Boswachters, vakmensen Goed natuurbeheer is niet vanzelfsprekend

Boswachters, vakmensen  Goed natuurbeheer is niet vanzelfsprekend

‘Nederland mooi houden: het is meer dan de moeite waard’

Voorwoord Natuurmonumenten beschermt al meer dan een eeuw natuur in Nederland. Inmiddels beheren we ruim 100.000 hectare, ­verspreid over 355 prachtige natuurgebieden. Goed natuurbeheer is vakwerk dat geld kost. Dat staat als een paal boven water. Toch wordt de laatste jaren gediscussieerd over

In dit boekje nemen we u mee in de wereld van het

het beheer van onze natuur. Waarom doen we

natuurbeheer. Vier van onze boswachters vertellen

dat eigenlijk? En kan het niet goedkoper? Deze

wat er allemaal bij komt kijken om voor de natuur

gesprekken roepen vaak net zoveel vragen op als ze

en cultuurhistorie in hun gebieden te zorgen, zowel

beantwoorden. Dat begrijp ik. Maar natuurbeheer

wat betreft het werk dat ze ieder jaar verzetten als

is niet eenvoudig, zeker niet in een druk land als

de kosten en opbrengsten hiervan. Aan de hand

­Nederland.

van concrete voorbeelden tonen we ook waar we mogelijk­heden zien om het natuurbeheer nog beter én goedkoper te maken. Dankzij de bijdragen van onze leden, vrijwilligers, bedrijfspartners én de overheid zorgen we er zo voor dat we Nederland mooi houden en waar mogelijk nog mooier maken. Veel werk, veel geld, maar we doen het graag. Het is namelijk meer dan de moeite waard. Met vriendelijke groet, Teo Wams directeur Natuurbeheer Natuurmonumenten

1

2

1  Beschermen is beheren 3

‘De natuur in de Lage Landen is heel bijzonder in Europees perspectief’

4

‘We wonen in ons eigen geschiedenisboek’ Eckhart Kuijken heeft heel Europa doorkruist. Dat heeft hem er nog meer van doordrongen dat de natuur van de Lage Landen iets heel bijzonders is. ‘Het is het resultaat van eeuwenlang ingrijpen door mensen.’ We wonen als het ware in ons eigen geschiedenisboek. ‘Natuurlijk heeft de overheid de plicht daarvoor te zorgen.’ Hij is inmiddels vijf jaar met emeritaat, maar Eckhart

bedeeld; het gemiddelde in Europa ligt op drie. ­

Kuijken trekt er nog vrijwel dagelijks op uit om on-

Dat illustreert hoe bijzonder de Nederlandse na­tuur

derzoek te doen. Naar de ganzenpopulatie in West-

in Europees perspectief is, aldus Kuijken. “Wat

Vlaanderen bijvoorbeeld. Hij was decennialang het

het meest opvalt aan de Nederlandse natuur is het

boegbeeld van de Vlaamse natuurbescherming, maar

halfnatuurlijke karakter. De landschappen zijn het

kent ook de weg in de Nederlandse natuur.

­resultaat van eeuwenlang ingrijpen door mensen.

“Ik kwam eind jaren vijftig al in het Naardermeer, ­

Hetzelfde geldt voor Vlaanderen. De natuur in de

in De Wieden en op Schiermonnikoog.”

Lage Landen heeft een sterke cultuurhistorische

Vanwege z’n grote deskundigheid schakelde de Raad

component. Oude polders, kavelpatronen, noem

van Europa hem in om te beoordelen of natuur­

maar op. Dat zijn bladzijden uit ons geschiedenis-

gebieden het Europees Diploma voor excellent

boek die je er niet uit mag scheuren. Onze natuur

­beheer kon worden toegekend. Dat deed hij in

is erfgoed. Die hebben we voor een groot deel zelf

Finland, Polen, Wit-Rusland, Tsjechië, Duitsland,

gemaakt.”

Frankrijk en ook in Nederland. Ons land is met vier erkende gebieden – Weerribben-Wieden, Terschel-

Om die halfnatuurlijke landschappen te behouden

ling, Oostvaardersplassen en Naardermeer – goed

is veel beheer nodig, benadrukt Kuijken. “Je kunt 5

het niet aan zijn lot overlaten. We kennen geen oer­natuur meer in onze streken. Het is ook maar de vraag of die terug kan komen, omdat essentiële onderdelen zijn verdwenen. Wel kun je de basis versterken. De hydrologie, de luchtkwaliteit, de bodem… Al die dingen moeten goed zijn. Dat geldt ook voor verbindingen. Zelfs als de voorwaarden gunstig zijn, is er nog veel geduld nodig om op ­resultaten te wachten.”

Wie is….

Kuijken zegt zich grote zorgen te maken over de neiging van de overheid, de Vlaamse evengoed als de Nederlandse, om niet méér te doen dan wat met

Eckhart Kuijken (70) was hoofddocent

Europa is afgesproken. “Er is veel meer natuur dan

landschaps­ecologie en natuurbehoud aan de

in de annexen van de Vogel- en Habitatrichtlijnen

Universiteit van Gent. Daarnaast gaf hij twintig

en Natura 2000 is opgenomen. Moet die overige

jaar lang leiding aan het Instituut voor Natuur-

­natuur dan maar helemaal op de schop? Jullie heb-

en Bosonderzoek, dat in 1986 was opgezet

ben gelukkig nog de Ecologische Hoofdstructuur.

naar het model van het voormalige Nederlandse

Langs die weg blijft er nog aandacht voor wat meer

Rijks­instituut voor ­Natuurbeheer, dat nu Alterra

natuur. Als je de bescherming verengt tot Natura

heet. Als adviseur was hij actief voor de Raad

2000, verdwijnt de natuur die voor de man in de

van ­Europa en de Europese Unie. Hij vertegen-

straat zo belangrijk is. Dat is de natuur die voor de

woordigde België bij de totstand­koming van

beleving, voor de herkenbaarheid cruciaal is. Dat is

onder meer de RAMSAR-conventie (1971)

de natuur waarmee jonge, opgroeiende mensen het

en de conventie over Biodiversiteit (1992).

eerst in contact komen. Het zou misdadig zijn als de

Langlopend onderzoek naar watervogels en

overheid die natuur laat verdwijnen.”

wetlands, de opleiding van natuurbeheerders, het aanwijzen van beschermde natuurgebieden

Niet alleen kosten

en het stimuleren van maat­schappelijk draagvlak

Het is voor Kuijken dan ook geen vraag of de

voor natuur en landschap zijn de rode draden in

overheid verantwoordelijk is voor het behoud en

zijn loopbaan.

de versterking van de natuur. “Natúúrlijk heeft de overheid de plicht voor de natuur te zorgen. ­ De kosten mogen geen reden zijn je handen ervan

6

af te trekken. Het is namelijk een vergissing te

schudden. Zo is het een eeuw ­geleden ook begon-

denken dat natuur alleen maar geld kost. Als je alle

nen, met het elan van Jac.P. Thijsse.”

voordelen optelt – van gezondheidseffecten tot

De ontwikkelingen in Nederland doen hem pijn,

waterberging en recreatie – begrijp ik niet waarom

zegt Kuijken. “Nederland liep altijd voorop in de

je zou twijfelen om natuurbeheer te subsidiëren.

inter­natio­nale natuurwereld. Het was het eerste

Bovendien zijn er immense investeringen gedaan;

land dat werk ging maken van een ecologisch

die mag je niet zomaar verwaarlozen of zelfs

­netwerk. Jullie hadden een beleid voor ruimtelijke

weggooien.”

ordening waar andere landen met jaloezie naar ­keken. Maar inmiddels is Nederland zijn gezag

Aan de bel trekken

kwijt. Daar kun je leedvermaak over hebben, maar

Volgens Kuijken mag de overheid niet zwichten

ik vind dat een onvoorstelbaar verlies. “

voor kortetermijnbelangen van onder meer de ­landbouw. “Wat in honderd jaar is opgebouwd dreigt weg­gevaagd te worden. Als de overheid wegloopt voor zijn verantwoordelijkheid, moet de basis aan de bel trekken en de overheid wakker 7

Europees diploma: niet achterover leunen

8

De Weerribben was het eerste natuurgebied in

Rusland daardoor zijn diploma weer kwijt geraakt.

Nederland dat Eckhart Kuijken beoordeelde voor de

“Het gaat om Europa’s laatste oerbossen. Maar ze

Raad van Europa. Daarna volgden de Oostvaarders­

bleven bomen van driehonderd jaar oud omzagen

plassen, het Naardermeer en De Wieden. Ook

en wolven afschieten.”

­Terschelling heeft het diploma van de Raad van

Ook de Oostvaardersplassen en het Naardermeer

­Europa, maar dat is door een collega van Kuijken

kregen duidelijk waarschuwingen mee. “De plan-

­onder de loep genomen. Inmiddels vormen de

nen voor respectievelijk uitbreiding van vliegveld

Weerribben en De Wieden één nationaal park.

Lelystad en de aanleg van de A6-A9 zijn duidelijke

Een goede ontwikkeling, vindt Kuijken. “Ik heb de

bedreigingen, die tot intrekking van het diploma

samenwerking tussen de beheerders van Natuur-

kunnen leiden.”

monumenten en Staatsbosbeheer enorm zien

De nationale overheden vragen de diploma’s aan

verbeteren.“

bij de Raad van Europa. Het had erg voor de hand

De toekenning van een diploma is een geliefd

gelegen als dat ook voor de Waddenzee, het meest

kwaliteitskeurmerk. Maar het wil niet zeggen dat

natuurlijke gebied van ons land, was gebeurd.

de beheerder en de verantwoordelijke overheden

“Gezien de kwaliteit van de natuur is het vreemd dat

achterover kunnen leunen. Eens in de vijf jaar vindt

de Waddenzee nooit is voorgedragen”, zegt Kuijken.

een herbeoordeling plaats. Op advies van Kuijken is

“Ik vermoed dat een diploma in de weg zit bij de vele

het Bialowieza-woud op de grens van Polen en Wit-

plannen die men in petto heeft voor dit gebied.”

9

Grote variatie in landschappen is te danken aan eeuwenlang ingrijpen

10

10 redenen om natuur te beheren Waarom laten we de natuur eigenlijk niet haar gang gaan? Waarom vinden we het nodig om steeds weer in te grijpen? 10 redenen om de natuur in ons land te beheren.

1 Omdat een groot deel van onze natuur het resultaat is van ingrijpen

bijensoorten bijvoorbeeld zijn er 35 verdwenen en de helft is bedreigd. Van de 71 soorten dag­vlinders

De grote variatie aan landschappen en aan flora en

zijn er 17 verdwenen en de helft is zeldzaam tot zeer

fauna in Nederland is te danken aan eeuwenlang

zeldzaam. En zo gaat het maar door. Onder de vogels

ingrijpen in natuurlijke processen. Omdat onze

die tot enkele decennia geleden algemeen voor-

voorouders op de ene plek meer ingrepen dan op de

kwamen in ons land, is een ware slachting gaande.

andere hebben we een grote variatie: van tamelijk

De afgelopen vijftig jaar is het aantal broedvogels

ongerepte natuur (de kust bijvoorbeeld) tot sterk

in het agrarisch gebied met 75 procent afgenomen.

geboetseerde landschappen, zoals heidevelden,

­Treurige toppers zijn de veldleeuwerik (-96%),

houtwallen, rijen knotbomen, graften, beekstelsels

­patrijs (-93%), ringmus (-93%), zomertortel (-92%)

en veenafgravingen. Om al die landschappen en

en grutto (-68%). De ortolaan is helemaal verdwe-

landschapselementen te behouden moeten we

nen, de grauwe gors zo goed als. Voor veel van deze

­blijven ingrijpen. Dat kost veel geld en vergt inzet

soorten geldt dat ze alleen te behouden zijn als we

van veel vrijwilligers.

cultuurlandschappen realiseren zonder o ­ ntwatering en intensieve bemesting, landschappen waar gras

2 Omdat het uitsterven van

extensief g ­ emaaid en begraasd wordt.

planten en dieren doorgaat Met name door de moderne landbouw met ruilverkavelingen, schaalvergrotingen, monoculturen, ont-

3 Omdat natuurbeheer zich inmiddels bewezen heeft

watering, veelvuldig maaien, intensief bemesten en

Dat wil zeggen dat het beheer in natuurgebieden

het gebruik van bestrijdingsmiddelen is het v­ erlies

de afgelopen decennia geleid heeft tot het afrem-

in ons land immens. Voor een deel van de flora en

men van het verlies aan biodiversiteit. Hier en daar

fauna zijn er vrij nauwkeurige cijfers. Van de 3 ­ 38

zijn zelfs tekenen van herstel. Door consequent 11

4 Omdat het milieu van de natuur onder de maat is De overmatige uitstoot van stikstof is desastreus voor veel planten en dieren. Via lucht en water dringt stikstof door tot in alle hoeken en gaten van de natuur. Enkele planten profiteren ervan ten koste van heel veel andere. In bossen zie je een geweldige toename van grassen en bramen, terwijl bosanemonen en salomonszegels dreigen te verdwijnen. Ook op de heidevelden krijgen grassen de overhand, waardoor onder meer klokjesgentianen – en daarmee ­gentiaanblauwtjes – ‘weggedrukt’ worden. Pinksterbloemen zie je alleen nog in graslanden van natuurorganisaties; oranjetipjes dus ook. Natuurbeheerders proberen uit alle macht deze negatieve effecten van stikstof te corrigeren met plaggen en maaien. Een dure hooilanden te maaien, heide te plaggen en te laten

aangelegenheid. Op het hoogtepunt van de stikstof­

begrazen, de waterhuishouding waar mogelijk te

depositie moesten heidevelden eens in de vijftien

verbeteren zijn soorten behouden en soms ook

jaar geplagd worden. Nu de d ­ epositie is gehalveerd

teruggekeerd. Dieren als zeearenden, kraanvogels

moet dat nog eens in de veertig tot vijftig jaar

en b ­ oommarters kunnen door ons beheerwerk

gedaan worden.

weer geschikte leefgebieden in ons land vinden. In

12

het algemeen geldt dat het aantal soorten planten en

5  Omdat het water uit veel natuur is ‘getrokken’

broedvogels in beschermde gebieden groter dan

De verdroging van veel natuurgebieden versterkt

100 hectare is toegenomen. En door gerichte maat­

de effecten van de stikstofverontreiniging. De

regelen kunnen verdwenen soorten als raven, bevers

­belangrijkste oorzaak van de verdroging is het water­

en otters zich na herintroductie goed handhaven.

beheer ten behoeve van de landbouw. Agrarische

Het beheer ­buiten natuurgebieden, in agrarische

gebieden worden ontwaterd om het werken met

cultuurlandschappen, is daarentegen verre van

zware machines mogelijk te maken. Daarmee wordt

effectief geweest. De natuurwaarden zijn er

ook het water uit nabijgelegen natuurgebieden weg-

­dramatisch achteruitgegaan.

getrokken. Als het droger wordt, kan de groei van

bijvoorbeeld brandnetels exploderen. Planten die wel tegen water kunnen, leggen het loodje. Vroeger

6 Omdat we onze natuur hebben teruggedrongen op kleine ‘eilandjes’

kon je bijvoorbeeld in heel Nederland parnassia zien

Kleine natuurgebieden hebben relatief veel r­ anden.

in vochtige graslanden; nu komen ze vrijwel alleen

Ze zijn daarom kwetsbaarder voor verontreiniging

nog in duinvalleien voor. Soms letterlijk met kunst-

en verdroging. En dat maakt dat er meer beheer­

en vliegwerk proberen we water in onze gebieden

werk nodig is om planten en dieren de leef­

te houden. Met stuwen, gemaaltjes, molentjes,

omstandig­heden te bieden die ze nodig hebben

­dammen, greppelstelsels voorkomen we dat het

om te overleven. In grote, aaneengesloten gebie-

water te snel wegstroomt. Elders compenseren we

den is het makkelijker om de waterhuishouding

verdroging door rivierwater in te laten. Dat is,

te ­reguleren, wat het beheer goedkoper maakt.

omdat dat water rijk is aan voedingsstoffen, verre

Dat neemt niet weg dat veel kleine gebieden van

van ideaal.

belang zijn als uitloopgebied van een dorp of wijk.

13

De recreatieve functie staat daar dan voorop. Voor

en meanderende beken, oefent nog altijd een grote

het onderhoud van bijbehorende voorzieningen –

aantrekkingskracht uit. Zet Van Gogh zo’n landschap

­begaanbare paden, bruggetjes, infopanelen, bankjes

op het doek, dan is het vele tientallen miljoenen

et cetera – krijgen beheerders geen vergoeding.

euro’s waard. Dat die landschappen, of ­restanten ervan, nog bestaan, is te danken aan natuur­

7  Omdat we hechten aan oude landschappen

organisaties en particuliere grondeigenaren. En aan

In natuurgebieden zien we nog een glimp van het

vele duizenden vrijwilligers. Want ook het beheer

Nederland in vorige eeuwen. Bossen, duinen,

van met name de landschapselementen is bijzonder

moerassen, heidevelden, essen en hooilanden waren

arbeidsintensief.

de dominante landschappen. De kleinschaligheid van die landschappen, die werden doorsneden door

8  Omdat onze economie ervan profiteert

hagen, heggen, houtwallen, graften, knotbomen

Dankzij goed beheer houden we landschappen in ons land die tot de verbeelding spreken. Die landschappen zijn een trekpleister voor diverse economische activiteiten. Bedrijven in de recreatieve en toeristische sectoren spelen daar op in en zorgen op hun beurt weer voor een spin off in lokale economieën. Daarnaast levert de natuur ook producten die bijdragen aan de gewenste verduurzaming van de economie. Zo kunnen maaisel en snoeihout gebruikt worden voor de opwekking van energie. ­Bovendien verleiden die landschappen mensen ertoe om naar buiten te gaan, om te bewegen, wat een groot ­preventief effect heeft op de kosten voor de gezondheidszorg. 9 Omdat onze voedselproductie ervan afhankelijk is Het verhaal van de bestuiving van gewassen door bijen is bekend. Onderzoekers van de W ­ ageningen Universiteit berekenden dat de waarde van de bestuiving voor de Nederlandse landbouw ongeveer

14

1,1 miljard euro is. Alle reden dus om zoveel

de overtredingen betreft loslopende honden.

­mogelijk groenstroken en bloemrijke bermen te

Tien procent gaat over stroperij en het dumpen

creëren en te beheren om bijen in leven te houden.

van afval. Het ­toezicht is zeer arbeidsintensief;

Minder bekend, maar zeker zo fascinerend is de

ook bij nacht en ontij gaan boswachters eropuit om

betekenis van zwaluwen. Ze vreten eindeloos veel

dieren te ­beschermen. Natuurorganisaties nemen

insecten, die zich te goed doen aan gewassen. De af-

een toename waar van afval dat in hun gebieden

name van het aantal zwaluwen in ons land kan er dan

gestort wordt, van vuilniszakken tot koelkasten

ook toe leiden dat de landbouw meer ­pesticiden gaat

en bankstellen. De rekening is voor de beheerders. ­

inzetten of verlaging van de opbrengsten ­incasseert.

Een rekening die jaarlijks dus groter wordt.

10 Omdat we geen illegale praktijken in de natuur willen Bezoekers van natuurgebieden hechten eraan dat boswachters tegen ongewenste en soms ook ­illegale praktijken optreden. Negentig procent van 15

16

2  Het werk en de kosten 17

Veluwezoom is een cruciaal kerngebied van onze natuur, met ongekende recreatieve waarde

18

Schatkamer van onze natuur Nationaal Park Veluwezoom behoort tot de weinige natuur­ gebieden in Nederland met een internationale status. Vanwege de unieke natuurwaarden is het gebied niet alleen aangewezen voor Natura 2000, maar ook erkend als categorie II park door de IUCN, de wereldwijde organisatie die ijvert voor behoud van biodiversiteit en natuurgebieden in de wereld. Behoud en beleving van die bijzondere natuurwaarden staan bij het beheer van dit gebied dan ook centraal.

Nationaal Park Veluwezoom, opgericht in 1930 en oudste park in Nederland, vormt een ware schat­kamer van de Nederlandse natuur. Groots en u ­ itgestrekt: ruim 5.200 hectare dat aansluit op ­andere Veluwse natuurgebieden en natuurgebieden in de uiterwaarden. Befaamd is het Posbanklandschap waar je bovenop de stuwwallen tot over de landsgrens kunt kijken. Het hoogste punt van de Veluwe bevindt zich hier. Big Seven Befaamd is ook het vele wild in de bossen op en de vlaktes van de Veluwezoom. Er leven gemiddeld zo’n 250 edelherten die via ecoducten ook naar 19

­aangrenzende gebieden zoals het Deelerwoud en Midden-Veluwe kunnen trekken. De damherten zijn

Jaarlijkse nota Recreatieve voorzieningen (incl. 350 km aan paden) Onderhoud historisch groen en parkbeheer VTA bomen

circa met 150 exemplaren vertegenwoordigd en de 28.000,-

zwijnenstand schommelt tussen de 80 en 300 dieren.

26.000,-

Ook leven er nog een paar honderd reeën en worden

25.000,-

Bosbeheer en exoten

15.000,-

Beheer kuddes grote grazers

24.000,-

Heidebeheer 12.000,11.000,Akkerbeheer en ecologisch graslandbeheer

Rasterkosten 21.000,-

Monitoring 24.000,170.000,Materieel (incl. wagenpark)

Personeelskosten 630.000,Kantoorkosten 29.000,Onderhoud gebouwen Afschrijving bedrijfsgebouwen

90.000,93.000,-

grote delen begraasd door een kudde Schotse hooglanders die uit circa 180 dieren bestaat. De oormerkloze runderen worden hier als niet-­gehouden dieren beschouwd en leven vrijwel volle­dig zelfstandig. ­Elders grazen IJslandse paarden en een schaaps­kudde, die met hun eigen graas­gedrag een geheel eigen effect op natuur en landschap ­hebben. Alle kans dus voor bezoekers om één van de zeven grote grazers de Big Seven - tegen te komen. Al dat graaswerk van het wild en de andere grote

9.000,-

grazers zorgt voor een zeer dynamisch landschap.

Totaal 1.207.000,-

De geaccidenteerde heide/zand- en ­bosterreinen

Afdracht WOZ

kenmerken zich door een rijke structuur. Een ­ongewoon stuk Nederland dat mensen van heinde en verre trekt. Mensen die hier allemaal heel ver­ schillende activiteiten ontplooien met één gemeenschappelijke deler: uitgestrekte natuur beleven.

20

Bezoekerscentrum Veluwezoom

Oude bewoningsplekken

Het Bezoekerscentrum Veluwezoom valt buiten deze

Het beheer van dit uitgestrekte gebied is in drie

nota. Dit bezoekerscentrum ontvangt zo’n 200.000

­zones verdeeld. “De eerste zone bestaat uit de land-

bezoekers per jaar. Het budget per jaar is circa

goederen Beekhuizen, Heuven en R ­ hederoord“,

300.000 euro. De personeelskosten nemen daarvan

vertelt Tineke Velthorst, assistent-beheerder

ongeveer 190.000 euro voor hun rekening, verdeeld

van Veluwezoom. “De landgoederen beslaan bij

over 3,5 fte. Er werken daarnaast circa 45 vrijwilligers,

elkaar zo’n ­vijfhonderd hectare en kenmerken zich

onder meer als baliemedewerkers, tuiniers, klussers,

door ­typische elemen­ten zoals parkbossen, oude

excursie­gidsen en begeleiders van jeugdactiviteiten.

lanenstructuren, water­partijen en een grote variatie

aan historische bouwwerken, wallen en mysterieuze oude bewoningsplekken. De nadruk van het beheer ligt hier op behoud van de cultuurhistorische waarde en beleving daarvan. Dat vergt relatief veel beheer. Denk aan onderhoud van het historisch groen en oude bomenlanen die bijgesnoeid en jaarlijks verplicht gecontroleerd moeten worden op het gevaar van vallend hout. Daarnaast vergen de historische gebouwen, bruggen en tuinmuren veel onderhoud. Dat geldt eveneens voor de vele kilometers van het dichte padenstelsel, routes, bankjes, bermen, informatiepanelen, picknickweitjes en parkeer­voorzieningen. Veel wegen en paden zijn extra onderhoudsgevoelig vanwege de erosie die in dit heuvelachtige gebied voorkomt.” Natuurlijkheid ervaren De daarop volgende zone omvat zo’n duizend ­hectare

landschappen die sterk aan wildernis doen den-

halfnatuurlijk landschap. “Hier ligt de nadruk op de

ken”, v­ ervolgt Velthorst. “Hier leeft het meeste

biodiversiteit, waarbij natuurlijke p ­ rocessen zoveel

wild, lopen de meeste runderen en bevinden zich

mogelijk voorrang krijgen”, benadrukt Velthorst. “De

de meer avontuurlijke wandelpaden. Verdwalen

beheerwerkzaamheden bestaan vooral uit onderhoud

kan, maar hoeft niet. We richten ons beheer in deze

van recreatieve voorzieningen, het openhouden van

zone vooral op het padenonderhoud, het toezicht

de heide en kleinschalige ­om­vorming naar natuurlijk

en gastheerschap en de zorg voor de grote grazers,

bos. Exoten zoals Amerikaanse vogelkers ruimen

waaronder veterinaire controles van de runderen

daarbij het veld. Daarnaast liggen hier enkele akkers

en onderhoud van drinkpoelen. Ook ligt hier de

en graslanden die we vanwege hun grote ecologische

Elsberg, één van de twee wildobservatieposten in

waarde niet kunnen ­verpachten, maar zelf beheren.“

het nationale park waar veel publiek op afkomt.”

In het grootste deel van het park, 3.500 hectare,

Daarnaast zijn er calamiteitenroutes (totaal 60 kilo-

mag de natuur volledig haar gang gaan. “We grijpen

meter) die gebruikt kunnen worden bij bestrijding

niet in. Natuurlijkheid en de beleving hiervan

van branden of als toegangsweg voor hulpverleners

staat voorop. Hier ontstaan op termijn ongerepte

bij ongevallen in het moeilijk toegankelijke terrein.” 21

22

Bescheiden bedrag

gangswegen, parkeerplaatsen, de paden, routes,

De kosten van alle beheerinspanningen tezamen

bankjes, picknicksets, bebording en infopanelen

bedragen circa 1,2 miljoen euro per jaar. Een

tot toezicht en hekjes in rasters waar het publiek

bescheiden bedrag, vindt Velthorst, afgezet tegen

begrazings­gebieden kan betreden. Het gaat om

de ecologische waarde, de twee miljoen bezoekers

heel wat hekjes, want in totaal ligt hier circa 31

die ‘gratis’ genieten van de natuur en de groen/

kilometer aan rasters voor de grote grazers.” De

blauwe diensten die het park levert. “En door de

rasters, roosters en hekken gaan hooguit twintig jaar

schaalgrootte, de inzet van grote grazers waar we

mee. Jaarlijks bedraagt de kostenpost hiervoor circa

plagkosten mee besparen en de steun van 130

20.000 euro.

vrijwilligers die veel onderhoudswerk voor hun

De personeelskosten (12,3 fte) staan voor 630.000

rekening nemen, beperken we de uitgaven zo goed

euro op de begroting. Verder wordt voor 250.000

mogelijk.”

euro aan werk uitbesteed. Dat betreft onder meer

Ongeveer 400.000 van het totaalbedrag is terug

het omvormen van bos, grootschalig snoeiwerk,

te voeren op voorzieningen voor het publiek.

fauna­beheer en onderhoud van parkeerplaatsen,

­Velthorst: “Dat varieert van onderhoud van toe-

gebouwen, muren en bruggen. Aan eigen ­materieel,

waaronder het wagenpark, is de beheereenheid

takken hebben baat bij de aanwezigheid van natuur

ongeveer 170.000 euro kwijt. Andere belangrijke

waarvan de toekomst duurzaam is gegarandeerd.

kostenposten zijn kantoorkosten, afschrijving van

Het gebied genereert volgens ondernemers rond

gebouwen, kosten voor leges en afdracht voor

het gebied zelf circa tweehonderd miljoen euro in

WOZ-belasting.

de recreatieve sector.”

Veluwezoom onbetaalbaar

Publieke en commerciële diensten

Tegenover de uitgaven staat ongeveer 400.000

Velthorst stipt ook nog even aan dat Veluwezoom

euro aan opbrengsten. “Verhuur en erfpacht van

een belangrijk brongebied is voor winning van

gebouwen en natuurpacht van landbouw­gronden

zuiver drinkwater en dat het gebied bijdraagt aan

vormen daar ongeveer de helft van”, vervolgt

een aantrekkelijke, groene woon- en werkomge-

Velthorst. “Een andere belangrijke inkomstenbron is

ving. “Voor veel maatschappelijke organisaties is

de j­ aarlijkse houtopbrengst van circa 110.000 euro.

Veluwe­zoom een soort ‘gratis’ bedrijfsgebouw.

Verder brengt het profijtbeginsel nog zo’n 40.000

Sport, cultuur, gezondheid, natuur en educatie

euro op, vooral door de uitgaven van vergunningen

komen hier samen. Van historische kringen tot

voor mountainbikers. Er ligt hier een schitterende,

dorps­verenigingen, van bijenhouders tot onder-

voor mountainbikers zeer uitdagende route van

wijsinstellingen, voor velen is de Veluwezoom niet

liefst 50 kilometer. Uniek in Nederland.”

weg te denken in hun bestaan en business. Ik hoop

Naast de financiële opbrengsten is de indirecte

dat de overheden goed doordrongen zijn van die

waarde volgens Velthorst velen malen groter.

gemeenschappelijk meerwaarde.” Daarom zouden

“Alleen al aan natuurwaarde is de Veluwezoom

gemeenten best wat schappelijker kunnen zijn,

onbetaalbaar. Het is een cruciaal kerngebied van

meent Velthorst. “Schaf ­bijvoorbeeld de leges en

de Nederlandse natuur. Daarnaast is de recreatieve

OZB in natuurgebieden af en laat ons delen in de

waarde ongekend. Er worden jaarlijks twee miljoen

toeristenbelasting. Het lijkt me niet meer dan rede-

bezoeken afgelegd. Van jonge kinderen die hier hun

lijk dat waar overheden, ­bedrijven en particulieren

eerste natuur­ervaring opdoen tot hoogbejaarden

economisch profiteren van dit gebied, zij daar ook

die een rondje over de Posbank maken; telslangen

evenredig in bijdragen.”

op de Posbank hebben 600.000 voertuigbewegingen geregistreerd. Al die mensen ervaren hier de natuur, doen lichamelijke en geestelijke gezondheid op, laten zich door de natuur inspireren en geven geld uit in de omgeving. Het nationale park is een ­weldaad voor de regionale economie. Hele bedrijfs­ 23

Op een groot deel van Schiermonnikoog kan de natuur haar gang gaan

24

Natuur in optima forma Schiermonnikoog is een groot, aaneengesloten natuurgebied. Veel wilder kom je het in ons land eigenlijk niet tegen. Om dit spektakel van de natuur de ruimte te geven, is ook hier beheer nodig. Om het eiland bewoonbaar te houden, om de effecten van stikstof te corrigeren en om de stromen bezoekers een onvergetelijke tijd te bezorgen. Schiermonnikoog heeft één van de grootste aaneengesloten duingebieden van ons land. Het waddeneiland is sinds 1989 een nationaal park. In 2005 droeg Rijkswaterstaat het beheer van de kuststroken rondom het eiland over aan Natuurmonumenten. De organisatie is daardoor de enige beheerder van de gevarieerde natuur met strand, duin, bos, kwelder en wadplaten. Samen hebben ze een oppervlakte van zo’n 5.300 hectare. Vanwege de aanwezigheid van natuurwaarden die van Europees belang zijn, is Schiermonnikoog onderdeel van Natura 2000, het Europese netwerk van natuur­gebieden. Geweldige dynamiek Het waddengebied, waarvan Schiermonnikoog deel uitmaakt, is ontstaan na de laatste ijstijd toen de zeespiegel drie meter lager lag dan nu. De kustlijn 25

vorm doen veranderen. Ook de eilanden. En ook ­Schiermonnikoog. De heersende wind beukte stukken van de westkant af, terwijl ze door de luwte aan de oostkant aangroeien. Met de aanleg van stuifdijken en de aanplant van helm en naaldbomen is in de eerste helft van de vorige eeuw gepoogd de dynamiek aan banden te leggen, zodat de eilanden een veiliger woonplek werden. Repareren stikstofeffecten Op een deel van Schiermonnikoog zijn natuurlijke processen dus aan banden gelegd. Maar op een groot deel niet. Bij hevige stormen kan het gebeuren dat Noordzeewater zich over het eiland een weg baant naar de Waddenzee. Wash-over heet dit s­ pectaculaire fenomeen. Wat je daar meemaakt is natuur in optima forma. En dat wil Natuur­

26

van Noord-Nederland lag tientallen kilometers ten

monumenten zo houden, zegt beheerder Otto

noorden van de waddeneilanden. Nadat het ijs smolt

Overdijk. “Op een groot deel van het eiland heeft de

en het water steeg vormden de waddeneilanden een

natuur vrij spel. Daar doen we niks aan.”

aaneengesloten strandwal. Op verschillende plekken

Daarmee is het verhaal van de beheerder echter niet

kwamen daarin gaten, waardoor het zoute zeewater

af. Want ook Schiermonnikoog heeft te maken met

het veengebied erachter overstroomde. S ­ tromingen,

de effecten van de stikstofuitstoot in ons land. Het

stormen en menselijke ingrepen (met name de

repareren van die effecten vormt de hoofdmoot

aanleg van dijken en inpolderingen) hebben in de

van het beheer op het eiland. De meeste kosten

eeuwen daarna de Waddenzee gevormd zoals we

gaan ­zitten in het maaien van vochtige duinvalleien,

die nu kennen.

die rijk zijn aan bijzondere flora: groenknolorchis,

De werking van eb en vloed, de wind die het water

moeras­wespenorchis en muggenorchis. Overdijk:

opstuwt, de nauwe zeegaten waar het water door

“Als we de valleien niet regelmatig maaien groeien

geperst wordt, de enorme hoeveelheden zand

ze dicht met berken. Dan zijn we de orchideeën

en slib die met het water meekomen. Het zijn

kwijt. Het gaat in totaal om zo’n 25 hectare duin­

­processen die het waddengebied voortdurend van

vallei, die we eens per jaar maaien. Een enkele keer

moeten we een stuk overslaan, omdat het er zo nat is dat je er niet kunt werken.” Voor het maaisel heeft Overdijk een geschikte bestemming gevonden. “We gebruiken het om de duinovergangen te verstevigen. Doordat duizenden mensen over die overgangen lopen, treedt erosie op. Voeterosie noemen we dat. Het zand komt bloot te liggen en gaat stuiven. Dat gaat ten koste van de zeekerende functie.”

Jaarlijkse nota Maaien duinvalleien Afvoeren maaisel Begrazing duinen Onderhoud strand

Ideale beheerders Om de groei van struiken en bomen elders in de duinen in toom te houden, krijgt Overdijk hulp van 200 Soay-schapen. “Ze vreten alles, ze zijn winter-

Onderhoud eendenkooi,

Waterschapslasten WOZ-afdracht Kantoorkosten

ze hebben geen hulp nodig bij het aflammeren, we

Onderhoud wandelpaden

Het zijn, kortom, ideale natuurbeheerders. Prachtig spul.” Dankzij de schapen blijven de duinen open, zodat kenmerkende en vaak bedreigde vogelsoorten (velduil, blauwe kiekendief, tapuit) een geschikt

15.000,2.500,-

bunkers 20.000,Personeelslasten 276.000,-

hard, hun hoefjes hoeven niet verzorgd te worden, hoeven ze niet te scheren. Ze kosten dus bijna niks.

40.000,30.000,-

Onderhoud fietspaden Exploitatie bezoekerscentrum Kosten excursies

5.000,3.000,4.000,30.000,35.000,30.000,3.000,-

Totaal 493.500,-

leefgebied houden. Op de kwelders graast jongvee van de eilanderboeren; planten als kattendoorn en wilde asperge profiteren hiervan. Ook het opruimen van het strand met een lengte van 16 kilometer en een breedte van honderden meters – het is het breedste strand van Europa – neemt Natuurmonumenten voor haar rekening, ook

Deze nota is exclusief de lasten van 10 vaste

al is het de verantwoordelijkheid van de gemeente.

­vrij­willigers (naast tientallen vakantie- en

“Dat werk bestaat vooral uit het opruimen van aan­

congres­gangers die incidenteel klussen uitvoeren)

gespoelde zaken, zoals vaten gif, olie, plastic, visnet-

in het beheer en 4 fte en 12 vrijwilligers op het

ten en soms ook dode zeehonden.”

bezoekerscentrum. 27

28

300.000 bezoekers

Het beheer op Schiermonnikoog kost Natuur­

De dynamiek van de natuur, het weidse landschap, de

monumenten jaarlijks 400.000 euro, gelijkelijk

Hollandse luchten, de geur van de zee, de g ­ eluiden van

­verdeeld over natuur en recreatie. Daar staat 100.000

vogels, de rust en ruimte, het gevoel de drukte achter je

euro aan inkomsten uit erfpacht en excursies tegen-

te laten. Dat heeft S ­ chiermonnikoog allemaal te bieden.

over. Tot 2020 betalen stroom­producenten RWE en

Jaarlijks komen 300.000 mensen naar het eiland. Voor

Nuon jaarlijks ongeveer 100.000 euro aan het beheer

hen ligt een netwerk van fiets­paden (22 kilometer)

van de natuur. Deze bijdrage is gekoppeld aan de

en wandelpaden (100 kilo­meter) klaar. En ook die

bouw van hun centrales in de Eemshaven.

beheert Natuur­monumenten. “Inclusief de prullenbak-

Zelf doet Natuurmonumenten geen uitvoerend

ken.” Samen met de gemeente en het nationaal park

werk. “Dat is in één bestek uitbesteed aan een aanne-

exploiteert de organisatie bovendien het bezoekerscen-

mer”, zegt Overdijk. “Daarin zitten ook wat kleinere

trum. “Verder zorgen we nog voor een aantal cultuur­

klussen van de gemeente en het waterschap bij. De

historische objecten, zoals de eendenkooi, oude bakens

aannemer mag van de vaste wal komen, maar het

waarmee zeelieden zich in het verleden oriënteerden

werk moet gedaan worden door eilanders. Zo dragen

en bunkers uit de Tweede Wereld­oorlog.”

we bij aan de lokale werkgelegenheid en economie.”

Opbrengt natuurwaarden •z  oogdieren  grijze zeehond, gewone zeehond, haas en konijn •b  roedvogels  scholekster, wulp, tureluur,

­strandduizendguldenkruid, rood zwenkgras, ­zeerus, parnassia, groenknol­orchis, vleeskleurige orchis, rode ogentroost, kleine

­kokmeeuw, zilvermeeuw, visdiefje, stormmeeuw,

­leeuwentand, zilte zegge, gewone rolklaver,

noordse stern, lepelaar, velduil, blauwe kieken-

sierlijk ­vetmuur, knopbies, moeraswespen­orchis,

dief, eidereend, bergeend

moeraskartelblad, slanke ­gentiaan, wilg

• t rekvogels  kanoet, rosse grutto, regenwulp, ­drieteenstrandloper, bonte strandloper •p  lanten  elf orchideeënsoorten, lamsoor, ­zeealsem, zeeaster, zeekraal, b ­ iestarwergras,

• i nsecten  aardbeivlinder, distelvlinder, ­schorzijdebij, duinparelmoervlinder, atalanta • weekdieren  nauwe korfslak •z  eedieren  garnaal, strandkrab, kokkel,

zeeraket, s­­ tekend loogkruid, vlasbekje, zulte,

mossel, wadpier, japanse oester,

melkkruid, zeeweegbree, schorrenzoutgras,

amerikaanse zwaardschede

29

 ls we niks doen is binnen 15 jaar A meer dan 60 procent van De Wieden bos

30

Gemaakt landschap bomvol natuur Plassen, sloten, uitgestrekte rietlanden, hooilanden vol bloemen, trilvenen en dichtbegroeide moerasbossen. Het is er allemaal in De Wieden. Om het zo te houden, moet je de natuur voortdurend weer op z’n plek duwen. Veel werk, maar wat een rijkdom aan planten en dieren. De Wieden vormt samen met de Weerribben

smalle legakkers braken tijdens stormen soms door,

het grootste laagveenmoeras van West-Europa.

waardoor grote open stukken water ontstonden: de

Natuur­monumenten beheert het zuidelijke deel: De

wijden (ofwel wieden in het dialect).

Wieden, dat een oppervlakte heeft van zo’n 6.000

In dat nieuwe, gemaakte landschap met plassen

hectare. De Weerribben, beheert door Staatsbos­

en sloten, uitgestrekte rietlanden, hooilanden vol

beheer is 3.500 hectare groot. Sinds 2009 zijn bei-

­bloemen en dichtbegroeide moerasbossen heeft zich

de natuurgebieden één nationaal park. Vanwege de

een grote variatie aan planten en dieren g ­ evestigd.

aanwezigheid van natuurwaarden die van Europees

Omdat laagvenen in de twintigste eeuw door

belang zijn, is Nationaal Park Weerribben-­Wieden

ontginning in veel delen van het land verdwenen, is

aangewezen voor Natura 2000, het Europese

Natuurmonumenten tachtig jaar geleden begonnen

­netwerk van natuurgebieden.

met aankopen in De Wieden, zodat dit bijzondere

De Wieden zoals we dat nu kennen, is vanaf de vijf-

type landschap behouden zou blijven.

tiende eeuw ontstaan door het baggeren van veen. Het natte veen werd te drogen gelegd op smalle

Veel ingrijpen

­legakkers. Na het drogen ging dat naar Holland om

Omdat alles in het teken staat van het behoud van dit

er de huizen mee te verwarmen. Zo ontstond een

gemaakte landschap, moet je veel ingrijpen, vertelt

landschap van legakkers – die ook wel ribben worden

beheerteammedewerker Rosalie Martens. “Als we

genoemd – met daartussen ­petgaten (pet komt van

niks doen, is binnen vijftien jaar meer dan zestig

put), plassen water waaruit veen was g ­ ebaggerd. De

procent van het gebied bedekt met bos. Dan krijg je 31

misschien ook wel bijzondere flora en fauna, maar

te houden én om de bosvorming zo lang mogelijk

we willen nu juist het laagveen, dat zo kenmerkend

uit te stellen. Dat maakt het beheer bewerkelijk en

is voor hoe Nederland er duizenden jaren uitzag,

kostbaar. Dat wordt in De Wieden gedaan met 11,9

bewaren.”

fte en 108 vrijwilligers.

Het bijzondere van een laagveengebied als De

32

­Wieden is dat je er diverse stadia van verlanding

Maaien en nog eens maaien

aantreft van het moment dat de eerste planten zich

Er wordt vooral heel veel gemaaid in De Wieden,

vestigen in open water totdat zich een bos vormt:

vertelt Martens. “Nat schraalland, hooiland en

drijftillen, trilveen, veenmosrietland, moerasheide,

grasland maaien we meestal een paar keer per jaar.

nat schraalland, vochtig hooiland, kruid- en fauna-

Dat gebeurt na 15 juni om de broedende vogels

rijk grasland, broekbos. Al die verschillende fasen

zo lang rust te geven dat hun jongen veilig kunnen

vragen om maatregelen om ze in goede conditie

opgroeien en uitvliegen. Het maaien is een enorme

klus, want we kunnen niet met zware machines het gebied in. Die vernielen de natte, slappe bodem. Daar komt bij dat het maaisel afgevoerd moet ­worden, omdat anders de voedingsstoffen uit het hooi in de grond terecht komen. We willen juist een schrale bodem, omdat dat de grootste soorten­ rijkdom oplevert. Dat maaisel gaat op onze kosten naar boeren in Flevoland, die het gebruiken om de structuur van hun grond te verbeteren.” Nog ingewikkelder is het maaien van trilveen. “Dat doen we één keer per jaar. Maar voor trilveen geldt nog meer dan voor hooi- en graslanden dat je er geen gewicht op kunt hebben. Je zakt zo door dit pakket drijvende plantenresten heen. Vaak kan het alleen maar met een eenassige maaier.” Behalve veel hooi- en graslanden heeft De Wieden ook veel rietland. Het riet snijden gebeurt nog maar

Opbrengst flora en fauna

zo’n honderd jaar, maar toch is dat heel bepalend voor het beeld van De Wieden. Lokale rietsnijders,

• zoogdieren  otter, boommarter, waterspitsmuis, ree

grotendeels pachters van Natuurmonumenten, ha-

• moerasvogels  zwarte stern, purperreiger, snor,

len ’s winters het riet van ongeveer duizend hectare. Natuur­monumenten wil dat een deel van het riet blijft staan, omdat in het overjarige riet de meeste soorten planten en dieren leven.

­roerdomp, grote zilverreiger, p ­ orseleinhoen, kwartel­koning, klein en kleinst waterhoen • weidevogels  grutto, wulp, watersnip, zomer­taling, slobeend, veldleeuwerik • vissen  paling, modderkruiper, rivier­donderpad

Drijftillen en petgaten Het maken van drijftillen is eveneens een kostbare

•p  lanten  krabbenscheer, waterscheerling, gele plomp, water­lelie, groenknolorchis, welriekende

ingreep, ook al is dat eenmalig. Martens: “Om

orchis, dotterbloem, ratelaar, wilgenroosje,

drijftillen te maken, kappen we bos op locaties waar

haagwinde, moerasandoorn, ­dopheide, veenpluis,

voorheen petgaten waren. Ook daar kun je niet met machines komen. Je moet er dus met kettingzaag naar toe om de bomen eraf te halen. Het is wel heel

zonnedauw, moeras­kartelblad, veenmossen • insecten  grote vuurvlinder, zilveren maan, aardbeivlinder 33

effectief. Want als je het gewicht van de bomen kwijt bent, komt de bodem door de druk van het water omhoog en gaat drijven. Op drijftillen groeien prachtige, zeldzame planten. Om deze bijzondere flora te behouden, wordt er jaarlijks één tot twee keer gemaaid. Ook hier zit je weer met een slappe bodem. Er is geen denken aan dat je daar met zware

Jaarlijkse nota

machines op kunt. En ook hier moet het maaisel met

Vaste kosten 400.000,Maaien hooilanden en veenmosrietlanden 150.000,en grasland Maaien 38.000,ten Materschapslas 649.000,Personeelskosten 30.000,Kantoorkosten 8.600,WOZ-afdracht 12.000,Exploitatie bezoekerscentrum 8.500,boten Promotie, onderhoud en afschrijving excursie 3.000, paden ud Onderho 2.000,volw en Overige activiteit 7.000,Jeugdactiviteiten 1.308.100,Totaal Variabele kosten Maken drijftillen (bijna 20 ha sinds 2006) Maken sloten (130 km sloot sinds 2001) Onderhoud sloten Maken greppel Onderhoud greppel Petgaten maken (53,3 ha sinds 2000)

1.200,-/ha 10,-/m 5,-/m 20,-/m 0,50/m 20.000-80.000,-/ha

boten afgevoerd worden. Heel arbeidsintensief.” Waar in het grootste deel van Nederland sloten en greppels zijn aangelegd om water zo snel mogelijk af te voeren, ligt in De Wieden een uitgebreid ­stelsel om juist water aan te voeren. “Voor vitaal riet is water nodig en voor zeldzaam trilveen voedselarm water. Dat werkt goed met lange greppels, waarin het water onderweg voedingsstoffen kwijt raakt. Sloten hebben we nodig om überhaupt op de ­plekken te kunnen komen waar we moeten werken. Om die sloten bevaarbaar te houden, moeten we ze met enige regelmaat opschonen. Dat wil zeggen oevers maaien en het maaisel afvoeren. “ Af en toe moet het natuurlijke proces van verlanding weer helemaal teruggezet worden. De natuur moet in delen van het gebied weer bij nul beginnen, zodat alle stadia van verlanding aanwezig zijn. Daarom graaft Natuurmonumenten nieuwe petgaten. Elk jaar tien tot vijftien hectare. “De kosten daarvan variëren sterk”, zegt Martens. “Als we een petgat in grasland maken kost het een stuk minder dan wanneer we het in een bos doen. En als we het op een plek doen

34

De nota is exclusief de kosten voor personeel

waar ooit een petgat is geweest, is de bodem slapper

(3,9 fte) en 45 vrijwilligers op het bezoekerscentrum.

en dat maakt het ook weer kostbaar.”

Wandelaars en kanovaarders

7.500 mensen een onvergetelijke vaartocht

Jaarlijks komen er twee miljoen mensen naar

­bezorgen. Tegenover de uitgebreide kosten om

De Wieden en de Weerribben om te genieten van

De Wieden staan beperkte inkomsten. De pacht

het fantastische landschap. Voor hen heeft Natuur­

van grasland, rietland en erven – in totaal zijn er

monumenten vijf wandelpaden aangelegd, inclusief

276 pacht­overeenkomsten – levert 231.000 euro

bruggen en vlonders, vier kanoroutes met aanleg-

op. Bij lange na niet voldoende om het beheer te

plaatsen, drie kanokampeerplekken, drie vogel-

finan­cieren. “We zijn wel bezig om te kijken of

kijkhutten en vijf uitkijkpunten. Het onderhoud

we ­maaisel als biomassa kunnen afzetten. Met de

van deze recreatieve voorzieningen kost jaarlijks

opbrengst daarvan willen we dan e ­ xperimenteren

14.000 euro. Verder is er in Sint-Jansklooster

met betere, goedkopere oplossingen voor het

een bezoekers­centrum, dat als uitvalsbasis dient

maaien en a­ fvoeren. Daarmee zouden we de kosten

om het gebied te ontdekken. 80.000 mensen

dan wat kunnen drukken.” Meer inkomsten komen

­komen j­ aarlijks naar het centrum voor onder meer

er ook uit het verbouwde bezoekerscentrum dat

­informatie over het natuurgebied. Hiervandaan

nu vergaderfaciliteiten op een unieke locatie

vertrekken ook de excursieboten, die jaarlijks

kan aanbieden. 35

’s-Gravelandse Buitenplaatsen zijn unieke etalage met nationaal erfgoed

36

400 jaar tuingeschiedenis in 4 uur De ’s-Gravelandse Buitenplaatsen bij Hilversum ­vormen een unieke aaneenschakeling van nationaal erfgoed. Tien buiten­plaatsen die tezamen vierhonderd jaar Nederlandse tuin­ geschiedenis omvatten. Een rijk gevarieerd landschap boordevol cultuurhistorische elementen dat door zorgvuldig beheer duurzaam behouden kan blijven voor toekomstige generaties. De ’s-Gravelandse Buitenplaatsen zijn een direct uitvloeisel van de Gouden Eeuw in Nederland. Rijke kooplieden uit Amsterdam ontvluchtten de zomer in de hoofdstad, waar stinkende grachten vol afval het leven onaangenaam maakten. Op een zandwal aan de rand van het Gooi legden de gefortuneerde handelaren prachtige buitenplaatsen aan. De een na de ander, waarbij de laatste tuinmode op de voet werd gevolgd. Er verrezen riante landhuizen, stallen, theekoepels, bontgekleurde tuinen met exotische bomen, ijskelders, bruggen, paden, lanen, park­ bossen en waterpartijen, gevoegd door het kwel­ water dat aan de rand van de Gooise stuwwallen aan de oppervlakte kwam. Het verkavelingspatroon en tuinaanleg van die tijd is vandaag de dag nog grotendeels herkenbaar. Er zijn weinig plekken in Nederland waar je zo nadrukkelijk 37

eeuwenoude tuingeschiedenis kunt ervaren. “In vier

beplant, kunnen we uit kostenoverwegingen

uur tijd kun je vierhonderd jaar tuin­geschiedenis bele-

onmogelijk nabootsen. En we bemesten de gazons

ven”, vertelt beheerder Gradus Lemmen van Natuur-

niet om het aantal maaibeurten binnen de perken te

monumenten. Van sterrenbossen tot stinzenplanten,

houden.”

van slingermuren tot hoogstam­boomgaarden, na elke

Een uitzondering op dit relatief sobere beheer

bocht wacht een nieuwe verrassing.

vormt de siertuin op Gooilust, waar de authentieke planten­rijkdom zo goed mogelijk intact wordt

38

Sober zonder verwaarlozing

­gehouden. “Dat vergt veel aandacht, want de

De enorme variatie op een relatief klein oppervlak

vroegere eigenaren probeerden van alles uit. Van

vraagt een uitgekiend beheer. “Dat doen we op

abrikozen- tot kiwibomen, niets was te gek. Dankzij

sobere wijze zonder dat er verwaarlozing optreedt”,

een groot aantal bevlogen vrijwilligers kunnen we

aldus Lemmen. “We voeren ongeveer de helft uit

dit bijzondere stuk geschiedenis levend houden.“

van het tuinonderhoud zoals dat oorspronkelijk

Ook elders verrichten de in totaal circa 150 vrij­

was bedoeld. De gigantische hoeveelheid ­eenjarige

willigers op de ’s-Gravelandse Buitenplaatsen veel

kuipplanten waarmee veel borders vroeger w ­ aren

onderhoudswerk. “Van snoeien en zagen tot het

controleren van bebording en het inventariseren van

“Dat hebben we wel geleerd uit het verleden. Door

plant- en diersoorten. Bij elkaar verzetten zij voor

verwaarlozing in vroegere periodes zijn veel ken-

ongeveer 10 fte aan werk. Daarnaast is er vast per-

merkende elementen van de buitenplaatsen in de

soneel, 4 fte, die zorgt voor toezicht, b ­ egeleiding

verdrukking gekomen. We voeren nu een langjarig

van vrijwilligers en werkploegen, c­ ommunicatie,

herstelplan uit om een duurzame basis te creëren

administratie et cetera.”

voor toekomstig behoud van de buitenplaatsen. Dat doen we stapsgewijs, met hulp van particulie-

55 kilometer pad

ren en het bedrijfsleven uit de omgeving. Daarbij

Vrijwilligers en het vaste personeel kunnen niet al

waken er ervoor dat we niet in herhaling vallen wat

het onderhoud voor hun rekening nemen. “Veel

betreft achterstallig onderhoud. Dat kan dankzij

onder­houdswerk, zoals van historisch groen rond-

de inzet van vrijwilligers – dat de afgelopen jaren

om landhuizen, het maaien van gazons en bermen,

wezenlijk is gegroeid –, door te werken met grote

slootonderhoud en baggerwerk, wordt uitbesteed. Door het werk op diverse landgoederen gezamenlijk aan te besteden, drukken we deze kosten zo veel mogelijk”, vervolgt Lemmen. Ook het onderhoud van paden vergt veel aandacht. Niet gek als je bedenkt dat het intensieve paden­

’s-Gravelandse Buitenplaatsen

stelsel op de buitenplaatsen liefst 55 kilometer beslaat. Een andere relatief dure kostenpost zijn de

Bantam

verplichte boomveiligheidscontroles, de zogeheten

Schaep en Burgh

25 ha

VTA’s (Visual Tree Assessments). De meeste grote

Boekesteyn

50 ha

bomen op de buitenplaatsen zijn tussen de 180

Spanderswoud

92 ha

en 200 jaar oud. Het gevaar van vallend hout is in

Hilverbeek

55 ha

deze categorie vrij hoog. Controles langs openbare

Spiegelrust

19 ha

wegen en vlakbij gebouwen zijn daarom jaarlijks

Schoonoord

7 ha

verplicht. De overige delen worden respectievelijk

Land en Bosch

4 ha

om de drie tot zes jaar gecontroleerd.

Jagtlust Gooilust

Herstelplan

totaal

8 ha

9 ha 96 ha 385 ha

Het onderhoud is volgens Lemmen noodzakelijk om verval van de buitenplaatsen te voorkomen. 39

bestekken waarmee je kosten bespaart en door prioriteiten te stellen. En de herstelwerkzaamheden Jaarlijkse nota onderhoud historische groen rondom landhuizen gazons, bermen, bomenlanen, wandelpaden VTA bomen stormschade/calamiteiten bomen wegen, paden, parkeerplaatsen hagen: taxus, buxus, linde, beuk, haagbeuk baggeren en slootonderhoud graslanden in eigen beheer inboet bomen, heesters, vaste planten houtwallen en singels dunning bosvakken

mogen b ­ ovendien niet of nauwelijks langdurig extra 60.000,-

­onderhoud met zich meebrengen.”

55.000,35.000,-

Eigen middelen

15.000,-

Alles bij elkaar kost het reguliere onderhoud van

17.500,15.000,15.000,10.000,7.500,5.000,10.000,-

parkstinzebos 25.000,akkers 12.000,-

recreatievoorzieningen 3.500,7.500,vrijwilligers (150)

personeel 200.000,-

de tien buitenplaatsen jaarlijks circa 1.800 euro per hectare, inclusief personeelskosten en overhead. De onderhoudskosten van de ruim dertig ­gebouwen en bouwwerken zoals bruggen, theekoepels, bij­zondere hekwerken, zijn hierbij niet meegerekend. Die kosten zijn ongeveer gelijk aan de huur­opbrengsten van de gebouwen die Natuur­ monumenten jaarlijks ontvangt. Het reguliere onderhoud moet Natuurmonumenten grotendeels met eigen middelen financieren, want

waterschapslasten 70.000,-

onderhoud van historisch groen valt niet onder

WOZ-afdracht

de regelgeving van het Subsidiestelsel Natuur- en

45.000,-

leges 3.500,-

Landschapsbeheer (SNL).

totaal 611.500,-

Prettig woon- en werkklimaat “Het onderhoud van de tien buitenplaatsen vergt alles

40

Bezoekerscentrum

overziend een behoorlijke inspanning, maar daar staat

Het Bezoekerscentrum Gooi- en Vechtstreek in ’­ s-Graveland

wel wat tegenover”, benadrukt ­Lemmen. “Duur-

valt buiten deze nota. Het is in 2012 ­gemoderniseerd en vormt

zaam behoud van deze unieke aan­eenschakeling

een belangrijk startpunt voor ­recreanten en talrijke excursies.

van cultuurhistorische landschappen is daarbij het

De exploitatie­kosten voor het openhouden van het centrum

voornaamste. Ook voor de natuur zijn de landgoede-

­bedragen 60.000,-. exclusief personeelskosten (4 - 4,5 fte) en

ren belangrijk. Er broeden hier veel soorten holen-

kosten voor de circa 60 vrijwilligers die hier werken.

broeders en er komen veel vleermuissoorten voor. En

Het bezoekers­centrum trok in 2012 ruim 100.000 bezoekers.

de oude loofbossen bieden onderdak aan bijzondere

Dat aantal zal naar verwachting de komende jaren stijgen.

bosplanten en allerlei soorten paddenstoelen.”

En derde belangrijke meerwaarde van de

­activiteiten van de recreatie- en horecasector. Maar

­’s-Gravelandse Buitenplaatsen vormt de r­ ecreatie.

­gemeenten dragen in geen enkel opzicht bij aan het

Jaarlijks worden liefst één miljoen bezoeken

onderhoud van de ’s-Gravelandse Buitenplaatsen.

­afgelegd. Daaronder is veel herhalingsbezoek,

Integendeel, Natuurmonumenten is voor hen een

want omwonenden vormen het leeuwendeel van

inkomstenbron. Alleen al aan leges zijn we jaarlijks

de r­ ecreanten. Voor hen is het historisch groen een

­tienduizenden euro’s kwijt, evenals aan de afdracht

enorm pluspunt voor hun woonomgeving.

van onroerend­zaakbelasting voor onze gebouwen.

“Dat zouden de gemeenten wat meer kunnen

Voor hen is het aanwezige groen een vanzelf­

beseffen”, vindt Lemmen. “De aanwezigheid van

sprekendheid, dat er gewoon is. Iets waar je nau-

de buitenplaatsen zorgt ervoor dat het woon- en

welijks naar om hoeft te kijken, terwijl wij allerlei

werkklimaat hier prettig is. Dat heeft een ­gunstige

onderhoudskosten maken. Er wordt onvoldoende

uitwerking op de regionale economie. Denk

bij stilgestaan dat Natuur­monumenten niet van de

aan de waarde van onroerend goed en allerlei

wind kan leven.”

41

42

3 Meer natuur  voor hetzelfde geld 43

Afronden natuurgebied: meer natuur, minder kosten en minder ergernis

44

Beheer De Poel kan de helft goedkoper Het realiseren van een aaneengesloten natuurgebied maakt beheer goedkoper. Dat is te zien in De Poel op Zuid-Beveland. Het beëindigen van de versnippering zou een flinke kosten­ besparing opleveren, de natuur zou erop vooruit gaan en de buren hoeven zich niet meer te ergeren aan distels. De Poel is een natuurgebied in wording op ZuidBeveland. Het is onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur, opvanggebied voor ganzen en erg geschikt om in te richten als weidevogelgebied. De Poel is ook erg versnipperd. Het gebied bestaat uit veel kleine kavels, van elkaar gescheiden met slootjes en prikkeldraad. Driekwart van het gebied van 80 hectare is aangekocht. De overige kwart is eigendom van boeren en de overheid. 30 km prikkeldraad Door de aankoopstop van de vorige regering blijft die versnippering voortduren. De afronding van De Poel als aaneengesloten natuurgebied zit muurvast. Dat is slecht voor de natuur en de kosten van het beheer blijven nodeloos hoog. Wink: “Doordat het een gebied met veel kleine kavels is, hebben we 45

veel prikkeldraad. Zo’n dertig kilometer. Met een

zijn. Vanuit die ene kun je het water dan brengen

aaneengesloten gebied kun je daarvan veel oprui-

naar de plekken waar het nodig is.”

men. Dan houden we acht tot negen kilometer over.

Het belangrijkste is misschien wel dat het waterpeil

Moet je kijken hoeveel dat scheelt aan onderhoud.”

De Poel omhoog kan als het als een aaneengesloten

En dat is niet alles. “In De Poel liggen ook vele

gebied beheerd kan worden. “Je krijgt dan plas-

kilometers aan slootjes. Die moeten we nu maaien,

drasplekken, die heel belangrijk zijn voor de weide­

omdat we voor de ganzen en weidevogels een open

vogels en de ganzen”, zegt Wink. “En de distels

gebied moeten creëren. Dat kost ons nu zo’n 13.000

verdwijnen. We hebben nu nog veel werk aan het

euro per jaar. Als je een aaneengesloten gebied

maaien van distels, waar de buren last van hebben.

hebt, kun je koeien overal laten grazen. Die pakken

Met een hoger waterpeil verdwijnen ze, want ze

dan ook het nodige van de sloten mee. Dan kunnen

kunnen niet tegen nattigheid.”

we de kosten van het maaiwerk halveren.”

46

Nog een voordeel van het samenvoegen is dat je

Kleine maatregelen, veel winst

minder drinkbakken nodig hebt. “Dan kun je met

Het zijn kleine maatregelen, aldus Wink, die bij elkaar

één drinkbak volstaan in plaats van de vijf die er nu

veel efficiencywinst opleveren. “Ik schat dat we de

kosten van het beheer dan kunnen halveren, terwijl de winst voor de natuur enorm is. Je kunt namelijk de ideale omstandigheden creëren voor de vogels.” De beheerder hoopt dan ook dat de aankopen snel weer vlot getrokken worden. “We zijn nu zo’n vijftien jaar bezig om de natuur hier op orde te krijgen. Dat ging vlotjes totdat Bleker zei: we stoppen ermee. Het is erg jammer dat het op slot is gezet, want we kunnen dit EHS-gebied vrij snel afronden. Hopelijk maakt de nieuwe regering weer geld vrij om het gebied af te kunnen ronden. In De Poel verdien je je investering vrij snel terug.”

47

Al het werk in één bestek: innoverend, efficiënt en betaalbaar

48

Model De Onlanden toonbeeld van efficiëntie In De Onlanden, een natuur- en waterbergingsgebied bij de stad Groningen, heeft Natuurmonumenten het beheer uitbesteed aan maatschap Hoogeveld. Tot grote tevredenheid van beide partijen. Natuurmonumenten gaat het efficiënte model nu ook in andere natuurgebieden inzetten. Al sinds 1995 werkt maatschap Hoogeveld (van de

Het merendeel van de werkzaamheden pakt Van

families Buist en Van der Goot) samen met Natuur-

der Goot op, samen met enkele zzp’ers. Voor klus-

monumenten in de kop van Drenthe. Vanuit de bio-

sen waar grote machines bij nodig zijn, huurt hij

logische boerderij ’t Hoogeveld voert de maatschap

loonwerkers in.

het beheer uit voor een groot deel van wat eerst de Eelder- en Peizermaden heette en sinds een paar jaar

Boerenwerk

De Onlanden. De dagelijkse leiding is in handen van

Het is een constructie die Van der Goot uitstekend

Sytze van der Goot.

bevalt. “Ik heb er zelfs veel plezier in. Ik werkte eerst

In en bij dit gebied, dat natuur en waterberging com-

als gangbare melkveehouder. Toen ik hier begon

bineert, begrazen de 450 Limousin-runderen van

met vleesvee, vroegen collega’s wel bezorgd of dat

de maatschap zo’n 400 hectare kruidenrijk grasland.

wel kan: samenwerken met een natuurclub. Maar

40 Schotse hooglanders houden wat overhoeken

het gaat prima. Als je open staat voor elkaars ideeën

bij. Van der Goot maait en hooit verder nog 250

zijn er volop mogelijkheden. Het beheer van een

hectare grasland dat niet beweid kan worden. En hij

deel van dit gebied is echt boerenwerk. Daar is een

onderhoudt paden, rasters en sloten.

boer voor nodig. En met mijn manier van werken

Alle beheerwerkzaamheden die de maatschap

kan Natuurmonumenten de natuurdoelen halen. Dit

uitvoert, zijn vastgelegd in een aannemings­contract.

past helemaal bij mij.” 49

Het werken met vleesvee past goed in de om-

uit de opbrengsten van het vleesvee komen. Daar-

standigheden van De Onlanden. Van der Goot:

voor is het rendement te laag. De aanvulling komt

­“Natuurmonumenten stelt als voorwaarde dat er

uit de lage pachtprijs. Eigenlijk is er sprake van een

geen kunstmest en bestrijdingsmiddelen worden

negatieve pachtprijs door de vergoeding die ik voor

gebruikt. Dat betekent een trage grasgroei. Daar

het natuurbeheer krijg.”

past vleesvee goed bij, omdat dat traag groeit.

De afgelopen jaren maakt het gebied een snelle

Zeker als je ook schaalgrootte hebt.”

ontwikkeling door naar een waterbergings- annex natuurgebied, zodat de stad Groningen bij lang­

50

Waterberging

durige regen niet onderloopt. De consequenties zijn

Hoezeer hij ook houdt van z’n vee en van de natuur,

goed opgevangen, zegt Van der Goot. “Een deel van

het “economisch plaatje moet wel zo zijn dat ik er

het gebied is nu veel natter geworden. Veel grond

een boterham aan kan verdienen”. En ook wat dat

was daarom niet langer bruikbaar. Maar de koeien

betreft is Van der Goot tevreden. “Ik wil op een

zijn de basis van m’n bedrijf. Dus ik heb wel grond

duurzame en diervriendelijke manier biologisch

nodig om m’n stalmest kwijt te kunnen en om gras

vlees produceren. Maar het inkomen kan niet alleen

en hooi te winnen. Natuurmonumenten is vervol-

gens met vervangende gronden gekomen aan de

landbouwbeleid de komende jaren hervormen.

rand van De Onlanden. Dat zijn ook gronden met

Of en hoe dat gaat doorwerken in de bijzondere

een natuurdoelstelling.”

samenwerking in De Onlanden is nog niet duidelijk. Natuurmonumenten en Van der Goot willen in ieder

Vooruitstrevend

geval graag door gaan.

Ook Natuurmonumenten is zeer te spreken over de samenwerking met maatschap Hoogeveld. “Het is voor ons duur om met een eigen veestapel en machinepark te moeten werken”, zegt beheerder Rombout Bennema. “De omvang van het bedrijf van de maatschap heeft bovendien het voordeel dat we met één ondernemer afspraken kunnen maken voor het beheer van het hele gebied. Dat scheelt enorm in de tijdsinzet van eigen mensen. Deze samenwerking is echt vooruitstrevend, vernieuwend en efficiënt: 1+1=3.” Van der Goot en Bennema zijn ervan overtuigd dat de wijze waarop ze samenwerken ook goed in andere natuurgebieden toepasbaar is. Daarom zijn ze bezig om van hun groenbestek, zoals ze de samenwerkingsovereenkomst noemen, een model te maken. Natuurmonumenten wil dat model in meer van haar gebieden toepassen. En mogelijk hebben andere terreinbeherende organisaties er ook belangstelling voor. Hervorming landbouwbeleid Er gaan nu twee stromen steun naar De Onlanden: Natuurmonumenten krijgt subsidie voor het natuur­ beheer, terwijl Van der Goot Europese productie­ toeslagen voor zijn vee ontvangt. De lidstaten van de Europese Unie gaan het gemeenschappelijk 51

Met certificering is omslag gemaakt naar vertrouwen in beheerder

52

Stroomlijnen van de bureaucratie De uitvoering van wetten en richtlijnen gaat onvermijdelijk ­vergezeld van bureaucratie. Met het nieuwe subsidiestelsel is er al de nodige efficiencywinst geboekt, zegt Fen van Rossum. En hij ziet nog wel meer mogelijkheden. Wie mocht denken dat natuurbeheer een kwestie

regelgeving die gepaard gaat met natuurbeheer in

van snoeien, zagen, maaien, plaggen, schonen, gra-

goede banen te leiden. Hoe hoog deze kosten zijn,

ven, zuiveren et cetera is, van mannen en vrouwen

is niet bekend. “Welke kosten reken je hieraan wel

dus die de hele dag buiten werken, kon wel eens

toe, welke niet? Dat is erg ingewikkeld”, zegt

van een koude kermis thuis komen. Zeker hét werk

Fen van Rossum, adviseur projecten en subsidies bij

om de natuur te beschermen gebeurt buiten. Maar

Natuurmonumenten.

ook in de kantoren van de natuurbeheerders is het een drukte van belang. Tal van mensen zijn daar in

Gecertificeerd natuurbeheerder

de weer om plannen te maken, te overleggen met

Met de overgang van het Programma Beheer naar

overheden, vergunningen aan te vragen, subsidies

het Subsidiestelsel Natuur- en Landschapsbeheer

aan te vragen, zienswijzen in te dienen, contracten

(SNL) is de efficiëntie al enorm verbeterd, aldus

op te stellen, evaluaties te maken, verantwoordin-

Van Rossum. “Bij Programma Beheer was er nog

gen te schrijven. Allemaal nodig, maar ook hier is

een hele ploeg controleurs van de overheid bezig

het de uitdaging om deze overhead zoveel mogelijk

om in het veld te kijken of de beoogde plant of dier

te beperken.

het ook echt beter had gekregen dankzij de subsidie.

Grofweg besteedt de overheid zo’n 8 procent van

Van dat systeem zijn we nu af.”

het beheerbudget voor natuur aan bureaucratische

Want er wordt nu gewerkt met een systeem van

overhead. Bij agrarisch natuurbeheer gaat het zelfs

certificering. Natuurmonumenten werkt sinds

om 44 procent; de co-financiering van Brussel

2011 volgens dat systeem en is sinds maart 2013

brengt hier een enorme extra rompslomp met zich

officieel gecertificeerd. “Je krijgt het certificaat als

mee. Ook ­de beheerders zelf maken kosten om de

je kunt laten zien dat je bedrijfsproces leidt tot het 53

54

realiseren van de doelen waarvoor subsidie is ver-

De certificering is in handen van de Stichting

strekt”, aldus Van Rossum.

­Certificering SNL, die door de gezamenlijke

Dat proces ziet er bij Natuurmonumenten als volgt

­provincies in het leven is geroepen. De stichting

uit. In een natuurvisie staat beschreven welke

voert ook audits uit bij de gecertificeerde beheer-

doelen op welke termijn gerealiseerd moeten zijn.

ders om toe te zien op een consequente toepas-

Dat zijn dus meetbare doelen. Om realisatie van de

sing van het ­gecertificeerde proces. Van Rossum:

doelen te meten, maakt Natuurmonumenten een

“Daarmee is een grote efficiency-slag geslagen. Dat

monitoringplan en voor de maatregelen die nodig

kan omdat het systeem gebaseerd is op vertrouwen

zijn een activiteitenplan. Van de monitoring en het

in de beheerder. Controles in het veld vinden niet

beheer vindt verslaglegging plaats door de beheer-

meer plaats; dat is winst voor de overheid. En wij

ders. En na zes jaar vindt er een evaluatie plaats. Aan

kunnen nu onze eigen kwaliteitscyclus ook gebrui-

de hand van de conclusies kunnen doelen en maat-

ken voor de verantwoording van de bijdrage die wij

regelen waar nodig bijgestuurd worden. Vervolgens

van de overheid krijgen voor beheer; daar zit winst

begint de cyclus opnieuw.

voor ons.”

Twaalf provincies

Ook de vaststelling van de standaardkostprijzen

Natuurmonumenten heeft natuurgebieden in

van het beheer door overheden, beheerders en

heel Nederland en heeft dus te maken met alle

ook wetenschappers van Alterra zorgt voor

twaalf provincies. Even was er de vrees dat met de

minder bureaucratie. Nu is het zaak dat de twaalf

decentralisatie van het natuurbeleid ook de certifi-

provincies ook hetzelfde subsidieniveau hanteren,

cering provinciaal geregeld zou worden. Doordat

stelt Van Rossum. Verdere winst is er volgens

de provincies een gezamenlijke stichting hebben

hem nog te boeken bij een betere afstemming van

opgezet is die versnippering voorkomen. “Boven-

de administratieve systemen van beheerders en

dien is de systematiek van de provincies en van de

­provincies.

beheerders nu meer gelijkgeschakeld”, aldus Van Rossum.

55

56

4  Klaar voor de toekomst 57

Oproep: eenvoud loont We wonen en werken in ons eigen geschiedenis­

SNL ondergrens

boek, zegt professor Eckhart Kuijken in deze

Behalve een arbeidsintensieve en gewaardeerde taak

­publicatie. Uit dat boek scheur je geen bladzijden.

is het beheren van onze natuur, landschappen en

Het is ons gemeenschappelijke erfgoed. Daar ga

cultuurhistorische objecten een taak die geld kost.

je respectvol mee om. Dat koester je. Dat geef je

Overheidssubsidies dekken een groot deel van de

vol trots door aan je kinderen. En alleen daarom

kosten; bij Natuurmonumenten circa een derde.

heeft de overheid, namens alle personages uit

Met het rijk en de provincies is een nieuw Subsidie­

het boek, de verantwoordelijkheid om er goed

stelsel Natuur- en Landschapsbeheer (SNL) g ­ emaakt,

voor te zorgen.

gebaseerd op de standaardkosten die beheerders voor verschillende werkzaamheden maken. Wat Natuur-

Veel waardering

monumenten betreft is dit de ondergrens van de

Natuurbeheerders van allerlei slag – Natuur­

overheidsbijdrage aan het beheer. Met die b ­ odem in

monumenten, Staatsbosbeheer, provinciale land-

de beheervergoeding kunnen wij er ook voor zorgen

schappen, particuliere grondeigenaren, boeren,

dat mensen volop de gelegenheid krijgen om van de

recreatieschappen, waterschappen – zijn dag in dag

natuur te genieten.

uit bezig om een groot aantal hoofdstukken van dat

58

fascinerende boek te onderhouden. En soms lukt

Afstemming verbeteren

het ze ook om een ontbrekende pagina weer in te

Voor zowel overheid als beheerders is het de uit-

voegen. Dat doen ze met veel liefde. En dat doen ze

daging zo efficiënt en dus zo goedkoop mogelijk te

niet alleen: bij die klus krijgen ze de hulp van

­beheren. Een betere afstemming van de administratie-

75.000 vrijwilligers!

ve syste­men zou daarbij al een grote stap voorwaarts

Al die inzet wordt in hoge mate gewaardeerd. Het

zijn. Een eenduidige toepassing van het SNL in alle

aantal bezoeken aan groene gebieden loopt in de

twaalf provincies vermindert eveneens de bureau­

vele tientallen miljoenen per jaar. Het aantal leden

cratische en daarmee financiële last. Maar ook de aan-

en donateurs van natuur- en landschapsorganisaties

koop van de laatste percelen om zo natuurgebieden

ligt al jaren op circa vier miljoen. 95 procent van de

af te ronden, maakt het beheer stukken goedkoper,

Nederlanders vindt natuurbescherming belangrijk

zien we bijvoorbeeld in De Poel. Ook hier geldt dat

en slechts 16 procent wil hierop bezuinigen.

eenvoud loont.

Samenwerken Voor beheerders is het daarnaast zaak te zoeken naar mogelijkheden om hun werk efficiënter en goed­ koper uit te voeren, bijvoorbeeld door samen te werken met boeren en door het beheer uit te besteden in één groot bestek, zoals op Schier­monnikoog en in De Onlanden gebeurt. De ervaringen hiermee zijn zo positief, dat Natuurmonumenten dat in meer van haar gebieden gaat toepassen. Mee betalen Behalve naar de kosten, roept Natuurmonumenten op om te kijken naar de inkomsten. Beheerders ­‘maken’ in alle delen van Nederland prachtige decors die zorgen voor aanzienlijke bedrijvigheid. Of het nu om landschapselementen of om natuur­gebieden van duizenden hectares gaat, al die mensen die ervan genieten genereren omzet. Buitensport­bedrijven, horeca, makelaars, supermarkten et cetera maken allemaal dankbaar gebruik van deze aantrekkelijke decors. Het merkwaardige is dat de decorbouwers door die bedrijven niet betaald worden voor hun prestaties. Het zou toch heel logisch zijn dat een deel van bijvoorbeeld de toeristen­belasting die gemeenten innen, besteed wordt aan het mooi houden van het fenomenale geschiedenisboek dat de titel ‘Nederland’ draagt.

59

2

6

3

4 1

5

60

1

Nationaal Park Veluwezoom, pagina 18

2

Schiermonnikoog, pagina 24

3

De Wieden, pagina 30

4

’s-Gravelandse Buitenplaatsen, pagina 36

5

De Poel, pagina 44

6

De Onlanden, pagina 48

Colofon Natuurmonumenten Noordereinde 60 1243 JJ ‘s-Graveland Postbus 9955 1243 ZS ‘s-Graveland Tel.: (035) 655 99 33 www.natuurmonumenten.nl Inhoud Natuurmonumenten / Paul Smeulders Tekst Natuurmonumenten / Frans Bosscher, Wilco Meijers Eindredactie Natuurmonumenten / Frans Bosscher Beeldredactie Natuurmonumenten / Stefan Claessens Vorm en opmaak SjansenDesign BNO, Bunnik Druk Roto Smeets, Utrecht Beeld Omslag Omslag binnen Pagina 1 Pagina 2 Pagina 4 Pagina 7

Natuurmonumenten / Geurt Besselink KINA / Ben van Bokhoven Natuurmonumenten / Paul Schirnhofer Natuurmonumenten / Andrea Denotti Natuurmonumenten Natuurmonumenten / Andries de la Lande Cremer

Pagina 9 Pagina 10 Pagina 12 Pagina 13 Pagina 14 Pagina 15 Pagina 16 Pagina 18 Pagina 21 Pagina 22 Pagina 24 Pagina 26 Pagina 28 Pagina 29 Pagina 30 Pagina 32 Pagina 35 Pagina 36 Pagina 37 Pagina 38 Pagina 41 Pagina 42 Pagina 44 Pagina 45 Pagina 46 Pagina 47 Pagina 48 Pagina 50 Pagina 51 Pagina 52 Pagina 54 Pagina 55 Pagina 56

Natuurmonumenten / Ferry Siemensma Natuurmonumenten / Andries de la Lande Cremer Natuurmonumenten / Paul van Gaalen Natuurmonumenten / Geurt Besselink Natuurmonumenten / Geurt Besselink Hollandse Hoogte / Joost van den Broek Natuurmonumenten / Mirella Sinnige Natuurmonumenten / Geurt Besselink KINA / Geurt Besselink Natuurmonumenten / Geurt Besselink Buiten-Beeld / Johan van der Wielen Natuurmonumenten / Ruud Poelstra Natuurmonumenten / Andries de la Lande Cremer Natuurmonumenten / Ferry Siemensma Natuurmonumenten / Ruben Smit KINA / Dick Klees Natuurmonumenten / Martin van Lokven Natuurmonumenten / Pauline Joosten Natuurmonumenten / P. Schirnhofer Natuurmonumenten / Ferry Siemensma Natuurmonumenten / Alje Zandt Natuurmonumenten / Andries de la Lande Cremer Natuurmonumenten / Rob Doolaard Natuurmonumenten / Gerrit Schermer Natuurmonumenten / Ed Zijp Natuurmonumenten / Rob Doolaard Natuurmonumenten / Geurt Besselink Natuurmonumenten / Geurt Besselink Natuurmonumenten / Andries de la Lande Cremer Hollandse Hoogte / Flip Franssen Natuurmonumenten / Tim Krooneman Natuurmonumenten / Wim Kluvers Natuurmonumenten / Geurt Besselink