s
N AI BR
ve Wa
Living Design Lab
Op l o s s in g e n v oor mobilite it bij de me ntie
Brainwaves is een Living Design Lab waarin we ontwerpstrategieën en ontwerpmethoden inzetten met als doel om ideeën, concepten en tastbare prototypes te realiseren voor urgente vraagstukken rond mobiliteit en dementie. Het programma biedt ruimte voor onderzoek, experiment en de ontwikkeling van prototypes en demonstrators. In dit startdocument delen we uitgangspunten en ontwerpcriteria waarmee het ontwerpteam en coaches begin 2016 van start gaan. Ontwerpen voor dementie Aanleiding voor initiatiefnemers PGGM en Alzheimer Nederland om de Brainwaves Challenge te starten is een toenemende behoefte aan mobiliteitsoplossingen voor mensen met dementie. Door de vergrijzing neemt de groep mensen met dementie de komende jaren sterk toe en daarmee groeit de behoefte aan een menswaardig bestaan: ook op latere leeftijd. Maar ontwerpen voor dementie is niet eenvoudig. Mensen met dementie wonen gemiddeld acht jaar thuis, maar deze levens kunnen nog een stuk beter en hun omgeving kan nog een stuk dementievriendelijker. Mensen met dementie stoppen met ‘gewone’ activiteiten na de diagnose door het taboe op de ziekte, onbegrip en onwetendheid, angst om fouten te maken en de confrontatie met eigen beperkingen. Naar buiten gaan is één van die activiteiten die de levenskwaliteit sterk zou vergroten, maar in de huidige sociale, technologische en fysieke leefomgeving voor veel mensen met dementie een stap te ver.
Beeld: activecues.com
Niettemin is er alle aanleiding voor het volhouden van de ingeslagen weg met experimenten en technieken die de droom van een dementie-vriendelijke samenleving steeds dichterbij kunnen brengen. Wie niet alleen focust op de risico’s en mislukte experimenten, ziet vooral ook veel kansen op verbetering en mooie voorbeelden die ons de goede richting wijzen. In Nederland zijn binnenshuis al successen die geboekt die bijdragen aan de leefomstandigheden van mensen met dementie, waaronder ‘de Tovertafel’, ‘de Verhalentafel’, ‘de Coupé’ en een recent project dat oude vertrouwde stickers van een voormalige voordeur op de saaie deur van de ouderenwoning aanbracht. Met slimme multidisciplinaire ontwerpoplossingen boeken deze projecten resultaten die inmiddels ook met gedegen onderzoek en praktijktests zijn bewezen.
Met de Brainwaves Challenge willen PGGM en Alzheimer Nederland dit ontwerpend onderzoek naar buiten verplaatsen. Niet alleen door te onderzoeken hoe we mensen met dementie ook buitenshuis verantwoord en veilig in beweging kunnen krijgen, maar ook door steeds meer partijen te inspireren om zich op deze ‘global challenge’ te storten.
Brainwaves Challenge In het voorjaar van 2016 gaat een team van 5 ontwerpers, 2 coaches en verscheidene domeinexperts aan de slag met het ontwerpen van een innovatief prototype dat de buitenruimte dementievriendelijk maakt. Kunnen we deze ‘buitenruimte’ zo ontwerpen dat het voor mensen met dementie eenvoudiger wordt om van A naar B te komen?
We onderscheiden in deze aanpak drie verschillende modaliteiten van mobiliteit in de buitenruimte:
1
Openbaar vervoer – faciliteren publieke mobiliteit van dementerenden
2
Wandelen / fietsen – faciliteren eigen mobiliteit dementerenden
3
Sociale mobiliteit – faciliteren nieuwe vormen van mobiliteit in relatie tot sociale netwerk en mantelzorgers
Middels de volgende ‘design thinking’-methode komen we vanzelf bij de behoefte die het meest urgent is voor ouderen en mantelzorgers en die bovendien de kans op een haalbaar en bruikbaar resultaat vergroot.
De ontwerpers werken via vier intensieve ontwerpsessies toe naar een oplossing voor het vraagstuk in de vorm van een tastbaar prototype dat de potentie van de ontwikkelde oplossing demonstreert.
Immersie
1
In dit onderdeel staat de wereld en het perspectief van de eindgebruiker centraal. De ontwerpteams vervullen de rol van ‘mantelzorger voor een dag’. Deze vorm van veldonderzoek is bedoeld om de ontwerpteams onder te dompelen in de belevingswereld van de mantelzorgers en dementerende personen.
Synthese
2
In het programma-onderdeel Synthese onderzoeken de ontwerpteams de verzamelde data met als doel om structuren en rode draden zichtbaar te maken. Op deze manier verzamelen de teams inzichten en ontwerprichtingen die uiteindelijk de basis vormen van het aanscherpen van de vraagstelling met als doel een probleem op te lossen dat daadwerkelijk leeft bij de doelgroep.
Ideevorming
3
In dit onderdeel schetsen de teams oplossingsrichtingen en genereren ze ideeën die we filteren op de meest kansrijke ideeën voor de verdere uitwerking in de volgende fase. Met name in dit onderdeel worden de teams intensief begeleid door hun coaches en worden mantelzorgers ingezet om de ideeën te toetsen op haalbaarheid (economisch, organisatorisch) en impact.
Prototyping
4
Op basis van de gerangschikte ideeën ontwikkelen de ontwerpteams tastbare prototypes. In dit onderdeel werken teams in workshops waarin zij de beschikking hebben over prototyping faciliteiten zoals arduino’s, lasercutters en 3d-printers en bewezen prototypingmaterialen. We richten voor dit onderdeel een tijdelijke makerspace in waarin de teams werken.
Reflectie
5
In het laatste programmaonderdelen reflecteren de ontwerpteams en de eindgebruikers op de resultaten in een serie feedbacksessies. De feedback wordt verzameld en gebruikt voor een laatste iteratie op de ontwikkelde prototypes.
Presentatie
6
De resultaten van de crowdfundingcampagnes worden verwerkt in een eindpresentatie, die als publieksmoment voor een brede doelgroep fungeert.
Ontwerpen voor mobiliteit bij dementie in de buitenruimte NRC schreef onlangs onder de kop ‘Zonder geheugen de wijde wereld in’ uitgebreid over de eerste reeks experimenten van zorgcentra die het aandurven om de deuren van zorgcentra, met mate, open te stellen. In gesprek met verschillende (praktijk)deskundigen beschrijven de transformatie van ‘verpleeghuis’ naar ‘woonvoorziening’: “Een ‘verpleeghuis’ is al lang geen ziekenhuis meer maar een woonvoorziening; vrijheid hoort bij een hoge kwaliteit van leven. De techniek helpt ook. Met sensoren in muren en plafonds kan aan bewoners ‘vrijheid op maat’ worden toegekend. Via gps zijn bewoners buiten te volgen.”
Op basis van citaten uit het NRC-artikel, succesvolle casussen en ontwerpprincipes geven we het ontwerpteam een aantal richtlijnen mee als vertrekpunt van het ontwerptraject.
1
Verken nieuwe technologie, maar zoek de oplossing nooit alleen in technologie
Een belangrijk inzicht is dat de oplossing niet alleen in de techniek ligt: GPS en ‘rescue buttons’ spelen een belangrijke rol maar werken alleen in samenspraak met andere sociale en analoge technieken: “als personeel van de supermarkt weet: bij diegene speelt een vorm van geheugenverlies, die moeten we een beetje helpen, dan heb je weer een slag gemaakt.” De ervaring leert vaak dat hoe meer technologie (mantel) zorgers ter beschikking krijgen, hoe minder ze de techniek gebruiken. Dus ga spaarzaam met technologie om en zie het als middel en niet als doel.
2
Zoek een balans tussen vrijheid en veiligheid, tussen controle en loslaten
“Het gaat er uiteindelijk om te accepteren dat honderd procent veiligheid niet bestaat, zegt Jan Hamers, hoogleraar ouderenzorg aan de Universiteit Maastricht. „Je moet niet de illusie hebben dat er niets kan gebeuren. Je kunt wel een zo veilig mogelijke omgeving creëren. Het is belangrijk dat de risico’s met elkaar goed worden ingeschat. Durven we het aan dat iemand soms toch kwijt kan raken? Durven we die onzekerheid aan?”.
3
Houd rekening met voorlopers en achterlopers
“In de meeste oudere, traditionele verpleeghuizen zijn de deuren voor de dementerende bewoners nog potdicht.” Er is geen prototype-mens met dementie en ook geen prototype zorgcentrum of mantelzorger. Onderzoek goed hoe het zorgcentrum en de buurtcontext die je onderzoekt zich verhoudt tot lokale contexten elders in Nederland.
4
Vertrek vanuit de kracht van ouderen en mantelzorgers
“Een deurcode kan worden aangeleerd door ‘inslijpen’ (eindeloos herhalen), waarbij moet worden voorkomen dat er fouten worden gemaakt; uit onderzoek blijkt dat fouten automatische leerprocessen verstoren. Belonen helpt ook, en bij het vinden van de weg: het repeteren en versterken van associaties. Als mensen op straat lopen, komen er allerlei herinneringen naar boven. Die kunnen worden gebruikt om een route aan te leren, zodat ze bijvoorbeeld altijd rechtsaf slaan bij ‘het oude huis van Piet’.” Een kansrijke ontwerpgedachte is het creeren van ‘rustpunten’ die de route van A naar B kunnen opknippen in behapbare ‘levels’. Welke actoren kunnen per level of stapje een rol van betekenis spelen?
5
Betrek worst case scenario’s in je ontwerp
Een voorbeeld van het integreren van een oplossing bij een ‘worst case scenario’ geeft Carlo Vermeulen in het NRC-artikel: “Het was leerzaam een keer achter een bewoonster aan te lopen en te kijken wat er gebeurde. „Ze liep de verkeerde route. Dan kun je denken: het kan dus niet. Maar wat ze óók deed, was teruglopen naar het punt waar ze verkeerd liep en daar de route weer oppikken.” Carlo Vermeulen denkt graag mee over oplossingen voor áls het misgaat. „In een andere provincie stuurt een instelling in zo’n geval een sms-alert naar 300 vrijwilligers. Dat lijkt me fantastisch, dat kan hier ook.”
6
Zorg voor een in potentie schaalbare innovatie, maar focus eerst op het individu
“Ook het creëren van een positieve emotie kan volgens Dirkse goed werken. „Regel een picknicktafel met kleinkinderen en een lunch na een bocht waar iemand altijd verkeerd loopt. Tien tegen een dat iemand een week later weer de goede bocht neemt.” Dit type ontwerpprincipes en anekdotes kun je gebruiken voor het testen van eerste ideeen, maar bedenk je daarbij goed dat wat voor de een werkt, voor de ander niet hoeft te werken. Ieder mens met dementie is uniek en de ‘vroege en gevorderde stadia van dementie’ zijn slechts grove categorieen die de verschijningsvormen van de ziekte slechts ten dele helpen begrijpen. Ontwerp daarom altijd voor N=1 of N=2 en probeer daarna pas mogelijkheden voor opschalen te onderzoeken.
7
Van isolatie naar verbinding
De opkomst van mantelzorgers past in een beweging waarin de lijnen tussen instituten en centra minder hard worden. Naast een ‘leven lang leren met en door elkaar’ zien we een beweging naar ‘een leven lang zorgen voor en door elkaar’. Het Bartholomeus Gasthuis in Utrecht is een voorbeeld van een ouderencentrum dat de deuren openstelt waardoor het verandert van een gesloten instelling naar een soort buurt- of wijkhuis. De grenzen tussen ‘thuis wonen’ en ‘opvang’ verdwijnen langzaam maar zeker en er komen allerlei tussenvormen bij. We adviseren de ontwerpers om de mogelijkheden van deze beweging te onderzoeken en goed af te bakenen voor welk type leefomgeving je innovatie een oplossing biedt.
8
Vertrek vanuit oude en nieuwe ‘touchpoints’
Tot slot is deze Brainwaves Challenge geen totaaloplossing maar bedoeld als één van de initiatieven om een dementievriendelijke samenleving mogelijk te maken. We adviseren het ontwerpteam om voort te bouwen op eerdere gelukte én mislukte innovaties op het gebied van dementie en/of mobiliteit. Daarnaast zal de buitenruimte ook voor mantelzorgers, zorgcentra en mensen met dementie een spannende sprong zijn die absoluut niet in één keer genomen hoeft te worden. Begin daarom dicht bij huis en ontwerp innovaties die helpen om de eerste stapjes buitenshuis te zetten. Van A naar B kan betekenen van A naar A1 naar A2 naar A3 naar B: zorg dat je dicht op de huid van de doelgroep komt en kies vervolgens de schaal waar je je op richt.
Bouw mee aan een dementievriendelijke samenleving Heb je zelf expertise, ervaring, contacten of ideeën in te brengen binnen dit project, dan horen we dat graag. Stuur een bericht naar projectleider Keimpe de Heer (
[email protected]) met daarin uw adviezen of een andere bijdrage aan een dementievriendelijke samenleving.
Beeld: yvonnedrogewendel.nl
Beeld: activecues.com
Voorbeelden Therapeutic Robot PARO http://www.parorobots.com
Verhalentafel Waag Society en Hans Muller http://www.waag.org/nl/project/verhalentafel
De Coupé Yvonne Dröge Wendel http://www.yvonnedrogewendel.nl/content/indexb.php?art_id=66
Tovertafel Active Cues http://www.activecues.com
Alzheimer Open Source Radio Waag Society http://fablab.waag.org/project/alzheimer-open-source-radio
Interactieve muur voor mensen met dementie HvA http://www.hva.nl/home/componenten/nieuwslijst/nieuwslijst/content/folder/nieuwsberichten/2014/12/ interactieve-zorgmuur.html
Demente ouderen gelukkig van sticker oude voordeur http://www.ad.nl/ad/nl/1039/Utrecht/article/detail/4140352/2015/09/11/Demente-ouderen-gelukkig-vansticker-oude-voordeur.dhtml
Zora Zorgrobot http://www.npo.nl/dit-is-de-dag-reportage/23-09-2014/VPWON_1230964
Qwiek Melody http://www.qwiek.eu/producten/qwiek-melody
Silverfit Fitness installaties voor ouderen http://www.silverfit.nl
Fietslabyrinth Fiets voor de TV, door te fietsen fiets je door een bekende stad op de TV http://www.fietslabyrint.nl
Kinemoto TV-installatie met kinect waar de ouderen voor de TV kunnen spelen http://www.axendo.nl
Beweegtuin https://www.nijha.nl/nl/expertisecentrum/kennisbank/tips-inrichting-buitenruimtes/beweegtuin-en-outdoorfitness/effecten-beweegtuin-senioren
Links Opnieuw geleerd, oud gedaan Boek over het lerend vermogen van ouderen http://www.opnieuwgeleerdoudgedaan.nl
Zonder geheugen de wijde wereld in (NRC Next via Blendle) https://blendle.com/i/nrc-next/zonder-geheugen-de-wijde-wereld-in/bnl-nn-20160206-1_12_1
Dementia friendly Fujinomiya “Stores display in their window a sticker that shows they are ‘elderly and dementia friendly’” http://www.huffingtonpost.co.uk/jeremy-hughes/dementia-friendly-fujinomiya_b_3330731.html
Alzheimer Assistent https://www.alzheimerassistent.nl/#!/alzheimer-wijzer
‘Aan de Tovertafel gebeuren wonderlijke dingen’ https://www.nursestation.nl/magazine/nieuws/aan-de-tovertafel-gebeuren-wonderlijke-dingen
Dementiewinkel http://www.dementie-winkel.nl
Vita Valley - Let’s Play https://www.actiz.nl/stream/tno-vita-valley-letsplay
Active Cues - Inzichten voor designers http://activecues.com/over-ons/voor-designers
Stimuleringsfonds Creatieve Industrie Het SCI ontwikkelt regelmatig projecten op de kruispunt van zorg en ontwerp http://www.stimuleringsfonds.nl
Brakke Grond Focus op geheugen en dementie https://www.brakkegrond.nl/agenda/focus-op-geheugen-en-dementie
Innovate Dementia - Eindhoven http://www.innovatedementia.eu/nl
Tiny Bots http://www.tinybots.nl
Ro t s l a b C o ö per a tie U a S t ic htin g SETU P
