bodige zaa k. De feiten van 'Tsjernobyl' hebben ons, me-

I

N Ij

c

II U .....J .....J

-c

IZ5~

RmAmONtH

~

' Ee n jaar na Tsjernobkl' vormt het thema van deze publieatie. Om lering te tre ken uit fouten , gemaakt in het verleden, heeft het zin om teru~ te blikken op die beklemmende ~ebe urtenis in april 1 86. Voorwaarde daarbij is, dat de eite n goed op een rijtje worden gezet. En dat is I)ecies wat we beogen met deze J ublicat ie. ie feiten wo rden geresenteer van uit ee n kriti sche visie o p het fen omeen e rne nergie, en dat is geen overbodige zaa k. De feiten van 'Tsjernobyl' hebben o ns, menen we te mogen vaststellen, méér gelijk ge~even dan de 'objec tieve' overheidsinstanties d ie dergeljj e ke rn ra mpen voor onmogelijk hield en of de ka ns daa rop bagat elliseerden. Het is altijd pijnlijk o m je eigen gelijk zelf te moeten co nstate ren. Helaas mogen we een d ergelijke co nstatering niet verwachten van ee n regering d ie d e indru k wekt eigen l ~ te willen d oorgaan met UItbreidin g van kernenergie. at geldt ook voor de elektriciteitsmaatscha ppije n e n adv ies- en onderzoeksinstituten als KEMA, TNO en G ezondheidsraad. Binn en deze organen hui st een versto ktheid die ons met schrik doet afvral en welke vol~ende ramp nog moet plaats vinden voor at het geloof in e rne ne~le wordt afgezworen . Vlak na e ramp in Tsjern obyl en vlak voo r de verkiezinMen (mei '86+ heeft de regering beslot en o m de beoordem~ van de sjernobyl-gebeur te nisse n tot to etssteen te ma en voor de besluitvorming ove r de bouw van nieuwe kerncentrales in on s land. In het voorjaar van 198 8 hoopt men deze kwestie in het ka rlement aan de o rde te stellen. Ook dat is een belangrij c red en o m dit T~ ern obyl-marcazine uit te brenge n. Wij willen zekerhei dat onze ino rma tie over Tsjernobyl e n d e Ned erlandse kernenergieplannen ee n breed pub liek bereikt. Daarmee willen we voorkomen dat de kernen er~i e-disc ussi e o pnieuw o ndergesneeuwd raakt door aller ei officiële geruststelIcnde rapporten, waa rvoor o ngetwijfeld kosten noch moeite gespaard zullen worden. Dit magazine wil het spits afbijten van een nieuwe maatscha ppelijke d iscussieronde over de veiligheid en wenselijkheld van kernenergie. Deze bijdrage aa n de parlementaire d iscussie in 1988 word t verzo nden naar ee n gro ot aantal led en van parl em entaire o rgane n. Uw volksver tegenwoordiger is dus ee n gewaarschuwd mens. Wij hopen dat de aa ngedragen feiten e n denkbeelden een onontkoomba re rol zullen sgelen in de bes luitvo rming over kernenergie. Want het ese f dat ee n kernramp in Nederland (of vlak over d e grens) een ca tastrofe bet ekent voo r ons land, staat als een paal boven water. Wij zullen dan met I~e handen staa n, en vaststellen dat er niets \ teregeld. n eigenlijk valt er ook niet zo veel te regelen. at zijn de voordelen van kernen e rgie, en wat zijn d ie ons waard? De inh oud van dit Tsjernobyl-m agazine is!censzins ee n voll edi~ ove rzicht van alle g,roblem en ron kernenergie. Zo vin t u e r niets in over e gevo lgen van uraniumwinnin g (in Namibië, Niger, Verenigd e Sta ten), de verspreid infl van kernwapens via de kernen ergietechnologie, de sne Ie kweekreactor in Kalk ar, de opwerkingsfabrieken in Cap La Hague en Sellafield (Windscale). Als u d e laatsteteagina o mslaa t, moet u niet denken dat wij aan het ein e van ons Latijn zijn. Tussen de regels staa t op elke pagina 'wordt vervo lgd'.

COlO fON

T5JERNOBYL-MAGAZINE is een speciale uitgave van

energietijdschrift 'allicht' in het kad er va n EEN JAAR NA T5J ERNOBYL.

redacti e Thijs Be lge n . Wim Combrink . Herman Damveld. Wim Kersten . Ben Ko eleman. Puk van Meegeren.

eindredactie

allicht z etwe rk Sckwadraar. De n Bo sch lay out

scavu rti, Den Bosch drukwer k E.M. de Jo ng. Baarle N assau

STICHTIN G ALLICHT ze t zich in voor ee n demo cratisch. m ens- en milieuvriendelijk energiebeleid. STICHTIN G f O NDS MILIEU· VRIENDELIJK ENERGIEBELEID verz amelt gelden die wo rden aangewe nd om pro jecten te o nderste unen die energiebe sparing en to epassing van milieuvriendelijke

e nergiebronnen be vordere n.

Ove rname van te kst me t bron verm elding is toegestaan. VOO I " overname van illustraties en foto s graag ee rst contact me t de re dactie . Re d ac tie A llicht . Post bus 8107. 5004 GC T ilbur g. t eI. : 01]·]51 5] 5 Oplage van de ze uitgave: 25.000

ISSN 0168-]748

foto oms lag. L tn dehJk Steunp unt

Natuur - en Mlheu Edocatie. Amsterd am

--11"-[( RAMP Technici van de Tsjemobylkerncentrale w ilden een proef doen. schakelden het veiligheidssysteem uit, negeerden diverse voorschriften en veroorzaakten een enorme calamiteit met continentale gevolgen. De anatomie van een catastrofe vanaf

L

Een jaar na Tsjernobyl

4 8

De onmogelijke ramp Tsjernobyl is ook voor Europa nog niet voorbij

De Nederlandse improvisati e

ONVOORBERBO Op de fall out was niemand voorbereid zodat er driftig geïmproviseerd moest worden. De generale repetitie voor het ergst denkbare ongeval met een kerncent rale in eigen land? De discussie over de 'bronterm' is nog steeds niet beëindigd, en gaat een nieuwe ronde in. Vanaf

12

Nederlandse regering is voorbarig met veiligheidsnormen

14

Rampenplannen vormen grootste ramp

IJ

Goede Raad is duur

10

Tien jaar wachten op een beetje geld

11

Initiatiefvoorstel op komst

18

Boeren tegen kernenergie?

m

Om niet te vergeten: Harrisburg

20

Grensgevallen

21

Radioactiviteit

24 Sluiting Dodewaard en

BORSSELE OP SLOT

Borssele betaalbaar

De Tsjernobyl-gebeurtenis vraagt om maatregelen in de vorm van sluiting van de bestaande Nederlandse kerncentrales. Sluiting van Dodewaard en Borssele is betaalbaar. Zie

26 Onvoldoende voor Borssele

GENOEG AlTERNATIEVEN

21

Opslag radioactief afval onder de grond

30

Radioactieve afvalbak in Borssele

31 Economie, energie en milieu

Het licht gaat niet uit zonder kernenergie. Decentrale elektriciteitsopwekkingen energiebesparing vormen een haalbaar alternatief voor de huidige stroomvoorziening. Schoon, veilig, betaalbaar, milieuvriendelijk én honderdduizenden nieuwe arbeidsplaatsen. Vanaf PAGINA34

Pro deo energie

De economie van het alternatief Activiteiten Adressen Even geduld a.u.b,

-_\

PERSONEEL WAS OVERMOEDIG Bij VEILIGHEIDSPROEF

DE ONMOGELIJI(E

In de nacht van 25 op 26 april werd de veiligheid van één van de vier kerncentrales biJ het Russische Tsjernobyl onderzocht. De technici deden een proef, waarbij ze de voorschriften niet naleefden en het ene veiligheidssysteem na het andere uitschakelden. Het gevolg was dat de centrale explodeerde en een heel continent radioactief besmet werd. Honderdduizenden mensen werden geëvacueerd, maar toch zullen in Rusland 6.000 tot 120.000 doden vallen. Het waren vooral menselijkefouten die tot de ramp leidden. Omdat zulke fouten in ~een enkele risico-analyse voorkomen is Tsjernobyl' een ramp die eigenlijk niet kon gebeuren . loop Boe, publiCiSt

over ker nenergie

J_ _

Iedereen heefi wel iets gehoord van de ge· beurtenissen in Tsjemobyl. Om te voorkomen dat het in het vergeetboek raakt, volgt hier een beknopte samenvalling. Alleen de hoofdpunten zullen worden behandeld; hoe kon hetongeluk geheuren;hoeveel radioacti· viteit kwam ervrij enwat zijn inRusland de gevolgen.

nes geleid om elektriciteit optewekken enhet water gaal terug naar dekoelbuizen. De kern isomhuld dooreen dikke laag beton, die alleen dekoelbuizen doorlaat. Het grafiet fungeert als remstof (moderator) voor de neutronen, die anders een te hoge snelheid hebben om uraniumatomen te spliiten, De voornaamste verschillen met lichrwaterreac· toren zijn het gebruik van grafiel als moderaVan de ongeveer vijfiig Russische kerneen- tor in plaats van water, en het grote aanlal trales zijn er 18 lichtwaterreactoren, nel als koelbuizen. hel merendeel van deWeslerse centrales, en 25 zijn grafietreactoren. wals die bij T*rnobyl. De hoofdkenmerken daarvan zijn: de kern bestaal uit een gigantische blok grafiel Veiligheidssystemen van 2500ton. waar doorheen 1693 splijtstof· uitgeschakeld slavenlopen enongeveer tweehonderd regelslaven.Ze zijn omhuld door koelbuizen, waar Het ongeluk kon gebeuren doordal een proef water doorheen wordt gepompt, dat door de werd gedaan terverhoging van deveiligheid. hitte indekern overgaat ineen stoom-water- Het personeel van decentrale was overmoemengsel. Dil mengsel stroomt naar vier grote dig doordat bij eenzelfde proef van een jaar stoomsfscheiders;destoom wordt naar turbi· eerderniets was misgegaan, alwas hel gewen-

ste resultaat niel bereikt. Men wilde vaststellen ofdeturbine bij totale stroomuilva1lang genoeg stroom kon leveren om dekoelpompen aan te drijven, lot het noodstroomsysteem opgang kwam. Daartoe moest dereactorop een vijfde van zijn vermogen draaien en dat wilde deze keer niet goed lukken. Nu werd deene foul nadeandere gemaakt. Niemand stoorde zich aan de voorschrilten. niemand zag het gevaar. De zes hootdoorzaken lagen vooral inmenselijkdouten. 1. De regelstaven waarmee de reactor kan worden stilgelegd. werden verder uit de kern gehaald dan devoorseluiften toestenden. 2.Hel reaclorvermogen daalde tntonder het veilige niveau. De kern werd hierdoor instabiel; deproef had numoelen eindigen. 3. Om het vermogen op te voeren werd een extra koelwaterpomp aangezet. Door deIe sterke afkoeling nam dedruk endaarmee het vermogen echter juist af. Normaal

RAMP

koelwater veranderde op slagin stoom, de koelbuizenbarsttenook enbraken afdoordat bet betondeksel van bonderd Ion door de druk werd opgetild. Door de boge temperatuur reageerde bet metaal van de buizen met bet water, ondervorming van waterstof. Dit explodeerde toen er lucht bij kwam en dat wasdetweede explosie. Brandende brokstukkenvlogen deluchtinen veroorzaakten meer dan dertigbranden, onder andere op bet dak van reactor 3. Die brand werd gelukkig op tijdgeblust. anders wasbet nog veel erger geweest.

Radioactieve lozingen Door de explosies zijn grote hoeveelbeden radioactiviteit geloosd.Erzijnvierlozingsperioden teonderscheiden (zie grafiek], Opde eerste dag kwam ongeveereen kwart van de totale lozingen vrij. Deze pluim bereikte een hoogte van 1500 meter.Devier dagen erna liep deuitstootterug via zes tot drie

20 •

11.~

....

.

'"

,

•

,.

..

komt bij lage druk een afschakelsysteem in werking, maar om door te kunnen gaan met deproef zette men dat uit. Nog meer pompen werden aangezet om de druk te verhogen. 4. Het automalisdJe stopsysteem werd uitgeschakeld om tevoorkomen dat de reactor zicbzelf zou stilleggen. 5. De systemen die moeten voorkomen dat bet watemiveau teveel daalt en de kerntemperatuur te boog wordt. werden ook uitgezet. 6. Tenslotte werd bet noodkoelsysteem uitgeschakeld, omdat bel anders tijdens de proefsteeds aan zou slaan. Dit was deergste fout. Geen enkel automatisch systeem kon dereactornu nog stoppen.

Explosie

foto: ANPJTASS

Het personeel badde reactornu eindelijkop bet gewenste niveau, de proef kon beginnen. De stoomleiding naar deturbine werd afgesloten, zodat gemeten kon worden boelang deze uit zichzelfstoom kon leveren. Het was 01.23 uur, belbegin van 26 april Het vermogenvan deractor begon nuonverwachttestijgen. De chef gaf opdracht tot een noodstop met bandbediening, waarbij alle regelstaven dekern inwordenbewogen.Omdat diezover mogelijk waren opgetrokken duurde dat even. Te lang, enintussen ging een schok door bet belegebouw: deeerste explosie. Het vermogen wasinenkele seconden toegenomen van een vijfdetot meer dan honderd maal bet volle vermogen van duizend Megawatt. De druk in desplijtstofstaven nam zo sterk toe dat ze barstten endesplijtstof inzeer kleine deelties inbet koelwater terecht kwam. Hel

"

28

1111111.11111111 :ze 30

1

1111 1111

a

•

s

miljoen Curie (Ci) per dag. Van I tnt4 mei, UitstooC: radioac· dederde lozingsperiode, trad ereen plotse- tleve stoffen In mnjoenen Curie linge,onverldaardestijgingop,lOt twaalf mil- (a). joen Ci op4 mei. Daarna daalde de uitstoot scherp.Voor 5mei werd100.000Civermeld. (Voor dejuiste proporties: inHarrisburg zou intotaal 60.000 Ci zijn vrijgekomen). Volgens een Russisch blad brak erop23 mei voor de tweede maal brand uit. waarvan bet blusseneen volledagduurde.Een olieopslagplaats werd bedreigd. Het isniet bekend ofde brand lot extra lozingen heeft geleid. Vaak werd bericht dat delozingen waren gestopt, onder andere op6juni. Pas rond 10 december,toendereactor geheel inbeton was gegoten, bielden ze echt op. De vierde lozingsperiode duurde dus ruim zeven maanden. De radioactiviteit van deeerste lozing kwam grotendeels inbet buitenland tereebt, doorde grote boogtedie depluim bereikteen doordat bet droog bleef.De lokale bevolking bleefge- _ _~I spaard voor fataal hoge doses, maar nu on-

dervinden de Samen in Noord-Scandinavie de gevolgen. Door degeringe hoogte van delatere lozingen kwam een groter deel inRusland terecht. Voonl zwaardere stollen als pluioeiura kwamen merendeels nietverder dan Wit-Rusland ende0eIJai0e. Binnen dertig kilometer van T~emobyl werden dedosislimieten bij droog, winderig weer alleen alten gevolge van plutonium overschreden. Volgens een Amerikaanse studie zijn eruit decentrale bij T~er naby! meer laogIeveode splijtingsprodukteo vrijgekomen dan bij alle kernwapeoproeveo.

Oe evacuatie Pas na 36 uur werden de eerste mensen die binnen tien kilometer afstand van decentrale woonden, geëvacueerd. De evacuatienorm. werd gelegd bij het momenI dat de meoseo aan 25 tot 75 Rem sttaIingsbelasting blootstooden. De eerstedagwerd die norm niet bereikt, doonIat de eerste lozingsgolf overwaaide. De dag erna steeg het sttaIingsoiveau heel snel envan twee lOl vijf uur" middags werden 45.000 meoseo met bussen weggevoerd. De volgende dagen volgden deovetige 90.000 meoseo Uit dedertig-kilometerzooe.

StralillJSslachtOffers SlraIiog vanaf vierhonderd Rem isdodelijk. Voor zover bekend zijn er lOl nutoe veertig doden geteld. Deze mensen liepen doses op van 600 lot 1600 Rem. Nog ongeveer dui· zend anderen raakten gewond; de meesten van hen hadden brandwonden door sttaIing. Zij stonden bloot aan straling van honderd tot zeshonderd Rem. Dankzij deintensieve verzorging bleven zij inleven. Acute sttaIingsversdlijnselen als haaruitval treden al op rood een sttaIingsbelasting van honderd Rem. Tot in Gamel, op hooderdveertig kilometer afstand,werd ditwaargenomen. Door de trage evacuatie ontvingen en-

Dat deevacuatie zolang duurde kan komen doortrage besluitvorming, het ontbreken van rampenplannen ofhel hanteren van dehoge evacuatienonn van 75 Rem. Volgens de Nederlandse Gezondheidsraad isevacuatie buiten een twintig-kilometenone nimmernodig.

Nog weer later.eind mei beginjuni, werdenin Wit-Rusland hele '!reken (met vijftig dorpen) ontruimd totop tweehonderd kilomeler van T~ernobyL Meer dan zestigduizend kinderen uit dit gebied gingen naar vakantiekampen, moeders met kinderen totdrie jaar kregen het advies tevertrekken. Zelfs het gebied rond Minsk, op driehonderd kilometer, werd lotgevarenzone verklaard. In Kiev en andere grote steden werden dekinderen vervroegd met vakantie gestuurd. In totaal zijn minstens 300.000 mensen geêvacueerd, plus een onbekend aantal die vrijwillig zijn vertrokken. Hoeveel er intussen zijn teruggekeerd isniet bekend.

kele honderdduizenden mensen doses lOl honderd Rem. De besmetting vindt plaats door straling op dehuid, doorinadeoting van besmette luchl en dOOI besmet voedsel en drinkwater. Drinkwater- en voedselbesmetting probeert men nu te verminderen. Er zijn onderandere honderden kilometers dijken en dammen aangelegd ennieuwe bronnengeslagen. Kiev, dat zijn drinkwater uit het zwaar besmette stuwmeer ten zuiden van Tsernobyl betrok, kreeg pas injuni debeschikking over andere bronnen. Het oogsten enmelken in dezwaarst getrof· fen gebieden schijnt normaal tezijn doorgegaan, behalve in de dertig-kilometerzone. Men wil daar de komende jaren zaaigoed, veevoer en gewassen verbouwen die weinig radioactiviteit opnemen. Een groot deel van het meest besmette gebied ismoerassig ener wordt gevreesd dat de vOOJjaarsregens veel radioactiviteit in de rivieren en meren zuIlen spoelen. De Zwarte Zeezal vermoedelijk de

toppositie als radioactiefste zee overnemen van deIerse Zee. De landbouwgewassen zuIlen nog tientallen jaren Cesium opnemen. De bossen sdlijneo het zwaarst getroffen; door bosbranden is veel radioactiviteit weer indeludll gekomen. Op de zeer lange termijn zijn dedoorplutonium besmette gebieden het gevaarlijkst: dat heeft een halfwaardetijd van 24.000 jaar. Weliswaar wordt van 26.000 vierkante kilo-

Tot in Gomel, op honderd· veertig kilometer afstand, werden arote stIlIIingsversdlijnselen ~nomen , meter de toplaag afgegraven, maar het besmette gebied ~ veel groter. Het toekomstig aantalslachtoflers wordt heel verschillend ingeschat: van6.000tot 120.000 doden. Die onzekerheid zit hem indeschatting van de sttaIing die de mensen de komende zeventig jaar oplopen en deschatting van de daardoor toegenomen sterftekans. Over zeventigjaar weten we meer. De geneti
Kosten enorm onderschat De officiêle Russische kostenraming lig! bij ongeveer acht miljard gulden. Dat kan niet anders dan een enorme ooderschatting zijn. Kijken we alleen naar de volgende punten, dan komen we al op veertien tOl twintig mn· jan! gulden:

foto: ANPITASS

Bestrijding van de ramp indeeerste weken (een balf miljard gulden); vervanging van de vernielde reactor (vier miljard); evacuatie, huisvesting,vervangend werk/inkomen voor 300.000 mensen gedurende een balf jaar of langer (vijflot tien miljard); medische zorg en levenslange controle, metingen van voedsel en water, veertig jaar lang (één tot twee miljard); inbeton gieten van reactor 3,ontsmetten van overige reactoren. inzet personeel

(één miljard). Daar komen nog bij dekosten voor ontsmettingsmaatregelen indewijdere omgeving,afgraven enopslaan van 26.000 vierkante kilometer toplaag, aanleg van dijken endammen en nieuwe watervoorzieningen en bet aanbrengen van een kunststof- enasfaltlaag op hel meest besmerte gebied (twee miljard gul, den). De schade door verloren gegane oogsten in

De genetische schade zal pas na enkele generaties duidelijk worden. Een heel volk als

De Russische autoriteiten zien dal anders: Kernenergie is veilig en op economische gronden onmisbaar. Bovendien bebben ze in alle centrales maatregelen genomen om een ramp tevoorkomen en indetoekomst volgen meer verbeteringen. Een maatregel waarover men liever zwijgt, is bet inzetten van tienduizenden militaire reservisten en geronselden bij het ontsmetten van de getroffen gebieden. Deze mensen moelen daar een halfjaar werken. Populairis dal niet. In Kiev iseen speciale kliniek met zeshonderd bedden gebouwd ter behandeling van eventuele stralingsgevallen, Veel mensen proberen onder het werk bij Tsjernobyl uit tekomen. door contracten te tekenen om zeven jaar inSiberië te werken.

De weerstand inRusland legen kernenergie groeit. Ook in regeringskringen lijkt 'her1986 en de jaren daarna op een gebiedvan overweging van kernenergie overwogen' Ie duizend vierkante kilometer engederfde ex- worden. port· en toerisme-inkomsten bedraagt een balf miljard gulden. Toch iets geleerd...?

Reactoren weer in bedrijf

Tlldens haar z.wan-

lichamelijke afwiJ-

gerschap heeft de moeder van dit ke -

kingen vertoonden. foto: ANPfTASS

nijntJe gras gegeten, dat radioactief be-o

smet was ten gevolge van het

on-

geluk. Ze bracht drie jongen ter w&reld. die allen

himiddelsisde rampreactor(nummer4) geheel in beton gegoten. In hoeverre en voor hoelang dat effectief zal zijn is niet bekend. De reactoren 1en 2zijnindeherfst1986weer inbedrijf genomen. Reactor 3 moet dit jaar gaan draaien. Op de plaats waar de vijfde reactor had moelen komen, wordt al het beo smette puin en materiaal opgeslagen. De bouw van reactor6 gaat gewoon door, evenals van zes andere reactoren van hetzelfde Iype. In 1990 moel deproduktie van atoomstroom verdubbeldzijn. Men heeft dus niets geleerd.

_ _ _ _ _ _ _ _1.

Tsjernobyl is ook voor Europa nog niet voorbij Bij de ramp in Tsjemobyl kwam een radioactiviteit enorm verschillen. Zoblijkt de koe duizend maal hogere radioactieve enorme hoeveelheid radioactief materiaal ene melk televeren dan deandere. vrij, dat zich via luchtstromingen over een gigantisch gebied verspreidde. Zweden sloeg als eerste alarm. De verhoogde Ecologische gevolgen radioactiviteit werd in heel Europa gemeDe gevolgen voor natuur enmilieu zijn zeer ten. Dat was het begin van een catastrofe, omvangrijk. Veel trekvogels hebben radioacwaarvan het einde nog niet in zicht is. tieve deeltjes ingeademd enin hun lichaam Peter Kluit Miriam van Praagh medewerkers World Information Serviceon Energy(WISE)

figuur I: Overzicht van de geografl. sche spreiding van de hoogst geme· ten waarden (uit. gedrukt In pR/uur. Uit: World Health Organisation, Kopenhagen. 'Chernobyl reactor accident'.

p24.

J.__

Direct merkbaar indeeerste weken van mei 1986 was de verhoogde radioactiviteit. De lucht was radioactief en met de regen kwamen verscheidene radioactieve isotopen naar beneden. Deaarde, derivieren, deplanten, dieren enmensen raakten besmet. De hoogte van destraling was afhankelijk van toevallige factoren als regen enwind. Erzijn dan ook in deEuropese landen grote verschillen instralingsbelasting geconstateerd (zie figuur 1). Perland zijn slechts gemiddelde waarden aan te geven, want de gemeten straling varieert per streek met een factor tien. Bovendien kon van weiland tot weiland de

opgenomen. In de Finse broedgebieden wordt voor de levensvatbaarheid van jonge vogels gevreesd. Vogels die niet direct aan de straling gestorven zijn, zoals eenden, ganzen enroeken, zullen nog decennia lang radioactiviteit over verschillende gebieden verspreiden. In meren enrivieren werden verhoogde stralingsniveaus gemeten. Vissen, waterplanten en micro-organismen (zoals plankton) werden daardoor besmet en stierven. Opsommige plaatsen bij meren heeft zich drijfhout enslib met zeer hoge concentraties radioactiviteit verzameld. In Sleeswijk-Holstein, waar waarden van 1,3 miljoen Becquerel per vier-

kante meter werden gemeten, isstralend materiaal weggehaald, dat kort daarop gestolen is. Ook hetbouwland raakte besmet. Door regen of via het grondwater bereikten de radioactieve stoffen deplanten engewassen. Loof- en naaldbomen namen in verhoogde mate radioactieve deeltjes uit de lucht op. Zeer waarschijnlijk veroorzaakt diteen verder afsterven van debossen.

Het voedsel Een gedeelte van destralingbereikte demensen via voedsel: groenten, vlees, vis enzuivelprodukten waren radioactief. Bijna iedereen werd er mee geconfronteerd. Groenten moesten eerst worden gewassen of konden niet gegeten worden, melk en vlees werden weggegooid envernietigd. Enkele voorbeelden. Zwaar getroffen gebieden zijn Italië enhet zuiden van West-Duitsland. Melk uithetnoorden en midden van Italië bevatte 3000 tot6000 Becquerel per li-

Afgekeurd voedsel werd zelfs naar de Derde Wereld verstoord. ter (jodium 131); sla en spinazie 1000 tot 10.000 Becquerel (Bq) perkilo injuli, terwijl halfmei dewaardentwee totvijfmaalzohoog waren. Doordat Italië een zeer soepele norm hanteert (bijvoorbeeld voor melk 5500 Bq per liter, tegenover Nederland 500 Bq en Hamburg 20 Bq per liter), zijn zwaar besmette produkten toch geconsumeerd. Frankrijk trof deeerste weken geen maatregelen, ontkende zelfs daterverhoogde straling gemeten was. Op14 mei echter werd de verkoop en consumptie van spinazie (2600 Bq!) uit de Elzas verboden. Later bleken thijm uitdeProvence, schapenkaas uit deArdèche enperen uitVaucluse teradioactief te zijn. Opvallend isdatdeverschillende landen met totaal uiteenlopende maatregelenhebben gereageerd opdeverhoogderadioactiviteit,ook landen die even zwaar getroffen werden, Zo moesten inZuid-Duitsland dekoeien opstal,

Tabelt: Schatting kosten voor delandbouw maar mochten zeinNoord-Italië rustig grazen. In Nederland werd spinazie vernietigd, inBelgië niet. Vreemd isookdatgeen enkel land goed was voorbereid. Op 9mei beveelde deEuropese Gemeenschap maximale stralingsniveaus voor export en import binnen de EG aan. Over 'veilige' normen bestaat geen overeenstemming. Ondanks deze aanbevolen waarden handhaafde tot31 mei ieder land zijn eigen normen. Zo werd bijvoorbeeld Franse melk niet inItalië toegelaten. Het afgekeurde voedsel islang niet altijd uit de handel genomen. In sommige gevallen werd het naar Derde-Wereldlanden geëxporteerdlnBrazilië isdrieduizend tonmelkpoeder uit Ierland geweigerd enteruggestuurd. IndeFilipijnen werden Nederlandse melk en melkpoeder niet toegelaten. Na een nauwkeurige controle inSingapore werden geweigerd: verse groenten enfruit, vis, vlees, eveneens melk enmelkpoeder uit België, Nederland, Denemarken en Ierland, kaas uit Frankrijk, chocolauit Engeland, Zwitserland en T*choslowakije, graanprodukten uit Italië.

Kosten De economische schade voor landbouw en veeteelt is aanzienlijk (zie tabel 1). In sommige landen worden deze kosten gedeeltelijk vergoed door deregering. In West-Duitsland en Italië zijn vergoedingen beschikbaar gesteld eninenkele gevallen al uitgekeerd.De Nederlandse regering dekte slechtsdekosten van de op last van de overheid vernietigde groenten enmelk. In Frankrijk enZwitser-

land wordt niets vergoed. Detotale kosten van deramp voor delandboUw"in Europa zijn totnutoeminstens 1,7 miljard gulden. Kosten van voorlichting, onderzoekteams, allerlei moeilijk te berekenen effecten zoals ziekten enecologische gevolgen endekosten opdelange termijn zijn nog buiten beschouwing gelaten.

mDjoen gulden F.ageland 35 West-Duitsland 220 Nederlaad 55 Fr•• Sp•• Port•• Den ? Italië 850 0Gstenrijk 220-440 Zwitserland

t4

Gevolgen ~ langere termijn

Zweden Noorwegen Fmland Polen

110-440 210 45 110

Een aantal gevolgen van deramp kwam pas na enige tijd naar voren. Dit komt doordat langlevende (-dodende) isotopen cesium en zelfs plutonium toen pas indevoedselketen opgenomen werden. VI8 aarde, water, planten endieren bereikten radioactieve stoffen demeos. Het hooi datdeze zomer van het land werd gehaaldenopgeslagen werd, bevathoge concentraties cesium. De boeren die hiermee omgaan endedieren die dit 'swinters eten, staan bloot aan verhoogde straling. Dit komt via devoedselketen bij demens terecht. In West-Duitslandzijn alverhoogdestralingsniveans inmelk envlees aangetroffen. In ZwedenenNoorwegen isderamp ook nog lang niet afgelopen. Van de 270.000 rendieren heeft een derde een stralingsniveau van duizend tot veertigduizend Becquerel per kilo. Dit komt doordat derendieren radioactieve mossen enknoppen van bomen eten die nu cesiUDl bevatten. Ook vissen zijn besmet (1400 Bq/kg). Vooral voor de Samen, de oorspronkelijke bewonersvan Lapland, betekent'T~emobyl' werkelijk een catastrofe. Hun traditionele Ievenswijzewordtbedreigd,doordatzehetren-

getroffen voedsel/pmdud schapenvlees groenten, fruit, melk melk groenten, fruit, kaM groenten, fruit groenten, fruit melk, vlees vlees, groenten (toeriue (toeriue) aUeen exportverUes

Deze schattingen zijn lagerdan de werkelijke kosten. omdat ze slechts op de bij de regeringingediende claims zijn gebaseerd.

diervlees, hun voornaamste inkomstenbron, niet mogen verkopen. Bijna alhet vlees isafgekeurd. Zelf eten de Samen rendiervlees en vis, waarvan zenu moeten afzien. Zij zijn in het hart van hun bestaan getroffen. Om het leven vandeSamen 'economisch' draaglijk te maken, heeft de Noorse regering de norm voor rendiervlees een factor tien verhoogd, naar zesduizend Bq. Zweden overweegt hetzelfde te doen. Men meent deze bijzondere manoevretekunnen makenomdat degemiddelde Noor maar zeshonderd gram rendiervlees per jaar eet. Hierbij wordt voorbij gegaanaanhetfeit dat deSamenjuistwateetge----------V~els

die niet dired aan

straIii12 gestorven zijn, mOen

..

.

nog èlecennia lang radio-

woonten betreft geen gemiddelde Noren zijn. De radioactieve besmetting oplange termijn is van bijzonder groot belang. De gevolgen voor de gezondheid van demens, zoals het aantal extra kankergevallen, zijn immers afhankelijk van de totale hoeveelheid cesium en andere langlevende radioactieve stoffen die demens bereiken. De aandachttrekkende verhoging van destraling indeeerste weken van mei ismaar een deel. Deernstige gevolgen oplangeretermijn staanminderindebelangstelling. Zij zijn niet direct zichtbaar. Tot slot is het van belang te beseffen dat de ernstige gevolgen voor Europa -vooral voor Zweden en Noorwegen- nog gering zijn in verhouding totdie voor Rusland, waar men veel erger onder deramp heeft geleden, lijdt ennog zal lijden.

___-

i

KERNENERGIEPLANNEN HMSTIG UITGESTELD

De Nederlandse improvisatie Op 2 mei kwamen de radioactieve stoffen opdracht gegeven tot vernietiging van de uit Tsjernobyl ons land binnen. Niemand schildklieren van geslachte dieren, waarin radioactief jodium zich verzamelt (tot eind had Zich op zo'n fall-out voorbereid. De juni), enkwamen erbeperkingenvoorhet geregering moest snel wat maatregelen im- bruik van schapemelk enscbapekaas. Later proviseren. Een andere reaktie van de re- in het jaar werden endenneer partijen gering was het opschorten van haar plan- GrieksekersenenThrkse notenentheeuitde nen voor nieuwe kerncentrales. Een uit- handel genomen vanwege 'n teboog gehalte aan radioactief cesium. Ook bleken boleten stel dat waarschijnlijk niet tot afstel zal lei- enkruiden uit deFranse PrOvence 'boven de den. norm' tezitten. Alle maatregelen ten spijt zal Lucas Reijnders stafmedewerker Stichting Natuur en Milieu en lid vande Algemene Energieraad

De radioactieve wolk, die werd uitgestoten T~ernobyl ook inNederland een niet onaanuit de kerncentrale van T~ernobyl bereikte zienlijke tol eisen. T~ernobyl betekent voor op2 mei Nederland. Vooral op plaatsen waar het op3 en4 mei regende kwam relaûefveel radioactiefmateriaal naar beneden (zie kaarIn feite bleven preventieve tje). Zeeland, Drente, Groningen en Friesmaatre2elen uit, totdat land, waar weinig ofgeen regen viel, kwamen ernstige 6esmettingen van er dan ook indoorsnee een stuk beter vanaf dan de rest van het land. Uiteindelijk bevoedirtgsmiddelen en gras landde naar schatting minder dan 0,04 pro-

'Tir.-al1

Nederlandvermoedeli,jk 100 tot 500 extra gevallen van dodelijke kanker en25 tot 100 extra ernstige aangeboren aandoeningen in dekomende twee generaties. De normen die aan de maatregelen van de Nederlandse overheid ten grondslag lagen, waren in hoge mate willekeurig. 'Opvulling' van de normen leidt voor volwassenen tot stralingsbelastingen welke een factor 3 tot4 en voor kleine kinderen een factor 3 tot 20 liggen boven de norm van 100 millirem, welke de overheid aanhoudt voor de maximale toelaatbare belasting in een normaal jaar. De willekeurigheid blijkt ook uiteen internaûonale vergelijking van denormen die inmei werden aangehouden. Uit deze vergelijking blijkt bijvoorbeeld dat Nederland wat betreft groenten veel mindel' streng was dan deBondsrepubliekenLuxemburg(zietabel). Internationale vergeIijkiDg nOlllleb voor toelaatbare hoeveelheidradioaetief jodium in 'groenten (uitgedrukt in Becquerel/kilogram) lancI

Frankrijk lOGO Nederland tot 15 mei: 1300jdaama lOGO Italië lOGO Luxemburg 2S8 Bonclvepubliek Duitsland 2S8

cent vanderadioactiviteitdie dekemcentrale ~~~~~~~~~~~~==========~ van T~ernobyl verliet, Nederland. Het ging. ;:: daarbij om een groot aantal verschillende radioactieve stoffen. Naast radioactief jodium encesium kwam ook radioactief tenurium, zilver, stronûum, neptunium, plutonium, barium, ruthenium, lanthaan, molybdeen entedmeûum naar beneden. Niemand had zich voorbereid op zo'n besmeUingssituatie, De maatregelen van deregeringwaren dan ookvooral eenkwesûevanimpro~. De beschermende maatregelen, die de Nederlandse overheid nam, betroffen ineerste aanleg devoeding. Helaas verzuimde men op 2mei deoproep tedoen dekassen tesluiten, dewaterbassins bij kassen aftedekken ende koeien opstal te zetten. In feite bleven prevenûeve maatregelen uit, totdat ernstige besmettingen van voedingsmiddelen en gras waren vastgesteld.

Maatregelen

~--

Op 3 mei moesten dekoeien op stal, omdat het gras volgens metingen te radioactief bleek. Onder druk van morrende boeren werd deze maatregel op 9mei weer ingetrokken, met als gevolg dat dejodium-radioacti· viteitvanmelk indeperiode 10-30mei hoger kwam teliggen dan die op 8 mei. Op 7 mei werd besloten de spinazie door te draaien, eensituaûe die gold tot 10 mei. Voorts werd

I., i

~.

'--------------------------''''

Curieus was verder 001: deopstelling Y3II de regering tegenover het prohleem van radioactief besmet geraakte filter> Y3II airconditioners. Filters uit airconditioners die begin mei draaiden,bleken volgensmeringen van deuniversiteiten van Utred1t enNijmegen zozeer besmetdat reradioactief afval waren inde2Ïn vandeKemcnergiewet. Deregering wilde daar echter niet aan, 'omdat deze lilters maareenfactor 2boven degrens zaten, wurbij iets radioactief wordt in dezin Y3II de Kemeaergiewer,

Vetmtrusting

Een nauw daarmee samenhangende fall-out van het ongeval met de kerncentrale van T~emobyl was de 'opschorting' van de besluitvorming over debouw van nieuwe kerncentrales tol • 1988, en deherevaluatie vandevei1igheid van bestaandecentrales. De definitieve beslissing over de bouw Y3II nieuwe kerncentrales moel volgens afspraak wachten op deevaluatie Y3II het ongeval in T~ernohyl, dat wil reggen tot. 1988. Inmiddeb zijn de veiligheidspmoedures in de kerncentrale van llooseIe geëvalueerd door een team van het Internationale Atoom Enetgie Agentschap (lAEA) in Wenen. Het rapportcijfer voor Borssele was niet best, Er wetden alle mogelijke ernstige tekonen entdektInfeite gaf deevaluatie een brevet Y3II onvennogen aan deKemfysische Dienst, die op devei1igheid van decentrale moel lenen, enaan het Ministerie van Binnenlandse Zaken, dal verantwoordelijk isvoor derampenbestrijding. Ondanks de tekortkomingen mag Borssele gewoondraaien, In feite had de regering moeten besluiten tot langdurige stilI~g van decentrale. De rapportage over deveiligheidprocedures inDodewaard moel nog komen. Wal 001: nog moel plaatsvinden is een veiligheidsstudie over deinsta11aties in Dodewaard enBorsseJe zelf eneen nieuwe studie over de 'bronterm', de hoeveelheid radiOactivileit, die hij een grootongeval vrijkomt

Het ongeval met dekerncentrale in T~erno bylleidde tot een grotegolf Y3II vragen en onrust. Het crisiscentrum van derijksoverheid, dat op3mei werd ingericht, verwerkte tienduizenden Ielefoontjes. Particuliere organisaties, zoals de Consumentenbond, de ANWB en de milieu-organisaties kregen meer dan tienduizend verzoeken om informatie en goede raadVooral vragen over de voedingenvakantiereireo werden veelvuldig gesteld -en beantwoord Daarnaastbleek men diep onderdeindruk te lijn van bet feit dat een grool kerneeotraleongeluk zelfs op een afstand Y3II 1800 kilometer nog aanzienlijke gevulgeo heeft. De ontwrichting, welkeeen ongevaldichtbij huis zou veroomken, groeide uit tot een schrikbeeld Het percentage tegenstanders van de bouw van nieuwe kerncentrales steeg nave- Nieuwe kemcelil,ales nant (lot 80%) evenals het aantal voorstanders Y3II duitieg Y3II debestaande centrales Wat betreft denieuwbouw van kerncentrales Ilomele enDodewaard (tol 57% van debe- meldt het regeerakkoord Y3II het kabinel vulking). Lubbers-2opgeweln 'dat het onderzoek naar deinherent veilige toepassing Y3II kernenergie zal worden voortgeaet', Waartoe dit 0nderzoek, waarvan tot nu toenog niemand had Tsjemobyl betekent voor gehoord, zal moelen leiden isonduidelijk. Er Nederland vermoedelijk is maar één serieus ontwerp voor een 'inherent veilige lichtwaler-kernreactor'. Dit isvan bonderd tot vijfhonderd extra gevallen van dodelijke ASEA-ATOM, een Zweerb hedrijt In dit ontwerp is een aantal ongelukkendie ingangbare centrales om actief ingrijpen Y3II (feil-

-_..._-

Gnomomter

rOto: Hkh iel WiJnberg h

. Ql(

05 , 5

3

45

6

hare) operators enapparaten vragen, uitge- Geschatte totale dolen. Dal alle grote ongelukken die om ac- neerslal van es. IJ7 In duizenden tief ingrijpen vragen, lijn uilgedoleo, isech- Bqlm ' Ier niet waarschijnlijk. Bovendien is er een lange weg tussen hel ontwerp van ASEAATOM en een commercieel werkende betrouwbare centrale. De elektriciteitsbedrijven staandan 001: zeerwantrouwigtegenover ditsoor nieuwerwetse centrales. die nog nergens anders zijn uitgeprobeerd, Spraakmalrende politici ob dr. A Lansink (CDA) endr. R. Braams (VVD) hebben met name tegenover huitenlandse nienwsmedia laten blijken dat re door willen gaao met kernenelgÎe, en de twee jaar oa T~ernobyl vooral 001: zien ob een afkoelingsperiode voor depublieke opinie. Een enander maaln het zeer aanneme~jk dat • 1988 wederom hel besluit ligt om twee nieuwe kerncentrales te boowen, endat het zal gaao om 'klassieke centrales', en niet om zogenaamde 'inherenl veilige centrales'.

-----_....

~

DISCUSSIE IN AMERIKA NOG NIETAFGEROND

Regering voorbarig met veiligheidsnormen Welke radioactieve stoffen komen in termdiscussie. welke hoeveelheid vrij bij een ongeval in Het andere iseen kansen-discussie. eenkerncentrale? Dezevraagleidttot heftigediscussies. Het Baatimmers omdevei- Amerikaanse discussie liibeid of onveili&!leid van k.ernenergie. Ifoe meer gevaarlijke radioactieve stoffen In 1975 iserindeVerenigde Staten eenlijvig rapport verschenen over de veiligheid van er vrijkomen, hoe groter de ramp zal zijn. kerncentrales. hetWASH-1400Dit artikel gaat in op de manier waarop rapport, ofookDitwelrapport, deRasmussen-studie geNederlandse enAmerikaanseofficiële ad- noemd, isdeeerste uitgebreide ensystemativiesorganen over deze kwestie sp-reken. sche studie naar risico (kansen) enbronterEen vergelijking leert dat de Ameïikanen men van kerncentrales. Het rapport isjarenlangdestandaardvoorde het deze keer zo gek nog niet doen. veiligheidsdiscussie geweest De gebruikte Mark Geerts Medewerkervan de Interfacultaire Vak· groepEnergie en Mi· lieukunde(MM) aan de RijksUniversiteit Groningen.

l __

Een belangrijk onderdeel van de discussie over veiligheid van kerncemtrales isdezogenaamde brontenn-discussie. Debrontenn is de aard en de hoeveelheid van de vrijkomende radioactievestoffen bijeenernstigongeluk met een kernreactor, en is bepalend voor degevolgen van zo'n ongeluk. Van belang isdaarbij het ondetseheid tussen veiligheid eneen lage bronterm. Het kan zijn dat een ongeval met een lage bronterm (weinig verspreidingvanradioactiviteit) eengrote kans opvoorkomen heeft. Ofomgekeerd, dat ereen kleine kans bestaatopeenongelukmet een grote bronterm (denk aan T~ernobyl). De studie naar dehoeveelheid vrijkomende radioactieve stoffen, noemen we de bron-

Je kunt moeDijk een proeije

doen met het omhulSel van

volgende fouten gemaakt worden, waarbij aan elkefout een kans opvoorkomen gekoppeld kan worden. Met behulp van deze foutenboom kan vervolgens geschat worden wat de kans is dateen bepaald ongeluksverloop voorkomt Zobestaan erschattingen over de kans dateenkoelpijpindecentrale breekt. Er stroomt dan geen koelwater meer naar de hete kern, waardoor dekerncentrale uiteindelijk bezwijkt. Om voor een hele centrale dergelijke schattingen te maken zijn veel studies en grote computers nodig. In· tegenstelling van vele andere onderwerpen van onderzoek, is het hier heel moeilijk om de berekeningen te methode stamt uit verwante vakgebieden als toetsen aan depraktijk. Jekunt moeilijk een depetrochemie. Op demanier van toepassen proefje doen met het omhulselvan een draaiinstudies over deveiligheid van kerncentra- ende kerncentrale. Dat zou deveiligheid teveel in gevaar brengen. les is echter zeer v~ kritiek gekomen. De methode is gebaseerd op zogenaamde 'foutenboom-analyses'. Voor elk onderdeel van een kerncentrale wordt bekeken wat er Rapporten na Harrisburg fout kan gaan enwelke gevolgen dit kan hebben voor volgende onderdelen. Uiteindelijk Daarom ishetook nietwonderlijkdat hetonkan op die manier een vertakt netvan opeen- derzoek naar deveiligheid van kerncentrales

Industrieterrein Moerdijk: ook onaanvaardbaar. foto: $cavuni/ Renè Maagdenberg

nog niet isafgerond Het onderzoek kreeg na quaat besehouwd kan worden'. Wel stelt de het ongeluk met de kerncentrale in Harris- APS datsinds de Rasmussen-studie veel beburg ('Ilme Mile IsIand, maart '79)zelfs een reikt is. Erisveel meerkennis verzameld ener nieuwe impuls. Tal van metingen toonden is, met name ook. door het maken van risicodaarnamelijk aan datdebronterm veel klei- analyses, veel ervaring opgedaan inhel ver· ner zou zijn dan men opgrond van berekenin· beteren van de criteria voor het ontwerpen

gen bad aangenomen. Het ongeluk functioneerde dus alseenprachtig grootschalig experimentl Deze lagere bronterm deed de atoomlobby meteen uitroepen dal de overheid deveiligbeidswelgeving moest venlappen, ofop z'n minst niel moest verxcberpen. De gevaren waren immen niel zogroot alsaltijd gezegd was. En lagere veiligheidseisen berekenen goedkoper bouwen, endus vOOldeei voor de kernindustrie. Om nate gaan ofRasmussen endaaropvolgeode rapporten van de Amerikaanse Nuc1ear Regulatoty Commission (NRC) inder· daad te pessimistiscb waren over de grootte van debronterm van ernstige ongelukken, is inAmerika enEuropa eenuitgebreid cederzoeksprogramma gestart. Tal van organisaties zijn er mee bezig. De NRC - een overbeidseommissie die toericht houdt op dekernindustrie · coördineert een lang lopend onderzoek. In1980 kondigt ze een regelgevingsprocedure aan, helzogenaamde souree-term (-bronterm) reassessment program. Deze procedure zou in het midden van dejaren tachtig moeten leiden tot nieuwe gegevens over de bronterm.,en tegen de jaren negentiguiteindelijk tot nieuwe wetgeving. Daarnaast hebben betrokken groepen als de kernindustrie (IDCOR), de Amerikaanse Nucleaire Vereniging (ANS), de Ameti· kaanse Natuurltundige Vereniging(APS) en deAmerikaanse Vereniging van Verontruste Welenschappen (UCS) hun bijdrage geleven!. De IOCOR concludeert in1984 datde bronterm inderdaad met een factor honderd tot duizend kan worden verlaagd, maar geeft wel aan dattalvan aspecten nog Ieweinig onderzocht :zijn. Met name het in model zenen van diverxe chemische processen behoeft nog naderonderzoek. De APS heeft vanaf 1983 hel werk van de NRC uitvnerig geëvalueerd. Zij concludeert in 1985 eveneens datop talvan punten nog onduidelijkheden bestaan, en dat 'hel huidige brontermonderzoek nog niet als ade-

van nieuwe centrales. In 1985 verxcbijnt dan een voorlopige versie

van hel NRC'rapport NUREG-<J956. Dit rapport geeft de voorlopige conclusiex van het door de NRC uitgevoerde brontennnnderzoek weer. Een maand na de ramp in T~emobyl volgt de delinitieve versie van hel rapport. Mei name indeze verxie benadrukt deNRC dat, inregenstelling totdevtijwel algemene verwachting bij destart van hel onderzoek, ergeen reden isdebronterm Ieverlagen inalle gevallen. Het blijkt datmen ondanks alle onderzoeken niet eenduidig kan aantonen dat er minder radioactieve stoffen vtijkomen bij een ernstig ongeval dan berekendinheloudeRasmusseo-rap~~

Nederlandse discussie InNederlaad verloopt deveiligheidsdiscussie wat anders. We zijn maar een klein landje en ook in dit geval sterk gericht op Amerika,

maar dankzij ons aardgas en een sterke antikemenergiebeweging voeren we een geheel eigen kemenergiebeleid. Als inAmetika hel Rasmussen-rapport verschijnt, buigt inNederlaad de Gezondheidsraad zich over hel probleem van deongevallen mei kerncentrales. De Raad berekent dat bij eenernstigongeval maximaal tienduizend direete doden vallen, enbij een meer waarschijnlijk geacht ongevaJsscenario maar dui· zend Op basis van heldesbetreffende rappcrt van deGezondheidsraad stelt de regering eind jaren zeventig drie nieuwe kerncentrales tewillen laten bouwen. Na enkele tussenrapporten van ECN en KEMA publiceert de Commissie Reactor Veiligheid (CRV) in 1982 een nieuw adviex van de regering. In dit advies isde bronterm die bij heternstigste ongeval van deGezond· heidsraad hoort, met een factor honderd tOl tienduizend verkleind. Dit gebeurt op grond van bevindingen bij hel ongeluk in Harrisburg. De CRVtoont inhaar advies echter niet aan waarom dehogere brontermen zoaJs Ie-

gelijkertijd berekend door het ECN (het voormalige Reactor Centrum Nedetiand te Petten) onjuist zouden zijn. Op basis van dit adviex publiceert de Gezondheidsraad in 1984 een nieuw advies well:e latergebruikt aal worden indePlanologische Kernbeslissing rond de vextigings· plaatsen van uieuwe kerncentrales. De Raad schrijft indil advies datdegevolgen van de ergste ramp met een kerncentrale meevallen. Er zullen geen vroegtijdige doden vallen. Frappant isechter datdeRaad ditadviex baseert op een ongevaJsverloop dat niet het meest ernstigis. Ze neemt een minder ernstig ongeluk als ergste ramp. Dit blijft inde gecreëerde verwarring rond ongevalsscenario's vaak verborgen.

De TH Twente publiceert een jaarlater een berekening waarin aangetoond wordt dal binnen dertig dagen naeen ongeval meI een (mogelijlce) centrale op Moerdijk maximaal 6600 direete doden kunnen vallen eneen gebied tot 14.000 vierkante kilometer voor minstens een jaaronbewoonbaar kan zijn.

De Nederlandse overheid vindt een ongeluk als bij Tsjemobyl aanvaardbaar voor , .. Nog eenjaarlater explodeert de centrale in T~ernobyl Opnieuw isereen praktijkexpeti-

ment waaraan tal van theoretiscbe beschouwingen getoetst kunnen worden. Een heel wrange toeIsing iswel devolgende: Onderzoek heeft aangetoond datdehoeveelheid en deonderverdeling van de inT~ernobyl vtijgekomen radioactieve stoffen globaal overeenkomt met wat de Gezondheidsraad, en daarmee de Nederlandse regering, in 1985 nog aeeeptabel achtte als ernstigste ongeluk met een inNederland te bouwen centrale. Met andere woorden: De Nederlandse overheid vindt een ongeluk alsbij T~ernobyl aanvaardbaar voor de situatie in ons land. Men wisl kennelijk niel waar men over sprak. Nu weten we dat een beetje.

-------q

RAMPENPLANNEN VORMEN DE GROOTSTE RAMP worden als de straling<doois de vijf Er is geen kruid gewassen ~:TIen ongeval- dusver technisch ondenkbare lOch gebeurt, moeten Rem Ie boven gaat Bij voIwas=en stelde wat verwacht de buitenwereld dan van Nelen met kemenergieins aties, Be- derland?'. men denorm op IS Rem. In bet advies van staande rampenplannen houden nauwe- Het lezen van deze rapporten roept een beeld 1986 stelt deRaad een evacuatie-overweging lijks rekening met paniek en chaos, waarop van 'Hoekunnen we kernenergie zo ac- inhet vooruitzicht als dedosis tussen devijf door evacuatie van de bevolking onmoge- ceptabel mogelijk maken voor de Neder- envijftig Rem ligtDaarboven is dan evacualijk wordt. De beste remedie is sluiting van landse bevolking, zonder dat we van die kanl tie noodza\;elgL Eenjuiste conclusie uit deze protesten hijgen?' Vraagtekens zet- cijfers isdus daldeGezondheidsraad deinalle nucleaire installaties in binnen- en alteveel ten bij bet loepassen van kernenergie zelf ge- terventienonnen marimaa!tien keer versoebuitenland! beurt nietl Aanbevelingen voor deregering peld heeft.

Toine Huijsmans

leraar geschiedeniS

De spontaM eva· cuatle biJ een kernramp leidt on-. hei i oep.IIJk tot een verk..nchaos.

foto : Michiel Wijnbergh

De commentaren van Nederlandse werheidskriogen enadviesorganen opdegevol' gen van hel T~emobytI-ooge1uk, hevanen vaak een sussende ondertoon. De een noemt T~emobyJ een 'eye-opener', en een andere commentator houdl halsstarrig vast aan het ideedatertussen het moment van deramp en daadwerkelijk gevaar voldoend< tijdsruimte is om maatregelen re nemen. Voor de energie- en milieuheweging was T*mobyJ bepaaldelijk geen 'eye-opener', maar meer een logische en onvermijdelijke gebeurtenis uil vroegere risiooberekeningen. Evenzo iser door deanti-kemenergieheweging aljaren geleden gewezen opdeonvn\l:.omenheden van rampenplannen. en over de tijdsfacror hebhen vele wetenschappers kritische uitspraken gedaan Echter, ook nu weer weigert de overheid serieus integaan op waarscbuwingen vanuit de anti-kernenergiebeweging. Het lijktalsof de overheidliever hel risico neemt om plotseling geconfronteerd te worden met een ramp waarop men in feite niet is voorbereid.

Tegenstrijdige adviezen

1_-

De regering beroept zich durbij steeds op haar eigen adviesorganen. Zopublieeerde de Commissie Chemische, Radioactieve en Xenobiotische stoffen (CCRX) onlangs een officieel rapport over deradioactieve besmettingsgevoJgen van T~emobyl voor Nederland. De Gezondheidsraad bracht inseptember 1986 een nieuw advies uit over 'interventienormen' bij reacrorongevallen.1n opdrachl van bel Ministerie van VROM onderzocht organisatiebureau Beerenschot bet optreden van de overbeid inzake de T~emobyJ-ge beurtenissen. Dit eneme bureau kwam met minder positieve oonclusies: 'Kortom, verplaats T~emobyl naar Nederland Als bet tot

variëren aldus van bet opsteUen van een nationaal draaiboek voor metingen (CCRXrapport) tot bet verbeteren van de logistiek (Ileerenschot). 1Ie1einaa1 bont maakt de Gezondheidsraad bet. Na eerstwal gescherm met deeenheden 'Rem' en 'Sievert', waardoor een arme Volks-krantverslaggever zich met een factor bonderd vergist, gaat men de uil 1975 stammende term 'noodreferentieniveau' vervangen door 'trajeeten van inlerventieniveau'. Wat boudl dat in? In 1975 nog stelde men een norm, waarboven bepaalde maatregelen genomen dienen te worden. Zo zouden kinderen geëvacueerd

Bepaald sinister wordt de Raad als men bet beeft over de te treffen maatregelen bij verwachte stralingsdooes die noder bet inIerventietraject blijven (in ons evacuatiegeval dus onder de5Rem~ beRaad steil:'Deomvang van de blootgestelde bevolkingnomische overwegingen een rol zullen spelen. Je zou lOch maar in bel dunbevolkte gebied rood Borssele wonen!

Mensen komen in een stress· si~atie; openbare orde en Een terechte vraag die men kan stellen is, wanneer er in de buurt van Nederland een kernongeluk gebeurt, ofwe dan nog iets zullen hebben aan dat advies van deGezondheidsraad. Laten we eens uitgaan van een ernstigongeluk ineen van devierkerncentrales inDoel, tien kilometer ten noorden van Antwerpen, tegen de Nederlandse grens. Grote hoeveelheden radioactiviteit komen vrij. Wat gebeurt erdan? Ten eerste zal, als de ramp gelijk bekend wordt, een enorme, spontan~ evacuatie op gang komen. Mensen komen meen Stress-Situatie. Openbare ordeensocialecontrolevallenweg. Mr. A.DoetersvanLeeuwen, plaatsvervangend directeur-generaal voor openbare orde enveiligheid énvoorzitter van het projectteam reorganisatie rampenbestrijding typeerde tijdens een studiedag over rampenplannen een dergelijke situatie als volgt: 'Roof, verkrachting, moord endoodslag!' Een tweede scenario istemaken als deramp niet gelijk bekend wordt. België zou het bijvoorbeeld kunnen verzwijgen, ofde Nederlandse overheid houdt informatie achter om paniek onder debevolking tevoorkomen. In dat geval kan dealarmregeling kerncentrales inwerking gezet worden. Een maatregelencommissie komt bijeen, bijgestaan door een tactische staf, een technische commissie en meetploegen. Gevarenzones worden ingesteld en vervolgens hermetisch afgesloten.

Niemand eruit, niemand erin! Volgens de plannen zal erdaarna geordend geëvacueerd moeten worden. Iedereen die een bee~e logisch kan nadenken, kan voorspellen dat dat een puinhoop wordt. De bevolking zal tenslotte merken dat een gebied isafgesloten of minstens opdehoogte gesteld moeten worden van een evacuatie. En dan krijgen we toch weer dat mensen uit een gevarenzone willen ontsnappen. Enhoe houden we deze besmette personen tegen? In zo'n geval spreekt de- Kernenergiewet (art. 39) over 'zonodig met behulp van desterke arm'. Wij kunnenonsvoorstellendathet wel nietalleen bij een arm zal blijven. Aljarenlang pleit deanti-kernenergiebeweging voor een herziening van rampenplannen. Nooit heeft deoverheid daarop gereageerd, en bleken alle waarschuwingen aan dovemansoren gericht. Na Tsjernobyl isdan toch iets van dekritiek doorgedrongen bij de overheid. Niet via de kritische beweging, maar via hetrapport-Beerenschot, datfeilloos degebreken blootlegt envaststelt dat de bestaande rampenplannen niet werken. Als belangrijkste oorzaak wordt gewezen op bevoegdheidsconflicten die zullen ontstaan, omdat verschillende organisaties vanuit diverse wetgevingen (Kernenergiewet, Besluit Ongevallen Kerncentrales, Rampenwet) elkaar overlappen ensoms zelfs tegenwerken. Wanneer komt deoverheid eens aankloppen bij dean.ti-kernenergiebewegingmeteenofficiëlevraag overdereorganisatie vanrampenplannen? Dan zal het advies korten krachtig luiden: Sluiting van alle kernenergieinstallaties!

Goede raad is duur Als een regering plannen maakt, worden meestal adviesorganen geraadpleegd. Z» werkt dat ook bij kernenergie. Die adviesorganen spelen een onopvallende, maar niet onbelangrijkerol. Een van hun takenisom de regering zo objectief mogelijk in te lichten over delaatste stand van zaken inhet wetenschappelijk onderzoek over bepaalde kwesties. Het belang van een dergelijk advies inzake kernenergie isduidelijk. Deze adviezen hebben vaak een belangrijke invloed op de politieke debatten en de besluitvorming in het parlement. De regering beroept zich op de deskundigen, enals die stellen dat dezaak 'veilig' is, dan kunnen regering en regeringspartijen overgaan tot de orde van dedag. Desamenstelling van deadviescommissies is bepalend voor deuitkomst van het advies. Bij vraagstukken rond kernenergie blijkt dit steeds een probleem. Kritiek opkernenergie kwam van meetafaan uit dehoek vanbuitenstaanders, niet van dezijde van officiële deskundigen. Indeadviesorganen zal men dan ook tevergeefs zoeken naar critici van kernenergie. Voor politici is het zaak om na te gaan wie de (gunstige) adviezen opstelt en aanreikt. De GEZONDHEIDSRAAD is een van de belangrijke adviesorganen. In dit magazine komt haar invloedrijke rol op diverse momenten tersprake: als hetgaat om normen voor evacuatie bij rampen, als het gaat om de gevolgen van een ernstig ongeval met een kerncentrale, en als het gaat om denormen voor dehoeveelheid radioactieve straling die wij van dag totdag 'mogen' ontvangen. In aldie gevallen isersprake van niet mis te verstane kritiek opdeadviezen van deGezondheidsraad. Die kritiek komt eringrote lijnen opneer dat destand van dewetenschap met betrekking totdegevolgen van straling enlofrisico's van een kernongeval niet juist wordt weergegeven. Met name het weglaten van ongunstige opvattingen enresultaten -uit wetenschappelijk onderzoek- wordt als groot manco aangegeven door tegenstanders van kernenergie. Met dit alles wordt debedoeling van dergelijke adviezen aan deoverheid ondergraven. De voor een behoorlijk bestuur vereiste gang van zaken wordt slechts voor devorm inacht genomen, endat iseen slechte zaak voor democratie.

Wim Combrink

--------~

SCHADEVERGOEDING Bij EEN KERNONGEVAL ONVOLDOENDE

Tien jaar wachten op een lieetje geld De financiële gevolgen van de catastrofale ramp met de kerncentrale in Tsjernobyl lopen in de miljarden. Dat doet de vraag rijzen hoe de schadevergoeding bij een dergelijke ramp met een Nederlandse kerncentrale geregeld is. Krijgen de slachtoffers een adequate en volledige schadevergoeding? Het antwoord -te vinden in de Wet Aansprakelijkheid Kernongevallen- is NEE. Gerrit van Maanen hoofddocent vakgroe p

Burgerlijk Recht Rijks Uni versiteit Gron ingen.

Deze wet, gebaseerd op een tweetal verdragen uit 1960 en 1963, heeft als belangrijkste doelstelling de sclJadevergoedingsplieht van deexploitant van eenkerncentrale Ie beper· ken toteenbedrag van maximaal 200 miljoen gulden. Zou Tsjemobyl inNederland gelegen hebben, dan zou deschade zeker zijn opgelopen tot10 miljard gulden.Dil betekent dat de exploitant s1eehts twee procent van detotale schade hoeft te vergoeden! Deze beperkte aansprakelijkheid van deexploitant isovereengekomen door delanden die partij waren bij het Verdrag van Parijs uit 1960. Dit verdrag had als voornaamste doel debestaande wettelijke regeling van een onbeperkte aansprakelijkheid. Dit alles om de ontwikkeling van dekemindustrie niet tebelemmeren door eente zware aansprakelijkheid, die bij een ongeval van catastrofale afmetingen niet tedragen zou zijn, wals expliciet als toeliehting op dit verdrag door de deelnemende landen werd opgemerkt.

Burgers betalen zelf Buiten de zeer beperkte aansprakelijkheid van de exploitant kan niemand anders tot sclJadevergoeding gedwongen worden. Met

Deze regeling is gunstig voor de exploitant. Hij kan.zijn vel"lekerings-

name niet debouwervan decentrale ofdeleverancier van materiaal dat indecentrale gebruikt wordt. Een tweede belangrijke beperking indemogelijkheid voor de burgers om hun schade vergoed tekrijgen,isdathetrecht om vergoeding tevorderen tien jaar nadedatum van het ongeval vervalt. Dit betekent datallegevallen van laat optredende kanker niet voor vergoeding inaanmerking komen. Omdat de Nederlandse wetgever wel inzag dat een sclJadevergoeding van 200 miljoen gulden bij eenramp nauwelijks méér dan een druppel opeen gloeiende plaat zal zijn, heeft de overheid zich verplicht om bij een ramp met een grotere omvang nog eens 800 miljoen voor de slachtoffers ter beschikking Ie steUen. Tesamen eenbedrag van éénmiljard om deschade van een kernramp -die inNederland toch algauw meerdan tien miljardzal bedragen-te dekken. Burgers zullen deoverige negen miljard zelf moeten betalen. Deze regeling isvoordelig voor deexploitant. Hij kan zijn verzekeringspremie laag houden.

Praktisch onbruikbaar Ook de Nederlandse wetgever heeft de mogelijkheid onder ogen gezien dat het totale bedrag dat beschikbaar zal komen voor de slachtoffers, niet voldoende isom alle schade te vergoeden. In een dergelijk geval zal elk

slachloffer sleehts een evenredig deel van zijn schade vergoed krijgen. In de praktijk zal deze regeling eehter tOl grote problemen leiden.

In de praktijk zal dit alles betekenen dat pas tien jaar na een ongebl!, beg~nnen Indeeerste plaats zal afgewacht moeten worden hoeveel mensen een vordering indienen. Omdat een groot deel van desdiad ézal bestaan uitlaat optredende kankergevallen, zal minstens tien jaargewacht moeten worden, voordat het lotale aantal claims geteld kan worden. Vervolgens zal door derechter vastgesteld moeten worden totwelke hoogte de verschil1ende vorderingen in principe voor vergoeding in aanmerking komen. Het slachtoffer dient zowel een vordering in te stellen bij de rechter tegen deexploitant als een verzoekschrift intedienen bij het Ministerie van Fmanciën. Bovendien heeft de wetgever in zijn oneindige (studeerkamer-)wijsheid een artikel in deWet opgenomen dataan ieder slaehtoffer het recht geeft om derechter Ieverzoeken aan deexploitant een betalingsverbod opte leg-

gen aan andere ~adltoffers, teneinde tevoor- raars weigeren het risico van schade bij parti-

komen datde pol leeg zal zijn als zijn vordering aan debeurt komt, Indepraktijk zal dit alles betekenen dat pas tien jaar nA hel ongeval een begin kan worden gemukt met deuitbetaling van de sdwIevergoedingen. Kortom, een volstrekt ontoereikende regeling:Niet alleen worden demogelijkeschadelijke gevolgen van een kernongeval voor het gTOOISle gedeelte afgewenteld op deburgerbevolking. maar ook is de regeling voor de schadevergoeding die wel wordt uitgekeerd volstrekt onbruil:baar.

Zelf verzekeren? Nu schadevergoeding door exploitant en overheid ~edlts in zeer beperkte mate en eerst op vrij lange termijn te verwadlten is, ligt het voor dehand om zelf een verzekering afte ~uiten legen de nadelige gevolgen van eenkernongeval. Wie depolis van zijn (particuliere) ziektekostenverzekering er op DJ slaat, zal zien dat daarin uitg~_ is de sdwIe veroorzaakt door een kernongeval. Hetzelfde geldt voor deinboedel- enopstalverzekering. Dat men deze uitsluiting .... treft bij alle verzekerinpaatsdlappijen is niet toevallig. ErisDJmelijkeen afsprnak tussen deze maatsdlappijen datzij niemand individueel zullen verzekeren legen de risico', van een kernongeval. Dit betekentdatdeverzekeringsmaatsdlappij ook niet bereid zal zijn om een aanvullende verzekering af te ~uiten.

Verandering huilige wet Het isduidelijk datdebestaande situatie 0naanvaardbaar is:De exploitanI is~edlts voor eengering bedrag aansprakelijl, deoverheid wil maar een beetje bijbetalen endeverzeke-

culieren tedekken. Een uitweg uit deze patstelling kan sleehts liggen ineen wijziging van de bestaande wet op de aansprakelijkheid van kernongevallen. In deeerste plaats zal het bedrag waarvoor de exploitant aansprakelijk gesteld kan worden, aanzienlijk moeten worden verhoogd. Vanwege deeconomisdle enpolitieke haalbaarheid liJll een volledige en onbeperkte aansprakelijkheid op dit moment niet terealiseren. Een drastische verhoging lOl twee miljard gulden lijkt mij edlter wel haalbaar. Voorts dienl deoverheid een bedrag van minimaaladltmiljardguldenaandewdltoffers tefbeschikking testeDen. Teneinde ook delaat-optredende kankergevaDen vergoed te krijgen moet de termijn waarbinnen devorderingen kunnen worden ingediend, uitgebreid worden tOl dertig jaar. Bovendien zou er een oplossing gevonden moelen worden inzake debewijsmoeilij1beden waarvoor iemand komt te staan diejaren DJ een ongeval met een kerncentrale kanker krijgt. Men zou hiervoor óf de bewijsl>st moelen omdraaien, zodat deexploitant dient tebewijzen dat deziekte niet het gevolg isvan het kernongeval óf door een commissie van deskundigen moeten laten vaststeUen hoeveel kankergevallen statistisch te wijten zijn aan het ongeval endaarvoor een bepaald bedrag aan ziekenfoodsenenparticuliereverzeketaars uitbetalen, Tenslotte zou de overheid aan de Nederlandse verzekeringsmaatschappijen de verplidlting moeten opleggen om ook derisico', van kernongevaUen mee teverzekeren inde gewone polissen. Indien de Nederlandse overheid niet bereid isom Iezorgen voor een adequate sdwIevergoedingsregeling, dan betekent dit dat de risico', van het gebruil: van kernenergie blijkbaar (nog) niet teoverzien en te betalen zijn. Daarom, van tweeën een: óf kernenergie is veilig en dan Iij"kt een

garantie voor een volledige schadevergoeding eenvoudig tegeven, óf die veiligheid is niet 20 zekerendan zou het gebruik van kernenergie opnieuw ovenvogen dienen te worden.

foto: Scavuttil R..,. Mugdenbe
••••••••••••

Initiatiefvoorstel op komst Na T*rnobyl is ook de beperking van de aansprakelijkheid bij kernongevallen onder de aandadlt van depolitiek gekomen. In de eerste plaats vanwege het niet vergoeden van schade,die de boetengeleden hebben wegens het graasverbod. Een voorstel tOl schadevergoeding werd inde1\veede Kamer door een meerderheid van CDA enVVD verworpen. Daarnaastvroeg het kamerlid mevrouw MulIer-van Ast aandacht voor de risico'svan particulierve!ZekerdetUHel bleek dal onder andere ziektekostenverzekeraars niet ingaan op de gevolgen van 'ateomkemreacties', ook niet als deze plaats vinden inhet kader van vreedzame toepassing van kernenergie. De Ideine lettertjes van elke polis spreken boekdelen. Ophet punt van deaansprakelijkheid van de explöitanten van kernenergiecentrales is er

nu een nieuw wetsvoorstel in aanrodn, Een Initiatiefvoorstel uil de1\veede Kamer, want deregeringonderneemt zelf geen stappenom hierin iets teverbeleren.1n januari 1987 werd bekenddatkamerlid Zijlstra (PvdA) van plan isom meteen voorstel te komen,waarin de financiële aansprakelijkheid van kerncentraleexploitanten moet worden verhoogd van 200 miljoen gulden tot 2miljard gulden. Daarenboven zou de Slaal schadevergoedingen moelen uitbetalen tot een bedrag van 10 miljard gulden. Ook wordt voorgesteld om de termijn, waarbinnen schadeclaims kunnen worden ingediend, Ie verlengen van 10 jaar tOl dertig jaar. Het voosstel is een tlinke stap in de goede ridlting. Er vaDen echter oog wel een paar opmerkingen te maken. Bij de beschrijving van deramp in T~emobyl worden schattin-

gen getnaakt van de schade in de SovjetUnie: 20 miljard gulden. Officiële Rnssische tijfets melden een schadebedrag van g miljard gulden. Nederland is dichterbevolkt dan de genoffen streken in de omgeving van T~ernobyl. Bovendien zijn de investeringen en de produktie per vierkante kilometer in ons land veel hoger. Dus aal ook deeventuele schade aanmerkelijk groter zijn dan indeOekraine. Alleen al deexport van agrarische producten vertegenwoordigt jaarlijks een waarde van 30miljard gulden. Een 'verzekerd schadebedrag' van 10 miljard, zoals wordt voorgesteld, i, bij een kernramp van de omvang van T~ernobyl in Nederland nog steeds ontoereikend.

Wi m Combrink

_ _ _ _ _ _ _I~

'Wij VOEGEN ONS NMR OE OVERHEID'

BOEREN TEGEN KERNENERGIE? 'Tsjemobyl' is hard aangekomen. Geleden schade wordt niet of nauwelijks vergoed. De pijn wordt geleden in de portemonnaie. Dat zou een reden kunnen zijn voor de landbouworganisaties om hun standpunt ('pro') te her-overwegen.

Superheffingen, 'drijfmest-beperkingen' en deschade als gevolg van deradioactieve wolk in mei '86. De boeren worden steeds vaker geplaagd door zowel politieke maatregelen als ongrijpbare gebeurtenissen. De Tsjernobyl-affaire heeft aangetoond dat een kernramp zelfs over een afstand van 1800 kilometergevolgen kan hebben.

Afwachten 'Kernenergie iseen aanvaardbare vorm van energievoorziening, omdat niet valt weg te praten dat kernenergie-metname internationaal gezien- inntiddels een belangrijke bron van energievoorziening is geworden. Nederland kan deze ontwikkeling -ook uit econontisch oogpunt- niet negeren'. Dil citaat stamt uit het standpunt van de Zuidelijke Landbouw Maatschappij (ZLM) inhaar brief (5juli 1983) aan deStuurgroep Maatschappelijke Discussie Energiebeleid. Een volmondig 'ja' voor kernenergie, dat mede lijkt geïnspireerd door de ligging van Zeeland: 'Vooral inhetZeeuwse komtdenegatieve houding lo.v. kerncentrales nogal onwezenlijk over: net over de]rens -in Doel in België- is inmiddels (in 1983, red.] een vierde kerncentrale inaanbouw'. Na 'T*rnobyl' is de wind duidelijk anders gaan waaien. De ZLM beseft nudat landen tuinbouw een kwetsbare sector vormt bij nucleaire ca1antiteiten.Secretaris Oggel (van de

~

~ ~

il'

il.

,.Jlit~~~

l

i

ZLM):

Wij voegen ons...

'Het leeft enorm indelandbouworganisaties. Veel mensen zijn aan het denken gezet. Je kunt wel allerlei normen stellen, maar jezult dit soort rampen moeten voorkómen.Anders hoeft het helemaal niet meer. De continuiteit van deIand- entuinbouw komt ingevaar.' Voor een definitief 'neen' tegen kernenergie is het nog tevroeg. Daarvoor wordt eerst een rapport van het Landbouwschap afgewaehl. DeNoordbrabantse Ouistelijke Boerenbond (NeB) zal pas nàbestudering van rapporten (van het Landbouwsehap) overwegen omeen standpunt intenemen.

'Het uitgangspunt voor ons is gezond voedsel. Als kernenergie veilig en het afvalprobleem opgelost is, dan hebben wij geen enkel probleem met kernenergie. Regering enparlement beslissen daarover. Wij voegen ons naar deoverheid. Ja, ook nàTsjernobyl. Aldus seeretaris Hoekstra van deFriese Centrale Boeren- enThindersbond (CBTB). De Koninklijke Nederlandse Boeren- en Thindersbond (KNBTB) weet nog niet wat ze wil met kernenergie. Voorzitter Joris Sehouten: 'Ookvoorde KNBTB isdiediscussie (de

BMD,red.)geen basis om een standpunt inte nemen. En'T~ernobyl' isvoor ons geenaanleiding om onze opstelling te wijzigen. Wg hebben dus geen standpunt over kernenergie'. Datzelfde geldt voor het Nederlands Agrarisch Jongeren Contact (NAJC), een organisatie voor jonge boeren enboerinnen: 'Het heeft mensen indelandbouw nooitzoaangesproken'. Op basis van bovenstaandeopmerkiogen van woordvoerders uitlandbouwkringen is men geneigd teconcluderen dat deboerenentuinders zieh niet erg druk maken over keroener-

gie. Pas als deinkomens ingevaar komen (bij aanlOOObareschade) rinkelt debel. 'Wanneer radioactieve besmetting van landen tuinbouwproducten volgens deoverheid behoort tot de nonoa1e bedrijfsrisioo's, dan is die landbouw geneigd Ie zeggen: weg met die kemenetgie', aldus Leeuwsma van de Gr0ninger Landbouw Maatschappij.

Boeren in discussie 'Hetuitganli"l'unt voor ons isgezond voedsel'.Daaris niet veel van temerken inbet boeren-en-kemenetgiedebat Toch lijnerenkele organisaties indelandbouwwereld die allanger (vóór 'T~emobyl') bun gegroode twijfels uitten.'Boeren enboerinnen legen kernenergie' indeNoord-oostpolderproberen aljaren overheid encollega'sIeovertuigen van deonbetrouwbaarheid van kerncentrales, In Noord-Nederland ijvert de Werkgroep

Veenkolonieèn eveneens voor stopzetting Veler ogen zijn gericht op een studie van bet van kemenetgie: 'Gezond én voldoende Landbouwsebap, die 'nitsluitsel' moel geveo. voedsel isbelangrijker dan goedkope enetgie In dit verband isbet belangrijk Iewijzen op met stralingsrisico·s'. bet advies van deRARO (Raad van Advies De Werkgroep Beter Zuivelbeleid (WBZ) voor deRuimteUjke Ordening) inzake delowijst kemenetgie af vanwege de kwetsbare katies voor (nieuwe) kemeentnles in Nederpositie van de landbouw. Ten tijde van bet land. De RARo vraagt daarin om 'aanvulgraasverbod (mei '86) bebben enkele WBZ- lend onderwek met betrekking totdegevolleden juist hun koeien in de wei laten grazen gen voor delandbouw' Dat pleidooi dateert 'omop die manierde discussieoverkernener- van vóórde T~emobyl-ramp. gie een extra impuls te geven. Hetgraasver- In feite doet deRARO een beroep op bet Mibod dient alleen om deongerustheidonderde nisterie van Landbouw en VISSerij om één en bevolking weg te nemen. Een sebijnmaarre- ander zorgvuldig uit te pluizen. gel om de mensen Ie laten geloven dat de Ongetwijfeld werd de RARO geïnspireerd volksgezondheid geen gevaar loopt door de Nederlandse drinkwaterleidingDe standpunten in agratiscb Nederland zijn maatschappijen die eind 1985 ondemx:bten bekend: de grote landbouworganisaties lijn well:e gevolgen kerncentrales kunnen bebbeducht voor deniet-gedektesebade, enklei- ben voor bet drinkwater.Het resultaat is'vernere groeperingen ijvetm voor een atoom- nietigend' voor de regeringsplannen die vrije samenleving met veilig engezond voed- voorzien in uitbreiding van het aantal kernsel. Kwetsbare beunen tegenover kwetsbare centrales. voedselproducten.

RADIOAGIEF MONUMENT HARRISBURG

Om niet te vergeten Bij alle aandacht voor de gebeurtenissen in Tsjemobyl dreigt de bijna-ramp in Harrisburg in de ver~etelheld te raken. Toch heeft 'Harrisburg diepe sporen getrokken in de Amerikaanse kemenergiewereld. Het is met onwaarschijnlijk dat Tsjemobyl een gelijksoortig effect zal veroorzaken m Europa. de officiële verklaringen. Daarbij gaat men voorbij aan deconstateringen van deomwonenden, die met stelligheid beweren dat er wel degelijk wat aan deband is. 'Doodgeboren dieren, miskramen, afwijkingen bij pas geboren vee. En keer op keer bebben we gevraagd aan hetministerie van Landbouw of ze debeesten konden komen betijken. Maar ze kwamen niet', aldus Jane Lee, boerin op vijf tiJometer van de centrale, die nog steeds geen duidelijkheid beeft gekregen over de werkeUjte gevolgen van 'Harrïsburg'. Over één zaak bestaat een opmerkelljke eensgezindheid bij voor- en legens1BDden van kemenetgie: deramp heeft een enorme financiële nasIeep veroomatt. Een paar maanden na bd ongeluk ging de exploitant (Metropolitan Edison) er nog van nil dat de eentnle in 1983 ontsmel zou lijn en weer elektriciteit WIl kunnen produceren. Volgens de laatste plannen hoopt men in deeernbet Het ongeval met de00-2eentnle beeft'ge- 1987 eindelijkgereed Ielijnmet de verwijdelukkig geen slachtollen' veroorzaatl, aldus ring van de brandstofstaven. De gesmolten Woensdag 28 maart 1979. Om vier uur inde ochtend valteenaantal pompen uit ineen van de twee temeentnles opTbree Mile lsIand, de 00-2, zestien tiJometer ten zuidoosten van destadIhrrisburg indestaat PennsyIvaDia. Zu begint een nucleair drama dat snel wereldnieuws zou worden. De aisis duurt zestien uur. Dan isbet gevaar geweten. Althans, bet gevaar dat de reactor zou tunoen ontplollen. Inmiddels is er een onbekende hoeveelheid radioactieve stoffen geleosd, via delucht en via deSusquebanna-rivier. Uit voorzorg wordt besloten lOt evacuatievan alle mensen binnen een afstand van acht kilometer tol de ramp-centnle. Meer dan 100.000 mensen sleee opdevluch~ enerontstaateen gigantische verteersebllos. Nadal de feilelljte aisis in de eentnle achter de rug lV1S, breekt ereen panischeangst uit onderde bevolking enoverheden.

uraniumstaven worden stul:jebij beetje uit de centrale gebaa1d.1nieder geval zal deze eentnle niet gerepareerd worden ennooit meer inbedrijf worden gesteld.

Wim Ke rsten

De seboonmaak van deze centrale beeft al

een miljatd dollar gekuot. Ten gevolge van dit ongeluk lijnerindeandere kemcentnles ingrijpende wijzigingen aangebracht Het lanend vertrouwen inkernenetgie wordt geïllustreerd door bet grote aantal albestellingen. Volgens CIwIes Komanofl, een vooraanstaand kemenetgie-econoom, belopen detotale kosten van Hanisburg, inclusief denasleep, ongeveer 100 miljard dollar. Een duur staartje van een ongeluk datvoor onmogelijk werd gehouden.

_______1

TALLOZE ATOOMCENTRA IN EN OM NEDERLAND

GRENSGEVALLEN De kerncentrales van Dodewaard en Borssele zijn niet de enige nucleaire installaties waar we mee te maken hebben. In Nederland staan nog enkele kleine proefreactoren, terwijl de grenzen de ideale vestigingsplaatsen schijnen te zijn voor indiukwekkende atoomcentra. Thij$ Belge~

DeEuregiohij Twente iseencentrum van nucleaire activiteiten. In het Duitse lingen is een kerncentrale in aanbouw, en er staar er één die moet wonlen afgehmken. Verder beheert won Nuclear er een htandstofelemenlenfabriek. InGronau enAlmelo staan .errijkingsfabrieken, "'P. van Utanit enUCN. Beide fabrieken horen bij Urenc:o (die DDk eigenaar isvan een .errijkingsfabriek hij Capenhurst inEngeland) enwillen uithteiden. Hiervoor heeft deueN van deNeder1and!e regering inmid· dels een .ergunning gekregen. Bezwaarschriften daartegen werden van tafel geveegd, Duitse tegenstanders onontvankelijk verklaard. Het eveaeeas indeEuregio gelegen Ahaus is aangewezen als op
België

-_ ..... --......

E.. odMmk (Dnb)

foto: Scavuttif gen ë Maagdenberi

De kerncentrale bij Bonsele heeft van het intematiooaal Atoomenergïe-AgenlSdJap IAEA een dikke onvoldoende gekregen (zie elders indil b1ad~ Het pmoneel meetbeter opgeleid worden en de .eiligheidscontrole vmcberpt. Eind april zal een delegatie van het IAEA de kerncentrale van Dodewaard onderweken. De diJeáeur van de centrale, Van Erpers Royaards, doet nogallacnniek over het knIDCIlde hewek: 'Bijons zullen zenok wel iets vinden',

je ervan uitganI dat alles watjedoet toch wel dooreen ander gecontroleerd wordt'. Behalve twee grote kernreactoren staan erin Nederland twee kleine, in Petten en Delft. In de eerste plaats is het Energieooderwekacentrum Nederland (EeN) gevestigd. Er staat een Hoge HUI Reactor, een 'materiaal· heproevingsreaetor' met een .erm~ van tien KiloWatt. Vlakhij Petten, in Zijpe, ligt radioactief afva1 opgeslagen, Ophetterrein van de Teehnische Univeniteitvan De1ft staat de Hoger Onderwijs Resctor, de HOR, die dient voor pnktijknnderwek doorstudenVan defouten die inBorssele geoonstllleerd ten. zijn, zal Dodewaard zeker iets 1<=. Maar Van Erpers Royaards .oeIlniet anveel voor InAtnhern iseen paarjaargeledeneen kleine extra veiligheidscontroles door het perse- kernreactor van de Kema ontmanteld. Het neet. Injanuari 1987 zei hijineen interview: betrof de Kema Suspensie Test Reactor 'WIe elke handeling gecontroleerd en nog (KSfR) van I MegaWatt. Eind jaren zeveneens gecontroleerd oppapier wil hebben, de- tig kwam de Kema in opspraak doordat op moti.eert zijn personeel, Dat leidt hij werk· het terrein tadinactief materiaal illegaal 0pnemers tot het gevoel dalzegeen eigen ver- geslagen lag. Kinderen van werknemers antwoordelijkheid meer hebben. ot veel ge- speelden ermee en stierven .ervolgens aan vurlijker, tol een zelfs lakse houding, omdat leukemie.

Onze zuiderburen hebben zevenkerncentra· les ingehruiI:: vier inDoel endrie inTlhange. ErzijtlpIaonen om hij Doel, optienkilometer van Antwerpen, een vijfde centrale te bouwen. VOOta1deelektriciteitsproduoenten zien dat graag, maar depolitiek, met name het Mi· nisterie van Economische laken,vindt dat er inBelgië genoeg kerncentrales zijn. Het a_trum hij Mo~ zo'n dertig kilomeier ten zuiden van Tdhurg enEindhoven is een verhaal apart. De meest bekende naam isdie van deopwerkingsfahriek Eurochernie (nu: Belgopn>eess).In 1974 werd deze fabriek gesloten hij gebrek aan be1angstdling en DU staat oo.tmantelingvoorde deur. Verschillende insIellingen (o.a. EUtaIom) verrichten inMol onderwek en ontwikkelingsw
STRALINGSNORMEN BESCHERMEN VOORTGANG KERNENERGIE

IDACTMTEIT Het bepalen van stralingsnormen is een ingewikkelde zaak. De Nederlandse regering baseert zich voornamelijk op buitenlandse normeringen, die' mede bepaald worden door de kernenergie-industrie. Naar aanleiding van de Tsjernobyl-ramp is de discussie over de soepele hantering van stralingsnormen weer opgelaaid. Elke 'stralingsbebsting', boe klein dan ook, betekent een zeker gezondbeidsrisico. Je kunt bet ""ielijken met een loterij. Alleen zijn de prij= nogal onaangenaam. Hoe meer Intenje bebt (boe meer straIingje int0taal bebt ontvangen) des Ie groter isde kans dat je later een 'prijs' wint: gezondbeidsscbade indevnrm van bnkeroferfelijke afwijkingen. Nu b6eft iemand met veellnten oatuurtijk oog geen prijs Ie winnen. Maar de kans~ wel groter. Het isdus7Jlllk wminmogelijk 101eD inbanden Ie bebben. Naast destraling uit atmosfeer enaarde ('natuurlijke acbtergiOnd'lIa1ing') bebben we te maten met straling len gevofge van menselijke adiviteiten. In die laatsIe categorie ligt de speelruimle om de stralingsbelasting w klein mogelijk te bouden. Het kan daarbij gaan om individuele keuus (zoals: wel ofniet door T~ernobyI besmetle melk drinken) als om keuzes voor de samenleving als geheel (afweging aetiYiteileD dieleiden Int straIinl\'" beIastiog, 1lO
Effecten stralÏIYJ Over deeffe
(lnteroational CotIuImiou on Radiological Proleetion, deoffiáèle deslrundigenclub, die regeringen adviseert over straling) zirh bij baar insrhalting van deeffecten metoame op wat oudere studies. Recentere onderwekeo gaven aan dat de risico's aanzieolijl groter zijD dandoor de(CRP(en indeIIOOIlSIeIling) wordt aangebouden. Het zijn met name 011derwekeo naar de gezondbeid van werknemen in Amerikaanse eo Engelse nudenire installaties. De ui~e resultaleD Yindt uindetabel Heleffectisberekend voor degemiddelde Nederlander. De Nederlandse regering baseert zich bij de normstelling opdeICRP. Die schat dus datde genriddelde Nederlanderbij een blootstelling aan I rem straling een kans van 125 opeen miljoen beeft om kanker tetrijgen. dat isde laagste gepubliceerde schatting. De aanwijzingen datde(CRP de effecteo oodenchat, worden echter steeds sterker. Dat effect zou wel 'ns5 á 10 maal zogront kunnen zijn. De normen zouden danookmeteenfactor5á10 omlaag moeten. Werknemers in kerneentrales mogeo momenlee! in Nederland niet meer dan 5 rem per jaaraan straling incasseren. Voor de bevolking buiten deeentrales geldt 0,5rem als aanvaanIbare stralingsdosis.

Doel oormstelting De normeo van de(CRP bebben als doel de toepassing van temeoergie niets indeweg te leggen. AIin 1958 ooernde de(CRP bet uitgangspunl datbetwerken met stralingzoveilig mogelijk moest zijn, binnen bet kader van een ec:DO
kernenergie. In de (CRP-Publitatie nr. 9 (1966) wordt demening uitgespwkeo dat de normen een ventandige speelruimte geven aan de atoomprogrammà

Heo=o

lat commissie voor straIingsbeidlerming (JCRP) Ameribans 8FJR-rapport SIewul, KneaIt eB Man""" (VS) 8roos (VS) Medieailleseudl CouDdI (F.ageland) 1bdf000 ..... v.... ~tie van lIinJoIIima .. Nopsoki

Als deu normen omlaag wudeo moeleD, beeft dat aanzienlijke gevolgen voor detemeoergie. Er zijnvoorbeelden bekend van reparaties, wurbij werknemen de toegestane j~ ineen kwartieropliepen. Aansdlerping van denormeo mei een factor tien betekent dal voor dezelfde klus tien keer wveeI werknemen nodig zijn. En dat verhoogt de kosten. Het belang dat men becht aan de kernenergie speelt door inde normstelling.

Tnt februari 1987was ICRP-Publitatienummer 9 bé! uitgangspunt van deNederlandse overheid De (CRP isechter al in 1977 met Publikatie nummer 26 gekomen. De regering beeft daarover in 1978 adYies gevraagd aan deGezondheidsraad. HetanlwOord twamin 1984enbevatlewwel een meerderheidsstandpunt als een minderbeidsstandpunt Dit laatste standpunt werd ingenomen door G.Nooteboom, die over bet meerderbeidsadYies bet volgeode schreef: '8elaogrijkeinformatie wordt .erzwegen;op fundameotele punten wordt onjuiste infor-

Dom""'"

125

180 576-7000 300-3000

100·1500

-

400-500

...........

-

w...oo-..kt door bnkw per m"jaM Nedertande,.. . .

Ol_ .....

oeteen.

--~

matie gegeven; de presentatie van de meerderbeid strookt niet met deeisenvan welenschappelijke objectiviteit' Aldus ontstond een discussie over de normen in bel pertement die nog niet is afgerond

Siralenbesluit De Europese Gemeenschap had intussen op 15 juli 1980 een richtlijn aangenomen ter vaststelling van normen voor radioactieve straling voor werknemers in keminstaUaties en voor de bevolking. Nederland moetzich daarbij aansluiten. Dit gebeurt via het 'Besluit Stralenbeschenning Kernenergiewet' dat op4 februari 1987 inde Tweede Kamer werd besproken. In ditbesluit zijn 'een aantal grondbeginselen' opgenomen van de ICRP van 1977. Nooteboom wijst erechter op, dat de richtlijn van de EEG een versoepeling is van dit ICRP-rapport, terwijlhelbesluit snatenbescherming weer een versoepeling isvan de EEeJ.ric::btlijn. Delf' versoepeling is versluierd achter een ingewikkeld taalgebruik, .....aarmeegepoogd wordt de voorstellen van de regeringaannemelijk te maken. De Vereniging Milieudefensie heeft dit ineen brief aan deTweede Kamervan 30januari 1987als volgt duidelijk gemaakt: Stel. we gaan inplaats van straling uit van jenever;stel daarbij dat een kind van tienjaarin één week tijd tien flessen jenever opdrinkt Als gevraagd wordt naar degevolgen van dit gedrag.zoubet antwoord van deregeringluiden: Niets aan dehand. Immers. eenjongere kan tol zijn twintigste levensjaar tien (lessen jenever per week best verdragen. Milieudefensie zou dit een misplaatst eerwoord vinden. maar wijst eropdat deregeringzo redeneenals 'I gaatom straling.gebruik makend van woorden als risicofactor.dosisequivalent en dergelijke.

J?_ _

Een tweede probleem van hel stratenbeslu it betreft het werken met gemiddelden. De normstelling gaal uit van de gemiddelde Nederlander. Vrouwen en (ongeboren) kinderen zijnechterextragevoeligvoor inwendige besmetting.Kinderen hebben kleinere organen. Bij dezelfde hoeveelheidstraling inzo'n orgaan. isdeopgelopen dosis groter. Voor jndiuminde schildklier gaat het om eenfactor 8.Ookissnelgroeiend weefsel naar schatting viermaal gevoeliger voor straling. ln de normstelling zou hier rekening mee gehouden moelen worden. Ten derde gaat het stralenbesluit uit ..an degene diestralingsbronnen beheert (deexploitant van eenkerncentrale)enniet..andegene die straling ontvangt. Degene die radioactieve stoffentoepast, moet ervoor zorgen dat individuen(degemiddelde Nederlanderdus) jaarlijks nietmeer dan 500millirem (5 millis ievert)oploopt Een persoon mag dus inbeginselvan elke kerncentrale 500 millirem per jaar oplopen. Dil is echter in strijd met de ICRp..aanbevelingeo, waarin wordl uitgegaan van een individu dat in totaal van alle kerninstallaties tesamen niet meer dan 500 millirem magoplopen per jaar.

Bronlerm: Hoeveelheid radioactief materiaal die bij het smelten tan de teictorkem vrijkomt. Fall-oul: Neerslag van radioactÎete sloffeo Isotoop: fu te oodetsdJeiden atoom ..an andere atomen mei dezelfde naam, maar versdlilleode lysisdJe eigeusdlappell, b.•. Uranium-23S en l1ranium-238. Ded1emÎSdle eigensdJappen van dezetwee stoffen zijn gelijk, maar de fysisdu, b.... de stra· liog en \'el"'llltijd, zijn vendlilleod Vemltijd, ook wel balfwaanietijd, ook wel haheringstijd: de tijd die hel duurt dat de helh van een slof is overgegaan in een andere door straling Er zijn veBdûBende manieren om stra· ling in eenheden uil Ie drukken: Straling in de lucht, .straling "an vaste en vloeibarestoffen, geabsorbeerde stnling ee straling veroorzaakl door één bepaald soort isotoop. "oor al du t sooeeezijn er verschillende eenheden: REM: StraliDgsmaal in de lucht. afkor· tiDg van rontgeo equivalenl man. Om een idee Ie gt"eo hiemm: de amtergroodstraling, d.w.l. de straling die altijd aanwezig is b.v. uil kosmische bron is 0,1 rem RAD: Afkorting tan Radiatioo AbsorbedDcse,de hoeveelhtid gtabsorbeenle rem in. een vaste of . Ioeibare stof. Deze kan gelijk zijn aanhel aantal rem in de lum!, maar is daar meestal een percentage van. BECQL'EREL: eenheid voor uitgtzooden .straling door een bepaald isotoop. 1 becqeerel isgelijk aan één stralingspakkelje, hel n"al van één atoom, maal voor radioacth'ileit in b.v. voedsel rlJRlE: 1 Curie is gelijk aan het verval VlD37 miljard atomen perseeenée SIEVERT: S.~:,etnheid, 1 Joule per kj. lomm = 2el.Îjk aan 100 rem De gebruikelijke regel is dat de straling die menals pariênr ontvangt bij medischebehandelingen. niet meegeteld wordt bij de norm van 500 millirem per jaar. De regering heeft die regel vervangendoor debepalingdat men als panent niet meermeerelt bij de snalingsbescherming. Inhet stralenbesluit wordt tenvierde als norm genoemd voor werknemerseen tienkeerhogeredosis, De redenvoor dehogere norm ligt inhetuitgangspuntdat werkenoveral risico's mei zich meebrengt eneen werknemer derhalve aan meer straling blootgesteld mag worden dan een 'individu'. De ICRP isin 1985tot de volgendeconclusie gekomen wat betreft nonnen voor individuen. De belangrijkste norm is nu 100millirem (I milliSievert) per jaar. Hel isvolgens de ICRP echtertoelaatbaar een aanvullendenorm van 500 millirem per jaar te nemen, als er voor wordt gezorgd dat men gemiddeld over het helelevennietmeer dan UlO millirem perjaar oploopt Dithoudt indat men slechts gedu-

rende een beperkt aantal jaren500 millirem magontvangen. omdat anders nooit een gemiddelde van 100 millirem per jaar over hel heleleven bereikt kan worden. De ICRPdoet geen uitspraak over een andere norm voor werknemers. Inhet Besluit Stralenbesdierming isdenorm van UlO millirem voor de bevolking niet opgenomen. De regering heeft gewoon de normen van de EEG van 1980 overgenomen, reende ICRP nogniettot een enigzins gewijzigd inzicbt was gekomen. De norm van 100 millirem wordt wel genoemd in de toelich· ting. Het gaat er echter om wat er inhet Besluitzelf staat.

Straling in wedseI Vlak na hel ongeluk met de kerncentrale bij Tsiemobyl heeft deregering normen vastge-steld voor radioactiviteit in voedsel. Maximaal toegestaan in melken melkprodukten was 500 Becquerel Jodium· 131 per liter.

foto: Wim Kersten

0,0082 millirem per Becquerel en 0,0069 millirem per Ileajuerd ...,wege Cesium137. In totaal geeft dit een stralingsbelasting voor een kind van één jaarvan 385 millirem door Cesium-l34 en 64& inillirem door Cesium-137,tesamen 1033 millirem (10,3miIIi· sievert). Uit deze sommen volgt dat de gemiddelde volwassene 276 millirem zou kunnen ontvan· gen vanwege Cesimn. Maar erzijn mensen die !Wee keerzoveel eten als betgemiddelde. Deze mensen overschrij. den denormvan 500 millirem..., het Besiuit Stra1ingsbesdlerming en zeer velen krijgen meer dan de belangrijkste ricblWaarde van 100 millirem. Het gemiddelde kind krijgt meer dan het dubbele van denorm van 500 millirem, terwijl de belangrijkste nonn van 100 millirem zelfs met een factor tien wnnlt overschreden. VoorJodium-l3l kunnen weeensoortgelijke som maken, waamn we hier uitsluitend de uitkomst geven. De limiet op grond van de 100 millirem wordt door een kind van één jaar in twee dagen overschreden endoor een volwassene in twee weken. De limiet opbasis van 500 millirem wnnll door een kind gehaald in een week endoor een volwassene in elfweken.

Belangrijke informatie wordt verzwegen, op fundamentele punten w0!Ût onjuiste infor-

We kunnen hieruit de volgende ooneIusie trekken; als we de mogelijke belasting vanwege cesium enjodium bij elkaar optellen. overscbreiden zowel volwassenen als kinderen de belangrijkste nonn van 100 millirem aanzienlijk, indien ze telkens voedsel gegeten hadden dalniet uil debandel genomen was omdat het nog net aan denormen voldeed. Dat tooot aan dat de normen voor radioactiviteit invoedsel veel te hoog waren. Daarbij zijn we uitgegaan van deICRP-normeo. En die zijn, zoals we eerder hebben laten zien, veel tesoepel. Bij hel volgende ongeluk met

een kerncentrale moeten er daarom veel strengere maatregelen genomen worden.

Voor bladgroente gold een nonn van 1300 Becquerel per kilo. Die nonnen zijn eind mei bijgesteld en later opgebeven. Melk mocbt maximaal 370 Becquerel Cesium bevatten, terwijl voor aardappelen, groenten, vlees e.d, denonn werd gesteld op600 Becquerel Cesium per kilo. Welkestralingsbelastinglnoptmen op, indien men telkens produkten eet die net binnen de nonn liggen, indien de norm als het ware wonlt opgevuld? Bij het maken van een dergelijke berekening stuiten we opeen aanlal problemen. Ten eerste moeteo we weten hoeveel een gemiddelde volwassene eet opeen dag en boeveel een gemiddeld kind eet Ten tw<ede moeten de lleajuen:1a omgewerkt wonlen naarmillirem. Dit gebeurt mid· dels dezogenaamde dosisfaetor. Elkeisotnop is voor een bepaald deel veranlWoordeIijk voor detotale straling. Deliteratuurgeeft niteenlopende waarden voor deze dosisfactor per isotoop. Dil kanoplopen lol waarden die een filetor twee tot drie hoger zijn dan die

welke door de Gezondheidsraad wnnlen aangenomen.endie we gebruiken in onzeberekening. Voor Cesium komen we dan lothet volgende resultaat Een volwassene die voedsel lotzich neemt dat nog nel binnen de normen valt, krijgt per jaar zo'n 180.000 Ileajuerel binnen. Het Cesium bestaat uit twee stollen:Cesium-134 en·137.MetNijpelagaan weervan uil dal ertwee keer zoveel Cesium ·137 voorkomt als oesîum-I34. Zodoende komen we op 60.000 Becquerel Cesium'l34 en 120.000 Becquerel Cesium-l37. We vermenigvuldigen het aantallleajuerd Cesium' 134 met de dosisfactor 0,002 millirenr per Becquerel, De dosisfiletor vao Cesium-137 is 0,0013 millirem perBecquerel. Dit geeft als uitkomst IlOmillirem vanwege Cesium·l34 en156 millirem ...,wege Cesium-137.1ntotaal derhalve 276 millirem (2,76millisievert~ Een kindvan I jaarkrijgt 141.6371leajuen:1 binnen, waarvan 47.000..., Cesium·134 afkomstig isen94.600...,Cesium-137. De dososfaetor vnor kinderen van Cesium-l34 la

foto: Ronny WiUems

_______i

GRONINGS ONDERZOEK MET VERRASSEND RESULTMT

Sluiting

kerncentrales betaalbaar teitssector. Redenen genoeg derhalve voor een nieuwe berekening.

foto: 5cavuttil René Maagdenberg

Onmiddellijke sluiting van de kerncentra- zoeksnpdracht verleend aan de lnterfacultaire Vakgroep voor Energie enMilieukunde les Dodewaard en Borssele levert geld-op. (IVEM) van de Universiteit Groningen.' In normale omstandigheden zijn de baten zo'n 450 miljoen. Slechts in zeer uitzon- Erzijn aleerder studiesover desluitingskosderlijke omstandigheden zijn er geen op- ten van kerncentrales verschenen. Uit een brengsten. In plaats van kosten van slui- rapport van de door de regering ingestelde datdekosten ting kan daarom voortaan beter gesproken commissie-Beekuit1983.bleek vijf miljard zouden bedragen. Dit rapport worden over kosten van openhouden van heeft een grote rol gespeeld bij betbesluit van de kerncentrales. regering en Tweede Kamer om de kerneenHerman Damveld analyseert het onder- tralesdoor telaten draaien. Intussen zijn we vier jaar verder. De kosten van de stroom uit zoek. Herman Damveld

Door het ongeluk bijT*rnobyl endoor bet rapport over deveiligheidbij Borssele zijn we weer eens met deneus op defeiten gedrukt. De roep om dekerncentrales BorsseleenD0dewaard tesluiten, werd weerduidelijkhoorbaar. Maar voorstanders van kernenergie roepen dan onmiddelijk dat aan sluiting een prijskaartje hangtWelke prijs isdat? Om dat te weten te komen, heeft hetFonds Milieuvriendelijk Energiebeleid een onder-

Borssele zijn sinds 1983 met vijftig procent gestegen. Dit ismeer dan decommissie reëel achtte. Aan de andere kant zijn de kosten van vervangendebrandstofjuist gedaald.Volgens de commissie Beek wuden kolen nu270 gulden per ton moeten kosten. maar deprijsis momenteel 130 gulden per ton. Bovendien hield decommissiegeen rekening met de manier waarop het totale elektrici· teitssysteem reageen op sluitingvan dekerncentrales, terwijl deIVEM gebruik maakt van een simulatiemodel van degehele elekttici·

Brandstofprijzen

i

jaar olie (doUar .... VIt) kole. (golden per ton) gas (<enIe..... m')

1987 19 130 23.0

1993 20,5 133 24,6

1998 23 138 1:7,3

2003 28 146 32,5

Dekerncentrales Dodewaard enBorsselela' gen begin 1987 stil. Tocb ging heIlicht niet uit. Dat komt doordat dekemcenttaJes samen ~echts zo'n vijfhonderd Megawatt (I Mw - 1miljoeo watt) aan vermogen hebben. terwijl hel landelijk netnuongeveereen overcapaciteit van tweeduizend Megawatt heeft. De kerncentrales kunnen dus dicht zonder dat het ook maar ergens donker wordt. Sluiting van dekerncentraleshoudt niet indat we verder kunnen rusten. Er moet gezorgd worden voor voldoende stroom, ook in de toekomst. De overcapaciteit houdt immers op als de vraag naar stroom toeneemt of als centralesverouderd zijnendaarom stilgelegd moeten worden. Bij de kostenberekening van kerncentrales dient dus te worden uitgegaan van een idee over de stroomvoorziening in de toekomst. Daar isveel dicussie over. Laten we ons baseren op het nieuwste E1ektticiteitsproduktieplan 1987-1997 van degezamenlijkeelektriciteitsproducenten, deSEP. Zij gaan daatin uitvan eenbepaald groeipercentage wat betreft de vraag naar energie. In helrapport van deBeeinningsgroep Energiebeleid wordt aangetoond dat, uitgaande van deze voorwaarden. el geen kernenergie nodig isna 1977. Dit kan door, naarhuidige begrippen, veel gebruik te maken van wanntekrachtkoppeling. Om een reële inschatting te kunnen maken van dekosten van vervangend vermogen, is deolieprijseen belaogrijkgegeven. Deze prijs bepaalt voor een deel de prijs van aardgas en kolen. In deberekening isuitgegaan van een olieprijs van 19 dollar pervat (met inbegrip van transportkosten). Dit isdenu heersende prijs op de oliemarkt. De OPEC streeft ernaar dit bedrag te handhaven. Door toenemende schaarste zal deze prijsweer stijgen tOl 28dollar in2003. aldus hetCenttaal Planbureau enhet Ministerie van Economische Zaken. De NAM houdt nogrekening met een lagere olieprij ~ namelijk 15 tot 16 dollar per vat. Dal ismûsdJien niel heiernaaI reëel. Er moet tevens een aanname van de doIIarkoen ge-

El1rlI kosten onmicldelJjjke .Iuitiog DodeWurd in 1987.

aMoeiiogsregelingen oolmaoletiog lotaal

IS miljoen 38 miljoen 63 miljoen

El1rlI kosten onmiddellijke .Iuitiog Bomde in 1987

boekwaarde kemcenlrale 330 miljoen waarde restkem 30 miljoen oolmaoteling 80 miljoen aMoeüngsregeling 45 miljoen 485 miljoen

10CIaI

foto : Allicht

maakt worden. Met hetCentraal Planbureau met doorlopende kosten van 63 miljoen.

zien decommissie-Beek rekening hield met stroomlevering lot 2004, zijn ook voor deze variant de uitkootsten berekend Borssele heeft lOf nu toe een internationaal gezien zéér hoge bedrijfstijd van tachtig procent. We gaao er van uil daldeze bedrijfstijd gehandhaafdblijft tol1993 envervolgens terugloopt. Daarmeezou Borssele een wereldrecord vestigen. We gaao van deze record-bedrijfstijd uit, om de sluitingskosten niet teonderscaatten. Voor wat betreft dekosten van onderhoud en bediening baseren we ons op de ervaringen tot nu toe, waarbij we aannemen dat ook in de toekootst aanpassingen moeten plaatsvinden om decentrale in overeenstemming te houden met deeisen van deoverheid. Evenals bij Dodewaard nemen we aan dat de kosten van opslag van kernafval enontmanteling niet onderschat worden endatde verplichtiogen wegens opwerkingscootraeten doorverkocht worden. Bij doordmaien zal weljaarlijks een extra premie wegens verzekering tegenkernongevallen van tien miljoen gulden betaald moeten worden. Bij onmiddellijke sluiting hebben we te maken met doorlopende kosten van 485 miljoen.

kiezen we hiervoor f 2,25. Dit ~ belangrijk omdat deprij. van energiedragers wereldwijd indollars pa val of pa duizend kilo wordt uitgedrukt, De dollarkoers ~ nulagereninde bankwereld woldt verwachl datdeze ook geruime tijd zoJaag zal blijveo. Desalniettemin gaao we uitvan f 2,25 om de kosten niet Ieonderschatten en om deberekeningen hungeldigheid over een lange termijn te laten behouden. Voor de kolenprijs houden we aan: 1.10 guiden pa duizend kilo en daarna een stijging van één procent per jaar.

Verder verondersteUen we dal deverplichtingen wegens opwerkiogscootraeten doorverkocht wolden aan andere kerncentrales, zoals Zweden dat gedaan heeft aan West-Duitsland; datgeeft derhalve geen extra kosten. Ook nemen we aan dal dekosten van opslag van kernafval door deexploitant van Dodewaard juist geschat zijn. Bij openbouden van dekerncentrale hebben we temaken meI een verzeJ<eriog tegen wettelijke aaosprnkelijl:heid die veel telaag is. Bij een aansprakelijkheid lotvijf miljard isdeextra verzekeringspremie tien miljoen gulden per jaar.

Dodewaard

Borssele

De kerncentrale Dodewaard zal volgens de SEP eiod 1994 definitief gesloten worgen. Dan is delevensduurvan 25jaarbereikt. Het valt opdaldeSEP voor kerncentrales een vijf jaarlangere levensduur neemt dan voor kolencentrales, hoewel voor kerooentrales een levensduur van 25 jaar niet bewezenis;mijn zelfs oentralesdie naeen jaar oftien definitief gesloten moesten worden. Maar we houden ons aan degegevens van de SEP. Stroom uitDodewaard kasne in 1985 l3A cent per kilowattuur. We gaan er van uit dal debedrijfstijd tol 1991 boog zal blijven. Er wordl jaarlijks 4,6 miljoen gereserveerd voor deontmanteling. Bijonmiddellijke ~ui ting van dekerooenlrale hebben we Iemaken

De kerncentrale Borssele is sinds 1973 inbedrijfenkosrte toen 300 miljoen gulden, Sinds 1980 zijn er investeringen gedaan voor zo'n 400 miljoen. Daaldoor zijn de kosten van stroom uitBorssele gestegen van 4,4 cent per kilowattuurin 1980 naar 9,1 eentin 1987. De laatsteprij. wen! op24 november 1986 opgegeven door Don, voorzitter van deRaad van Bestuurvan dePmviociale Zeeuwse Elektridteits Maatscbappij (PZEM). Volgens Don zijn debrandstofkosten 3,5 cent per kilowattuur. Ditbedrag blijft gelijk tot 1991; daarna Resultaten stijgen de kosten volgens de PZEM langzaam. We hebben een vergelijking gemaakltusseo Borssele heeft eiud 1998 een levensduur van de kosten van onmiddellijke ~uiriog in 1987 25jaarbereiktenwordt dan gesloten. Aange- en~uiriog opeen later tijdszip:Dodewaard in

Tweederde ou de _ ou BonseIe is bestemd .oor de IIl1111ininmf1briek Pédtioey. El wordt gestelddat s1uitiog ou B....... betekent dol ook PécbIDey didd pa~ Ioetgten een poot ..... lies ua arbeidopIu_ _t. Hier pan we er echter ou uit dol Pid>iney ..... b6jft als Bonsele ~oit enlqen betzelfde tarief als au _ zal blij,.. krijgen. Dit tarief is ongeveer rijf cent per kiIowattnur, dwz in 1987 krijgt Pódtioey de 80 miljoen beneden kootp..... Eta dergelijke .obsidie ua bedrij... komt ......oor.. dat is de reden dal we dil bedIIg aiet oreerekeo.. bij de kosten ou ~uitiag.

_DI

Kosten kerncentrale D_ jlu ....dstof (" nlen per kWh) bedrijfstijd (pmcenlea) ooderbond en bediening (miljoenen guidens)

1987 3,6 80 38

1991 3,9 75 38

1994 5,9 50 38

Kost.. k......lrale BonseIe jaar

bnadilof (cent.. per kWhl bedrijfstijd (procenten) onderhoud en bediening (miljoenen guldens)

1987 3,5 80 116

1993 3,6 80 110

1998 4,2 70 110

2003 4,3

60 116

__ri

Netto opbreugsI sluiting kerncentrales in 1987 ten oplÎmte l1lD geplande sluiting in 1998, respedie\'tÜjk 2003 (in miljoenen guldens)

jau vao sluiting basis-varianl brandstofprijs hogere braudstofprijs hogere brandstofprijs eu dollarkoers I 2,00 hogere brandstofprijs en dollarkoers I 2,50

1998 447 234 468 0

2003 762 384

718 50

1994 en Borssele in 1998 of 200l Degenen die ervan uit gaan dat kerncentrale Borssele tot hetjaar 2004 stroom zal blijven leveren, nemen stilzwijgend aan dat er geen ernstig ongeval zal gebeuren.Daarzijn wij niet zeker van, maar op dit punt gaan we hier niet in. ln de basis-variant, namelijk sluiting van Borssele in 1998 (bij olieprijs van 23 dollar pervat en dollarkoers van f 2,25) blijkt dat bet jaar voorjaar baten oplevert als dekerncentrales gesloten worden. De totale baten zijn f 795 miljoen. Daar moetendedoorlopendekosten bij ~uiting(f 548 miljoen) worden afgetrokken. ende venneden extra kos-

ten voor aansprakelijkheid bij ongevallen [f 200 miljoen) worden opgeteld. Een totaal aan baten van f 447 miljoen, waarvan f 163 miljoen bijgedragen wordt door sluiting van Dodewaard en f 284 miljoen door Borssele, Dekosten van betopenhouden van de kerncentrales zijn ook berekend bij een hogere brandstofprijs(34 dollar pervatolie,inplaats van 28dollar in 2003) eneen dollarkoersdie 10% hoger oflager dan f 2,25 is, Dan blijkt dat sluiting niets opleven bij een hogere brandstofprijseneen dollarkom van f 2,50. Het prijskaartje houdt de sluiting van Dode-

waard en Borssele dus niet tegen.

• Opdrachtgevers voor deze studie zijn: Gelderse Milieufederatie, MilieufederatieGroningen.

Contact Hilieubeschem1in& Noord-Holland,

Zeeuwse Milieufederatie. Ver. Milieudefensie, Centrum voor Energiebesparina.

Werkgroep Energiediscussie. """'- 0'66. PPR, PSP, landelijk P\atform Tegen Kemenetgie. - . , . , " " " " " " jeugd"'" Het onderzoek werd gesubsidieerd door her. Fonds MiliaNrièndeHjk El'H!I1iebeleid.

fo to : Ronny W iltems

Onvoldoende voor Borssele In oktober 1986 bezocht een daartoe uitgenodigd team van het Internationaal Atoombureau (IAEA) te Wenen de kerncentrale in Borssele voor een onderzoek naar de manier van werken in de centrale. Van de bevindingen werd nog dezelfde maand mondeling verslag gedaan aan de eigenaar van de centrale (PZEM) en de Nederlandse regering. In januari 1987 werd hel schriftelijk eindrapport over het IAEA-onderzoek openbaar. De kerncentrale werd stilgelegd om veranderingen aan te brengen. t ocas Reijnders

Deonderzoeksresultatenzijn opveel punten vernietigend voordePZEM envoordeoverheidsinstantiesdieworden geacht op denucleaire winkeltepassen. Het meest verbijsterende is wamchijnbjk dat het ondersoeksteam vaststelde dat onduidelijk bleef of de noodkoeling van de kern wel zou werken, zonder datzulksbekend was bij deoperationele leiding, datbrandwerende muren tussen veiligheidssystemen ontbreken endaldebescherming van decontrolekamer bij eenongeluk in ofnabij decentraleniet verzekerd isOok op vele andere punten werden ernstige tekonkontiogen vastgesteld. "lA 'lijkt de or-

ganisatie niet effectief te anticiperen opverntiodering van deveiligheidsmarges, met het doel problemen te verhelpen voordat ze acuut worden', enis depraktijk datdesupervisorwacln totereen probleem wordt aangemeld, in contrast toteen meer actief-onderzoekende benadering in andere kerncentrales'. Voorts ontbreken gecertificeerde tekeningen, hetgeen 'enig risico introduceert als veranderingen worden aangebracht in bestaande systemen', en 'iser onvoldoende 11:kerheid datdecentrale zal reageren, wals in de veiligheidsaoalyses wordt aangenomen'. Wijziging van de organisatie en bijscholing van personeel wordl opvele punten noodza· kelijk geacht. Debeschrijvingdiehetrappon tenslotte geeft van de voomeningen voor rampenbestrijding, ~ voozal ook debesehrijving van eenruïne. Hel IAEA-rappon stelt een groot aantal feilen vast, dieniet binnenenkele wekenkunnen worden opgelost Brandwerende muren moeten worden gebouwd, debeveiliging van de controlekamer moet ingrijpend worden verbeterd,deveiligheidsorganisatie enveilig· heidstraining moetenover kop, er moet een serieus rampenbestrijdingsplan komen, inclusiefeen goed beveiligdcrisiscentrum,ener moet een boeveelheid extra apparatuur worden aangeschaft. In hetJAEA-rappon valt ten aanzien van de

supervisiedeterm 'zelfgenoegzaamheid', een factor die thans ook inbelangrijke mate verantwoordelijk wordtgesteldvoor helongeval inde kerncentrale van T~ernobyL

Brevet van onvermogen Hoe dan ook, dat zich ondanks grote maalschappelijke onrust over de veiligheid van kerncentrales en de grinunige gevolgen van nucleaire onveiligheid, zoveel fellen hebben opgestapeld, ~ inessemieeen brevet van onvermogenvoor de direet verantwoordelijken. Dat zijn met name dedirectie van dekerncentrale, de Kernfysische Dienst, die moet toezien ophetfunctioneren van kernenergiecentrales, en het Ministerie van Binnenlandse zaken datverantwoordelijk is voor de rampenbestrijding. In deSmjet-Unie heeft men uitdeincompetentie die bleek nahet ongeval met de kerncentrale van T~ernoby l, krasse organisatorische en personele consequenties getrokken, Hel valt tehopen dathet lAEA-rappon niet behoeft teworden gevolgddoor een groot ongeluk, voordat in Nederland ingrijpende organisatorische en personele maatregelen worden getroffen.

Opslag radioactief afval boven en onder de grond

--"---

--'-

In 1976 heeft deregeringvijfzoutkoepels uitgekozen voor proefboringen en opslag van radioactief afval, namelijk bij Onstwedde, Anlo, Schoonlo, Pieterburen enGasselte. De proefboringen zijn niet doorgegaan, omdat deTweede Kamer zich daartegen heeft uitgesproken, mede vanwege het verzet uit het Noorden. Begin jaren tachtig bleek dat de plannen geen kans meer zouden maken. Daarom heeft deregering in1983deplannen herzien. Besloten werd totdeinstelling van een nieuwe onderzoeksgroep, Opslag op Land(OPLA). De TweedeKamerkeurde het voorstel goed om voor een bedrag van dertig miljoen gulden twintig deelstudies teverrichten. Aan de hand daarvan zou een besluit over proefboringen genomen worden. Begin 1987 komt de OPLA-studiegroep met een voorselectie van mogelijke opslagplaatsen en in1988 iseen voorstel van deregering teverwachten met daarin dedefinitieve keuze van opslagplaatsen enproefboringen.

--1

geen zoutberg gevormd, doordat de opstijgende koepel oplost inhet grondwater. Indien erradioactief afval ineen opstijgende zoutkoepel zit kan dit afval, als het zout oplost, in het grondwater terechtkomen. Vanwege dit probleem heeft deregering in1979 vastgesteld dat alleen die zoutkoepels inaanmerking komen voor opslag van. radioactief afval, die altwintig miljoenjaar niet meerstijgen. Maar later gaf deregering toe dat alle zoutkoepels bewegenendaarom niet aan deeisen voldoen. In1984 noemde deregering decriteria 'niet doelmatig' en daarom zouden er nieuwe gemaakt moeten worden. Minister Nijpels van Milieubeheer heeft op10 november1986 aan deTweede Kamer meegedeeld

Zoutkoepels Zo'n 200 tot220 miljoen jaargeleden vormden zich zoutlagen, waarop zich inde loop van de tijd aardlagen hebben afgezet. Het zout islichterdan deaardlagenenzalnaar boven willen kruipen, net zoals een bal die onder waterwordtgeduwd ook omhoog wil. De zoutlagen zijn op zwakke plekken door de aardlagen gestoten en zo ontstonden zoutkoepels. Een zoutkoepel stijgt niet verder als de top zo'n vijfhonderd meter boven het aardoppervlak uitsteekt. Dergelijke zoutbergen vinden we inIran. In onze streken wordt "---

Radioactief afval moet honderdduizenden jaren veiligopgeborgen worden. Nergens ter wereld is zicht op een oplossing, ook niet in Nederland. In 1992 komt het afval van Borssele en Dodewaard terug uit de opwerkingsfabrieken uit het buitenland. 'Plannen om het dan op te slaan in zoutkoepels in het noorden van het land zijn al elf jaar oud. Dit jaar zijn vernieuwde plannen te verwachten, met daaraan gekoppeld inspraak over de eisen waar die opslag aan moet voldoen. Voorlopig wordt het afval bovengronds opgeslagen. dat erinhet voorjaar 1987 nieuwe criteria gepubliceerd zullen worden. De bevolking krijgt inspraak, endie zal gaan over devraag aan hoeveel radioactieve straling toekomstige generaties blootgesteld mogen worden door opslag van atoomafval. Proefboringen in zoutkoepels hebben tot doel desamenstelling van het zout terplaatse teonderzoeken. Deze proefboringen kunnen geen antwoord geven opdevraag ófhet afval veilig in de zoutkoepels blijft. Dit laatste is met geen mogelijkheid teonderzoeken. Wel bestaat het gevaar dat proefboringen vanzelf leiden totopslag, omdat men net als inWestDuitsland zal zeggen: 'We hebben nu zoveel geld uitgegeven, dat we door moeten gaan'. Daarom iserzoveel verzet tegen proefboringen.

Herman Damveld

Bouwtekeningen liggen klaar Het opbergen van atoomafval inzout ismet dehuidige technieken mogelijk. Dat stelt de onderneming Van Hattum. & Blankevoort (dochteronderneming van Volker Stevin) in een nota die onlangs isverschenen. Denota is één van de twintig deelstudies voor de OPLA-groep. Er wordt inberekend dat de opslagminstens een halfmiljard enmaximaal 1,6miljardgaat kosten. Dehoogtevanhet bedrag hangt afvan devraag ofernieuwe kerncentrales bij komen ofniet. We zullen ons nuniet afvragen ofhet rapport klopt, maar uitsluitend weergeven wat erbij opslag ineen zoutkoepel allemaal boven de grond zal gaan gebeuren. Het begint al bij de proefboringen: 'Het --' werkterrein dient over een verharde weg be-

--"

reikbaar tezijn'. Dus. er wordt eerst een verharde weg aangelegd endaarna gaat men boren. Bij opslagonderdegrond ineen zoutkoepel is boven de grond een terrein van veertig hectarenodig. De schachlen endedaarbij behorende bedrijfsgebouwen werden hij voorkeur in het eentrum van de koepel geplaatst Dus steljevoor: de topvan de koepel bij Gasselte ligt onder bossen. Voorde opslagvanatoomafval werdt een groot stuk bus gekapt nm een terrein van veertig hectare vrij te maken. Op het opslagterrein mneten goede weg- en spoorwegvoonieningen knmen (wurden de spoorwegen hier speciaal voor aangelegd?): i\fvaItranspcrten kunnen het met één of meerdere hekken omheinde bedrijfsterrein bereiken via een sluis op de plaats waar de portier zit', Er knmen aparte gehouwen voor tussenopslag van deverscbillende soorten radioactief afval. Erzijn gehouwen nodig voor debehandeling van atoomafval, onder andere inafgeschermde ruimten. Ook knmen er kantoren voor destralingsdienst, EHBO, eneen kantine. In een speciaal gehouw zal mogelijk besmet water behandeld worden.

'We hebben nn zoveel geld uitgegeven dat we moeten

_1IIIIII1lIlIiIIII.'__ Aparte aandacht verdient de loods voor de tijdelijke opslag van znut. Immers, er wordt hij deaanleg van demijn zoot uit de koepel weggehaald, daarna gaal het atoomafval er in. Omdat het atoomafval niet dehele zoolkoepel vuit, moet een deel van het zoot er foto: Greenpeace

weer in(wat met de rest van het zoot gebeurt is onbekend). In de nota staat vermeld hoeveel zoot er indeloods opgeslagen moel worden nm later als navulmateriaal Ie kunnen dienen. Hel gaat oom 322.650 kubieke meter,genoegom zesvoetbalvelden van een tien meter dikke zoutlaag te voorzien. Het zout gaal ineen loods van zeshonderd meter lang, vijftig meter hreed entien meter hoog. Inde omgeving van degehouwen enloodsen knmen ook nog een schakel- eneen translormatorstation. Voor een noodcentraIe wordt ook gezorgd. Binnen deafrastering koml een landingsplaats voor helikopters enhij de ingang van het terrein wil men naast parkeerplaatsen een garage voor brandweer enamhulance. Het bedrijfsterrein wordt van de buitenwereld afgeschermd door een omheining die 's nachts verlicht kan werden, in het kader van de 'doelmatige terreinbewaking'. Camera's moeten waarnemen wat erbuiten debekken gebeurt, terwijl er ook gesurveilleerd wordt

het minimum beperkt teblijven'.Geen woord echter over deomvang van dehodemdaling en de gevolgen die het kan hebben VOO! gehouwen, waterschappen etc, Wel staat er in het rapport dat dehoderndaling zich overeen groot oppervlak zal verdelen. Met deze geruststelling moeten we maar leren leven.

Zou!koepels staan niet alleen indeaandachl voor opslag van radioactief alvaI. Erzijn ook plannen om beerspoeling op Ieslaan in een zoo!koepel van de Akw tussen Veendam en WlJISchoten. Dit isdeeerste stap naar opslag van chemisch alvaI. Deze zoo!koepel endie bij Aulo enSdloortlo staan bovenaan de lijst voor opslag van energie via dtuklucht De Gasunie wil aardgas opslaan in aan teleggen holten in de zoutkoepels bij Onstwedde, Veendam, Gasselte enHoogezand. Om te beginnen moeten er bij Onstwedde pmefboringen plaatsvinden in1987.DeGasunie vindt dezoutkoepels bij Pieterburen te ver van het transportnet, bij Sdloonlo te klein enbij Anloplanologiseä moeilijk. Dezezoutkoepels horen wel bij detop5van deregering voor opslag van kernalval. Eén van de problemen met deplannen van deGasunie ~ dat degegevens uit pmelboringen bij Onstwedde en Gasselte ook kunnen werden gebruikt door deregering. Erhoeven dan geen ofweinig proefboringen plaats Ievinden voor op~ag van kernafval. Ook al zijn gegevens van proefboringen niet openbaar, deregering kan er loch wel bij knmen. Degegevens moeten namelijk opgestuerd werden naar de Rijks

Ondergrondse opslag van atoomafval betekent derhalve ook een vesting hoven de grond. In het rapport wordt met geen woord gerept wie die bewaking gaat betalen enwie het mnet doen. Worden plaatselijke politie-agenten er voor ingezet? Komen de kosten voor rekening van delokale overheid? Kortnm, opslag van atoomafval in een zoutkoepel heeft aanzienlijke gevolgen voor desimatie erboven. Debestaande toestand aal ingrijpend veranderd werden. Maar ook ineen omgeving verder dan de top van de koepel zijn ergevolgen. In denotavan Van Hattum & Blankevoortstaatdat naverloop van tijd de bodem zal dalen. 'Bodemdalingiseen onge- GeuI~eDienst(RGD)endeze~betrok wenst nevenverschijnsel van de constructie ken bij de plannen van de overheid voor van ondergrondse holruimten, en dient lot atoomafvalopslag.

atoomafval

Ruimtelijke weer· gave van een zouekoepel. ill.: Rijks Geologische Dienst

Deoverheid heeftvoorts eenaandeel van tien procent indeGasunieenoverheidscommisa· ris is deheer Verberg van hetministerie van Economische Zaken, iemand die herhaaldelijk voor kernenergie gepleit heeft.

Gorleben Nergens terwereld isvoor hetjaar 2000 opslag van atoomafval onder de grond te verwachten. De enige buitenlandse zoutkoepel waar 'onderzoek' gedaan wordt, is die bij Gorleben inWest-Duitsland. Sinds 1979 vinden erproefboringen plaats. Op 18 september 1986 isbegonnen met het aanleggen van deeerste schachtindeze zoutkoepel. Deaanleg van deschacht isniet eenvoudig. Grondwater staat inverbinding met het zout. Jaarlijks lost zo'n 10.000 kubieke meter zout in het grondwaterop. Voorkomen moet worden dat bij hetaanleggen van deschacht, grondwatererinkan lopen enzonog meer zout kan doen oplossen. Daartoe isdevolgende methode bedacht.

De technieken voor tijdelijke opsl~g staan nog in de

Op25oktober 1985 isgestart met debevriezing van deomgeving waar deeerste schacht moet komen. Daartoe zijn ineen omtrek van achttien meter om degeplande schacht intotaal 43 boorgaten gemaakt tot 264 meter diep, datwil zeggen totdertien meter inhet zout. De boorgaten vormen een kring ener wordt een koelvloeistof (glycol) ingepompt. Koelmachines met een capaciteitvan veertigduizend koelkasten zorgen er voor dat de zaak bevriest enhet grondwater niet meer in dezoutkoepel kan stromen opdeplaats waar deschacht komt. Indeschacht zal totopzeventig meter inhet zout een waterdichte laag worden aangebracht, om tevoorkomen dater water indeschacht komt als dekoeling wordt uitgezet. Twee jaar later zal alles weer ontdooid zijn. Men hoopt ook spoedig te beginnen met de aanleg van schacht 2.Erzijn al48boorgaten gemaakt en gevuld met koelvloeistof. De schachten worden zo'n 900 meter diep ende boormaatschappij verwacht dat ze in 1989 klaar zijn. Tot danisGorleben dus een soort reusachtige koelkast. Het aanleggen van de schachten kost 160 miljoen gulden. Dit komt bij het bedrag van 200 miljoen gulden dat voor ander onderzoek (proefboringen) isuitgegeven. Detotale kosten, met inbegrip van hetaanleggen van een mijn, worden op 2,8 miljard gulden geschat. Daar zit danniet de 300 miljoen gulden bij die totnu toe door de overheid isuitgegeven.

Bij een kerncentrale hebben we temaken met bedrijfsafval (filters, besmette kleding e.d.) enmet deuraniumbrandstofstaven. Het hedrijfsafval valt merendeels onder denoemer licht- enmiddelactief. Het wordt nuopgeslagen bij Zijpe. Debrandstofstavenvan dekerncentrales Dodewaard en Borssele (vijftien ton per jaar) worden naar een buitenlandse opwerkingsfabriek gestuurd. Daar wordt hetnog overgebleven uranium enhetindekerncentrale gevormde plutonium uit debrandstofstaven gehaald. Daarbij blijft lieht-, middel- enhoogactief afval achter, wat teruggestuurd zal worden naar Nederland vanaf 1992. Een deel van het hoogactieve afval heet kernsplijtingsafval. Tijdens het bedrijf wordt dekerncentrale zelf ook radioactief. Na sluiting moet decentrale daarom afgebroken (ontmanteld) worden. Naast hetafval van dekerncentrafes hebben we temaken met afval van ziekenhuizen, laboratoria en industrie. Er wordt gezegd dat het afval vooral van deziekenhuizen afkomstig is, maar inwerkelijkheid is dataandeel slechts tien procent. Het ligt in debedoeling al het afval binnen een paarjaarnietmeerinZijpe, maarinBorssele opteslaan vooreen periodevan minstens vijftig jaar. Daarna moet hetdefinitief opgeslagen worden indezoutkoepels, vindt deregering. Het verschil tussen lieht-, middel- enhoogactiefafval wordt niet gemaakt door telettenop deaard van hetgevaar, maar door metingen tedoen aan debuitenkant van een vat met afval. Destraling van een vat plutonium dringt niet door de wand heen en heet daarom lichtactief, hoewel plutonium eenuiterst gevaarlijke stof is. Hèt probleem van atoomafval wordt gevormd door uraniumbrandstofstaven. De radioactiviteit daarvan isminstens driehonderd keer zohoog als deradioactiviteit van bedrijfsafval. Om de stralingsgiftigheid van de uraniumbrandstof te- bepalen wordt er vaak een vergelijking gemaakt met die van heturaniumerts waar debrandstof uitisgemaakt. Pas naacht miljoenjaarwordt destralingsgiftigheid van debrandstoflagerdandie van heterts. De jaarlijkse behoefte aan uranium van een kerncentrale veroorzaakt bij de winplaats 90.000 tot350.000 ton radioactief ertsafval. Dit blijft honderduizenden jaren lang gevaarlijk.

________1

RADIOACTIEVE AFVALBAK IN BORSSElE

I

•

l De B.V. COVRA (Centrale Organisatie Voor Radioactief A1vaI) beheert en organiseert het Nederlandse radioactieve afval. De COVRA heeft Borssele gekozen als haar favoriete lokatie voor de bovengrondse opslag van al het radioactieve afval in Nederland voor een periode van 50 tot 100 jaar. Na die tijd zou er een 'definitieve ' oplossing gevonden moeten zijn. Dit jaar :zullen oe vergunningen worden aangevraagd voor de opslagplaats in Borssele. L",,~ Olthof

;:'"~~f~g

'lI1 •

Demeerderheid van deTweede Kamer heeft in 1985bijhel kernenelgiedebat gesteld dat áls de COVRA vergunning krijgt voor deze interim-opslag, dat dán hel radioactiel probleem voldoende isopgelostom 'ja'Iezeggen

tegen de plannen voor nieuwe kerncentrales. Als we de COVRA moeten geloven, zijn er nauwelijks MCO'S verbonden aan tle2e 0pslag. Dat staat onder meer vermeld in hel zogenaamde 'lokatie onafhankelijk milieu-elIedrapporf van november 1985. Volgen< dit rapport zijn er geen ongelukken denkbaar waarbij de stralingsbelasting aan de terreingrens hoger zal worden dan 360 millirem. Evacuatie van omwonenden, aldus hel rappon, hoelt dan ook nimmer Ieworden overwogen. Dit rappon is echter hevig bekritiseerd, onder meer dooreen onafhankelijke commissie van deskundigen die alle milieuefledIapponen in Nederland beoordeelt Milieuorganisaties hebben de volgende kritiekpunten op de geruststellende woorden van deCOVRA. De COVRA adll bet onmogelijk dat transponongevallenmet radioactiel maleriaaltot besmening kunnen leiden. Hel Amerikaans Ministerie van Energie, dat geen tegenstander van kernenergie genoemd mag worden, vindt van wel. Volgen< een milieu-effectrapport van dit Ministerie kunnen omwonenden bijtransportongevallen een stralingsdosis oplopen van 0,6tot 130 rem,alhankelijk van het soort boog radioactief afval ende ernst van

Ih.

het ongeval. Demaximale jaarlijkse toelaatbare dosis isinNederland 0,5 rem. Verderzijn deuitgangspunten voor de berekening van de stzaIingsbeIasting door ongevallen zó onzeker, dat deze sommen er gemakkelijk een la<:tor: honderd ol méér naast kunnen zitten. Tussen deskundigen in de Verenigd. Stalen Djn belIige lIisalssies gevoerd over het relatie! snel verroesten van verpakkingen bij ludltkoeling. Dat heeft geleid tot grote scepsis over deze kDeltedluieIL De COVRA rept hierover met geen woord. Voorts bestaat eronzekerheid over dedeugdelijkheid van verpakkingen, hetgeen voor het Gerechtshof in het Westduitse Lênenburg in1985aanleiding was om een opslag à laCOVRA bij Gorieben teverbieden. Het risico wordt weliswaar gesignaleerd in het coVRA-rapport, maar tegelijkertijd afgedaan met de dooddoener dal 'eventuele lelliges en defecten in verpakkingen altijd hersteld kunnen worden', Volgens een EG-Sludie stuit het deeenuia lange opslaan van radioactiel krypton- één van de gasvormigestoffen in het radioactieve afval - op onopgeloste problemen. Deze worden door deCOVRA niet eens vermeld Tenslotte wordt de uitstoot van de opslagplaats uitgedrukt inmaximaal aanwardbare doses, algestemd opmannelijkewerknemers. Er wordt niet bij vermeld dat bijvoorbeeld kinderen in deomgeving vooreen bepaalde

hoeveelheid plutonium honderd maal zogevoelig zijn als debesdwuwde werknemers. DeCOVRAmoet opnieuw huiswerk maken. Ermoet een nieuw milieu-efleclnpport w0rden opgesteld, specifiek gericht opBorssele en rekening houdend met aDe kritiek. Naar vetWhling m\\en dil '\
VAN OE ZURE REGEN IN OE RADIOACTIEVE DRUP

ECONOMIE ENERGIE f,ENMILIEU Economische groei, de hoofddoelstelling van het regeringsbeleid, leidt tot talrijke milieuproblemen en vervuiling, Het vraagstuk van de zure regen is een van de opvallendste kwalen die ons teisteren. Er wordt van overheidswege opvallend veel nadruk gelegd op het zure-regenprobleem, waarbij de suggestie wordt gewekt dat de toepassing van (meer) kernenergie een gewenst alternatief is. In werkeljjkheid bieden kerncentrales geen oplossing, noch voor het milieu, noch voor de economie. 'BevOldering van ecooomische groei vervult eensleutelrol bij het beItiken van dedoelstellingen die het bbinel zich gesteld heeft'. aldus deMinister van Economische Zaken in zijnllegroling voor 1987. Deze doelstellingen zijn de ontwikkeling van productie, winstgevendheid, investeringenenwerkgelegenheid, enbovenal het terugdringen van het financieringstekort. De Minister van Financiensluit zich daar bij aan: 'Helbeleid lserup gericht de herwonnen ecooomische groei te oedersteunen', De economische groei heeft editer een keerzijde. Herstel van degroei kan namelijk ook 'tol verscherping van een aantal milieuvraagstukken leiden', vindt Minister Nijpels van Milieubeheer. Volgens Nijpels is de achteruitgangvan het milieu up eenaantal terreinen

verontrustend. Hoe ligt het verband tussen economische groei. milieu eo energie? In de economie geldt als regel datwe welvarender zijn wanneer we over meer schaarse goederen en diensten kunnen beschikken. De schaarste van een goed komt lot uitdrukking in het prijskaartje dateraan hangt. AUe prijzen van goederen en diensten vormen tesamen het nationaal produkt De goederen endiensten worden gepoducëerd meI behulp van arbeid (mensen),kapitaal (madrines, gebouwen) en grondstoffen (lucht, energie, ertsen, water, enzovoort). Het naluurlijk milieu ~ deleve-

rancier van alle grondstoffen,enIegelijkertijd dedumpplaats van deafvalstoffen. AI in 1974 wees deecoooom Huering er up, dat intoenemende mate belangrijke schaarse goederen buiten deberekening van hel nationaai produkt worden gehouden. Omdat de versl<ehtering van hel leefmilieu en de uitpuuing van natuurlijke hulpbronnen niet meegeteld worden. vertonen de statistieken een vertekend beeld. Enerzijds wOldI devervuiling niet meegereld. enanderzijds worden demaatregelen terbestrijding van vervuiling als 'goederen en diensten' wel meegenomen. De kosten voor waterzuiveringsinstallaties bijvoorbeeld vergroten het nationaal produkt, evenals hetsaneren van gifbelten. Maar legelijkenijd daalt de kwaliteit van het leefmilieu als gevolg van giflozingen, zure regen enandere milieubedreigende handelingen. De rekeuing van deeconomischegroei isduidelijk zichtbaar gewerden: drieduizend gifbellen in Nederland, stervende bossen, uitstervende planten- en diersoorten, verniëtiging van hetmilieu inde Rijn, radioactieve besmetting van een continent... M~ter Nijpels heeft een schauing gemaakt van de milieukosten. Hij stelt dat de totale schade diein hel verleden aan hetmilieu is toegebracht 5,6 tot 13 miljard gulden bedraagt. Dekosten van helopruimen van gifbelten (enkele miljarden guldens) zitten niet indie berekeuing. Verder gaat Nijpelservan uit dat dejaarlijkse

milieukosten zullen toenemen van 6 miljard gulden in1987 naar 7 miljard in1991. Naast deze kosten voor zuivering, afvaIverwerlring endergelijke, wOldt erjaarlijks voor 2,1 tol 3,8 miljard schade toegebracht aanhet mi-

Herman Damveld

lieu. Volgens Nijpels zijn dekosten van bodemverontreiniging enzure regen daarin niet opgenomen. De 'officiële' kosten bedragen jaarlijks 8,1 lot 9,8miljard gulden. De werkelijke schade is echter groter. MeI de huidige economiscbe groei neemt bel nationaal inkomen jaarlijks toe met 7,5 tot9,5 miljard gulden. Een eenvoudige rekensom leert datde omvang van demilieuschade hoger isdan deextra inkomsten. Met andere woorden:bet nationaal inkomen groeit niet meer.WIj zijn indesituatie beland waarin demilieugevolgen een daling van de welvaan veroorzaken. Helaas wordt dit onvotoende beseft, zoals blijkt uit de manier waarop geprobeerd woedr de nadelige milieueffecten van de elektriciteitsproduktie op te beffen. Eén van die effecten iszure regen.

Zure regen Wat is zure regen? Over dit onderwerp heeft het Ministerie van Milieubeheerin 1986 twee brochures gepubliceerd onder detitels 'Zure Regen' en'Zure regen. De maatregelen'. Volgens laatstgenoemde brochure 'worden

_ _1~

mensen, planten, dieren endingen bedreigd door een gevaar dat we zure regen noemen. Eigenlijkmoeten wespreken van verontreinigendestoffen uit deluebt Veel van die stoffen zijn zuur. ZUre regeu valt niet alleen als het regent, maar ook als het sneeuwt, hagelt en mist. Zelfs bij droog, ZOIIDÎg weer regent het voortdurend schadelijke gas- enstofdeeltjes. Dag in,dag uil. ZUre regeu komt niet zomaar uit delucht vallen. Hij is er eerst ingebracht, door de uitstoot van diverse chemisd:le stof· fen, afkomstig van deindustrie, veehouderij en verteer. Mensenwerk dus:

De omvang van de milieu· schade is hoger dan de extra inkomsten. met andere woorden: het nationaal inkomen

. .

Het probleem van de zure regen bestaat al lang, maar isinhet verleden niet opgemerkt De natuur zelf zorgt voor een zuivering van deluebt Als ernierteveel schadelijke stoffen deluebl inworden geblazen, zijn degevolgen niet meteen te merken. De milieubeweging wees ruim tienjaar geleden alopdegevolgen van deverzuring. In de Scandinavische landen constateerde men een sterke vermindering van de mstand ineen groot aantal meren. Voor Nederland en andere landen was dat geen aanleiding tothet nemen van maatregelen om de uitstoot van stoffen te verminderen.

.........

foto: Socia Media

.1__

Men ging zieb pas Wlgen maken in 1981 Toen bleek dat indeWestduitsedee1staat Baden-Wiirttemberg rassen december 1982 en juli 1983 het percentage sparren, die ziek waren oftotafsterven gedoemd, was opgelopen van 41 naar 99 procent Maar aan die bomen viel niet veel meer te doen. Het Ministerie van Milieuhebeer schrijft: 'Ophet moment dat diewerking(van zure regen) zichtbaar wordt, is het voor veel soorten allelaaI. Mei die langzame,lang verborgen aJuipmoord betalen we uiteindelijk tocb detol voor denaluurlijke ludnzniveriag, Een zuivering die het voor ons mensen nog redelijk leefbaar houdt, maar die steeds meer afDI nemen naarmate wij langer doorgaan met het vervuilen van de lucht' Ook inons land zijn deinvlneden van zure regeu merkbaar. Het percentage 'niet·villlal' en 'weinig-vitaal' bos is in1986 2O%,tegen 9% in 1984. De aanlllsting van de bossen is het grootst in de Peel in Brahant: 30% van de bossen is daar afstervend ofal afgestOlVen;67 % is minder ofweinig vitaal In debrochure 'ZUre regen' staal: 'Hetis zeer waarschijnlijk datdeneeraJagvan verzurende verontreiniging drie lol vier keer le hoog is voor een gezonde natuur. Voor kalkarme ge-bieden is de siluatie nog veel bedreigender. Nu al~ het water indeBrabantsevennen Inssen twintig enhonderd maal zozuur alsvr0eger:

Zuur is duur De jaarlijkse scbadedoorzure regen is 665101 825 miljoen gulden. 'Endie schade heeft alleen nog maar betrekking ophogere kosten enlagereopbrengsten inlandbouw, bosbouw

en natuurbeheer en kosten voor restauratie enbescherming van eulluurgnederen. Als de zure regen niet wordt verminderd, kan de schade inons land oplopen lol bijna anderhalf miljard gulden per jaar. De economiscäe waarde van onze bossen kan zelfs mei tien miljard gulden venninderen. Maar deze meelbarescbnde is nog maar het topje van de zure ijsberg. Wat gaat het kosten als westraks maatregelen moeten nemen om de schade door zure regen aan onze drinkwatervoorzieuing teherstellen?Hoe zouje het verdwijnen van bepaalde planten endiersoorten ingeld kunnen uitdrukken?' De sloffen die deverzuring veroorzaken zijn zwaveldioxyde, stikstofoxyde enammoniak. Bestrijding van zure regen betekent vermindering van deze stnffen. Daarbij moeten we gned beseffen dat deeerste twee stoffen ontstaan bij de electriciteitsopwelling, Welke maatregelen neemt deoverheid nm definanciële gevolgen te bestrijden? In debrochure van hel ministerie van Milieu-

hebeer wordt gesproken over een zure neeraJag die drie tol vier keer tehoog isvoor een gezonde naluur. Men zou daarom kunnen verwaehten, datdeoverheid zicb lol doel stelt dezure neeraJag met een factor 31014le ver· minderen. Nu had het ministerie van Milieu' hebeer inderdaad deze doeIstelüng in 1984. Maar in1985 is het doel bijgesteld Gestreefd wordt naar een vennindering van de uitstoot van zwaveldioxyde met een factor 3,S, van stikstoloxyden met een factor 1,5 envan ammoniak met een !actor 2. Minister Nijpels heeft op 10 november 1986 aan de Tweede Kamer laten weten, dat met deze doelstellingen het milieu legendemeest

ernstige gevolgen van verzuring, zoals aantasting van de vegetatie, beschennd wordt. Mei andere woorden, hel milieu wordt niet tegen alle gevolgen beschermd Hij gaat uit van de doelstelling dal perjaar niet meer dan 1400 eenheden zuur per hectare neer mogen komen. Uit recent onderzoek hlijkt dal de neerslag oplange tennijn dechts 100101750 eeuheden zuurper hectare per jaar zou mogen bedragen om ook de meest gevoelige bodems tegen verzering te beschermen.Dat stelt Nijpeb inzijn nota In· dicatief Meetjarenplan Milieubeheer 1987· 1991 van september 1986. Dil betekent dat dehuidige normen niel vol· doende zijo. Bovendien stelt Nijpeb dat door de ecooomisdle groei endetoename van het aantal auto's de huidige normen worden oversdIreden. Hel beleid van de regering houdt devernJring dechalve niet tegeo. lntegendeel, erwnrdt ulfs toegegeven dat de huidige normen die opzich onvoldoende zijn, worden overschreden. Men isvan plan om in 1988 met nieuwe voorstellen voor normen te komen. De verzuring mag hlijkbaar gewoon doorgaan. De ecooomisdle groei gaat ten koste van het milieu endewelvaart oplange tennijo.

Broei~ Een gevolg van het gebruik van fossiele brandstof is de produktie van koolstofdier l)'de Deze stof iseen weuolijk bestanddeel van deatmosfeer, Het zorgt voor een min of meer stabiele temperatuur opaarde.Zonlicht wordl doorgelaten, maar de warmte die de aarde uitstraalt wordt gedeeltelijk tegengehouden. De atmosfeer werkt ah een broeikas. Door toename van hel gehalte aan kooldio1j'de zal het broeikaseffect groter wordeo. De temperatuur op aarde zal stijgen, waardoor poolkappen stoelten endezeespiegel binoen vijftig jaar stijgt met vijftig centimeter tolvijf meter; daarover isgeen zekerheid. Wat doet deregering? Nijpeb vindt hel niet nodig nu pzal enperk testeDen aan dehoeveelheid kooldioryde die mag worden uitgeworpen. Op 10 november 1986 liet hij de Tweede Kamer weten dal het inzicht in de problematiek van Idimaatsveraoderingen beperkt is. Hij laat hel bij onderzoek. Hopelijk zal uit deze studie blijkeo dal eensneUeoplossing nog mogelijk is.

Kerncentrales als oplossing? Kerncentrales veroorzaken geen stikstofdioxyde en koolstofoxyden. Daarom komen voorstanders van kernenergie met de volgende redenering: 'Bent u bezorgd over de zure regen? Neem dan kerncentrales! ' Kunnen kerncentrales het vraagstuk van de zure regen oplossen ofvoorkomen? Om daar een antwoord op te kunnen geven, zijn de vol· gende gegevens van belang.

Rijdnge aan zure regeD landbonw e1ektridteils·centraJes raffinaderijen industrie "erkeer overig

29% 17% 14% 13% 11% 15%

Hieruit volgt dat dezure regen slechts met zeventien procent zou verminderen wanneer alle electriciteit zou worden opgewekt met kerncentrales. Kernenergie isderhalve geen oplossing voor het probleem. In Nederland staan twee kerncentrales: Dodewaard enBorssele, Deze kerncentrales leveren zo'n acht procent van de lotale hoeveelheid stroom die gemaakt wordt; 64 procent van destroom komt uit aardgas, 27procent uit kolen en 1 proeent uit olie. Elektriciteit dekt 25 procenl van deenergiebehoefte. De bestaande kerncentrales leveren een deel van die elektriciteit Samen zijn zegoed voor anderhaJf procent van deNederlaude energiebehoefte. Als er-zoals deregering inbeginsel wil· vier kerncentrales bijgebouwd worden. zouden die centrales zo'n veertig procent van de totale elektriciteitsvraag leveren. Dil is een tiende van de totale energiebehoefte. Der·

halve zou Degentig procent nog steeds uil fossiele brandstof komen. Dusookindeplannen van deregering iskernenergie geen oplossing van hel probleem van de zure regen, Zokomen we van dezure regen in deradioactieve drup. In een kerncentrale wordt immers inkorte tijd afval geproduceerddatmiljoenen jaren gevaarlijk blijft. Het ene probleem wordt vervangen door een ander. Bovendien iszure regen een probleem dat dringend om een oplossing vraagt, terwijl nieuwe kerneentralespas rond heljaar 2000 inbedrijfzouden kunnen komen.Te laat om het sterven van dèbossen tegen tegaao. In deeerste plaats moet degroei van hel energieverl>ruik worden afgeremd. Het eleklrid· teitsverbruik in Nederland is momenteel driemaal zo hoog ah in 1964. Steeds maar blijven groeien leven steeds meer milieuproblemen op. Rij de keuze voor het soort elektriciteitscentrales moeten milieuoverwegingen een doorslaggevende rol spelen. Per kilowattuur wordt bij een kolengestookte centrale 2,6 keer zoveel kooldioxyde uitgestolen ah bij een warmtekrachtcentrale. Uit milieuoverwegingen verdienen warmtekracht~ntrales de voorkeur.Toch hebben deelektridteitsbedrijven gekozen voor de bouw van drie nieuwe grootschalige kolencentrales. I

j

~ t.role \llll ,

a ardqa., o lie, ben.zine , en z.

I I

I I

I

I

Het beleid van de regering hondt de velZUring niet tegen. Integendeel, er wordt zelfs toegegeven dat de huidige normen, die op zich onvoldoende zijn, worden

I I

. tee nk oo l aarC!qll 8

64\

m

Hel huidige beleid heeft ernstige gevolgen voor het milieu envoor de economie. Er is een verandering nodig van demanier waarop erwordt geproduceerd -bijvoorbeeld hergebruik van gmndstoffen· en van de manier waarop mensen omgaan met naruur enmilieu.Wij hebben denatuur nodig,maardeDatuur kan gemakkelijk zonder ons,

foto: Wi m Kersten

_______1.

ZONDER KERNENERGIECENTRALES KAN!

PRO DEO Nieuwe kerncentrales zijn overbodig. één grote kolen- ofkerncentrale heeft een ca- financieel aanlIekkelijkis. Hoe aanlIekkelijk paciteit van 1000 MWe. De vraag isnuhoe- precies hangt af van zaken als de dolIartoers Wanneer de economie groeit en de vraag veel erin het jaar2000 nodig zal zijn. en deotieprij. Want dat zijnhelangrijke bcnaar electriciteit toeneemt, moeten we ef- Dat stroom hangt af van degroei van deeconomie. toren bij devergelijking van desaoomprijs op ficiënter met energie omspringen, Het De stroomproducenten voonien een aardige basis van fossiele energiehroonen enhun mirendement van de electriciteitscentrales groei ü maen dat erdaanxn in2005 bijna lieuvriendelijke a1ternalie>en. Maar bij alle kan worden verhoogd, wanneer met de af- 17.900 MWe aan centrales nodig zal zijn. doorgerekende varianten springt het 'miJioomische groei teSlUlell inderiàlting van energie komt bet milieu-a1ternatielDEO poEen pleidooi voor decentrale elektrici- modeme,~ indmtrie,die weinig sitief oit debes, energie gehruilt. Indie sector moet Neder- En in de laatste plaats: DatalternatidVlUgt teitsopwekking. land zijnkansen henuaen. En verdadoor de Maurlts Groen

freelance joumallst

.-.. ..............

foto: TH Eind~n

.ili. . . ._

Tussen nu enbetjaar2000 moet een ded van de bestaande elektriciteitsetntrales w<>rden vtrvaJIgen wegens vtrOudering. Doordat hel snoomgebruil weer stijgt, zijn bovendien ni. .we centrales nodig. Juist die vervanging enuithreiding bieden kansen voor verandering, voor veilige en !dlooe elektriciteit

elektricileit ellici1nter te gehruil:en. Huisboudens en kantoren kunnen liefst veertig procent efficienter met stroom omspringen, ars zemaar zuiniger appamen gaan gebnJi. ken. En ZIJ1ke voorbeelden zijn erlegio. Hel knmI er op neer dat Nederland in 2000 -inclusief economisdte groei. todI niet meer centrales

Maar deregering wilmeer kancentrales en! nodig zou hebben dan nu. En als degroei boof knlencentraleslaten houwen. 'Ongewenst ger zou zij n, dan nóg zouden a veel minder enonnodig' zegt demilieubeweging, 'Er zijn centrales hoeven te worden gebouwd dan de immers alternatieven?' En dat blijkt onderdaad zo tezijn. Zowel techni5dl als financieel zijner voldoende mogelijkheden om te ZO!' gen vooreen milieavriendelijkeelektriciteitsvoorziening. Vier jaar geleden had onsland 13.000 MWe aan elektriciteitsetntrales nodig. De helft voor deindustrie, een kwart voor dehuishou· dens ende rest voor andere gebruikers (gehouwen, openbare veriiàlting endergelijke~ Erstaan nuin Nederland voor 16.000 MWe aan elektriciteitscentrales. Ter vergelijking:

strooIJIprodu",nlen denken.

Uitstekend alternatief De Interfacultaire Vakgroep Energie en Milieukunde (lVEM) vaD de RUG heeft berekend dat deDEOeen uitstekend alternatief is voor dekernenergie- enkol
om ""'ti.... hoogwaardige teàlnologie. Daarliggen prachtige kansen voor deNederlandse economie!

Hoe zal die elektriciteit wonlen opgewekt? Om deze vraag draait dedisaJssie. Regering

en stroomproducmten denken aan kolen· en!nfkerncentrales. Op hel ogenhlik wordt de meeste elektriciteit in Nederland groot!dlalig opgewekt Dat gebeurt door het verstoken van olie,gas ensteenkool in_ grote centrales. Dil is een kostbare affaire. Ted!· ni5dl kunnen die centrales namelijk maar 35 à 40procent van deen"'iiedie indeze brandstoffen is opgeslagen, daadwerkelijk omzetten in elektricileit 1\veedenIe gaat als 00' bruikbare warmte .moren via koelwater of koeltoren. Hel nuttige gebruik van die warmte(zoals voor bet verwarmen van huizen) ~ meestal teduur. De grote centrales liggen meestal ver oit de stJd, waardoor bet tramport ODIeIldahei zou worden. Een ander nadeel van grote centrales is hun lange houwtijd. Aellbel inspelen opeen veranderende VlUg naar elektricileit ~ er niet bij. Zo heeft hel ook kunnen gebeuren dat Nederland momenteel zit met een oven:apa. citeil van oogevcer 25 procent Beter is het daanxn k1einm centrales te houwen. Daardoor kan de afvalwarmte wa gebruikt w0rden voor ruimteverwanning (kantoren, huizen~ Zo wordt een m!d<meut van 7010190 procent '"""elijk. Deze decentrale elektrici~(DEO) isdmveel eflià1nler dan hel grootsch.aIige gebeuren. Voor dezelfde hoeveelheid energie is veel minder hr1lndslof nodig. Er treedt dm ook minder milieuvervuiling op (hel stokenvan f
DE ECONOMIE VAN HET ALTERNATIEF Een milieuvriendelijk energiebeleid is schoon, veiligen betrouwbaar, en levert in vergelijking met de bouw van kernvermogen tweemaal zoveel arbeidsplaatsen op, Uit discussies tussen voor- en tegenstanders van kernenergie blijkt dat een aantal thema's bijzonder populair zijn, De reactorveiligheid, stralingseffecten, afvalberging, proliferatie en kostprijs-verwachtingen scoren hoog, In dit artikel wordt aan deze 'tophits' voorbij gegeaan. Hier wordt naar veilige, betrouwbare en dus maatschappelijk aanvaardbare energietechnieken die in de toekomstige energievoorziening een rol kunnen spelen gezocht, Daarbij wordt aansluiting gezocht bij technieken die nu reeds, bijna tegen de verdrukking in, hun praktische waarden hebben aangetoond: energiebesparing, de gecombineerde opwekking van warmte en elektriciteit WKK) en duurzame energiebronnen DE). Deze, zo men wiltechnische, invalsoek omvat meer dan een enkel rekenkundige benadering van hetvraagstuk van de toekomstige vermogensmvulfmg.

~

De hier gekozen invalshoek is gebaseerd op aan daadwerkelijk milieubehoud. Met eeo Vervolgens passeren de mpgelijkheden met

veronderstellingen: ten eerste wordt verondersteld dat primair deootwikkeling in de tedmiek demate vao milieuaantasting bepaalt. Aandacht voor techoologie is dan ook geeo overbodige luxe, Teo tweede wordt hier verondersteld dat de technologische veranderingen eeo immer voortschrijdend maar ook duidelijk beïnvloedhaar proces zijn. Comhinatie vao beide veroaderstellingea levert dan eeo aanpak op waarin eoerzijds de technologischeonlWikkelingeo actief wordeo bevorderd en anderzijds tijdig eo sturend moet wordeo ingegrepen zodat de geselecteerde tedmiekeo optimaal kunneo hijdrageo twee

knipoog naar de slogan uit het natuurbe- betrekking totdecentrale opwekking middels WKK en DE de revue. Hierbij worden steeds schermingsjaar 1970 kan men zeggeo: 'Milieubehoud is lechoologiebeheemng'.

degevolgen voor het milieu. deNederlandse

jaap j@lIe Feenstra MedewerkerCentrum VoorEnergiebesparing. Delft

In dit artikel wordt eerst gekeken naar het bedrijvigheid eo haar werkgelegeoheid ge-

huidig energie- ene1ektriàteitsverbruikende besparingsmogelijkheden op dal terrein. Hoewel de Nededandse economie halverwege de volgende eeuw -technisch geziengeheel opduurzame eoergie kan draalen (zie figuur 1). worden ook nieuwe mogelijkhedeo met belrekking totfossiele hrandstoffeo besproken. Hiermee wordeo dekeuzemogelijkheden voor deinvulling vao detoekomstige energievraag alleen maar vergroot.

schetst.

Eneigieverbruik en energiebespa!ÏIYJ Nederland verbruikt veel energie, momenteel zeveo maal zoveel alsin 1947. In de periode 196<1-1974 steeg het verbruik met acht proceot per jaar. tot 1979 met twee procent en nu stabiliseert het op een iets lager niveau

p.##bi

WW'bJf:!

voorziening door duurzame energie

1500

500

figuur I Veronderstelde ontwikkelIn. van de eneI'IleYraal en dekkln. door dutrzame _rele.

100 elektriciteit 1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040 Z050 jaar

dan van 1980. Momenteel verbruiken we ongeveer 2200 P1 per jaar. Een P1 (petajoule) komt overeen met de energie-inhoud van ruim dertig miljoen kubieke meter aardgas. De sectoren huishoudens en diensten verbruiken ruim dertig procent, deindustrie en delandbouw ruim veertigendetransp0rtsectorruim tien procent van het totaal. Op deze hoeveelheden valt veel te besparen. In 1980 bad een gemiddelde woning ongeveer 2800 kubieke meter aardgas voor verwarmingsdoeleinden nodig. MeergeMswoningen verbruiken daar dehelft van. Isolatie vanmuren, vloer en dak enhetaanbrellgen van dubbel glas vermindert het verbruik met veertig procent. Nieuwe isolatietedmieken maken rond deeeuwwisselingbesparingen van zestig procent mogelijk. Nu staan, bijvoorbeeld in Schiedam,woningendienog maar 20 procent van deenergie verbruiken die een doorsneewoningnodigheeft voorverwanning. Ook op apparaten enverlichtingkan indesector w0ningen endiensten nog zekere dertigrot veertig procent bespaard worden (1). N.LP

1979 1980

1981 1982 1983 1984

1985 figuur 2, omzetcijfers

isolatiebranche

omzet ïsolatiebranche X milj. gulden

617 974 1064 649 356

In devervoerssedor kunnen nieuwe technieken (remopslag bij stadsbussen, lage luchtweerstand, lichte enzuinige motoren, nieuwe telecommunicatiemogelijkheden) inaanwlling op een gericht vervoersbeleid het energieverbruikmet veertig procent (2)totzeventig procent (1) terugbrengen. Deze besparingen komen niet vanzelf tot stand, integendeel, dalende olieprijzen belemmeren de verdere en noodzakelijke beleidsontwikkeling. Hoewel ook hetministerie vanEconomische Zakenvanmeningisdatde dalingvan deenergieprijzenslechts eentijdeHjke aangelegeheid is, heeft de regering het voorstel van het Centrum voor Energiebesparing, de FNV en de Consumentenbond om een deel van debrandstofprijsdaling niet door teberekenen enaan tewenden voor het op peil houden van deinspanningen op het gebied van isolatie, energiebesparing endecentrale opweldting -opmerkelijk genoegniet willen overnemen. Hiermee zou ook worden voorkomen dat kennis en ervaring verloren gaat en dat over enkele jaren een overhaaste, kostbare inhaalmanoeuvre moet worden gemaakt. Dan kunnen we besparingsmaterialen en-apparaten gaan importeren inplaats van aporteren! Nu een aetiefbeleid ontbreekt, daalt deisolatie-inspanning. In 1987 bedroeg het oppervlak na-geïsoleerde spouwmuur circa 3,3 miljoen vierkante meter. Dit Hep op tot 8,5 miljoenin 1980, waarna een daling inzette tot 4,2 miljoen vierkante meterin 1983 (3).Ook deomzetcijfers van deisolatiebranche enhet aantal geïsoleerde woningen, beiden in het kader van het Nationaal Isolatie Programma (NIP) uitgevoerd, vertonen dit beeld (zie figuur 2).

Daarna kan jaarlijks ongeveer 550 miljoen kubieke meteraardgasworden bespaard. Met behulp van gegevens van het Centraal Plan Buro kan worden afgeleid datdeze investeringen jaarlijks 4200 mensjaren werkgelegenheid opleveren. Deemissies van stikstofoxiden dalen na 1990 met duizend ton per jaar.

Aardgasinzet en diversifICatie Nu kan worden opgemerkt dat brandstofbesparende investeringen.niet in een discussie over de eventuele noodzakelijkheid van het uitbouwen van elektriciteit-producerend nucleair vermogen thuishoren. Ditverwijtisniet terecht. Brandstofbesparende investeringen sparen brandstof. In Nederland spreken we dan alsnel over aardgas. Hetbespaarde aardgas kan elders worden ingezet om de resterendeenergievraag te dekken. Bij voorkeur via dedecentrale opwekking van warmte en /aacht. Deze hoogwaardige inzet van onze nationale bodemschat vermindert de vraag naar te importeren oHe, kolen ofuraan. Dit is gunstig voor het milieu, voor deschatkist (de aardgasbaten blijven op peil) ende economie (de betalingsbalans verbetert, de binnenlandse afzetvan energieapparatuuren onderhoudsdiensten neemt toe). De heer Verberg, direkteur-generaal voor het energiebeleid bij Economische Zaken, deelt deze visie niet, zobleek ophet CE-congres over het economisch perspectief van een milieuvriendeHjkie energievoorziening, (7 november1986) (5). Verberg zei dat'een gasmonocultuur jebuitengewoon kwetsbaar maakt voor enorme variaties in deprijs, met name vanwege het feit datwe inNederland nueenmaal een bedrijfsleven hebben datnogal isiogebed inde internationale economie'. Dit bezwaar vervalt indiende binnenlandse gasprijs gekop-

aantal woningen X duizend 243 346 340

198 120

393 123 446 Het CE-scenario berekent dat rond deeeuwwisseling de brandstotbehoefte per woning gehalveerd zal zijn (2). De Nederlandse industrie is een grootverbruiker. In 1980had ze 926 P1nodig. Dehelft daarvan werd gebruikt voor deproduktie van slechts elf stoffen, voornamelijk haltIabrikaten, basisprodukten en chemicaliën zoals staal, aluminium, polyetheen, chloor enammoniak. Verwacht mag worden datgrond- en brandstofexporterende landen een deel van deze produktie zullen overnemen. Maar zelfs afgezien van deze verwachting, kunnen inde industrie enlandbouw zestig procent besparingenopbrandstofenvijftig procentepelektriciteit worden bereikt (1).

Met een knipoog naar de slo~an uit het oatuorbesdlerDUngsj_ 1970 kan men zeggen: 'Milieubehoud is,ted1.

.

peld blijft aan de(internationale) prijsleider, nuolie, misschien straks kolen, ofhet gas zelf. Er ontwikkelt zich momenteel aleen Europese gasmarkt. Stijgt opdeze markt deprijs, dan zal bij het hierboven bepleitte aardgasinzetbeleid ook deelektriciteitsprijs uit WKK omhoog gaan. Hiertegenoverstaan dan extra aardgasbaten. Deze gelden kunnen vanwege de EEG-afspraken niet aangewend worden om deNederlandse energieprijzen kunstmatig laag te houden. Wel kunnen verbruikers opeen andere wijze tegemoetkomingen ontvangen, bv. extra premie opbesparingsinvesteringen. Ook is het mogelijk bepalingen in de verkoopcontractenvoor aardgasoptenemendie

buitenlandse WKK gelijke, concarerende prijzen opleveren. Benadrukt moet worden dat dankzij dehogerendementen van WKK-eenheden, ook bij een relatief hoge gasprijs er coocurrereode stroomprijzen gerealisterd kunnen worden. Verder beslaat ereen plafondvoor mogelijke aardgasprijsstijgingen:bijeen tegroteSlijging worden dealternatieven aaonellelijker, toals extra besparingen of kolenvergassing. fOOr

In de industrie en landbouw kunnen zestig procent besparingen op brandstof en vijltig procent op elektriciteit worden bereik l

• . . . . .'ï ït•• • • • De door Verberg gevreesde pdissdrommeIingen worden door deregeringaangegrepen cm kernenergie te propageren. Kernenergie rou deelektriciteitsprijs stabiliseren. Daarbij wordt niet aangegevenwelke schommelingen men dan zoal in de brandstofprijzen verwacht, evenmin wordt duidelijk gemaakt of de prijs van atoomstroom wel zo stabiel zal blijven als nu verwacht wordt Het ongeluk van T~emnbyl lcidt nngetwijfcld tol extra veili~ en dus lot kostprijsstijgingen. Vetand'eriogeo op de uraanmarkt laten 1ich door Den Haag ook moeilijk tegenhoudenVolgens -&s1;<J

Nwl het argument van prijsstabilisatie wordt kernenergie ook gepropageerd, en dus betbovenstaandeaardgasverbaal verworpen, uit diversificatie-oogpunt: deinzet vaDmeerder energiedragers vergroot de voorzienin~· zekerheid. Voor de Nederlandse situatie is oot dit punt nauwelijksrelevant. Ge2ieD hetfeil datvrijwel alle fossiele centrales ookopaardgas kunnen draaien enNederIaod overzeer grote gasvoorraden besd:ûi.t, is de elektriciteitsvoorziening verzekerd tegen stagnaties indelevering van olie ofkolen. Ook hel argument dat toepassÎllg van gas voorelektriciteitsvoorliening tol een Ie snelle uitputting: vaD onze aardgasvoorraden zou IeKlen komt in een ander daglicht Ie staan wanneer menhelgemak beziet waannee besloten werd tol een extra export van 250 mil· jard kubieke meter aardgas. Deze hoeveelheid is w groot, dat vierduizend MW aan grole(:tDtJaJes daarop veertigjaarin basislast: kan draaien. Voor een WKK vermogen van gelijke omvang isdalzelfs tac:btigjaar. Uiteraard isde voorzieningszekerheid meteen eigen. gasgedreven vermogen op basis van eigen aardgas uil eigen bodem nog groter dan de 'r'OOl'Zieningszekerheid md vierduizelld MW aan kerncentrales. Cooduderend kan worden vastgesteld dal enkel prijsstabilisatie al diversificatie onvoldoende argumenten vormen voor een verdere uitbouw voorkernenergie. Voor Neder-

land lijkt een brandstofmix van vijftig tol zes- milieu-eisen, zowel ten aanzien van deemistig procent aardgas daarentegenjuisl welheel siesvan kooldioxide (broeikaseffekt) alszwaveldioxide enstikstofoxiden (zure neerslag). ""!rekkelijk (7). Daarnaast speelt hetvliegas een beperkende rol: inhet vliegas zittenzware metalenengiftige verbindingen (arseen, seleen. kwik, cadFossiele brandstoffen mium. zink. lood enantimoon~ De rookgasIn detoekomstige energievoorziening zullen sen kunnen met wassers of elektrostatische besparingen. geavanceerde aardgestoepas- filtersgereinigd worden. Dit levert dan vaste singen enoplangere termijnduurzame ener- en beter hanteerbare afvalstoffen op, gietedm.ieken een grote rol kunnen spelen. voor evenals voordeslakken. een milieuverHiermeeishethoofdstukfossiele brandstof· antwoorde verwerkingsmethode moet worfen niet afgesloten. De bewezen olievoorraad den gevonden. Gedacht kan worden aan de omvat nog met negentig miljard Ion. In cementindustrie en bouwen wegenaanleg. 1974 1.g de wereldproduktie op adit miljoen Deze verwerkingsmogelijkheden zullen de Ion per dog nftewel 2,8miljard IDn per jaar. capaciteit van de koleninzet bepalen. Uitgaande van de huidige reserves en win- Eenbelangrijk deeJ vaD de energiemarkt was ningstedmieken is er nog olie beschikbaar voor steenkool niel toegankelijk: transport, voor de komende dtttig tot veertig jaar. De huishoudens en diensten en in feite ook de bronnen in de 'IS zullen over circa dertien chemie. Koppeling met deolie- engasketens

ww-

W_~lölCht-ln

7"'I

................"

. taIlIde en warmte-

I

de ..rw annin, ...,.. M " tulnbouwltal.

I

foto: AUKhI

jaarzijn uitgeput, terwijl in hetMidden·Oosten enRusland nogvijftigjaarkunnen produceren. Nu wordt negentig procent geraffineerde olie als brandstof verbruikt, de rest is voor niet-energetische toepassingen. met name inde chemische industrie. Zware oliefracëes, waarminder vraag naaris, kunnenin lichtere fracties worden omgezet met kraaken hydrogenerings-processen, zoals het hycon-proces van Shell enhet Plenccker-proctS van Esso. Zwarte residuen kunnen ook worden vergast: vergassen met zuurstof leven synthesegas, vergassen met lucht levert laag-calorisdl stootgas. Vergassen beeft het voordeel dat hetgeproduceerde gas goed tereinigen isvan ongewenste bestanddelen zoals zwaveIs en zware metalen. Synthesegas maakt de voUedige koppeliDg mogelijk tussen aardgas- en aardolieketen. Raffinaderijen kunnen dan producenten vaD elektriciteil ofschooo gas worden, dat isvoor het milieu beier dan dat, wals nu, de raffinageprodukten decentraal in auto's en verwarmingsinstallaties worden verbrand. De were1dko1envoorraad is vele malen groter dan de olievoonaad: zesduizend miljard ton, gebaseerd opde huidige winnin~ledlnieken. Als zodanig verdieneo kolen inhetk.adervan het toekomstig ene:giebdeid zeker een plaats, De daadw
was moeilijk, afgezien van extreme situaties. zoals inZUid-Afrika. InZuid-Afrika worden in de SasoIfabrieken vloeibare brandstoffen gemaakt uit steenkool mei sterk vervuilende enonrendabeleprocessen. Efficiënt. Oexibel

Een vernieuwend energiebe· leid levert zeker het dubbele van werkgelegenheidop en mag rekenen op een voldoende maatsmappe6jk _lIIIIIIÏdraa.Siii1ak.ÎIIII_ en milieubygienisch verantwoord gebruik van steenkool in de toekomst zal de ontwikkeling van koleoraffinaderijen vereisen, voor kolenwassing, vloeibaarmai.ing. wervelbedverbranding enkolenvergassing voor de produktie van -wederom- synthesegas enstookgas. In een wervelbedverbrander wordt de steenkool doorde verbrandingslucht ineen 'vloeibare' toestand gehouden. De verbrandingsremperarurea zijn laag, meestal achthonderd gradenCelaus,endoor degrote massa inhet bed geJ;jkmatig. deprodW
_is

(ADVERTENtiE)

Lezen is denken met

_hoofd

Kijken met andermans ogen. Luisteren met andermans oren Dat geeft nieuwe ideeën, inzichten, indrukken De bladen op deze pagina bieden die mogelijkheid in overvloed Profiteer van het aanbod dat ze u doen voor een voordelige kennismaking. Of neem meteen een abonnement

OPZIJ ow eerste keus ~"l"". '";),;'<1 JO'"

, ..e..

""'! ~.J.O"'''.!'''l'_,,~lt .. •

'lH'" ..

tJournalistiek V~ NtderllInd het

ZDe lIekeDIJtage best

gemaakte weekblad. Met de actualiteit van de week, reportages, interviews. De artikelen die iedereen gelezen wil hebben

De wekeliikse boekenbijlage, elke week de nieuwe boeken. Recensies, achtergronden, en nieuws over alles wat met lezen en boeken te maken heeft

Neem een abonnement met ft5,- korting Ofneem een proefabonnement Lees naastuw krant Vrij Nederland

I

31e111el1H1em

..-. ~--.

"/

Neem ofgeef_abor-.millltmetfte,50k~

VI

Op niagàzineformilaL Eigen reportages en boeiende, gedocumen. teerde dossiers. Gei1lustreerd doordeVN· . fotografen. En eens inde maand: de Kunst-bijlage

POP, MODE, FILM EN KUNST

........ dItt~. . .I'd .. ift_de WllOIl'_ hoOgte bUIwIn ...-. _ ~eIt V_ft "-t n . . meneen • •r...." ~ MM: de dercla . voo, . . . be.trokken NlICÎIorlancle,* ~ _ trlo. .ftdalljb; boeIe"Ct en to.gank.tlJk mag_I...: _ew.reJd. Even Vfllb:Qditt at. de . , . .-.,.... dW. ~"'ftd~ bfMd georM6ntMord.

van

"I'

IQ..

Q04fR,

eon. Hel'" bIJ . . . . ." "'format". Er. "1"1 ..

. . . . . . .rt\eJd be.leecIt onzeWerekl ..,... _nd8cht.

Ad'"

Plaats

Het complete derde wereld magazine ABONNEER U! F ID,-KORTING!

.1.._

gassers inbeginsel hetzelfde. De oudere processen, waarvan het Lurgiproces het belangrijkste is, hebben verscbillende"be/lwaren, die een uitgebreide toepassing van kolenvergassers nu indeweg hebben gestaan, zoals lage eJ'lergierendementen, moeilijk verwerkbare reststoffen en grote endure installaties. De doorbraakkwammetdeintroductievan stofwolkvergassers onder druk, die ontwikkeld zijn uit het Koppers-Totzekproces. Deze installaties lijn aanmerkelijk kleiner en efficiënter. Tedmieken die aan nog scherpere voorwaarden voldoenlijnhetTexaco-proces en het Shell-proces enhet daaraan nagenoeg identiekePrenflo-proces. HetTexaco-proces kent alenkele commerciële toepassingen. De grootste isdevergasser vandeUbeAmmonia Plantinjapan(1500tonkolenperdag),sinds 1984inbedrijf. De bekendeCoolWaterelektriciteitscentrale in Californië heeft een Texaco-vergasser van 910 ton kolen per dag en is eveneens sinds 1984 inbedrijf. (zie figuur 3).

trdstoot bij eonveatiooeIe koIeneeIItrafes en koIenverpssiDg (in g/GJ verstookte steenkool) kolen-

kolen

velpSSÎDg 1) centr8Ie 2)

NOl

27

••

S02 stel

15 0,60

70-130 5- 20

i) cijfers zijngebaseerd op de emlsses van de 120 MW Kolenvergassingsinstallatie ( 11 ). ) de bandbreedte geeft de emissies bij maximale bestrijding en de huidige emissie aan, .......

----1

De eerste echte commerciële Shen-vergasser

moet inhet voorjaar van 1987 inbedrijf komenophetDeerParkComplexteHoustonin de VS. Het Shen-proceszal naarverwachting een hoger vergassingsrendement hebben. Het gas uit dekolenvergassers kan inSI'EGcentrales (SToom En Gasturbine) met hoge rendementen worden ingezetvoorwarmteen kracht. Het kolenvergassing-STEG systeem levert goedkope endone elektriciteit opin eenheden wn honderd tottweehonderd MW en korte bouwtijden. Momenteel worden in het Midden-Oosten zeer grote hoeveelheden restgassen van de oliewinning, voornamelijkmethaan, afgefakkeld Transport envloeibaarmaking lijnniet rendabel Katalytische conversie van het gas inmethanoldaarentegenisrelatiefeenvoudig eneengoedkoopproces. Dezevloeistofiswel gemakkelijk te transporteren enopteslaan. Naar verwachtingzullenindetoekomst grote hoeveelheden methanol opdeenergiemarkt tomen: erwordt gesproken van een verhonderdvoudigingvandehuidige werèIdprodukfie, Methanolisgeschiktomteworden omgezet in synthesegas en bijvoorbeeld motorbrandstof. Verwacht wordt datinde nabije toekomst methanol in autobrandstoffen zal worden bijgemengd. Concluderend kan worden vastgesteld dat het energie-aanbod vanuit nieuwe fossiele brandstoftechnieken zeer

aanzienlijk kan zijnendat eengereinigde,decentrale enefficiënte inzet daarvan mogelijk lijkt

Decentrale opwekking

I. onderwijs 2. gezondheidszorg 3. kantoren 4. glastuinbouw 5. rioolwaterzuivering 6. voedings- en genotmidd.indo 7. metaalproduktenindustrie

Er is sprake van een renaissance van de Warmtekrachtkoppeling. WKK heeft een bloeiperiode gekend in de beginjaren van onze .elektriciteitsvoorziening. Het aantal instaUaties nam indejaren veertig enzestig af. Momenteel groeit het WKK vermogen weer met vier procent perjaar. Eind 1985 stonder intotaal 1638 MW opgesteld (9). Dit komt -exclusiefhet reservevennogen- overeenmet zeventien procent van het produktievennogen in Nederland WKK past inhet Ned~ lands energiebeleid: het werkt brandstotbesparend, biedt een hoogwaantige toepassing van aardgas en kan inde toekomst met bijvoorbeeld kolengas bijdragen aan dediversificatie van brandstoffen. De regering merkt dan ook op: 'Het vennogenstekort wordt in overeenstemming met deuitspraken van de Stuurgroep Maatse:happelijke Diskussie Energiebeleidmet voorrang ingevuldmet decentraal vermogen (warmtekrad1tkoppeling, stadsverwarming enduurzame energie). De verdere ontwikkeling van decentraal vermogen"wordt met kracht bevorderd'. De vermogensgroei komt inalle sectoren tot uitdrukMW extra worden bijgeplaatst Hier zijn in- filuur of king (zie figuur 4). vesteringenvan 2,5 tot 3,5 miljard gulden De cumulatieve Toch isersprake van een grote achterstelling mee gemoeid, hetgeen een directe werkgele- If'08I van kleindoor verinhet beleid. Daar kan veranderinginkomen genheid van 21.000 mensjaren voor deNe- schali" brandlnpmotoren doorondermeerdetaaksteJlingvandeopen- derlandse industrie oplevert. aangedreven bare nutsbedrijven op de ontwikkeling van De brandstofbesparingenbedragenongeveer WKf(-vermogen WKK-vermogen toe tespitsen, demogelijk- twee miljard kubieke meter aardgas perjaar. (In MWe) voor 1 sectoren (peheden voor particuliere exploitatie tevergro- Metdeze hoeveelheid kan totviermiljard ku- riode 1968.(983) ten, een macro-economische kosten-baten- bieke meter aardgas-equivalenten aan kolen Bron: Inventarisatie analyse toe te passen enhet aardgas voor de of kernvermogen worden uitgespaard. Dat WKK-projeeten. 1985 elektriciteitsproduktie uit WKK tegen het scheelt achthonderd miljoen op de import goedkoopste tarief, zoalsdatnuvoorcentrale van energie. elektriciteitsopwekking geldt, ter beschik- Tevens ontvangt de overheid uit deze hoeveelheid extra ingezette aardgas achthonderd miljoen gulden aan aardgasbaten. De stikstof,emissie daalt bij dit beleid -met 18.000 ton per jaar, dezwaveloxide met 29.000 ton perjaar(3). Nederlandheeft een goedeplaats opdeinternationale markt van gastechnoloIn de toeko~e energiegie enWKK. Een actiefenergiebeleid eneen voorziening zullen bes,arin- ruime thuismarkt maken dat nieuwe ontwikOMvaneeerde aaiiloas- kelingenopdit terrein nietenkelaanJapanen gen, ee deVS behoeven te worden overgelaten. De toe~ingen en op langere research isgericht oprendementsverbeterintermijn duurzame energiegen envermindering van deonderhoudskostedmie\en een grote rol bn- ten, geluidsproduktie enemissies. nen melen Momenteel stoten de 'traditionele' WKK•• .'• • • verbrandingsmotoren gemiddeld 1200 tot 1800 gram stikstofoxide per Gigajoule (01) king testellen (3, 11 en12). Alleen in dein- uit. Denieuwewetopdeluchtverontreiniging dustrie ligt ervoor WKK-centrales van meer schrijft voor 1990 een maximale emissie van dan vijfMWnog eenextrapotentieelvanzes- 270 gram per GJvoor. Voor kleine aggregatienhonderd MW (13)• ten (tot hondervijftig kW) lijkt diteen moeiDaarnaast kan vierhonderd MW rendabel lijk haalbare zaak. Nieuwe motoren zoals de voorblokverwarming, honderd MW bij tuin- gasturbine, de STEG (teintegreren toteen ders entweehonderd MW bij ziekenhuizen, kolenvergassings-STEG) en de STlG, de kantorencentra en dergelijke worden ge- Stirling enVrije Zuiger Motor endebrandplaatst(3). Indekomendetien totvijftienjaar stofcel bieden wat dat betreft meer perspeckan bij eenactiefbeleidtwee- totdrieduizend tief.

-_\

Tot voor kort liepen demeningen over degewenste omvang van het windenergievermogen in 2000 nauwelijks uiteen. Het beleidsdoel van de rijksoverheid was 2450 MW in 2000. Alle scenario's opgesteld ten behoeve van de BMD bevatten tweeduizend MW in 2000. De Algemene EnergieRaad gaat uit van een raming van drieduizend MW. Inhet regeringsstandpunt van 1985 over deelektriciteitsvoorziening in dejaren negentig is de oorspronkelijk doelstelling verlaten. Men mikt thans opduizend MW inhet jaar 2000. Helaasmoet worden geconstateerd dat deintroductie van windenergie erg traag, zelfs te traag voor de huidige doelstelling, verloopt. Op dit moment zijn ruim 160 middelgrote windturbines geplaatst met een gezamenlijk vermogen van vier MW. Indien we opdehuidige voet doorgaan zal er in het jaar 2000 hooguit honderd MW aan windvermogen zijn opgesteld. InDenemarken issinds 1973 het windvermogen tot het achtvoudige van hetNederlandse uitgegroeid. Daarnaastwerd in1984 voor vijftig MW aan windturbines ter waarde van 300 miljoen gulden geêxporteerd. De Nederlandse export beliep in dat jaar slechts vijf MW (14). In Californië groeide het windvermogen in de afgelopen driejaarmet650 MW. Theoretisch isalleenal voor delandlokaties in Nederland 100.000 MW teinstalleren (15). Het technisch potentieel wordt op6000 MW geschat (1). Het CE schat. aan de hand van een studie naar demogelijkheden van energiezelfvoorfiguur 5 Samenvattend zou aan één kWh windelektriciteit de volgende maatsc:bappeijke waarde kunnen worden toegekend: waarde in deelektriciteitsvoorziening energiebeleid milieuvoordelen vermeden NOx en S02 emissies vermeden C02.stofemissies, thermische verontreiniging en vast afval werkgelegenheidsvoordelen verminderde uitgaven sociale lasten sociale voordelen Totaal

13 à 14cent circa 1 cent

1à 2 cent p.m. 4 cent p.m. 19à 20 cent

circa

ziening van landelijk Nederland het potentieel aan gedecentraliseerde windtoepassingen met vijftig-kW-turbines op 1400 à 3500 MW (17). Inhet totaal wordt bij een actiefbeleid uitgegaan van een potentieel van gedecentraliseerde engecentraliseerde toepassingen van vier- totzesduizend MW. Om dit te bereiken isindeaanloopperiode eensubsidie van drie cent perkWh nodig, aflopend tot 0.6 cent oplangere termijn, tercompensatie van demaatschappelijke voordelen van deze ontwikkelingen (zie figuur 5). Verwacht wordt dat dekostprijs van windelektriciteit, exclusief subsidie, door technische verbeteringen enserieproduktie in1995 ongeveer gehalveerd zal zijn van 13 tot 27 cent naar 6 á 14 cent perkWh. Per vierduizend MW ontstaat een blijvende werkgelegenheid van twaalfduizend arbeidsplaatsen,

figuur 6 Technisch-economische kostpnjzen van zonne-energiesystemen bij serie-produktie enprojectmatige installering (excl. premies. subsidies. en BTW. inclusief montagekosten). uitgedrukt per bespaarde mJ aardgas. resp bespaarde k\\''h. zonne-energiesystemen

technisch-economische kostprijs gasgestoken apparaten elektrische apparaten ct / m3 ae, ct / kWh

bassinverwarming LT-verwarming agrarisch LT-verwarming industrie grote tapwatersystemen kleine tapwatersystemen vergrote zonneboilers deluchtverontreiniging loopt terug enerkan 1,6 miljoen ton olie-equivalent aan brandstof worden uitgespaard. Zonne-energie wordt veelal geïdentificeerd met: dat isteduur. Toch bedragen deinvesteringen voor het invangen van zonne-energie voor verwarmingsdoeleinden in de woning. de zogenaamde passieve zoane-energie, slecht zeven tot tien cent perbespaarde kubieke meter aardgas (17). Zonne-energietoepassingen kennen vele maatschappelijke voordelen die enkel indeprivaat- ofbedrijfseconomische rentabiliteitsberekeningen niet totuitdrukking komen. Toch zijn nuenkele investeringen al rendabel ofzullen dat binnenkort worden (zie figuur 6). Zonne-collectoren voor zwembadverwarming zijn nu al rendabel. Het geïnstalleerd collector-oppervlak liep in 1985 op van 12.000 tot21.000 vierkante meter. Indehuidige situatie met relatief dure toepassingen van zonne-energie endelage energieprijzen van medio 1986 ishet rendabel potentieelvrij klein: 0,4 miljoen vierkante meter collectoroppervlak. Bij een actief marktintroductiebeleid (17) kan ditpotentieel verdubbelen. Maatregelen die detijdelijk lage energieprijzen compenseLiteratuur I, Onbeperkt houdbaar. C. Blok.S.N.M. Utrecht,

1984.

2, Wie duurzameenergieheeft, heeft de toekomst.

J.J. Feenstra, J.P. van Soest. S.N.M. Utrecht, 1985. 3. Ruim baan voor Energiebesparing en Warmtekracht. WerkgroepenIndustriebeleid Warmtekrachtkoppeling enIsolatie-woningverwarming.CE,Delft 1986. 4. StudieRealisering Rendabele Energieprojekten-Praktijkvoorbeeld Delft. CE,Delft 1985. 5. Congresverslag MilieuvriendelijkeEnergievoorziening. CE,Delft 1986. 6. Kosten van elektriciteit opgewekt met kernenergie. Bezinningsgroep EnergieBeleid, Utrecht 1986. 7. Pleidooi voor een goedkopeen veiligeelektriciteitsvoorziening. CE,Consumentenbond. FNV. Delft 1985.

8. Kolentechnologie tot 2050. Voorlopigconcept, Ceedata, Chaam, 1987.

14tot 40 21 tot 50 43tot 100 33tot 67 38tot 117 50 tot 150

n.v.t. n.v.t. n.v.t. n.v.t. 6 tot 23 n.v.t.

ren, zullen het potentieel verder verhogen tot circa twee miljoen vierkante meter collectoroppervlak. Deze marktomvang is waarschijnlijk voldoende om serietoepassing opgang tebrengen endedaarmee samenhangende kostenvoordelen terealiseren. Deeffecten van een actief zonne-energiebeleid zijn bij een geïnstalleerd collectoroppervlak van zeven tot acht miljoen vierkante meterinhetjaar2000: een totale investeringssom van 3,4 miljard gulden, 45.000 mensjaren werkgelegenheid (exclusief export), een blijvende werkgelegenheid na2000 van 2500 arbeidsplaatsen, een energiebesparing in 2000 door vervanging van gasapparaten van 610 miljoen kubieke meter perjaar endoor vervanging van elektrische boilers van 460 miljoen kWh per jaar,eneen vermindering van deluchtverontreiniging: 1.6 miljoen ton koolstofdioxide per jaar. 1.900 ton stikstofoxide perjaaren1000 tot8000 tonzwaveldioxide per jaar. Bij toepassingen van waterkracht wordt gewoonlijk gedachtaan elektriciteitswinninguit waterturbines bij stuwen. Onder waterkracht wordt echter ook gerekend golfslagenergie, getijde-energie, osmotische energieconversie enonder water turbines. De waarde van waterkrachtelektriclteit bedraagt circa zestien 9. Nieuwe ontwikkelingenop het gebiedvan WK-systemen. CE,Delft, 1986. 10. De elektriciteitsvoorziening in de jaren '90. Regeringsstandpunt inzakede toekomst van de 8MD. MinisterieEZ, Den Haag, 1985. 11. Wegwijzer WKK voor Nutsbedrijven.NEOM, Sittard, 1986. 12. Stroom onder Spanning, de reorganisatie van de elektriciteitsvoorziening en kansen voor vernieuwend en milieuvriendelijkenergiebeleid. CE,Delft, 1986. 13. Warmte KrachtPotentieel. Vereniging Krachtwerktuigen, 1986. 14. Snelle introduktie van windenergieis gewenst eh realiseerbaar; Werkgroep Duurzaam Energieplan, CE,Delft, 1985. 15. Windenergie,deelrapport KWW-studieCE, Delft. 1986. 16. Onderzoek Energiezelfvoorziening Landelijk Nederland.VROM, Den Haag, 1984. 17. Marktintroduktie van Zonne Energie. Werkgroep Duurzaam Energieplan, CE,Delft, 1986. 18. De Elektriciteitsvoorziening tot 2000. S.N.M., Utrecht, 1986. .

cent per kWh (15). Aan waterkrachtcentrales bij bestaande stuwen in de grote rivieren in

Nederland lijkt honderd MW haalbaar. Dit levert ongeveer zevenhonderd mensjaren arbeid voor debouw op. Voordeenergiewinninguitbiomassaenafval komen inaanmerking: land- entuinbouwafval, huishoudelijkafval, bedrijfsafval, hout en afvalwater. Hierbij moet wel primair aandacht worden besteed aan deherwinning van nog bruikbare grondstoffen. Pas daarna komen verbranding, vergisting envergassing in aanmerking. Het inschatten van het potentieel is vooralsnog niet mogelijk.

Electriciteitsvoorziening In1985 bedroeg demaximale belasting van het openbare net 9.650 MW. Uitgaande van een vergelijkbaar jaarpatroon indeuurlijkse vraag in2000, eneen reservefactor van 1,3, kunnen we het vermogen daterin2000 dient te staan, berekenen. Dit leidt toteen benodigd vermogen inhet jaar 2000 van 13.995 MW(18). Volgens het elektriciteitsplan van 1985 staat errond de eeuwwisseling van het bestaande en reeds vastgesteldegeplandevermogennog ongeveer achtduizend MW. Dat betekent dat ongeveer zesduizend MW tussentijds moet worden bijgeplaatst.

Afgezien vandewerkgelegenheiddiesame,lhangt met de nieuwe fossiele brandstoftechnieken, deook door EZaangegeven besparingsmogelijkheden op het elektriciteitsverbruik endeexport van besparings- endecentrale opwekkingsteclmieken, kunnen de bovengenoemde mogelijkheden op het terrein van WKK, wind enzon dekomende vijftien jaar circa 250.000 men~aren arbeid oplevern. Indien dehelft van deinvesteringenvan het kemenergie-scenario van de regering (10) aan deNederlandse industrie ten goede komt, levert dat ongeveer 120.000mensjaren arbeid op. Anders gezegd: een vernieuwend ~ergiebeleid kan de toekomstige vermogensvraaginvullen, isveilig enschoon, levert zeker hetdubbeleaanwerkgelegenheidopen mag rekenen op een voldoende maatschappelijk draagvlak. Terecht merkt Freeman, oud-directeur van het, Amerikaanse elektriciteitsbedrijf TVA (5)op: 'Ikroep Uopmee telopen inderichting van een zuinig energiebeleid envan eco-: nomische doelmatigheid, door in dit land de mechanismen testarten die uw geld naar de goedkoopste bronvanelektriciteit sturen: beDe conclusie mag duidelijk zijn: het ontwik- spaarde energie!'. kelen van nieuwe energietechnieken biedt voldoende keuzemogelijkheden voor deinvulling van het toekomstigvermogen zonder dat daarbij noodzakeli,ikerwijze deinzet van nucleair vermogen geboden is. Erstaatinmiddels 1638 MW aan WKK. Inde komendetien totvijftienjaar kan middelseen acûefbeleid twee- tot drieduizend MW extra WKK worden bijpeplaatst. Wmdenergie kan vierduizend MWopleveren.hetgeentot1990 voor dertig procent als opgesteld vermogen mag worden meegerekend. Zodra er tweeduizend MW aan windenergie za) zijn geïnstalleerd ligt dit op het niveau van ongeveer tien procent. Bij maximale inspanning moet inhet jaar 2000 door loadmanagement een vermogensreductie van ongeveer duizend MW haalbaar zijn. Samengevoegd leveren deze elemenien van nieuw beleid een bijdragevan twee derde aan het 'vermogensgat'. Hierbij is dan niet uitgegaan van nieuw vermogen uit moderne fossiele brandstoftechnieken; evenmin isuitgegaan vanmogelijkhedenomhetelektriciteitsverbruik te beperken. EZconstateert echter dat debesparings-inspanningen op het elektriciteitsverbruik de bouw van circa 3.500 MW produktieverm0gen overbodig maakt. (10).

(A OVERTEN TIE)

DRUK OP DE KETEL BLIJFT NODIG Politieke druk is hard nodig om ervoor te zorgen dat de regering voorjaar '88 afziet van de bouw van nieuwe kerncentrales. Milieudefensie kan dankzij de leden voor die druk zorgen. Wordt ook lid: de strijd is immers nog niet verloren....

_....

~.

Zure regenweek 1987

Veiigheid VéI1 kernenergie

bi het kader van dezure-regenweek (16-24 Van 24totenmet 25 april zullen in Borssele mei) worden inhethele land activiteiten ge- enkele aktiviteiten plaats vinden onder het

DeStichting Natuur enMilieu houdt op 23 april een congres overdeveiligheid vankernenergie. Het congres vindt plaats indeJaarbeurshaI inUtrecht. Sprekers uit binnen- enbuitenland zullen inleidingen houden over deRussische situatie, het internationale enhet Nederlandse veiligheidsdebat, dealternatieven voor kernenergie. 'sMiddags is ereen forumdiscussie over degevolgen van een kemcentrale-ongeluk in Nederland. Voor meer informatie: Stichting Natuur enMilieu.

houden. Plaatselijke milieugroepen zullen boswandelingen organiseren enzo desc:bade aantonen die zure regen aanricht indebossen. Bij verschillende NS.stations zal. actie worden gevoerd om het treinverkeer te promoten. De Edlte Nederlandse Fietsers Bond zal een folder uitgeven over zure regen enverkeer. Verscbillende landelijke organisaties voeren dit jaarweer Consumenten Actie Shell. Gebruikers van Shellprodukten kunnen de grootste venuurder van Nederland middels briefkaarten onder druk zetten ommaatregelen te nemen tegen de venuring. WlSE-Arnsterdam wil op24 mei in Hilversum een landelijke manifestatie houden. Er zal een tentoonstelling zijn over duurzame energie enbedrijven laten zien wat ertegen zure regen gedaan kan worden (katalysator, rookgasontzwaveling). Het actiesecretariaat van dezure-regenweek isbij WlSE-Amsterdarn.

foto: Kees Jan Hoogelanden

(ADVERTE N TIE)

r------------------------,

Einiaar na Tsiernobyl 87

-4/5

DE POLITIEKE, EKOlOGISCHE EN JURIDISCHE LESSEN VAN EEN KERNRAMP Themanwruner- van het tijdsahPift Wetensahap & Samenleving over- o.a: - Gr-ootate roeaktorongeluk in de gesahiedenis - Gevolgen Tsjemobylvoor- mens en miUeu - Politieke faZZ-out van Tsjemobyl - Antikemener-giebe~ging: hoe ver-der-? - WetteZijke aanspr-akelijkheid van kemaentroZes - TsjemobyZ en pubUeksvool"Uahting prijs: 110,- , te bestellen: W&S, Oudegracht ao, 3511 AT Utrecht, tel. 030-322180

,--

BorsseIe dicht motto 'Nooit meer T~ernobyl, Borssele dicht!'. De eerste dag zal eententenkampworden opgebouwd, dat het hete weekend zal blijven staan. zaterdag 25 april wordt begonnenmet een blokkade van dekerncentra1e die 28 uur gaatduren. Zondag zullen ereen manifestatie eneen demonstratie zijn. Er is voor Borssele gekozen, onder andere omdat er radioactief afval zal worden opgeslagen enomdat Borssele hoog scoort om er één oftwee kerncentrales bij tekrijgen. Informatie over deactie-driedaagse isteverkrijgen bij hetlandelijk secretariaat van de Basisgroepen tegen Kerngeweld en Militarisme.

Artsen en straling 'Medischebehandelingvan stralinpachtoffers' isdeNederlandse naam van de internationale conferentie die op 21 en 22 mei in Amsterdamwordtgehouden.Deconferentie isbedoeld voor artsen en weteosc:happers en iseen soort voorloper opdebijeenkomst van de'International Physicians for the Prevention of Nuclear War eind mei inMoskou. Mensen die 'Willen deelnemen aan deconferentiekunnen direct contactopnemenmetde organisatrice Dr. RosaIie Herten, International InstituteofConeernfor PublicHealth, 67 Mowatavenue, 343 suite, Toronto, Ontario, M6K 3E3 inCanada.

Straiingsnormen WlSE-Am.~erdam

en Friends ofthe EarthHolland organiseren een conferentie over straling engezondheid. Op23 en24 meizuI-

leninAmsterdam~totIers,actie

voerders en, artsen uit heel Europa hun ervaringen uitwisselen. Eén van de doe1steIlingen van de'European Conference onRadiation and Health' ishet vormen vaneen breed front tegen devers0epelde stralingsnorrnen inEuropa. Informatie bij WlSE-Amsterdam.

15 jaar Kleine Aarde De Kleine Aarde bestaat 15jaar. Ditcentrum

inBoxtel voor milieu-educatie envoorlichting viert zijn derde Iustrum met'een verrassende fietstocht met smakelijkslot'. Het 'Doe EKo-pad Boxtel' valt niet toevallig samen met dezure-regenweek. Op delaatste drie zaterdagen van mei, ende eerste twee van juni laten kleinschalige bedrijven zien wat iedereen zelf kan doen voor een mensen milieuvriendelijke samenleving. Opgeven: een week van tevoren bij VVVBoxtel, 04116 - 83706

ADRESSEN

Schoonstroom De landelijke Schoonstroomcampagne van o.a. Vereniging Milieudefensie (VMD) gaat verder. Het doel van de 'Schoonstroom' is beïnvloeding van het gemeentelijk energiebeleid envan depublieke opninie. Voor het eerste doel zullen twee nota's verschijnen over een ander energiebeleid eneen beter energievoorlichtingsbeleid van de gemeenten. In de publieke opinie iseen grote meerderheid tegen kernenergie. Helaas bestaan er misverstanden over dealternatieven. Om die uit deweg teruimen wil VMD inhet najaar een huis-aan-huis-krant uitgeven.

Landelijk Platform tegen Kernenergie, Postbus 20050 1000 HB Amsterdam 020-221366

Greenpeace Damrak 83 1012 LN Amsterdam 020-231843

Vereniging Milieudefensie Tweede Weteringplantsoen 9 1017 ZD Amsterdam 013-221366

De Kleine Aarde Postbus 151 5280 AD Boxtel 04116-84921

World Information Service on Energy Atoomvrijstaat Postbus 80159 (WISE) Postbus 5627 1005 BD Amsterdam 020-846781 1007 AP Amsterdam 020-853857 Kritische Massa AKB~ strategie Stichting FondsMilieuvriendelijk Energiebe- (juristen tegen kernenergie) Jansbuitensingel 3 leid Wat doen we als deregering in1988 deoude Postbus 7383 6811 AA Arnhem 085-515069 kernenergieplannen uit deijskast haalt ende 1007 11 Amsterdam bouw van nieuwe kerncentrales zal voorstelStichting Natuur enMilieu len? 50+ Tegen Kernenergie Om alvast ons antwoord klaar te hebben, Donkerstraat 17 Gasthuislaan 93a houdt Vereniging Milieudefensie inseptem- 3511 KB Utrecht 3817 EH Amersfoort 033-631863 ber een strategie-congres. Een discussie over 030-331328 de strategie van de anti-kernenergiebeweging. Centrum voor Energiebesparing Vrouwen voor Vrede Postbus 963 Oude Delft 180 3800 AZ Amersfoort 2611 HH Delft 033-622755 015-131260 Straattoneel

Speciaal voor de herdenkingsactiviteiten is een toneelstuk geschreven. Het heet 'Niets aan dehand' eniseen straattoneel. Opeen luchtige manier wordt debeheersing van de techniek in kerncentrales ter discussie gesteld. Het stuk kan met eenvoudige middelen door vier personen gespeeld worden. Plaatselijke energie- en milieugroepen, vredesplatforms enwereldwinkels doen er aan mee. Wie het script wil ontvangen (om het zelf tespelen) ofmeer informatie wil hebben, kan schrijven naar Vereniging Milieudefen-

Stichting Energie Anders Stationsweg 91 3151 HR Hoek van Holland 01747-5242

Basisgroepen tegen kerngeweld en militarisme Sweerts deLandasstraat 73 6814 DB Arnhem 085-514957

Organisatie voor Duurzame Energie Postbus 750 3500 AT Utrecht 030-322995

Aktie Strohalm Oude Gracht 42 3511 AR Utrecht

(ADVERTENTIE)

Windmolenverenigingen Nederland telt momenteel 16 verenigingen (met ruim 1000 leden) die opgericht zijn om windmolens aan tekopen ente exploiteren. De leden financieren demolen met leningen; de opbrengst van deopgewekte elektriciteit wordt onderling verdeeld. Geld investeren in een windmolen betekent investeren in een schoon milieu. Dat kan zelfs geld opleveren. Het landelijk steunpunt Windmolencoöperaties is gevestigd bij Organisatie voor Duurzame Energie.

Kerngezond: straling en gezondheid na Tsjernobyl is een uitgave van Stichting Milieu Educatie. Het boekje bestaat uit diverse onderdelen die bruikbaar zijn voor voortgezet- enberoepsonderwijs. Met handleiding enachtergrondmateriaal voor leerlingen vanaf veertien jaar. En voor volwassenen. Te bestellen bij: Stichting Milieu Educatie, Oude Gracht 42,3511 ARUtrecht 030-333357. De brochure kost f 5,50 (excl. verzendkosten).

43

EVEN GEDULD A.U.B. NEDERLAND LOOPT ONTlEn END AU/TER OP HET CrE5iE D VA N DE KE RN ENER4ÎE

ALLES GEBEURT HiER 10 JAAR LATER

DOOR DAT ONCrHU!< iN T5j ER No B'IL iS DE BOUW VAN NiEUWE CENTR.A lES WEER. ONNOPiCl VERTRMûD

,\

-

VAT

I

I

./

S~i/<.!

ONG-ELUK OOk?!

~ ))

~J b \' ~

bodige zaa k. De feiten van 'Tsjernobyl' hebben ons, me-

Recommend Documents