Als eten niet meer vanzelfsprekend is

Als eten niet meer vanzelfsprekend is Adviezen bij voedingsproblemen

mca.nl

Inhoudsopgave

Waarom deze brochure?

3

Het hoofd-/halsteam

4

DEEL 1 KLACHTEN, VOEDINGSPROBLEMEN EN TIPS 1 Slikproblemen

6

2 Verslikken

7

3 Kauwproblemen 4 Pijnlijke mond of keel

9 10

5 Droge mond

11

6 Hinderlijke slijmvorming

13

7 Ruiken en proeven

13

8 Mondverzorging

15

9 Moeilijke stoelgang (obstipatie)

16

10 Waar u nog meer tegenaan kunt lopen

17

DEEL 2 PRAKTISCHE ADVIEZEN EN SUGGESTIES 1

Welke voeding heeft u dagelijks nodig

2 Wat kunt u doen om niet (verder) af te vallen

19 20

3 Gemalen en vloeibaar eten

22

4 De warme maaltijd

23

5 Brood- en papmaaltijden

26

6 Tussendoortjes

27

7 Ook eens lekker makkelijk doen!

28

8 Recepten

30

9 Voor wie meer wil weten

32

10 Notities

35

2

U wordt of bent behandeld voor kanker van de mond of keelholte of van het strottenhoofd. Dit brengt de nodige medische zorg met zich mee, maar heeft ook gevolgen voor uw eetgewoonten. U zult ervaren, dat eten niet (meer) vanzelfsprekend leuk en lekker is. Bepaalde klachten kunnen verdwijnen na de behandeling, maar soms zijn klachten blijvend. Deze brochure is bedoeld als steuntje in de rug bij het vinden van een ander eetpatroon. Onze diëtist zal u hierin graag begeleiden.

Waarom deze brochure?

u helpen bij het leren experimenteren en uitproberen van voedingsmiddelen.

In de tekst komt u ervaringen van

Achterin vindt u een lijst met belangrijke

andere patiënten tegen. Dit betekent

adressen en ruimte om eigen notities te

niet dat u alle klachten zult herkennen.

maken.

Voedingsproblemen verschillen van persoon tot persoon. De ernst van uw

advies

klachten en hoe lang u er last van heeft,

van de diëtist

hangt vooral samen met uw behandeling, de plaats en de grootte van de tumor. In het eerste deel van de brochure laten we mogelijke problemen aan bod komen.

advies

In het tweede deel staan praktische

van de logopedist

adviezen, maaltijdsuggesties, recepten enz. Deze zijn afkomstig van deskundigen zoals onze diëtist, logopedist en mondhygiënist. Aan het symbool ziet u van wie een bepaald advies is.

advies van de mondhygiënist

Voor u is het zaak, om te ontdekken welke tips en adviezen bij u passen. Met deze brochure wil Medisch Centrum Alkmaar 3

Als eten niet meer vanzelfsprekend is

Het hoofd-/halsteam

Voedingsproblemen of onbedoeld gewichtsverlies?

In Medisch Centrum Alkmaar komt

Als u vragen heeft over voeding, of

u onder behandeling van een

problemen met eten, bijvoorbeeld met

multidisciplinair team, bestaand uit een

kauwen of slikken, dan kunt u terecht bij

• kaakchirurg-oncoloog;

onze diëtist. Ook als u onbedoeld afvalt, is

• keel-, neus- en oorarts;

het verstandig om naar de diëtist te gaan.

• radiotherapeut-oncoloog;

Gewichtsverlies is namelijk ongunstig voor

• plastisch chirurg;

uw herstel:

• diëtist;

• u raakt eerder vermoeid,

• mondhygiënist;

• u bent gevoeliger voor infecties,

• case manager.

• u krijgt mogelijk te weinig vitamines en • u verliest spiermassa.

Tijdens uw eerste bezoek aan het spreekuur van het hoofd-/halsteam krijgt

Behandeling en lichamelijke conditie

u een uitgebreid lichamelijk onderzoek.

Uw behandeling kan bestaan uit

Meestal gebeurt dit door de kaakchirurg,

bestraling van de mond- of keelholte

de KNO-arts en de radiotherapeut.

gedurende meerdere weken. Soms is

Zo nodig is ook de plastisch chirurg

de behandeling een combinatie van

aanwezig. De medisch specialisten

bestraling en chemotherapie.

bespreken met elkaar en uiteraard met

In ieder geval hebt u eens per week een

u, welke behandeling nodig is en welke

controleafspraak bij de diëtist. Deze

aanvullende onderzoeken. Zodra u alle

afspraak is op de radiotherapie en wordt

onderzoeken heeft gehad, komt u terug

vlak voor of na uw bestraling gepland. De

op het spreekuur. Aan de hand van de

diëtist houdt in de gaten of u tijdens het

uitslagen bespreekt het team het verdere

hele behandeltraject goed gevoed bent

behandelplan met u.

en blijft.

Als de behandeling achter de rug is, blijft u ook voor de controleafspraken terugkomen bij het hoofd-/halsteam. Het spreekuur is op donderdagochtend.

4

Het belang van mondhygiëne bij

Heeft u andere vragen?

bestraling

Is iets niet helemaal duidelijk?

Door behandeling van het hoofd-/

Bijvoorbeeld over uw klachten, over de

halsgebied loopt u soms meer risico

behandeling, onderzoeken of medicijnen?

op infectie in de mond- of keelholte.

Neem dan contact op met uw case

Daarom krijgt u een afspraak met de

manager. Dit is uw vaste aanspreekpunt

mondhygiënist, voordat u begint aan de

tijdens de hele behandelperiode.

bestralingsperiode. De mondhygiënist informeert u over mogelijke bijwerkingen in de mond en kan uw gebit reinigen als dit nodig is. Tijdens de bestralingsperiode inspecteert de mondhygiënist uw mond elke dag op eventuele bijwerkingen van de bestraling en om u te adviseren. Vlak voor of na de bestraling sprayt de mondhygiënist uw mond met een zoutoplossing. Dit is om de mond te reinigen en taai slijm te verwijderen. Na afloop van de bestralingsperiode blijft u nog een jaar onder controle van de mondhygiënist.

5


DEEL 1 - KLACHTEN EN VOEDINGSPROBLEMEN Problemen met kauwen, slikken en proeven hebben veel gevolgen. Eten is niet (meer) vanzelfsprekend leuk en

Advies van de diëtist

lekker. Na de behandeling verdwijnen de

• Gebruik brood zonder korst met

klachten langzaam. Soms zijn de klachten

smeerbaar beleg (bijvoorbeeld

blijvend. In dit deel worden de mogelijke voedingsproblemen genoemd, voorzien van praktische adviezen.

smeerkaas, smeerworst, jam). • Vervang brood door pap (bijvoorbeeld havermout- of griesmeel-) of door een vloeibaar drinkontbijt. • Kies voor pastagerechten (bijvoorbeeld

1 Slikproblemen

macaroni of spaghetti) met een saus. • Neem in plaats van vlees eens kip, vis of

“Ik had steeds het gevoel dat er een

gebakken/gekookt ei.

brok in mijn keel zat, die ik niet kon

• Gebonden crèmesoepen zijn over het

wegslikken. De huisarts stuurde mij

algemeen zachter en geven minder

gelijk door naar de KNO-arts. Die

problemen dan heldere soepen.

ontdekte een gezwel achter in mijn keel”.

Door de plaats en grootte van de tumor kunt u al slikproblemen hebben voordat u wordt behandeld. Vaak ontstaan de

Advies van de logopedist

slikklachten door beschadiging van het

• Vertel slikproblemen aan de arts of

slijmvlies door bestraling of operatie. Slikklachten na radiotherapie verdwijnen

logopedist. • Een slikonderzoek kan zinvol zijn. Aan

grotendeels of helemaal. De klachten zijn

de hand van dit onderzoek adviseert de

zes weken na de laatste bestraling al een

logopedist u over de consistentie (vaste,

stuk minder.

gemalen of vloeibare vorm) van uw eten.

6

• Er zijn oefeningen om het slikken

Verdikkingsmiddelen

te verbeteren, vraag hiernaar bij de

U kunt vloeistoffen dikker maken door

logopedist.

toevoeging van verdikkingsmiddelen. Een verdikkingsmiddel is eenvoudig in het gebruik, klontert niet en is smaakloos.

2 Verslikken

Met één of meerdere eetlepels verdikkingsmiddel kan bijvoorbeeld koffie

Hoesten vóór, tijdens of na het slikken

net zo dik worden gemaakt als u prettig

is één van de belangrijkste tekenen van

vindt.

verslikken. Dit ontstaat onder andere als u niet goed kunt voelen waar in de mond

Een verdikkingsmiddel kan in alle

het voedsel zich bevindt. Als u uw tong

vloeibare voedingsmiddelen worden

niet goed kunt bewegen heeft u minder

gebruikt. Gemalen gerechten die erg veel

controle over het slikken. Ook kunt u zich

vocht afgeven, zoals gemalen rauwkost,

verslikken wanneer tijdens het slikken de

gekookte waterige groente of appelmoes,

luchtweg niet goed kan worden afgesloten.

worden door toevoeging van een

Verslikken is schadelijk voor de longen, laat

verdikkingsmiddel gladder.

het daarom uw arts of logopedist weten. Er zijn verschillende merken Dunne vloeistoffen (water, thee) en

verdikkingsmiddel op de markt:

kruimelige droge voeding (beschuit)

• Nutilis (Nutricia Nederland BV);

geven dikwijls de meeste klachten.

• Thick and Easy (Fresenius Kabi

Gladde, gebonden voeding (gebonden soep, pap, vla) geeft minder problemen, want die glijdt langzamer van mond naar slokdarm. Door angst voor verslikking bestaat het gevaar dat u te weinig drinkt. Er zijn verschillende poeders op

Nederland BV); • Resource ThickenUp (Nestlé HealthCare Nutrition); • Clinutren Instant Thickener (Nestlé HealthCare Nutrition); • Multi-Thick (Abbott Nutrition).

de markt die dunne vloeistoffen dikker kunnen maken. Over deze zogenaamde verdikkingsmiddelen leest u hieronder meer. 7


Er zijn ook verdikte dranken te koop, verkrijgbaar in verschillende smaken en diktes: • Clinutren Thickened Drink (Nestlé HealthCare Nutrition); • Resource Thickened Drink (Nestlé HealthCare Nutrition).

Advies van de diëtist • Voedingsmiddelen met een gemengde consistentie, zoals soep met vermicelli

Verdikkingsmiddelen en kant-en-klare

en stukjes groente, geven méér

verdikte dranken zijn zonder recept te

kans op verslikken. Kies liever een

verkrijgen via een facilitair bedrijf, bij

gladde (gebonden) soep. U kunt de

een apotheek of thuiszorgwinkel. In de

vulling eventueel fijnmalen met een

meeste gevallen worden deze producten niet vergoed door uw zorgverzekeraar.

keukenmachine/staafmixer. • Probeer uit bij welke etenstemperatuur

Informatie over facilitaire bedrijven kunt u

u zich minder verslikt. Vaak gaan

vinden op pagina 34.

koude gerechten beter. Doe eventueel

Gewone bindmiddelen (bijvoorbeeld allesbinder of maïzena) zijn ook mogelijk,

ijsklontjes in koude dranken. • Pas op met eten en drinken

maar niet bruikbaar voor koude

tegelijkertijd. Slik eerst het eten door en

gerechten. Bij warme gerechten kunnen

neem dan pas een slokje drinken of een

deze bindmiddelen ‘nadikken’ en ze zijn

volgende hap. Neem de tijd om te eten

daardoor lastiger in het gebruik.

of drinken.

Naast de verdikte dranken zijn ook een aantal ‘dik vloeibare’ drinkvoedingen op de markt, in de vorm van een vla/pudding of fruithapje. De diëtist kan u er meer over vertellen. Advies van de logopedist • Zit tijdens eten en drinken rechtop, bij voorkeur aan tafel. • Een achteroverhangend hoofd vergroot 8

de kans op verslikking. Bij gebruik van

hangen in de mond.

een ruime beker of wijd glas hoeft u het

Een ingrijpende operatie in de mond kan

hoofd niet achterover te houden.

dezelfde problemen tot gevolg hebben.

• Zorg dat u niet afgeleid wordt tijdens het slikken, ga ergens zitten waar het

Een slecht gebit maakt kauwen ook

rustig is.

moeilijker, zeker wanneer tanden zijn

• Neem kleine hapjes en slokjes en kauw het eten goed. • Slik bewust en geconcentreerd.

getrokken voor de behandeling en u uw gebit (nog) niet in mag hebben. Meestal wordt dat beter als er een goede prothese is aangemeten. Het kan echter een paar

Wanneer de bovenstaande slik- en hou-

maanden duren voordat dat mogelijk is.

dingsadviezen geen verbetering geven, kan de logopedist een slikonderzoek doen en u aan de hand daarvan tips, adviezen en oefeningen geven.

3 Kauwproblemen

Advies van de diëtist • Gebruik brood zonder korst met

“Na mijn operatie had ik een andere mond gekregen, niets voelde meer hetzelfde. Voor de operatie ging het kau-

smeerbaar beleg (bijvoorbeeld smeerkaas, smeerworst, jam). • Vervang brood door pap (bijvoorbeeld

wen ook niet makkelijk door de tumor,

havermout- of griesmeel-) of door een

maar dat is zo geleidelijk gebeurd dat

vloeibaar drinkontbijt.

het mij niet eens was opgevallen. Nu lijkt het wel of ik opnieuw moet leren eten!”

• Kies zacht vlees, ragout, gestoomde vis of een eigerecht. • Snijd voedsel heel fijn of maal het met een keukenmachine/staafmixer.

Kauwproblemen kunnen ontstaan door

• Ga niet onnodig snel over op een

een tumor in de mond, zeker als de tong

vloeibare voeding want kauwen heeft

of mondbodem is aangetast.

een gunstige invloed op de smaak en

U krijgt dan het gevoel dat het eten blijft

op de speekselproductie. 9


peper, sambal, knoflook, mosterd), zuurkool, koolzuurhoudende dranken, sterk alcoholische dranken, sportdranken, frisdranken, vruchtensappen en fruit; Advies van de logopedist • Oefeningen ter verbetering van de

• zoute producten zoals gerookte vleeswaren (bijvoorbeeld rookvlees),

tong- of kaakfunctie kunnen helpen bij

gerookte vis (bijvoorbeeld paling,

kauwproblemen. Vraag hiernaar bij de

makreel), bouillon, zoutjes, chips,

logopedist.

gezouten pinda´s, zoute drop; • hoge en lage temperatuur van voedingsmiddelen;

4 Pijnlijke mond of keel

• harde voedingsmiddelen zoals noten, hard gebakken gerechten en harde

“Je wilt alles doen om weer beter te

korsten.

worden, dus ook gezond eten. Ik nam daarom elke ochtend een glas verse sinaasappelsap. Al na een week bestraling sloegen de vlammen me uit. Ik wist niet dat sinaasappelsap zo scherp kon zijn”.

Door bestraling wordt het slijmvlies


geïrriteerd op de plekken waar u

• Minder zure dranken zijn: karnemelk,

bestraald wordt. Ook wonden na een

yoghurtdranken, koffie en

operatie kunnen uw mond gevoelig

groentesappen.

maken. Wanneer eten en drinken

• Niet zure dranken zijn: melkdranken

erg pijnlijk is kan de arts pijnstillende

(bijvoorbeeld volle melk of

medicijnen voorschrijven.

chocolademelk), koffie verkeerd, thee,

Pijn kan toenemen door:

limonade, water en bouillon.

• scherpe en zure voedingsmiddelen zoals pittige specerijen (bijvoorbeeld 10

• Fruit en vruchtensap worden verzacht door toevoeging van een melkproduct,

bijv. vla met fruit of een milkshake van

5 Droge mond

roomijs met vruchtensap. • IJskoude dranken geven soms

“Hoeveel ik ook drink, mijn mond is met-

verlichting omdat ze verdovend werken,

een weer droog. Gek word ik ervan. Pra-

bijv. ijswater, ijsschaafsel, ijsthee, room-

ten gaat ook moeilijker. Je moet steeds

en waterijs.

je mond nat maken. Ik moet er maar mee

• Warme gerechten en dranken geven op kamertemperatuur de minste last.

leren leven, zeggen ze. Dus daar ga ik weer met mijn verstuivertje op zak”.

• Groene kruiden (dille, peterselie, kervel, tijm en waterkers) geven meestal geen klachten. • Krokante voedingsmiddelen en harde

De mond wordt vochtig gehouden door speeksel. Speeksel maakt de mond

korsten worden zachter door ze in melk,

schoon. U produceert ongeveer 0,5 tot

bouillon of soep te dopen.

0,75 liter speeksel per dag. Normaal

• Misschien moet u (tijdelijk) overgaan

gesproken is het dun, waterig en vloeibaar.

op gemalen of vloeibare voeding (zie deel 2, pagina 19).

Speekselklieren die niet meer of onvoldoende werken veroorzaken taai en draderig speeksel. Het gevolg hiervan is een hinderlijk droge mond. Praten en eten zijn lastig. Het eten blijft als een droge, moeilijk weg te werken massa in de mond hangen. Drinkvocht is noodzakelijk om het eten weg te spoelen.

Advies van de mondhygiënist

Een droge mond kan een tijdelijk, maar

Goede mondverzorging voorkomt

ook een blijvend probleem zijn. Als

verergering van de klachten (zie pagina 12).

een groot deel van de speekselklieren bestraald is geweest, bestaat de kans dat de klachten nooit meer helemaal weggaan. Dan is kunstspeeksel misschien iets voor u. 11


Kunstspeeksel

Tips om gemakkelijker te eten met

Er bestaan verschillende soorten

een droge mond:

kunstspeeksel. De werking ervan is

• Neem bij iedere hap iets te drinken, dus

kort; een kwartier tot een half uur. Sommige mensen hebben er baat bij, andere weer niet. In bepaalde situaties kan het prettig zijn kunstspeeksel te gebruiken, bijvoorbeeld tijdens een lang telefoongesprek of ‘s nachts. Als u de mond vlak voor het slapen gaan sprayt, ontstaat een beschermend laagje. Dit vermindert uitdroging van de slijmvliezen gedurende de nacht. Kunstspeeksel is zonder recept verkrijgbaar bij de

spoel het eten met vocht weg. • Gebruik veel jus of saus bij de warme maaltijd. • Probeer eens macaroni, ragout, maaltijdsoep of een slaatje. • Besmeer brood met smeuïg beleg (zie pagina 26) en veel boter/margarine. • Pap zoals havermout-, bloem- of griesmeelpap of drinkontbijt kunnen brood vervangen. • Kies ook eens voor ontbijtproducten

apotheek. Bijvoorbeeld Biotène Oral

als muesli of cornflakes met yoghurt of

Balance Gel of Dentaid Xeros Mondspray.

melk.


Advies van de mondhygiënist

Wanneer de speekselklieren onvoldoende

• Sprayen met (zout)water werkt

werken kunt u ze stimuleren door ergens

verfrissend. Een verstuiver is te koop bij

op te kauwen of te zuigen:

de drogist of apotheek.

• friszure producten zoals tomaat,

• Goede mondverzorging is belangrijk

komkommer, augurk, ananas, appel en

omdat de kans op ontstekingen en

uitjes in zuur;

tandbederf bij een droge mond groter

• (suikervrije) kauwgom;

is. Spoel de mond daarom zorgvuldig,

• ijsblokjes, waterijs, zuurtjes of

na het gebruik van suikerrijke of zure

pepermunt (eventueel suikervrij). 12

producten.

6 Hinderlijke slijmvorming

Taai slijm Speeksel kan ook dik, taai en draderig

Kanker van de mond en keelholte en de

worden: taai slijm. Soms lijkt het een

behandeling daarvan, kunnen hinderlijke

’spinnenweb’ in de keel, waar niets langs

slijmvorming veroorzaken. Veel mensen

kan. Dit taaie slijm moet u ophoesten

hebben het idee dat de slijmklachten na

en verwijderen met een tissue of een

gebruik van melk en suikerrijke producten

(zachte) tandenborstel. Er is heel weinig

toenemen. Zoete melkproducten (gewone

te doen tegen dit vervelende slijm.

melk) laten een plakkerig gevoel in de

Probeer uw mond schoon te houden.

mond achter. Dit wordt als slijmerig

De mondhygiënist kan u er meer over

ervaren, maar er wordt niet daadwerkelijk

vertellen. Soms helpen medicijnen.

meer slijm geproduceerd. Voeding is

Vraag ernaar bij uw arts.

nooit de oorzaak van extra slijmvorming. Advies van de diëtist

7 Ruiken en proeven

Probeer of de volgende tips het slijm minder hinderlijk maken.

“Vervolgens kwamen er 35

• Spoel de mond met zout water,

bestralingen. Daarbij verloor ik niet

(koolzuurhoudend) mineraalwater,

alleen die woekering in mijn keel, maar

water met citroensap of oud bruin

tevens mijn goede humeur. Voedsel

(soms kan dit een prikkend gevoel

ging smaken en ruiken als modder”.

geven; probeer dan een van de andere tips). • Gebruik ijsblokjes of ijswater.

Als u niet goed kunt ruiken dan proeft

• Zure melkproducten zoals karnemelk

u het eten ook minder, net als bij een

en (drink)yoghurt geven een minder

verstopte neus. Door de tumor en de be-

plakkerig gevoel.

handeling daarvan kunnen reuk en smaak

• Sojaproducten (sojamelk en sojatoetjes) kunnen melkproducten vervangen. • Probeer friszure producten als ananas,

achteruitgaan of veranderen. Hierdoor smaakt het eten niet meer zoals u gewend bent. Bepaalde voedingsmiddelen kun-

augurk, komkommer, zilveruitjes, appel

nen gaan tegenstaan. Soms smaakt iets

en tomaat.

zouter, zoeter, flauwer of gewoon anders 13


dan vroeger. Een droge mond en taai speeksel kunnen ook de smaak beïnvloe-

worden vaak goed gewaardeerd. • Probeer eens neutraal smakende

den. Speeksel heeft namelijk een belang-

voedingsmiddelen als pasta (macaroni,

rijke taak bij het proeven van voeding. In

spaghetti, lasagne), rijst of pap.

speeksel zitten stofjes die de smaakstof-

• Staat vlees bij de warme maaltijd tegen?

fen in de voeding oplossen waardoor

Vervang dit door vis, (koude) kip, een

de smaakpapillen op de tong ze kunnen

vleesvervanger zoals tofu of tempeh,

waarnemen.

vleeswaren (carpaccio, rosbief of andere vleeswaren), kaas of een eigerecht. • Het is éxtra belangrijk dat het eten er aantrekkelijk uitziet. • Een vieze smaak in de mond wordt soms veroorzaakt door te weinig drinken. • Een goede mondverzorging kan

Advies van de diëtist • Houd er rekening mee dat klachten per dag kunnen wisselen; wat vandaag niet

(tijdelijk) de vieze smaak verminderen. • Soms smaakt niets. In zo’n geval is het beste om “met verstand” te eten.

lekker is, smaakt morgen misschien wel. • Probeer veel verschillende producten uit. Gerechten die u vroeger niet zo

“We drinken koffie. Gezellig, maar ik

lekker vond waardeert u nu misschien

proef niets. Voorlopig hou ik mezelf

wel.

gewoon voor wat ik eet en drink; ‘Dat is

• Neem van alles een hapje of een slokje, pas dan weet u of het echt (niet) smaakt. • Temperatuur beïnvloedt de smaak. Kijk op welke temperatuur gerechten het beste smaken. Koude gerechten hebben een minder sterke smaak dan warme. • Fris smakende voedingsmiddelen, zoals yoghurt, komkommer, salade of haring 14

peen met uien’, ‘Dat is koffie of brood met kaas’. Ik denk de smaak erbij. Je moet tenslotte blijven eten, toch?”

Minder ruiken na verwijdering van

8 Mondverzorging

het strottenhoofd Ademen door de neus is niet mogelijk

Goede mondverzorging houdt de mond

als het strottenhoofd is verwijderd. Dit

schoon en fris. Bovendien vermindert

gebeurt bij mensen met een tumor in de

het de kans op problemen met het

buurt van de stembanden. Het ademen

mondslijmvlies en het tandvlees. Daarom

gaat dan door een opening in de hals,

een aantal algemene opmerkingen.

ook wel tracheastoma genoemd. Wanneer iemand niet meer via de neus ademt,

Tandbederf

vermindert of verdwijnt de reuk. De smaak

Gaatjes ontstaan door zuren die het gebit

neemt daardoor ook af, omdat reuk en

aantasten. Iedere keer als u eet vormen

smaak samengaan.

zich zuren in de mond. De mond kan deze zuren onschadelijk maken, maar dat kost tijd, zeker als er sprake is van een droge mond. Spoelen na iedere maaltijd helpt de vorming van zuren tegen te gaan. Als u dikwijls iets (tussendoor) eet is het beter ook vaker te poetsen of te spoelen.

Advies van de logopedist • U kunt uw smaak verbeteren door

Radiotherapie en mondverzorging

goed te kauwen. Dit brengt veel

Na bestraling van de mond- en keelholte

voedseldeeltjes achter op de tong.

kan de functie van de speekselklieren

Hierdoor kan de geur van het eten zich

achteruitgaan met als gevolg een droge

verspreiden in mond- en keelholte en

mond. Een droge mond vergroot de

kunt u beter proeven.

kans op tandbederf. Ter bescherming

• Door bepaalde technieken toe te

van het gebit maakt de tandarts of

passen kunt u soms uw reukvermogen

mondhygiënist fluoridekappen voor de

verbeteren. Raadpleeg hiervoor uw

boven- en onderkaak. Deze worden vanaf

logopedist.

de eerste bestralingsdag gebruikt, tot minstens twee jaar na de bestraling en soms levenslang. Dit is afhankelijk van de hoeveelheid speeksel die u aanmaakt. 15


De volgende adviezen zijn algemeen en

Om het slijmvlies te beschermen is het

kunnen per persoon verschillen. Vraag

beter géén prothese te dragen tijdens

ernaar bij de arts en mondhygiënist in uw

de bestralingsperiode. Indien de kaak

ziekenhuis.

(deels) is meebestraald is het zelfs beter hiermee te wachten tot enige weken na

Mondverzorging en eigen gebit

de bestraling.

• Poets 2 tot 3 maal per dag met een zachte tandenborstel en

Om uitdroging te voorkomen kunt u

fluoridetandpasta.

mondhoeken en lippen insmeren met

• Reinig 1 keer per dag met flossdraad of

een neutrale lippenbalsem bijvoorbeeld

tandenstokers de ruimtes tussen tanden

vaseline. Uit hygiënisch oogpunt heeft een

en kiezen.

tube lippenbalsem de voorkeur.

• Spoel 3 tot 8 keer per dag de mond met een zoutoplossing (bijvoorbeeld na ieder eetmoment). Een zoutoplossing

9 Moeilijke stoelgang (obstipatie)

is eenvoudig zelf te maken door 2 theelepels keukenzout op te lossen in

De meest voorkomende oorzaken van

een halve liter (lauw) kraanwater.

obstipatie zijn:

• Gebruik op advies van tandarts of mondhygiënist fluoridekappen.

• te weinig voedingsvezels; • te weinig drinkvocht.

Mondverzorging en gebitsprothese

Met vloeibare voeding krijgt u al gauw

• Reinig 2 tot 3 maal per dag de prothese

minder vezels binnen. En als u te weinig

met neutrale, vloeibare zeep en een

drinkt droogt het lichaam uit, dus wordt

harde protheseborstel.

de ontlasting ook harder.

• Reinig 1 keer per dag het prothesebakje en verschoon de bewaarvloeistof. • Spoel voor gebruik de prothese onder de kraan af. • Spoel 3 tot 8 keer per dag de mond met een zoutoplossing.

Minder lichaamsbeweging, bijvoorbeeld door vermoeidheid, kan ook obstipatie veroorzaken. Sommige pijnstillers hebben obstipatie als bijwerking. In dat geval schrijft de arts vaak een laxeermiddel voor.

16

Nutricia, Benefiber van Novartis; verkrijgbaar bij de apotheek, dit wordt niet vergoed); - vruchtendrank met extra vezels; - abrikozen- en pruimenmoes; Advies van de diëtist • Gebruik per dag 1,5 tot 2 liter drinkvocht. Dat zijn 12-15 kopjes. Als u uitsluitend vloeibare voeding gebruikt, dient u minimaal 2 liter vocht per dag te gebruiken. • U kunt controleren of u voldoende

- vruchtenmoes, geraspt fruit, vruchtensap met vruchtvlees; - peulvruchtensoepen (erwtensoep, bruine bonensoep). • Pruimensiropen, zoals Roosvicee Laxo® of Karvan Laxo®, hebben een laxerende werking.

vocht gebruikt door dit eens een dag bij te houden. Zet een maatbeker op het aanrecht en giet voor elk glas of elke

10 Waar u nog meer tegenaan kunt lopen

beker dezelfde inhoud aan water in de maatbeker. • Controleer de kleur van de urine: hoe lichter, hoe beter. • De volgende voedingsmiddelen bevatten veel voedingsvezels:

Liever niet uit eten? Als het eten veel beperkingen kent is de menukaart in een restaurant al gauw niet toereikend. Uit eten gaan is daardoor niet meer zo vanzelfsprekend.

- volkorenbrood, ontbijtkoek, volkoren beschuit; - pap (bijvoorbeeld havermoutpap, bloempap, Bambix®, Brinta®); - volkoren ontbijtproducten (muesli, cruesli, All Bran®); - drinkontbijt (Goedemorgen drinkontbijt®, Fruit Ontbijt®); - vezelpoeder, op te lossen in warme

U kunt vragen of de kok het vlees zacht gebakken en de groente extra gaar serveert. Ook kunt u de kok van tevoren inlichten, zodat in overleg een aangepast menu kan worden samengesteld. In een restaurant beschikt de kok meestal over voldoende apparatuur om te malen en te mixen.

en koude dranken of gerechten (Stimulance Multi Fibre Mix® van 17


Minder sociale contacten?

Lotgenotencontact

Samen eten, samen praten. Het zijn

Praten met iemand die uit eigen ervaring

belangrijke sociale momenten. Maar wat

weet en voelt wat u doormaakt, kan

als u alleen langzaam kunt eten? Of als

een belangrijke steun zijn. Via een

er speeksel uit uw mond loopt, of dat

patiëntenvereniging kunt u in contact

u last heeft van opboeren? Wanneer u

komen met lotgenoten. Voor adressen zie

contacten gaat vermijden kunt u zich

pagina 33.

eenzaam gaan voelen. En dat terwijl u de steun van familie, vrienden en kennissen juist goed kunt gebruiken. Probeer over uw ervaringen en mogelijke onzekerheid of schaamte te praten. Op die manier kan men er rekening mee houden en hoeft u niemand uit de weg te gaan. Maak gebruik van ondersteuning Als dit nodig is, kunnen wij u helpen uw problemen bespreekbaar te maken. Medisch Centrum Alkmaar heeft maatschappelijk werkers, sociaal verpleegkundigen en geestelijk verzorgers. Bij hen kunt u altijd terecht met vragen op praktisch en emotioneel gebied. Uw casemanager kan u doorverwijzen naar de oncologisch wijkverpleegkundige.

18

DEEL 2 – P RAKTISCHE ADVIEZEN EN

1 Welke voeding heeft u dagelijks nodig

SUGGESTIES “Straks komt de diëtiste want ik eet te U maakt en eet nu andere maaltijden dan

weinig. Terwijl ik voor mijn gevoel de

u gewend bent. Misschien vraagt u zich

hele dag aan het eten ben. Ik weeg nu

af of u wel voldoende voedingsstoffen

46 kg en dat was voor de operatie een

binnen krijgt. Dit hoofdstuk geeft

stuk meer.”

antwoorden en adviezen om uw voeding aan te passen aan uw mogelijkheden van

In het onderstaande schema staan de

kauwen en slikken.

voedingsstoffen die u dagelijks minimaal nodig heeft.

Voedingsmiddelen

Voor gemalen voeding dagelijkse hoeveelheden:

Voor vloeibare voeding dagelijkse hoeveelheden:

vocht (koffie, soep, melk e.d.)

1,5-2 liter

2 liter

melk en melkproducten

2-3 bekers

3-5 bekers

(smeer) kaas

1-2 plakken (20-40 gram)

-

(zachte) vleeswaren

1-2 plakken (15-30 gram)

-

(gemalen) vlees, vis, kip of ei

100 gram (rauw gewogen)

100-125 gram (rauw gewogen)

(gemalen) groente

3-4 opscheplepels

3-4 opscheplepels

vruchten(moes) of sap

2 schaaltjes/bekers

2 schaaltjes/bekers

brood zonder korst óf graanproducten (havermout, muesli, griesmeel e.d.)

tenminste 5 sneetjes

-

-

verwerkt in 3 porties pap

aardappelpuree of vervanging (peulvruchten, pasta of rijst)

tenminste 3 opscheplepels

tenminste 3 opscheplepels

boter, margarine

tenminste 30 gram

tenminste 30 gram 19


De exacte hoeveelheid verschilt per

dat uw eetlust afneemt, bijvoorbeeld door

persoon. Met de diëtist kunt u een voor u

smaakverlies, spanningen, vermoeidheid

haalbaar dagmenu samenstellen.

of pijn. Soms bent u ook langer bezig met

Als eten moeite kost is het lastig alle

eten.

voedingsstoffen binnen te krijgen. De

Wanneer u minder eet en drinkt dan uw

voedingswaarde vermindert namelijk als

lichaam nodig heeft, valt u af. Daarom

u meer vocht aan het eten toevoegt. Dat

is het belangrijk om bij te houden of

betekent, dat u er meer van moet eten.

uw gewicht stijgt of daalt. Weegt u zich daarom eenmaal per week, op een vast

In eerste instantie is het belangrijk om

moment van de dag. Als u afvalt, is het

voldoende energie (calorieën/joules) te

belangrijk om samen met de diëtist te

gebruiken. Als uw gewicht constant blijft

kijken hoe u dit kunt veranderen.

is dat meestal een teken dat u voldoende binnen krijgt. Naast energie zijn eiwitten (bouwstoffen), vocht, vitaminen en mineralen nodig voor een sneller herstel na uw behandeling. Advies van de diëtist 2 Wat u kunt doen om niet (verder) af te vallen

Verhoging van de hoeveelheid energie (calorieën/joules) in de voeding: • Eet vaker kleine porties per dag, bijv.

“De diëtist is langs geweest en heeft mij

elke 2 uur iets.

allerlei adviezen gegeven. Voorlopig zit

• Pas op voor producten die wel een vol

ik nu aan het krachtvoer met extra ener-

gevoel geven maar geen of weinig

gie zodat ik er weer wat beter tegen kan.”

calorieën leveren, zoals bouillon, koffie, thee (zonder suiker en melk) fruit en rauwkost.

Gewichtsverlies voor of tijdens een behandeling is niet wenselijk. Uw conditie lijdt er onder en het kan langer duren voor u herstelt. Toch is het goed denkbaar 20

• Kies volvette producten, zoals volle melk en volle yoghurt. • Besmeer brood dik met boter of margarine en gebruik een ruime portie beleg.

• Worstsoorten, paté, salami, (smeer)kaas

Er zijn veel soorten drinkvoeding en

en zachte Franse kaassoorten leveren

dieetpoeders in diverse zoete smaken op

veel energie.

basis van melk, yoghurt of vruchtensap.

• Voeg suiker toe aan thee, koffie, yoghurt en pap. • Gebruik producten die veel

Daarnaast zijn er ook enkele hartige varianten verkrijgbaar zoals Nutridrink Soup® (Nutricia Nederland BV) en

suiker bevatten, zoals limonade,

Resource Soup® (Nestlé HealthCare

vruchtensappen, drinkyoghurt of

Nutrition). Drinkvoeding is verkrijgbaar

chocolademelk.

bij uw apotheek, de thuiszorgwinkel of via

• Voeg boter of room toe aan

een facilitair bedrijf.

aardappelpuree, groenten en pap. • Verwerk ongeklopte slagroom, crème

Samen met de diëtist kunt u bepalen

fraîche of zure room in pap, vla, yoghurt,

welke drinkvoeding voor u het

vruchtenmoes, soep, sauzen en koffie.

meest geschikt is. De diëtist kan een

• Kies vettere vlees en vissoorten, zoals

aanvraag voor vergoeding indienen

saucijsjes, schouderkarbonade, worst,

bij uw zorgverzekeraar, in principe

doorregen runderlappen, speklappen,

wordt drinkvoeding bij (dreigende)

paling, haring of makreel met een vette

ondervoeding vergoed.

jus of saus erbij. Sondevoeding Drinkvoeding voor medisch gebruik Lukt het desondanks niet om op gewicht

“Omdat eten niet meer lukte kreeg ik zo’n

te blijven dan kunnen drinkvoeding en/

slangetje door mijn neus voor voeding. Ik

of dieetpoeders zinvol zijn. Deze worden

had er erg tegenop gezien. Uiteindelijk

meestal als aanvulling gebruikt op wat u

was het een opluchting. Ik hoefde mezelf

eet en drinkt.

niet meer te pijnigen met eten, maar kreeg alles ongemerkt binnen!”

Eet of drinkt u verder niets dan heeft u minimaal zes tot zeven flesjes volledige drinkvoeding nodig. Op die manier krijgt

Als eten niet meer gaat kunt u (tijdelijk)

u toch alle voedingsstoffen en energie die

op een kunstmatige manier toch voeding

u nodig heeft.

binnenkrijgen. Deze vloeibare complete 21


voeding wordt sondevoeding genoemd

Maal het eten pas na de bereiding, dan

omdat het via een slangetje (sonde) wordt

blijft de smaak beter behouden.

gegeven. Dit slangetje loopt meestal via

Afhankelijk van uw klachten, kunt u

de neus naar de maag of wordt soms via

het eten fijn of grof malen. Hoe langer

de buikwand rechtstreeks in de maag

u iets maalt met een keukenmachine

geplaatst. Een groot voordeel van deze

of staafmixer, hoe fijner het wordt. Is

zogenoemde PEG-sonde is, dat het

gepureerd eten nog te dik en compact

mond- en keelgebied wordt ontzien.

dan kunt u dit verdunnen tot het vloeibaar

De voedingsweg wordt als het ware

wordt. U kunt het beste zelf uitproberen

omgeleid. Soms krijgt u voorafgaand aan

welke dikte u het beste bevalt.

de behandeling al een PEG-sonde, ook als er nog geen voedingsproblemen zijn.

Handige hulpmiddelen Een elektrische keukenhulp is handig en

“Ik wil goed eten! Maar die vloeibare

tijdsbesparend als u voor langere tijd eten

hap ziet er niet uit. Gelukkig valt de

moet malen of vloeibaar maken.

smaak me mee, dat komt misschien

• Staafmixers malen het eten uitstekend

omdat ik minder goed kan proeven dan

fijn. Staafmixers kunnen goed

normaal”.

1-persoons porties malen en nemen weinig ruimte in beslag en zijn goedkoper dan keukenmachines. • Een keukenmachine kan meestal alles:

3 Gemalen en vloeibaar eten

kloppen, mengen, fijn malen, kneden,

Als kauwen en slikken moeilijk gaat, is

snijden, raspen, hakken en soms ook

een oplossing om het eten te malen of

persen. Er zijn kleine keukenmachines

vloeibaar te maken. Gemalen eten is wat

verkrijgbaar speciaal voor de kleinere

grof, zoals stamppot. U hoeft niet meer te

porties.

kauwen, maar u moet nog wel een beetje

• Met een roer- of maaltijdzeef kan eten

kunnen slikken omdat het eten vrij dik en

met de hand worden gemalen. Niet

compact is. In principe kan elke maaltijd

alles gaat gemakkelijk door de roerzeef.

gemalen worden, maar dit is niet altijd

Bij vlees blijven korreltjes achter. Het is

nodig. Vaak is het al voldoende om alleen

een goedkope oplossing.

het vlees of vezelige groenten te malen. 22

Maaltijden aantrekkelijk maken

4 De warme maaltijd

Gemalen en vloeibare maaltijden zien er al snel hetzelfde uit. Voedingsmiddelen

In de Hollandse keuken is het gebruikelijk

zijn moeilijker te herkennen. Als u minder

om één keer per dag warm te eten. Als u

of geen smaak meer heeft, is het des te

alleen vloeibare (vooral zoete) voeding

belangrijker om maaltijden aantrekkelijk

gebruikt, is een warme maaltijd een

te maken en voor afwisseling te zorgen.

welkome afwisseling. Wij adviseren u

• Geef kleur aan de maaltijden. Vis en

om meerdere keren per dag een warme

aardappelpuree zien er met tomaten-

maaltijd of maaltijdsoep te gebruiken. Dit

of paprikasaus en groene groente

kan ook vloeibare of gemalen voeding

aantrekkelijker uit. Of roer groene

zijn. Bijvoorbeeld omdat u problemen

kruiden (bieslook, dille, peterselie,

heeft met slikken en kauwen, of omdat een

selderie) door de aardappelpuree.

dergelijke maaltijd minder vermoeiend

• Wissel van etenstemperatuur,

is. Onderstaand een overzicht met tips

bijvoorbeeld warme pap gevolgd door

en suggesties voor de verschillende

een beker koude yoghurtdrank of

onderdelen van een warme maaltijd.

warme soep gevolgd door een ijsje. • Wissel hartig en zoet af, bijvoorbeeld

Soep

een korstloze boterham met ragout en

Het gemakkelijke van soep is dat het

een schaaltje vla toe.

al vloeibaar is. Is de vulling toch nog te

• Gebruik kruiden en specerijen als u nog smaak heeft en uw keel dit verdraagt.

grof, zeef dan de soep, maal de vulling en voeg die weer toe of gebruik een

• Maal de maaltijdonderdelen apart

staafmixer. Soep kan een warme maaltijd

en schep ze afzonderlijk op het

niet vervangen. Het is minder voedzaam

bord. Hierdoor kunt u de smaak van

omdat het veel water bevat. Dit geldt nog

de verschillende onderdelen beter

meer voor bouillon. Bouillon bevat slechts

proeven. Bovendien ziet een bord eten

zout en smaakstoffen uit groente en vlees.

er zo weer eens anders uit.

De vulling is wat de soep voedzaam

• Zorg voor een gezellig gedekte tafel en bijvoorbeeld een achtergrondmuziekje.

maakt. Hoe meer (gemalen) vulling, des te voedzamer de soep!

23


Mixvoeding

Vlees, vis, kip, ei, vegetarische producten

Dit is een vloeibare ‘alles in één maaltijd’;

Bereidingstips:

een soort maaltijdsoep. Apart koken is

• Bak het vlees niet te hard.

niet nodig, het moet nog wel worden

• Voeg bij het malen van vlees vocht

gemalen.

(jus, saus, bouillon) toe, anders is het te

Mixvoeding wordt in vijf stappen bereid:

droog.

1. Kook of bereid alle onderdelen op de gebruikelijke wijze. 2. Maal de droogste maaltijdonderdelen,

• Fijn gemalen vlees wordt compact/stijf, zodat het alleen weg te krijgen is met veel jus of saus.

zoals vlees, kip, vis, vegetarische vleesvervanger met een beetje jus,

Suggesties:

boter, saus of bouillon.

• Vettere vleessoorten zijn zachter

3. Doe de groente erbij.

(worst, half om half gehakt, doorregen

4. Stamp de aardappels (puree maken

varkensvlees, rollade).

met melk, boter, room) voordat u ze bij het mengsel doet. Niet te lang fijn malen, want dan worden de aardappels ‘lijmerig’.

• Alle vissoorten zijn geschikt, gestoofd of zacht gebakken. • Zalm of tonijn uit blik wordt smeuïg met tomatensaus of mayonaise.

5. Voeg ten slotte vocht toe: bouillon, jus, melk, room, groentenat, tomatensap of

In plaats van vlees en vis:

groentesap, tot het de gewenste dikte

• roerei of omelet;

heeft.

• ragout of kroket; • Franse kaas, roomkaas of geraspte kaas

In principe kunt u alle combinaties, die u

door de groente of de aardappelpuree;

gewend bent, op deze manier bereiden.

• vegetarische producten (tahoe, tempeh,

Hierover nu meer informatie.

Quorn®). Jus, saus Alle soorten (zelfgemaakt of kant-en-klaar) jus en saus zijn geschikt te gebruiken. De dikte kunt u naar smaak aanpassen.

24

Aardappelen, pasta, peulvruchten

Groente

Bereidingstips:

Bereidingstips:

• Aardappels kunnen geprakt worden

• Groente goed gaar koken.

en met extra veel jus smeuïg gemaakt worden. • Aardappelpuree maakt u door

• Een klontje boter en/of groentesausje toevoegen. • Waterige groente binden met

aardappels fijn te stampen of door

allesbinder, maïzena, een bloempapje

een roerzeef te malen. Vervolgens een

of saus uit een pakje.

klontje boter/margarine en (volle) melk toevoegen totdat het de gewenste dikte heeft. Aardappels worden snel ‘lijmerig’ als je ze in een keukenmachine mixt. • Macaroni of andere deegwaren zijn vaak glad en minder droog waardoor ze gemakkelijk naar binnen glijden.

• Vezelige groentes als doperwten, maïs, champignons, asperges en bleekselderij. • Goed fijn snijden of malen en met veel saus eten. • Rauwkost is hard, en daardoor minder geschikt.

Deegwaren zijn minder geschikt om fijn te malen omdat ze ‘lijmerig’ worden. • In plaats van rijst te malen kunt u

Suggesties: • Zachte groentesoorten zijn: andijvie,

rijstebloem nemen. U mengt dit met

bloemkool, broccoli, koolsoorten,

hete bouillon (koken is niet nodig).

sperziebonen, spinazie, witlof,

• Bonen en andere peulvruchten kunnen goed worden gemalen.

worteltjes. • Groente vervangen door stoofpeertjes of -appeltjes.

25


5 Brood- en papmaaltijden

Broodbeleg Enkele suggesties:

Als brood eten lastig is, kunt u om te

• smeerkaas, zachte roomkaas (eventueel

beginnen de korstjes verwijderen of

met kruiden, knoflook of ananas), jonge

zachtere broodsoorten kiezen. Is het

kaas, paté, smeerworst, cornedbeef,

brood te droog, dan kan het helpen om

zult, filet américain

bij iedere hap een slok drinken te nemen. Soms lukt brood eten in de ochtend niet, maar later op de dag wel. Als u brood helemaal niet weg kunt krijgen, dan

• zalm-, huzaren-, ham-prei-, kip-kerrie- en eislaatje (eventueel malen) • pindakaas, jam, chocopasta, honing, stroop, groente- en sandwichspread

krijgt u het advies om over te stappen op

• (zacht) fruit of fruitmoes

vloeibare voeding.

• (vette) vis: makreel, paling, haring, vis uit

Broodmaaltijden

• smeuïg roerei of omelet

Bereidingstips:

• ragout

blik, (zacht) gebakken vis

• brood weken (dit kan ook met beleg) in soep/bouillon of groenten-/tomatensap • broodpap: brood weken in warme

Pap, vla en yoghurt als alternatief voor brood

melk, suiker en boter toevoegen. U kunt

Bereidingstips:

dit geheel ook malen

• muesli of andere ontbijtproducten

• wentelteefjes: 1 ei klutsen, kopje melk toevoegen en mengen, hierin (witte) boterham weken, in koekenpan bakken met klontje margarine/boter

weken in melk of yoghurt (evt. nog malen). • zemelen toegevoegd aan vla of yoghurt; deze zuivelproducten bevatten van zichzelf geen vezels en kunnen om

Enkele suggesties:

die reden brood niet vervangen.

• zachte broodvarianten: zachte bolletjes, croissant, Cracottes®, cake,

Enkele suggesties:

kleuterbiscuits, donut, bagel

• pap van grove graansoorten

• beschuit (eventueel in de thee/koffie/ melk dopen) • verkruimelde crackers en matses 26

(havermout, gort, rijst); in de supermarkt zijn deze ook in kant en klare varianten verkrijgbaar

• gladde pap van maïzena, rijstebloem, custard of bloem • griesmeel en instant graanmengels

Drinken Er is een grote variatie aan vruchtensappen en melkproducten.

(Bambix®, Brinta®) zijn niet helemaal

Probeer uit welke u het beste bevalt.

glad

Andere mogelijkheden: bouillon,

• kant en klare pap en pudding

soep, groentesappen, limonade, fris-

• vla, (vruchten) yoghurt en kwark in

en sportdranken, diverse thee- en

verschillende smaken, eventueel met

koffiesoorten.

vruchtenmoes

Stop of matig het gebruik van alcohol.

• drinkontbijt of fruitontbijt

Dit vergroot namelijk de kans op het ontstaan van een nieuwe tumor van de mond of keelholte.

6 Tussendoortjes Fruit “Ik at nooit tussendoor, je wordt anders

Zacht fruit is vaak makkelijker weg te

zo dik. Nu moet ik van de diëtist vaker

slikken. Zachte fruitsoorten zijn: aardbei,

op een dag wat eten, wel zes tot zeven

banaan, framboos, kiwi, mango, meloen,

keer! Het lijkt of ik de hele dag aan het

nectarine, peer, perzik, pruim.

eten ben…”

Fruit uit blik is meestal zachter dan vers fruit. Mandarijntjes en kersen uit blik zijn ook zacht. Fruit kan prima worden

Even belangrijk als de hoofdmaaltijden

gemalen, geraspt of geperst. Ook kunt u

zijn de tussendoortjes. Zes tot zeven

gebruik maken van een sapcentrifuge.

keer op een dag iets eten maakt dat u voldoende binnen krijgt. Dit is

Zoete tussendoortjes

zeker nodig als u vloeibare (minder

• cake (eventueel besmeerd met

voedzame) voeding gebruikt, of als u bij de hoofdmaaltijden minder eet dan u

roomboter en/of wat slagroom); • gebak; zachte varianten zijn taart

gewend bent.

van zacht deeg (slagroom, mokka),

Naast de suggesties uit hoofdstuk 4

kwarkgebak, soesje, roombroodje,

en 5 vindt u hier een opsomming van mogelijke tussendoortjes.

moorkop; • koek; zachte varianten zijn mergpijpjes, 27


ontbijtkoek, eierkoek, kleuterbiscuits,

7 Ook eens lekker makkelijk doen!

lange vingers, biscuitjes, gevulde koek. Koekjes kunt u zacht maken door ze in

“In het weekend kook ik zelf. Door de

een drank te dopen;

week eet ik twee dagen bij mijn zoon.

• snoep; zachte varianten zijn schuimpjes,

De andere drie dagen doe ik lekker

tumtum, spek, negerzoenen,

makkelijk: iets uit de diepvries of een

yoghurtgums, marsepein, chocolade en

potje. Zo heb ik toch wat variatie en

bonbons met zachte vulling;

houd ik tijd over voor leuke dingen”.

• ijs. Hartige tussendoortjes

Gerechten op voorraad

• toastje (of stukje zacht brood) met paté,

Het bereiden van maaltijden is vrij

smeerkaas, (lever)worst, Franse kaas,

bewerkelijk. Misschien heeft u niet altijd

roomkaas, slaatje, tartaar, filet americain,

de energie of de tijd om lang in de keuken

haring, paling;

staan. Daarom is het handig om grotere

• slaatje; bijvoorbeeld huzaren-, tonijn-, ei-, kip- of zalmsalade; • hartige snacks, bijvoorbeeld kaassoufflé, kroket, gehaktbal, frikadel, hotdog, saté;

porties klaar te maken. De extra porties van de warme maaltijden, maaltijdsoepen, vruchtenmoes en milkshakes kunt u in de koelkast bewaren of invriezen.

• saucijzen-, kaas- of worstenbroodje;

Opwarmen gaat eenvoudig in de

• stukje kaas uit het vuistje, eventueel

magnetron, maar ook in een pannetje.

gerold in een plakje zachte vleeswaar

Vloeibare gerechten kunt u direct in

(worst, ham);

een pan doen. Vastere (gemalen of

• zoutjes, zachte varianten: Chipito’s®, Nibbit®, kroepoek; • gebakken vis, bijvoorbeeld een

gepureerde) voeding kunt u beter ‘au bain Marie’ (in een pannetje met heet water) verwarmen.

lekkerbekje, schol, stukjes kibbeling (met saus).

Makkelijke, ‘snel klaar’ maaltijden en producten Uw maaltijden zijn sneller klaar met producten uit blik of pot en producten uit de diepvries. De voedingswaarde

28

is praktisch gelijk aan die van verse

en havermoutpap.

producten. Alleen het vitamine C gehalte

• Drinkvoeding, zie pagina 27.

uit groente uit blik of pot is iets lager.

• Milkshakes, kant-en-klaar en bij de

U kunt dat compenseren door extra fruit/ vruchtensap te nemen. Er zijn steeds meer

snackbar. • Drinkontbijt zie, pagina 27.

kant-en-klaar producten die ook prima een (tussen)maaltijd kunnen vervangen.

Kant en klare (mix)maaltijden • Tafeltje Dekje, meer informatie

Enkele suggesties:

hierover kunt u krijgen via de

• Gebruik voeding uit blik, pot of

thuiszorgorganisatie in uw woonplaats,

diepvries, zoals groente, ragout, sauzen, vlees, vis. • Maaltijdsoep uit blik, zoals bonen- of erwtensoep kunt u eventueel zeven en de vulling fijn malen. • Warme maaltijd uit de koeling van de supermarkt (eventueel zelf nog malen). • Potjes baby- en peuterfruit en (kleuter)

op internet of in de Gouden Gids. • Sommige cateringbedrijven leveren aangepaste maaltijden. • U kunt met een restaurant bij u in de buurt afspraken maken over bezorg- of afhaalmaaltijden. • Via een facilitair bedrijf (zie pagina 34 zijn poedervormige complete

maaltijden. Deze maaltijden zijn

mixmaaltijden verkrijgbaar in

zonder zout en andere smaakmakers

verschillende smaken. Resource Mix HP

bereid, die kunt u dus zelf naar smaak

(Nestlé HealthCare Nutrition) smaken:

toevoegen.

‘Kip met Worteltjes’, ‘Rundvlees met

• Maaltijden kunt u verdunnen met bouillon. • Aardappelpuree uit een pakje.

Groenten’, ‘Ei Provençale’, ‘Gemengde Groenten’, ‘Kalfsvlees à la Jardinière’, en ‘Groentemix met Vis’.

• Kaasfondue uit een pakje met stukjes brood en gekookte groente (bijv. bloemkool, broccoli, wortel, witlof). • Kant en klare salades (huzaren, zalm enz.), eventueel fijn malen en smeuïg maken met extra mayonaise/slasaus. • Kant en klare griesmeel-, rijstebloem29


8 Recepten

Milkshake 200 ml melk of karnemelk

De volgende recepten zijn uitgekozen,

2 bolletjes roomijs

omdat ze in het algemeen eenvoudig

vruchtenmoes of -sap

klaar te maken zijn en makkelijk te slikken.

- Alle ingrediënten door elkaar mixen met

Daarnaast is er gelet op smaak.

staafmixer of keukenmachine.

Alle recepten zijn berekend op twee

U kunt variëren door verschillende

porties.

smaken ijs of fruitsoorten uit te proberen.

Zoete recepten, koud

Zoete recepten, warm

Perendrank

“Glühwein” (4 glazen)

100 g peren uit blik

1000 ml rode druivensap

100 g stukjes geschilde komkommer

500 ml appelsap

100 ml yoghurt

20 ml frambozen limonadesiroop

honing

kaneelstokje

- Peren en komkommer mixen met

in stukjes gesneden sinaasappel

staafmixer of keukenmachine. - Al roerend de yoghurt toevoegen. - Naar smaak honing toevoegen. Peer kan vervangen worden door verse

vanillestokje - Doe alle ingrediënten bij elkaar en laat ze inkoken tot de helft. - Eventueel licht binden met maïzena.

meloen. Vruchtenmoes Wintercocktail

200 g perziken of abrikozen uit blik;

100 ml vanillevla

200 ml rode bessen- of druivensap.

100 ml chocolademelk

- Verwarm de ingrediënten.

100 ml appelsap

- Mix ze door elkaar.

speculaaskruiden - Vla, chocolademelk, appelsap door elkaar mengen.

Hartige recepten, warm Gerookte zalm soep

-N aar smaak speculaaskruiden toevoegen.

500 ml groentebouillon

- Koud serveren (smaakt naar vloeibare

100 g gerookte zalmfilet

speculaas). 30

100 g stukjes geschilde komkommer

dragon

Kippensoep

scheutje room

500 ml groentebouillon

- groentebouillon met in stukjes gesneden

100 g gerookte kipfilet in stukjes

zalm en komkommer met de dragon 20 minuten zachtjes koken - daarna het geheel zeven en de bouillon opvangen - het gezeefde met een beetje bouillon mixen met staafmixer of keukenmachine

100 g g eschilde komkommer in stukjes gesneden 1 theelepel Franse mosterd honing een scheutje room Provençaalse kruiden

- zout en room naar smaak toevoegen

- Groentebouillon met gerookte kipfilet en

- eventueel bouillon toevoegen om de

komkommer met de kruiden 20 minuten

gewenste dikte te krijgen Restant bouillon kan bewaard worden voor drinkbouillon. Gerookte zalm kan vervangen worden door gerookte palingfilet.

zachtjes koken. - Daarna het geheel zeven en de bouillon opvangen. - Het gezeefde met een beetje bouillon mixen met staafmixer of keukenmachine. - Honing, mosterd, room en zout naar

Tomatensaus 200 g gepelde tomaten (blik) 50 g ui

smaak toevoegen. - Eventueel bouillon toevoegen tot de gewenste dikte.

100 g in stukjes gesneden wortel

Restant bouillon kan bewaard worden

50 g gehakt

voor drinkbouillon.

200 ml bouillon Italiaanse kruiden

Hartige recepten, koud

- Gehakt in pan rul bakken.

Tomaten-bleekselderijdrank

- Uitje mee fruiten.

200 ml tomatensap

-T omaten en Italiaanse kruiden toevoegen.

1 klein blikje bleekselderij

- Wortel en bouillon erbij doen en 20

2 lepels zachte roomkaas

minuten zachtjes koken. - Alles door elkaar mengen en zout naar smaak toevoegen. Smaakt lekker bij rijst of spaghetti.

worcestersaus - Bleekselderij pureren met de roomkaas. - Tomatensap toevoegen. - Op smaak maken met worcestersaus. 31


Asperge-hammousse

9 Voor wie meer wil weten

100 g asperges uit blik met vocht 75 g fijn gesneden ham

Brochures en boeken

100 g zachte roomkaas

Voor wie meer wil weten over

gemalen foelie en zout

(behandeling van) kanker van de mond of

- Asperges met vocht en ham 5 minuten

keelholte zijn er verschillende brochures

zachtjes koken. - Het geheel met de zachte roomkaas mixen. - Eventueel zout en foelie naar smaak toevoegen. Lekker als borrelhapje, op een toastje of

en boeken verkrijgbaar: • Kanker van de mond of keelholte • Strottenhoofdkanker • Voeding bij kanker • Chemotherapie • Radiotherapie

stukje (stok)brood, of zo met een lepeltje. Deze brochures zijn uitgaven van de Eiersalade

Nederlandse Kankerbestrijding/KWF en

2 hardgekookte eieren

zijn te bestellen via hun gratis Hulp- en

1/4 zachte appel

Informatielijn, telefoonnummer 0800-022

1 plak ham (20 gram)

66 22 (24 uur per dag), of op de website:

1 eetlepel mayonaise

www.kwfkankerbestrijding.nl, onder

1 eetlepel yoghurt

‘Bestellen’ en vervolgens ‘Particulieren’.

(gedroogde) peterselie zout en peper

Als eten even moeilijk is

- Prak de eieren fijn.

T. Spierings, 2008, uitgeverij Caplan

- Snijd de appel fijn.

Books, ISBN 9087240406

- Het plakje ham versnipperen.

Kookboek met recepten voor calorierijke

- Alle ingrediënten vermengen.

hapjes, soepen, salades, lunch, smoothies,

- Eventueel op smaak brengen met zout

hoofdgerechten, vegetarische gerechten,

en peper.

desserts en menu’s. De recepten zijn ingedeeld naar zachte consistentie (gemalen) en (glad) vloeibaar.

32

Gezond eten rond chemotherapie

bij wie strottenhoofd/stembanden

J. van Mil, 2009, uitgeverij Inmerc,

verwijderd zijn. Het secretariaat is te

ISBN 906611648X

bereiken via:

Kookboek van het jaar 2009 in de

Postbus 13, 3500 AA Utrecht

categorie ‘Beste initiatief’. Met informatie

Tel. 030-2321483 (op werkdagen van

over voeding bij kanker, handige tips en

10.30-16.00 uur) of kijk op de website:

vele recepten van verschillende textuur,

www.nsvg.nfk.nl.

temperatuur en smaak. KWF Kanker Infolijn van de Nederlandse Hoofd- en halszaken; kanker in het hoofd-

Kankerbestrijding/ KWF: 0800-0226622

en halsgebied

(gratis), voor patiënten en hun naasten

A.M. de Bruine, 2007, uitgeverij SWP,

met vragen over kanker (op werkdagen

ISBN 9066658894

van 9.00-18.00 uur).Ook kunt u op de

Boek voor patiënten en iedereen die

website www.kwfkankerbestrijding.nl via

geconfronteerd wordt met hoofd-

‘Contact’ een e-mail sturen als u vragen

halstumoren. Onder andere over

heeft.

behandelmethoden en consequenties van behandeling.

Integraal Kankercentrum in uw regio. In Nederland zijn negen Integrale

Adressen en telefoonnummers

Kankercentra (IKC’s). Deze centra bieden

Stichting Klankbord

ondersteuning aan hulpverleners en

is een contactgroep voor patiënten met

patiëntenorganisaties in hun regio.

kanker in het hoofd/halsgebied. Het

Sommige IKC’s organiseren ook

secretariaat is te bereiken via:

activiteiten voor patiënten. Zo bieden

Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk

de centra in Amsterdam, Leiden en

Telefoonnummer 033-2473464 (tijdens

Maastricht voorlichting via een speciale

kantooruren) of kijk op de website:

informatietelefoon.

www.stichtingklankbord.nl.

Telefoonnummers kunt u opvragen via de Vereniging van Integrale Kankercentra

Nederlandse Stichting Voor

030-2343780.

Gelaryngectomeerden (NSVG) is een patiëntenvereniging voor mensen 33


Facilitaire bedrijven

De diëtist in uw ziekenhuis:

Deze bedrijven leveren drinkvoeding en sondevoeding met toebehoren bij u

Naam diëtist:

thuis. Vaak kunt u verschillende merken drinkvoeding uitproberen. De meeste

.........................................................................................................

zorgverzekeraars hebben contract met de facilitaire bedrijven hieronder, wat inhoudt

Telefoonnummer:

dat u drinkvoeding (of sondevoeding) met een machtiging van diëtist of arts vergoed

.........................................................................................................

krijgt. • Sorgente (tel. 030-6346262 of

Datum:

www.sorgente.nl) • MediqTefa (tel. 0348-495700 of www.tefa.nl) • Medizorg (tel. 030-2804271 of www.medizorg.nl) • Farmadomo (tel. 088-3276370 of www.farmadomo.com)

34

.........................................................................................................

Notities ...............................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................

Colofon Redactie: afdeling diëtetiek MCA (De tekst is gebaseerd op een uitgave van het Integraal Kankercentrum Amsterdam (IKA)

afdeling marketing & communicatie

Oplage: 100 / 1e druk Vormgeving:

Beeldgroep MCA

Druk: Ricoh Artikelnummer: 152657 / 2012.07

Op alle behandelingen in MCA zijn de algemene voorwaarden van MCA van toepassing, zie www.mca.nl of vraag bij de balie van patiëntenvoorlichting 35

Medisch Centrum Alkmaar Wilhelminalaan 12 1815 JD Alkmaar T (072) 548 44 44 mca.nl/dietetiek

mca.nl

Als eten niet meer vanzelfsprekend is

Recommend Documents