aan innovatiemanagement voor het beroepsonderwijs Als een afsluitende overweging volgen hier nog enkele aspecten die meegenomen kunnen worden bij het opzetten van innovatiemanagement voor het beroepsonderwijs: (1) Instrumenten en methoden voor de evaluatie van innovaties De basis van innovatiemanagement voor het beroepsonderwijs is de ontwikkeling van vaardigheden voor innovatiemanagement als ook voor een systematische evaluatie van innovaties op het vlak van hun maatschappelijke relevantie, marktpotentieel en -risico's en de mate van nieuwheid dan wel de resulterende informatie en scholingseisen. (2) veld en technologische expertise Innovatiemanagement voor het beroepsonderwijs vereist het kunnen linken en koppelen van betrokken organisaties, bedrijven en personen als ook de analyse en het verwerken in leerplannen van functievereisten. (3) netwerken Innovatiemanagers in het beroepsonderwijs moeten derhalve goede contacten hebben met een veelheid aan bedrijven en organisaties. (4) Implementatie in het leerplan Innovatiemanagement in het beroepsonderwijs moet uiteindelijk leiden tot de ontwikkeling en uitvoering van opleidings- en bijscholingsmogelijkheden. Hierbij horen bijvoorbeeld het ontwikkelen van lesmateriaal, het informeren van multiplicators, de training van trainers, de ontwikkeling van nieuwe leerplannen etc. Als aan deze fundamentele vereisten is voldaan, kan het beroepsonderwijs er (beter) in slagen om een aanbod neer te zetten voor training en bijscholing dat afgestemd is op de marktintroductie van technologische innovaties en dit aanbod op geschikte wijze en met regionale spreiding en voldoende capaciteit, enz. aan te bieden.

36


7. Bronnen Hoppe, M. u. a. (2004). Brennstoffzellen in der Haustechnik. Empfehlungen zum Informations- und Qualifizierungsbedarf bei Einführung der Brennstoffzellentechnik im Handwerk und Ausbildung. Konstanz Hoppe, M., Müller, W,. (2012), Studie zum berufspädagogischen Innovationsmanagement Brennstoffzellen-Heizgeräte – Berufspädagogische Beiträge im Kontext der Entwicklung und Markteinführung einer technologischen Innovation. Müller, W. (2010). Berufspädagogisches Innovationsmanagement. Aufgaben und Potenziale der Berufspädagogik zur Förderung von Technologieinnovationen – eine Untersuchung am Beispiel der „Brennstoffzellen-Heizgeräte“. Exposé zum Promotionsvorhaben. Bremen. New approaches to supplying domestic energy (2012). Geraadpleegd op 20 september 2012. http://www.bine.info/hauptnavigation/publikationen/projektinfos/publikation/neuewege-in-derhausenergieversorgung/ Website http://www.callux.net/. Geraadpleegd op 20 september 2012. Website http://www.initiative-brennstoffzelle.de/. Geraadpleegd op 20 september 2012. Website http://www.waterstofnet.eu/. Geraadpleegd op 20 september 2012. Website http://www.dutchh2.nl/. Geraadpleegd op 2- september 2012. Website http://www.waterstofvereniging.nl/werkgroepen/waterstof-onderwijs.html. Geraadpleegd op 20 september 2012. Website http://www.microwkk.nl/index.php?id=4083. Geraadpleegd op 20 september 2012.

37

In guten H änden. In buone mani.

Brandstofcel cv-toestellen; innovatie en beroepsonderwijs

Recommend Documents