blikopener Plato in platland

Blikopener | Drs. J.A. Schippers, Plato in platland

1

Lang geleden vond de wijsgeer Plato dat de samenleving niet geleid moest worden door het volk, noch door de militairen, maar door de wijsgeren. Want dat was de ‘denkende’ groep waarvan je wijsheid en verstandigheid mocht verwachten. Plato’s ideaal van een aristocratie (regering door de besten) is nooit verwezenlijkt. Tegenwoordig lijkt vrijwel niemand zich daar om te bekreunen. Ons stelsel heet democratie, omdat het volk beslist over de samenstelling van het parlement, het hoogste besluitvormende orgaan. En om nu te zeggen dat wijsheid en verstand afwezig zijn bij onze politici, dat gaat veel te ver. Maar op sommige momenten daalt het peil van de politiek in platland zo laag, dat het ideaal van Plato heel aantrekkelijk wordt. Gelukkig zijn politici soms zo verstandig dat zij bepaalde vragen en ingewikkelde kwesties voorleggen aan wetenschappers. Na enige bedenken onderzoekstijd verschijnt er dan een dik rapport dat heel veel inzichten verschaft, maar het doorhakken van de gordiaanse knoop laten de wetenschappers wijselijk aan de politici over. ‘Die zijn daarvoor gekozen. Wij beperken ons tot de feiten.’ Hiervan zou Plato ongetwijfeld een diepe rimpel op zijn brede voorhoofd erbij krijgen… Uit diverse interviews en bijdragen in dit nummer komt naar voren dat wetenschappers niet overvraagd moeten worden. Vanuit de politiek kan de wetenschap om advies worden gevraagd. Maar hoe doe je dat op een goede manier en wat kun je vervolgens met zo’n wetenschappelijk advies? Is dat het einde van alle tegenspraak? Of het begin van een oplossing waarbij de politicus het moet aandurven om zijn eigen mening te herzien? Aan de hand van deze vragen komen diverse actuele thema’s (klimaat, bevolkingskrimp) in deze Zicht aan de orde. Tolle lege. Na ruim dertig jaar lidmaatschap van de Zichtredactie zet Joop Neele er een punt achter. Door zijn ervaring als raadslid en wethouder in de lokale Waddinxveense politiek wist Joop de redactie altijd met de beide benen op de grond te houden. Verder was huize Neele jarenlang onze vaste en geliefde vergaderlocatie, niet het minst vanwege het vele lekkers dat we door Corry Neele kregen voorgezet. Vanaf deze plaats danken we Joop en Corry van harte voor al hun werk ten dienste van Zicht en wensen we hun nog vele jaren in goede gezondheid toe. Jan Schippers ZICHT 2011-2 | juli 2011

blikopener

Plato in platland

Wetenschap en politiek | Dietrich Bonhoeffer, De waarheid zal u vrijmaken

2

bijbelstudie

De waarheid zal u vrijmaken. Dit is misschien wel het meest revolutionaire woord uit het hele Nieuwe Testament. Het wordt niet door de massa begrepen, maar alleen door iemand die revolutionair denkt en vooruitstrevend is. Het is daarom een heel exclusief woord. Voor de meesten blijft het een geheim of men maakt er een frase van. En dat is nog het gevaarlijkst. Want de frase stompt het revolutionaire af.

Dietrich Bonhoeffer (1906-1945)

De waarheid zal u vrĳmaken

“De waarheid zal u vrĳmaken”, Johannes 8 vers 32. De waarheid is in ons menselĳk leven altĳd een vreemde eend in de bĳt. Maar we weten ook hoe het is als ons ineens de waarheid wordt gezegd. Toch is waarheid niet altĳd de echte waarheid. Echte waarheid onderscheidt zich van iedere bombastische en nietszeggende waarheid door iets heel bepaalds voor ogen te hebben, dat er iets in werking wordt ZICHT 2011-2 | juli 2011

gezet, dat mensen worden verlost en vrĳgemaakt. Dat mensen de ogen worden geopend en dat zĳ zien dat zĳ tot nog toe in de leugen, de angst en de onvrĳheid hebben geleefd, en dat de waarheid wordt teruggegeven. De Bĳbel is hierover heel stellig: de mens leeft in slavernĳ en in de leugen; alleen de waarheid, die van God komt, maakt de mens vrĳ. Het is tegenwoordig (…) heel gemakkelĳk te spreken over vrĳheid. Maar het is heel moei-


3 lĳk om zó over vrĳheid te spreken, zoals de Bĳbel het doet. ‘De waarheid zal u vrĳmaken’, is bepaald geen populaire zegswĳze. Onze inzet, onze kracht, onze moed, ons ras, onze zeden; kortom: wĳ zullen onszelf vrĳmaken! Dat is helder en populair geformuleerd. Maar wat moeten we met een woord als ‘waarheid’ in deze samenhang? Het woord ‘waarheid’ is impopulair geworden. Want wĳ voelen aan dat dit woord iets tegen ons heeft. (…) Wĳ zĳn bang voor de waarheid. Deze angst gaat in feite terug op een angst voor God. God is de waarheid en niemand anders. Wĳ zĳn bang dat Hĳ ons plotseling met de (echte) waarheid confronteert en onze leugen aan het licht brengt. De waarheid is een macht die ons ieder moment kan vernietigen. Ze is niet de heldere hemel van begrippen en ideeën, maar het zwaard van God, de dreigende bliksem, die vernietigend de nacht verlicht. De waarheid is de levende God Zelf. Voor deze waarheid moet de mens sterven. En omdat de mens slim is en dit weet, daarom omhult hĳ zich met leugens en schĳn. Hĳ wil de waarheid niet zien, want hĳ wil niet sterven. Daarom moet hĳ leren steeds beter, steeds geraffineerder, steeds dieper te liegen. Ja, hĳ moet het zo ver schoppen dat hĳ het zelf niet eens meer weet dat hĳ liegt en dat hĳ zĳn eigen leugen voor waarheid houdt. En zover heeft de mens het al geschopt. En omdat hĳ het zover heeft geschopt, daarom houdt hĳ alles wat wĳ hier en nu hebben gezegd, voor overdrĳving en onwaarheid. Natuurlĳk, eenieder die oprecht is zal toegeven dat de politieke leugen, de conventionele, de sociale leugen, het leugentje om bestwil een enorme macht over ons heeft. (...) En toch zĳn wĳ het niet eens met de bewering dat er niet alleen veel leugens om ons ZICHT 2011-2 | juli 2011

heen zĳn, maar dat wĳ zelf aartsleugenaars zĳn. En dat houden wĳ vol totdat God Zelf ons confronteert met de waarheid. En dan gaat het echt niet meer om politieke leugens of leugentjes om bestwil, maar dan gaat het om onszelf, om de manier waarop wĳ in het leven staan als leugenaar. Dan gaat het er onbarmhartig aan toe. Dan zullen wĳ worden aangeklaagd en voor de Rechter gesleept. Dan kunnen wĳ niet meer naar een ander wĳzen, nee, dan worden wĳzelf aangepakt. En dan overkomt ons iets heel merkwaardigs. Dan overkomt ons de waarheid. Ze komt ons tegemoet op een zeldzame manier. Niet in stralende heerlĳkheid, maar als een gekruisigde waarheid, als de gekruisigde Christus. En de waarheid richt zich tot ons. Ze vraagt: wie heeft mĳ, de waarheid, gekruisigd? Maar ze zegt het zelf: dat heb jĳ gedaan (…). Jĳ hebt de waarheid van God gehaat. Jĳ hebt haar gekruisigd en je eigen waarheid gehuldigd. Jĳ dacht dat jĳ de waarheid in pacht had en de mensen er een plezier mee deed. Maar jĳ hebt jezelf tot God verheven. Jĳ hebt Gods waarheid geroofd. Jĳ dacht dat de waarheid maakbaar zou zĳn, maar je bent op de troon van God gaan zitten en daardoor mislukt. Jĳ hebt de waarheid gekruisigd. En als het nog niet duidelĳk genoeg is, dan zegt de waarheid: jĳ leefde in de wereld alsof je alleen bent. Jĳ vond in jezelf de bron van waarheid, maar die is alleen in God te vinden. Daarom haat je de andere mensen, die dit ook denken. Jĳ zag je broeder als een concurrent en zag niet in dat jullie allemaal leven van de waarheid van God. Je hebt jezelf uit de gemeenschap met God gestoten en je broeder incluis, en je denkt dat je alleen kunt leven. Jĳ haat God en je broeder, omdat zĳ


4 jouw waarheid aan de kaak stelden. Dat was de leugen, daarom ben jĳ een leugenaar van de bovenste plank.

ziet zal ervan moeten zuchten: ‘Heere, maak mĳ vrĳ van mĳzelf.’ En dan klinkt tot hem het woord: ‘De waarheid zal u vrĳmaken.’

Jouw hang alleen te willen zĳn, jouw haat is de leugen. Daarom heb jĳ de waarheid van God gekruisigd. Jĳ denkt dat je vrĳ bent als je je losrukt en de waarheid haat. Maar je bent een slaaf geworden. Slaaf van je eigen haat, slaaf van je eigen leugen. De weg tot de waarheid en de vrĳheid is voor jou versperd. Want deze weg heeft het kruis en de dood tot doel. Zo spreekt de waarheid tot ons. Haar laatste woord over ons met al onze vermeende waarheden is ‘dood’. Want het is de gekruisigde waarheid, die levend tot ons spreekt. Wie gelooft dit? Vandaag? Morgen? Op de Jongste Dag?

Niet onze werken, onze moed, onze kracht, ons volk, onze waarheid maken ons vrĳ, maar alleen Gods waarheid. Waarom? Omdat vrĳ worden niet betekent: groot worden in de wereld, vrĳ van je broeder, vrĳ van God, maar vrĳ van jezelf, van de leugen, alsof alles in de wereld alleen om mĳzelf draait, alsof ik alleen op de wereld ben, in het middel punt van de belangstelling sta; vrĳ van de haat waarmee ik Gods schepping veracht. Gods waarheid zorgt ervoor dat ik oog ga krĳgen voor de ander. Zĳ richt mĳn in mĳzelf gekeerde blik naar mĳn broeder en zuster. En doordat zĳ dat doet, bewĳst zĳ mĳ een daad van liefde en schenkt zĳ mĳ Gods genade. Zĳ vernietigt onze leugen en schept in ons waarheid. Zĳ vernietigt de haat en schept liefde. Gods waarheid is Gods liefde en Gods liefde maakt ons vrĳ van onszelf voor de ander. Vrĳ zĳn betekent niets anders dan in de liefde leven. En in de liefde leven is niets anders dan in Gods waarheid leven.

Iets heel merkwaardigs is hier gezegd: onze leugen is een leugen tegen God. Wĳ zĳn gekant tegen de werkelĳkheid en de waarheid van God, tegen Zĳn gemeenschap en genade, tegen Zĳn liefde. Onze leugen haat de liefde van God, omdat zĳ denkt dat ze geen liefde nodig heeft. Het wezen van onze leugen is haat, omdat het wezen van de waarheid van God genade en liefde is. Dan is wel duidelĳk dat waarheid en leugen niet zozeer iets zĳn wat men zegt, maar ook wat men doet, dat is: waarin men leeft! Wie in de leugen leeft, leeft in haat. Hĳ komt niet van zichzelf los. Hĳ is aan banden Hĳ is zĳn slaaf geworden. Dit te erkennen is de eerste stap in de goede richting, het is namelĳk de eerste stap om de waarheid van God te erkennen. Wie zichzelf ziet als slaaf van de leugen, de angst en de haat, die is al door God in de waarheid gesteld. Hĳ ziet in, dat zĳn vermeende vrĳheid slechts knechtschap is, en zĳn vermeende waarheid leugen. Wie dit alles erkent en inZICHT 2011-2 | juli 2011

De mens die liefheeft omdat hĳ door de waarheid van God is vrĳgemaakt, is de meest revolutionaire mens op aarde. Hĳ is de springstof onder onze maatschappĳ. Hĳ is de gevaarlĳkste mens. Want hĳ heeft erkend, dat de mensheid ten diepste is bedrogen. En hĳ is ieder moment van de dag bereid het licht van de waarheid op haar te laten vallen, omwille van de liefde. Juist deze storing die door deze mensen in de wereld komt, lokt de haat van de wereld uit. Daarom is de ridder van de waarheid en de liefde niet de held, die de mensen aanbidden en vereren, die geen vĳanden heeft, maar degene die uitgestoten


5 is en vogelvrĳ verklaard en zelfs gedood zal worden. De weg die Gods waarheid in de wereld ging, leidt tot het kruis. En nu weten wĳ dat alle waarheid die voor God blĳft bestaan, bereid moet zĳn aan het kruis genageld te worden. De gemeente, die Christus volgt, moet hiertoe bereid zĳn. Zĳ zal omwille van de waarheid en de vrĳheid door de wereld gehaat worden. Maar ook een volk kan de waarheid en de vrĳheid niet vinden als het niet bereid is geoordeeld te worden door de waarheid van God. Ook een volk blĳft in de leugen en de slavernĳ, net zolang tot het alleen van God de waarheid en de vrĳheid ontvangt, ja, wíl ontvangen, tot het weet dat de weg van de liefde leidt tot het kruis. Als een volk zich dit realiseert, dan zal het het enige volk zĳn

dat zich met recht een vrĳ volk mag noemen, het enige volk dat niet zĳn eigen slaaf is, maar een vrĳe slaaf van de waarheid van God. Wĳ allen, een ieder afzonderlĳk en als gemeenschap, voelen de drukkende last van onze kettingen. God, wĳ hunkeren naar vrĳheid. Maar, o God, behoed ons ervoor een vals beeld van de vrĳheid te scheppen en in de leugen te blĳven. Geef ons de vrĳheid die ons volledig op U en op Uw genade terugwerpt. Heere, maak ons met Uw waarheid, die onze Heere Jezus Christus is, vrĳ. Heere, wĳ wachten op Uw waarheid. Amen. (uit: Beter dan het leven, Ten Have 2005, p. 81-89)

Geef weeskinderen in Malawi toekomst! In Malawi wonen meer dan een miljoen weeskinderen. Door ziektes als HIV/aids en malaria zijn veel kinderen hun ouders kwijtgeraakt. Hun toekomst is zeer onzeker.

Over Stéphanos Stichting Stéphanos is een interkerkelijke stichting. Het doel van de stichting is het helpen lenigen van de diaconale nood in Malawi. In het bijzonder door hulp aan weeskinderen en diaconale projecten.

Stéphanos helpt weeskinderen met voedsel, kleding, (Bijbel)onderwijs, medische zorg en opvoeding.

Wilt u ons helpen? Uw bijdrage is meer dan welkom op banknr. 33 53 07 450 t.n.v. Stéphanos, Uddel Wij bevelen het werk van Stéphanos van harte aan! Ds. A.A. Brugge Ds. D.J. Budding Ds. L. Groenenberg Ds. A. den Hartog

ZICHT 2011-2 | juli 2011

Ds. J.D. Heikamp Ds. L.M. Jongejan Ds. J. Joppe Ds. M. Klaassen

Ds. A. Kort Ds. L.W. van der Meij Ds. J. van Rossem Mr. C.G. van der Staaij

Ds. K. Visser Ds. W. van Vlastuin Ds. H. Zweistra

Stichting Stéphanos Postbus 1136 3860 BC Nijkerk tel. 033 - 245 62 22 www.stephanos.nl

Wetenschap en politiek | Drs. J.W. van Berkum en drs. J.A. Schippers, Absolute objectiviteit is ook in de wetenschap onmogelijk

6

ZICHT 2011-2 | juli 2011


7

interview

Neutraliteit bestaat niet. Ook niet in de wetenschap. Toch behoort wetenschap onafhankelijk te zijn. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) is een onderzoeksbureau dat deel uitmaakt van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Met de directeur, prof. dr. P.B. Schnabel, praten we over de relatie tussen politiek en wetenschap.

Drs. J.W. van Berkum en drs. J.A. Schippers, redactielid en eindredacteur

Absolute objectiviteit is ook in de wetenschap onmogelĳk Interview met prof. dr. P.B. Schnabel

Tussen politiek en wetenschap bestaat een spannende relatie. De wetenschap wil of moet onafhankelĳk zĳn, terwĳl de politiek beleidskeuzes maakt en daarbĳ onderzoekers te hulp roept. Kun je als onderzoeker of onderzoeksinstituut wel onafhankelĳk zĳn als je onderzoek doet voor de regering? Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) is één van de drie planbureaus. De twee andere bureaus zĳn het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en het Centraal Planbureau ZICHT 2011-2 | juli 2011

(CPB). Alle drie de planbureaus zĳn ambtelĳke diensten van een ministerie. Het SCP is in 1973 opgericht en maakt onderdeel uit van het ministerie van Volksgezondheid, Welzĳn en Sport (VWS). Het SCP is dus formeel niet onafhankelĳk. Dat het SCP in 2010 de uniforme huisstĳl van de rĳksoverheid aangemeten kreeg, zou gezien kunnen worden als een bevestiging daarvan. Materieel is het SCP echter een onafhankelĳk


8

Paul Schnabel Prof. dr. P.B. Schnabel (1948), socioloog, is directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau en Universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht. Hij is columnist van NRC-Handelsblad, Het Financieele Dagblad en de ‘Maarten’. Bestuurlijk is hij o.a. actief in het Museum Catharijneconvent, Museum Bredius, Managementcentrum VNO-NCW De Baak, de Stichting Praemium Erasmianum, het Forum Stedelijke Vernieuwing en ook is hij commissaris van Shell Nederland. Vanaf 2006 rekent de Volkskrant hem tot de top twintig van invloedrijkste Nederlanders. In 2010 ontving hij de Akademiepenning van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Enkele publicaties van Paul Schnabel zijn: Kort gehouden. Columns over welzijn en welvaart in Nederland; Land in zicht; en: Kijken tussen de oren. Psychische Gezondheid in Proefschriften 19842008.

onderzoeksinstituut. Deze onafhankelĳke positie staat ook niet ter discussie. Publicaties worden niet ter goedkeuring aan de minister van VWS voorgelegd. Dat geldt ook voor de andere planbureaus. Er is nooit iemand geweest die aan een minister heeft gevraagd wat hĳ het planbureau nu weer heeft laten zeggen. Integendeel, ministers worden juist geconfronteerd met onderzoeksresultaten van het SCP: “Minister, heeft u in een rapport van het SCP gelezen dat…” Dit gebeurt zowel door oppositie- als coalitiepartĳen. Uit de wĳze waarop de Tweede Kamer gebruikmaakt van SCP-publicaties, blĳkt dat het SCP een gezaghebbend onafhankelĳk onderzoeksinstituut is. Niet alleen de politiek, maar ook de media en de wetenschap pakken de onderzoeksresultaten van het SCP op. Wie bepaalt het onderzoeksprogramma van het SCP? Het onderzoeksprogramma wordt door het SCP in overleg met vooral de verschillende ZICHT 2011-2 | juli 2011

ministeries opgesteld. Het SCP kan ook zelf onderwerpen in het programma opnemen. Het werkprogramma wordt uiteindelĳk in het kabinet besproken. De onderzoeksvragen die vanuit de overheid komen, beslaan meestal een breed terrein. Aan het SCP wordt overgelaten op welke wĳze het onderzoek moet worden uitgevoerd en hoe en wat er gerapporteerd zal worden. Dat is de verantwoordelĳkheid van de directeur van het SCP. Hoe wordt de onafhankelĳkheid van het SCP gecontroleerd? Onafhankelĳkheid is moeilĳk te meten. Een paar jaar geleden is er een audit (evaluatie) geweest. De Koninklĳke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) heeft toen geëvalueerd of het onderzoek van het SCP de wetenschappelĳke én maatschappelĳke toets der kritiek kan doorstaan. Uit deze evaluatie bleek dat de wetenschappelĳke kwaliteit van het werk van het SCP goed is en dat er ook veel aandacht is voor de maatschappelĳke re-


9 levantie. In de praktĳk blĳkt dat het SCP niet vast zit aan een politieke kleur of kabinet. De directeur van het SCP gaat ook niet weg als er een nieuw kabinet komt met een andere politieke samenstelling. Welke eisen mogen politici stellen aan het SCP? SCP-onderzoek dient te voldoen aan hoge wetenschappelĳke eisen. Het moet echt altĳd goed opgezet en uitgevoerd onderzoek zĳn. Dat is ook te controleren in het onderzoeksverslag. Absolute objectiviteit is onmogelĳk. Onderzoekers zĳn zelf deel van de samenleving en beïnvloed door de tĳd waarin ze leven. Maar onderzoek mag niet vanuit een bepaald vooroordeel of politiek standpunt worden verricht. Wordt SCP-onderzoek wel eens misbruikt door politici om hun eigen opvattingen te ondersteunen? Politici maken gebruik van onderzoeksresultaten als het hen uitkomt. Dat is begrĳpelĳk. Ze zoeken een onderbouwing voor hun politieke opvattingen. Het komt nauwelĳks voor dat politici misbruik maken van onderzoeksresultaten. De SCP-rapporten zĳn namelĳk openbaar, zodat alle partĳen er kennis van kunnen nemen. In het politieke debat zullen onjuiste conclusies worden weersproken en ter discussie worden gesteld. Politici zĳn vaak gericht op de korte termĳn, ze willen snel positieve resultaten zien. Wetenschappers hebben over het algemeen een oriëntatie op de langere termĳn. Levert dit spanningen op? Het SCP doet veel periodiek onderzoek, bĳvoorbeeld om de twee of zelfs vier jaar. Politici willen soms de frequentie verhogen. Dat heeft echter meestal niet zoveel zin. Nieuw beleid leidt niet direct tot veranderingen. Daar is tĳd voor nodig. Het effect van nieuwe ZICHT 2011-2 | juli 2011

wetgeving is pas na verloop van tĳd meetbaar. Een voorbeeld hiervan is de evaluatie van de Wet maatschappelĳke ondersteuning (Wmo). Deze wet is in 2007 van kracht geworden. De politiek wilde in 2009 een evaluatie van deze wet. Op zo’n korte termĳn kun je echter nauwelĳks resultaten meten. Nu in 2011, vier jaar later, is dat veel beter mogelĳk. Het is begrĳpelĳk dat politici zo snel mogelĳk willen weten wat het effect is van nieuwe wetgeving. Wanneer er verkiezingen zĳn, willen ze kunnen zeggen wat ze hebben bereikt.

Uit de wijze waarop de Tweede Kamer gebruikmaakt van SCPpublicaties, blijkt dat het SCP een gezaghebbend onafhankelijk onderzoeksinstituut is. Het SCP-onderzoek wil altĳd politiek of maatschappelĳk relevant zĳn. Het SCP meet bĳvoorbeeld periodiek het vertrouwen van de burger in de politiek en de regering. De regering heeft het SCP gevraagd dit te doen. Dergelĳke onderzoeken hebben politieke betekenis. Het vertrouwen van de burger in de regering is immers een graadmeter voor het functioneren van het kabinet. Als het met het vertrouwen tegenvalt, melden we dat uiteraard ook. Het rapport voor het kabinet is hetzelfde als voor iedere burger die het wil lezen. Dat kan ook altĳd via onze website (www.scp.nl). Sommige onderzoeken zĳn in eerste instantie vooral voor beleidsmakers relevant. Het SCP-onderzoek naar de uitvoering van de


10

De V.V.I. stelt zich al meer dan 30 jaar ten doel:

www.verplegingvoorisrael.nl

Autobedrijf Valkenburg Planckstraat 2 3902 HS Veenendaal Tel. 0318-522964 Fax 0318-514277 [email protected] www.autobedrijf-valkenburg.nl

De administratieve dienstverlener voor kerken en instellingen • Het geheel of gedeeltelijk verzorgen van de financiële administratie • Salaris- en / of traktementsberekeningen • Debiteuren- en crediteurenadministratie • Ledenadministratie en geldverwerving

• Opmaken en controleren van jaarverslagen • Opstellen accountantsverklaringen • Financiële advisering • Administratieve ondersteuning op locatie • Zorg- en verzuimverzekeringen • Internetboekhouden

Een hele zorg minder... Hoofdkantoor Kon. Wilhelminalaan 23 Postbus 675 • 3800 AR Amersfoort • Telefoon (033) 467 10 10 www.kkgkka.nl

ZICHT 2011-2 | juli 2011

Burgemeester Uilkensstraat 24 2861 AE Bergambacht Telefoon: 0182 64 54 54 Fax: 0182 35 76 55

UW BEDRIJF IS ONZE ZORG!


11 Wmo is bĳvoorbeeld ook voor beleidsmakers op gemeentelĳk niveau van belang. Wat gaat goed en waar is bĳstelling van het beleid nodig? Maar wanneer blĳkt dat de Wmo slecht functioneert, zĳn de uitkomsten van dergelĳke onderzoeken ook voor de landelĳke politiek een signaal dat er wat moet gebeuren.

Onderzoeksresultaten die niet welgevallig zijn, worden meestal niet bekritiseerd, maar genegeerd. In het vorige kabinet was er een ministerie voor Jeugd en Gezin. Het SCP heeft toen zelf besloten ook weer gezinsonderzoek te doen. Het ministerie is er niet meer, maar het Gezinsrapport 2011 is onlangs uitgekomen. Uit dit onderzoek komt duidelĳk naar voren dat de financiële positie van gezinnen onder druk staat. Dit onderzoek kan ertoe bĳdragen dat hierover een maatschappelĳke en politieke discussie ontstaat. Het Reformatorisch Dagblad en het Nederlands Dagblad besteedden veel aandacht aan dit thema. Uit hun berichtgeving blĳkt gelukkig altĳd dat ze verder lezen dan alleen het persbericht. Hoe gaat u om met kritiek op SCP-onderzoek? Onderzoeksresultaten die niet welgevallig zĳn, worden meestal niet bekritiseerd, maar genegeerd. Vanuit wetenschappelĳke kring komt er gelukkig weinig kritiek op het SCP. In 2002 kreeg het SCP kritiek omdat het de opkomst van Pim Fortuyn niet had voorzien. We hadden in het verleden al wel gewezen op het bestaan van groot ongenoegen onder een deel van de bevolking, maar de opkomst ZICHT 2011-2 | juli 2011

Gezinsrapport 2011 In de meimaand van dit jaar zag het Gezinsrapport het licht. Het SCP onderzocht hoe het is gesteld met gezinnen in Nederland. Aan de orde komen onderwerpen als gezinsvorming, inkomen, opvoeding en het combineren van arbeid en zorg. Maar liefst 74% van de Nederlanders vindt het belangrijk dat kinderen opgroeien in een tweeoudergezin. Deze waardering voor het gezin is positief. Aan de andere kant: niet-gehuwd samenwonen en toch kinderen krijgen wordt door slechts 15% afgekeurd. Het aantal kinderen dat in armoede opgroeit, is sinds 2008 gestegen. Ruim 6% van de kinderen groeit op in armoede: in hun gezin is onvoldoende geld voor basisbehoeften als voeding en kleding. Tellen we de gezinnen mee met een laag inkomen, dan gaat het om 9% van alle jeugdigen. Zij hebben vaak een minder goede gezondheid en vaker sociaal-emotionele problemen dan hun leeftijdgenoten uit rijkere gezinnen. Moeders besteden meer tijd aan zorg voor kinderen dan vaders: gemiddeld veertien uur tegenover zes uur per week. De gestegen arbeidsdeelname leidt er overigens niet toe dat ouders minder tijd besteden aan hun kinderen. Integendeel: ouders besteden bijna twee keer zoveel tijd aan hun kinderen dan in 1980. Het combineren van arbeid en zorg ervaren de meeste ouders als druk, maar het verrijkt wel hun leven. De meeste ouders zijn tevreden over de opvoeding. Zij vinden het belangrijk dat hun kinderen zelfstandig leren denken en handelen. Daarom worden regels niet opgelegd maar uitgelegd. Ouders voeden het liefst zelf hun kinderen op. Bij de opvoeding zijn vooral grootouders en vrienden een belangrijke hulp en vraagbaak.


12 – zeer plotseling – van Fortuĳn was niet te voorspellen, net zo min als de aanslag die op hem gepleegd is. We beschrĳven wat er feitelĳk aan de hand is en welke ontwikkelingen zich voordoen in de tĳd. De toekomst kun je niet voorspellen. De naam ‘planbureau’ kan tot de gedachte leiden dat Nederland vanuit een centraal perspectief moet worden gebouwd. Deze naam komt uit de jaren veertig van de vorige eeuw toen de oprichter van het Centraal Planbureau, de latere Nobelprĳswinnaar Jan Tinbergen, nog dacht aan een sterk centraal geleide wederopbouw van de economie. Dat is uiteindelĳk niet gebeurd. Om misverstanden te vermĳden noemt het SCP zich internationaal dan ook liever The Netherlands Institute for Social Research.

De toegenomen individualisering hoeft niet negatief te zijn voor de betrokkenheid. De Tweede Kamer is bezig aan een proces van parlementaire zelfreflectie. Naast de kortademigheid van het politieke bedrĳf, het al te zeer gericht zĳn op verwerven van publiciteit, de stortvloed aan schriftelĳke en mondelinge Kamervragen, is een van de klachten dat de Kamer onvoldoende gebruikmaakt van onderzoeken en rapporten van instellingen als het SCP, de WRR, het PBL, het CPB, de SER, de Ombudsman en de Algemene Rekenkamer. Soms is het heel duidelĳk dat een politicus geen onderzoek en geen feiten nodig heeft om een standpunt in te nemen. Volgt u het debat over deze zelfreflectie? Ik heb vorig jaar het debat over parlemenZICHT 2011-2 | juli 2011

Tieners, internet en cultuur Op 4 maart 2011 presenteerde het SCP een onderzoek over het internetgebruik voor culturele doeleinden onder schoolgaande tieners. Hiervoor zijn ruim 1.600 scholieren in de leeftijd van 12-18 jaar ondervraagd. De jeugd van tegenwoordig groeit op met digitale media. De laatste jaren is het aanbod van culturele informatie enorm toegenomen, o.a. doordat instellingen hun aanbod hebben gedigitaliseerd en online toegankelijk gemaakt. Veel ouders en docenten van middelbare scholen zien graag dat hun kinderen resp. leerlingen belangstelling tonen voor cultuur. Het internet blijkt het belangrijkste medium voor tieners om culturele informatie op te zoeken. Als het gaat om cultuur op internet, zijn meisjes actiever dan jongens, zowel wat betreft het zoeken naar als het zelf creëren van culturele informatie. Dit hangt wel samen met hun belangstelling voor cultuur in ‘het echte leven’. Wie offline cultureel actief is, is dat online meestal ook. Tieners hebben vooral interesse voor populaire cultuuruitingen: muziek, tv-programma’s en films. Als het gaat over culturele onderwerpen, communiceren tieners het minst over klassieke concerten en monumenten. In 2008 las tien procent van de tieners minimaal twee keer per week een online versie van de papieren krant. Minstens twee keer per week werd een nieuwswebsite bezocht door een kwart van de ondervraagde tieners, terwijl éénderde minstens twee keer per week de papieren krant las. Dit SCP-onderzoek biedt wellicht inspiratie voor docenten van christelijke en reformatorische scholen om eens na te gaan in hoeverre hun leerlingen belangstelling hebben voor cultuur en welke cultuuruitingen in deze specifieke doelgroep populair zijn.


13 taire zelfreflectie zelf mogen leiden in de Tweede Kamer. De Kamer is zich bewust van deze kortademigheid, maar feitelĳk verandert er niets. Er is een cultuur van meer spoeddebatten en meer vragen stellen. Politici richten zich steeds meer op de actualiteit. Om in the picture te blĳven, moeten politici ook voortdurend scoren. De rol van de media is van groot belang. De politiek verpersoonlĳkt. In toenemende mate worden standpunten op emotionele wĳze verwoord. In plaats dat iemand zegt dat hĳ het met de ander oneens is, zegt hĳ dat hĳ het spuugzat is, et cetera. Dit wordt versterkt door de ontzuiling. Partĳen hebben over het algemeen geen vaste achterban meer. Ze moeten vechten voor elke stem. Hierdoor komt de nadruk steeds meer op scoren te liggen. Het SCP doet ook veel onderzoek naar maatschappelĳke participatie. Welke ontwikkelingen ziet u? In Nederland wordt ten opzichte van andere landen nog altĳd veel vrĳwilligerswerk gedaan. Van vrĳwilligers wordt wel steeds meer verwacht. Vroeger bemoeiden ouders zich bĳvoorbeeld alleen met de school tĳdens ouderavonden. Nu zĳn ouders betrokken bĳ voorlezen, pauzewacht, luizencontrole, excursies, enzovoorts. De toegenomen individualisering hoeft niet negatief te zĳn voor de betrokkenheid. In de grote steden is 50% van de huishoudens een eenpersoonshuishouding. Juist dan is het erg belangrĳk te investeren in contacten, actief te zĳn en voor anderen wat over te hebben. Maar met een steeds hogere arbeidsparticipatie, een druk huishouden en

ZICHT 2011-2 | juli 2011

minder vrĳe tĳd wordt de inzet van vrĳwilligers wel steeds moeilĳker. Waar ligt volgens u de uitdaging voor de toekomst? Nederland moet vooral investeren in onderwĳs en innovatie. Het kabinet zegt wel steeds dat Nederland een kennisland moet zĳn, maar er wordt niet genoeg in geïnvesteerd. Singapore, Zweden en Finland doen dat bĳvoorbeeld wel. Daarnaast is de mantelzorg een punt van aandacht. Deze kun je nauwelĳks verder uitbouwen, gelet op de stĳgende arbeidsparticipatie en ver uit elkaar wonende familie. Het sterke maatschappelĳke middenveld van vroeger is verdwenen en komt ook niet meer terug. In SGP-kringen is de organisatiegraad nog hoog. Intern heeft men veel steun aan elkaar, maar naar buiten toe is men gesloten. Het is van belang een balans te vinden tussen sociale samenhang en sociale controle. Mensen willen wel contacten, maar niet meer het idee hebben dat ze in alles worden gecontroleerd. Het kabinet moet fors bezuinigen. Wat betekent dit voor het SCP? Onderzoek zoals het SCP dat doet is duur. Serieus onderzoek kost tĳd en mankracht en dus geld. Onderzoek wordt ook steeds duurder, omdat mensen minder bereikbaar zĳn. Het vaste budget dat het SCP ontvangt is lager geworden. De helft van de omzet van het SCP is projectgeld. Dat betekent dat mensen voor de duur van een project worden aangenomen. Voor de continuïteit van de organisatie is dat problematisch.

Wetenschap en politiek | Prof. dr. ir. W. de Vries, Laveren tussen twee klippen

14

Adviesbureau

FREEKE

Willem Schouten

Oudsmidsestraat 23 4033 AW LIENDEN T e l : 0 3 4 4 - 6 0 1 5 3 6 F a x : 0 3 4 4 - 6 0 3 7 86 E : [email protected] w : www.freekeadvies.nl

Planologie-Bouwkunde-Milieu

Nieuwe Tiendweg 16 • 2923 AE Krimpen aan den IJssel Telefoon 0180-591581 • Telefax 0180-591582 • E-mail [email protected]

ZICHT 2011-2 | juli 2011


15

thema

Bij de onderbouwing van besluitvorming speelt de wetenschap een belangrijke rol. Zij heeft immers het imago van objectieve waarheidsvinding, die los staat van iemands politieke overtuiging. Maar kunnen politici blindvaren op de resultaten van wetenschappelijk onderzoek? Volgens Wim de Vries doen politici er goed aan de resultaten van wetenschappelijk onderzoek positief tegemoet te treden, en uit te gaan van integere onderzoekers, maar is het zinvol de onzekerheden van onderzoeks- of modelresultaten goed te overwegen en te bedenken dat wetenschap niet waardenvrij is en dat ook onderzoekers mensen zijn.

Prof. dr. ir. W. de Vries, buitengewoon hoogleraar WUR1

Laveren tussen twee klippen Door de toenemende complexiteit van de samenleving is het geen sinecure om een land te regeren, of het nu gaat over onderwĳs, financiën, landbouw, economische zaken, volksgezondheid of milieu. Alle onderdelen waar het landsbestuur zich mee bezighoudt, zĳn specialismen geworden als gevolg van de snelle ontwikkelingen binnen en buiten onze landsgrenzen. Bĳ de evaluatie van bestaand beleid of ontZICHT 2011-2 | juli 2011

wikkeling van nieuw beleid is dan ook belangrĳk dat dit gebeurt op basis van de juiste informatie. Dan nog kunnen verschillende afwegingen worden gemaakt, maar de feiten zouden buiten kĳf moeten staan bĳ de onderbouwing van besluitvorming. In dit kader speelt de wetenschap een rol, want zĳ heeft het imago van objectieve waarheidsvinding, die los staat van iemands politieke overtuiging. Kun je dus zeggen dat de politiek blind kan varen op resultaten die zĳn voortgeko-


16 men uit wetenschappelĳk onderzoek? Het antwoord hierop ligt mĳns inziens genuanceerd.

Twee klippen vermijden Om te beginnen zĳn veel in de politiek gevoerde discussies deels gebaseerd op emoties en deels op feitelĳke informatie die niet direct wetenschappelĳk verkregen informatie

de feiten zouden buiten kijf moeten staan bij de onderbouwing van besluitvorming. In dit kader speelt de wetenschap een rol, want zij heeft het imago van objectieve waarheidsvinding. is te noemen. Denk hierbĳ bĳvoorbeeld aan discussies over de aanschaf van een tweede JSF-testtoestel of over de verlenging van de uitzending van militairen naar de provincie Uruzgan in Afghanistan. Verder is er geen exacte waterscheiding aan te geven tussen wetenschappelĳke en niet-wetenschappelĳke informatie. Voor dit korte artikel voert het te ver om in te gaan op de wetenschapsfilosofie en de principes van een wetenschappelĳke methode. Kort samengevat zou je kunnen zeggen dat het bĳ wetenschappelĳk verkregen informatie gaat om een ’systematische transparante verzameling van kennis die vatbaar is voor tegenspraak (falsificatie)’. Met een enigszins pragmatische inslag zou je kunnen stellen ZICHT 2011-2 | juli 2011

dat de rapporten en adviezen van de Wetenschappelĳke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en van de drie planbureaus die Nederland rĳk is, in principe wetenschappelĳk van aard zĳn. Het doel van de WRR is de regering te adviseren over toekomstige ontwikkelingen die van groot maatschappelĳk belang zĳn. De thema’s waar de WRR zich mee bezighoudt, betreffen alle aspecten van menselĳk welzĳn, welvaart en leefomgeving, vaak aangeduid met de woorden ’people, profit, planet‘. De drie planbureaus zĳn zelfs gecentreerd rond die thema’s. Daarbĳ gaat het om het Sociaal en Cultureel Planbureau (people), het Centraal Planbureau (profit) en het Planbureau voor de Leefomgeving (planet). In internationaal verband kun je denken aan bĳvoorbeeld het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) van de Verenigde Naties. Zo speelt de wetenschappelĳke kennis die door het IPCC wordt aangeleverd voor een deel mee bĳ de politieke besluitvorming binnen het Klimaatverdrag. De informatie die richting de politiek gaat, is veelal wel een sterk gecondenseerde samenvatting van alle resultaten die op een onderzoeksveld zĳn verkregen. Deze samenvatting bevat nooit alle mitsen en maren die uit alle resultaten spreken, maar is een begrĳpelĳke boodschap vanuit de grootste gemene deler. Ik denk in dit kader aan de zogenaamde ‘Summaries for Policy Makers’ van de uitgebreide klimaatrapporten van het IPCC. Het is evident dat in dergelĳke samenvattingen ook zaken worden weggelaten. Op grond hiervan zĳn sommige wetenschappers van mening dat de uitkomsten van de IPCC rapporten niet evenwichtig zĳn samengevat, waarbĳ de kritiek zich overigens richt op zowel overschatting als onderschatting van het klimaatprobleem.


17 In het algemeen is het mĳns inziens verstandig om tussen twee klippen door te zeilen. Enerzĳds is er de klip dat de wetenschap een status van openbaring wordt toegekend (‘de wetenschap spreekt’), waarbĳ alle nuances en onzekerheden zĳn weggevallen. Aan de andere zĳde is er de klip dat het gezag van de wetenschap wordt aangevallen op basis van complottheorieën die stellen dat onderzoekers bewust frauderen om onderzoeksgelden binnen te krĳgen, zoals bĳvoorbeeld klimaatsceptici beweren. Beide houdingen kom je ook tegen in de politiek, afhankelĳk van de vraag of de boodschap politici aanstaat of niet.

Onkritische houding Een voorbeeld van een uitermate onkritische houding bĳ veel politici betreft de wĳze waarop wordt omgegaan met de resultaten van economische modelberekeningen van het Centraal Planbureau. In zĳn zeer lezenswaardige boek ‘Geen beter leven dan een goed leven’ zegt de bekende emeritus hoogleraar in de natuurkunde prof. A. van den Beukel hierover onder andere het volgende: “Ik denk dat de betekenis van die resultaten stelselmatig wordt overschat, misschien niet eens zozeer door de economen zelf die nog wel eens een waarschuwend woord laten horen, maar door buitenstaanders, politici met name, die er (blind) op varen. In verkiezingstĳd is het tegenwoordig de gewoonte dat politieke partĳen hun programma’s inleveren bĳ het Centraal Planbureau, dat voor hen uitrekent hoeveel extra banen zo’n programma oplevert. Daar is op zichzelf niets tegen. Waar wel iets op tegen is, is de manier waarop met die getallen wordt omgesprongen. Dat een partĳ waarvan het programma 90.000 banen genereert een hoge borst opzet tegen een parZICHT 2011-2 | juli 2011

tĳ die het maar tot 80.000 brengt is eenvoudig ridicuul. Dat soort betrouwbaarheid hebben die cĳfers helemaal niet.” Dat is mĳns inziens een zeer terechte waarschuwing, ook voor de SGP die recent haar verkiezingsprogramma heeft door laten rekenen. Niet dat ik iets tegen heb op het gebruik van modellen. Mĳn leeropdracht als buitengewoon hoogleraar aan Wageningen Universiteit is ‘Integrale modellering van stikstofeffecten’. Daarbĳ worden modellen gebruikt als een middel om effecten van het gebruik van stikstof te kwantificeren op een bepaalde schaal, zoals een regio, land, continent of zelfs de gehele wereld. Modellen zĳn namelĳk de enige mogelĳkheid om resulta-

Dat een partij waarvan het programma 90.000 banen genereert een hoge borst opzet tegen een partij die het maar tot 80.000 brengt is eenvoudig ridicuul. Dat soort betrouwbaarheid hebben die cijfers helemaal niet. ten van (experimenteel) onderzoek naar dergelĳke regio’s op te schalen, maar het is dan wel essentieel om de beperkingen van modellen te kennen. Zĳ zĳn een (soms sterke) vereenvoudiging van de werkelĳkheid en de uitkomsten bevatten onzekerheden als gevolg van gebrek aan kennis en invoergegevens. Modellen krĳgen in de exacte


18 wetenschappen dan ook pas een zekere status als de modelresultaten redelĳk tot goed overeenkomen met metingen op het niveau waarvoor ze worden toegepast. In die zin zou het goed zĳn als er gekeken wordt in hoeverre de uitkomsten van het Centraal Planbureau daadwerkelĳk uitkomen na gevoerd beleid. Bĳ de berekeningen hoort verder ook het weergeven van een betrouwbaarheidsfactor. Zelfs al zouden de gebruikte formules in de modellen de werkelĳkheid helemaal correct beschrĳven, dan nog zĳn er onzekerheden in modelinvoer en modelparameters die het gedrag van het systeem beschrĳven. Die hangen bĳvoorbeeld af van het klimaat en/of het landgebruik en/of de bodem et cetera, en al die gegevens variëren in de ruimte en in de tĳd.

John Ioannidis: “Wetenschap draait om twijfel en onzekerheid. Helaas worden die meestal weggewuifd.” Deze beperkingen gelden te meer voor economische modellen. Het macro-economisch gedrag wordt niet alleen bepaald door een groot aantal oorzaken en krachten, maar ook door menselĳke impulsen en emoties die in fysische chemische modellen geen rol spelen. Nu denk ik dat onze SGP-Kamerleden zich dat goed realiseren, maar het is ook voor de SGP als geheel nuttig om te beseffen dat (interpretaties van) onderzoeksresultaten veelal onzekerheden bevatten. Dat geldt niet alleen voor modelresultaten. In de wetenschapsbĳlage van het NRC Handelsblad in mei 2011 stelt de ZICHT 2011-2 | juli 2011

in Amerika werkende epidemioloog John Ioannidis onder meer het volgende: “Wetenschap draait om twĳfel en onzekerheid. Helaas worden die meestal weggewuifd.” Ioannidis wĳst in dit verband op beperkingen van veel experimenteel medisch onderzoek. Veel ’aangetoonde‘ verbanden tussen bĳvoorbeeld een gen en een aandoening of een stof en een effect zĳn alleen statistisch significante effecten uit een complexe brĳ aan gegevens. Omdat resultaten die geen verband aantonen veelal moeizaam te publiceren zĳn, worden er volgens hem heel vaak schĳnverbanden gepubliceerd die later weer herroepen moeten worden. Dit gevaar speelt ook op andere vakgebieden.

Overmatig kritische houding Het is opvallend dat in de hoek waar economische modeluitkomsten zonder slag of stoot aanvaard worden, men overmatig kritisch is wanneer het gaat om resultaten van onderzoek dat te maken heeft met onze leefomgeving, zoals het klimaat of het milieu. In het tĳdschrift Elsevier verschĳnen met de regelmaat van de klok stukken die suggereren dat het met de klimaatverandering heel erg meevalt, dat sprake is van een hype of, nog erger, van bewust frauderen om onderzoeksgelden binnen te krĳgen. Dat laatste is met name ernstig, want dit zou betekenen dat de wetenschappelĳke wereld als geheel niet te vertrouwen is. Voor deze gedachte leek eind 2009/begin 2010 grond te zĳn. In die periode was het IPCC een aantal keren negatief in het nieuws, wegens vermeende onzorgvuldigheid in wetenschappelĳke informatie. In november 2009 werden e-mails en documenten openbaar gemaakt van de Climatic Research Unit (CRU) van de


19 Universiteit van East Anglia. Volgens klimaatsceptici zou uit de e-mails blĳken dat wetenschappelĳke gegevens over de opwarming van de aarde door de betrokken wetenschappers werden veranderd of achtergehouden. Dit incident staat bekend als als Climategate. Het Amerikaanse persbureau Associated Press (AP) liet alle 1073 e-mails uitgebreid onderzoeken door vĳf journalisten en concludeerde: “Gestolen e-mails van klimaatwetenschappers geven blĳk van tegenwerking van sceptici en discussies over achterhouden van gegevens, maar de berichten staven geen beweringen dat de wetenschap over opwarming van de aarde gefingeerd was.” In januari 2010 kwam het laatste IPCC-rapport negatief in het nieuws, met name vanwege de niet onderbouwde bewering dat de gletsjers in het Himalayagebergte in 2035 verdwenen zouden zĳn. In Nederland werden over beide kwesties Kamervragen gesteld en is door het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) een evaluatie gemaakt van het IPCC-klimaatrapport. Samenvattend concludeerde dit planbureau: “Het PBL heeft geen fouten gevonden die de hoofdconclusies van het wetenschappelĳke VN-klimaatpanel IPCC uit 2007 over de mogelĳke toekomstige gevolgen van klimaatverandering ondergraven. Wel is de onderbouwing van conclusies in sommige gevallen onvoldoende helder.” Zo was de bewering over de gletsjers in het Himalayagebergte onjuist geformuleerd in een van de drie wetenschappelĳk IPCC rapporten, maar wel correct geformuleerd in de ’Summary for Policy Makers‘. De affaires hebben wel laten zien dat resultaten van wetenschappelĳk onderzoek fouten kunnen bevatten en dat wetenschappers ook mensen zĳn. Dat blĳkt wel ZICHT 2011-2 | juli 2011

uit hun discussie om gegevens weg te laten teneinde klimaatsceptici geen gelegenheid te geven tot kritiek. Wie overigens in kort bestek meer wil weten over klimaatverandering kan goed terecht bĳ het net verschenen boek van prof. Pier Vellinga, getiteld ‘Klimaatverandering… hoezo klimaatverandering – feiten, fabels en open vragen’.

Evenwichtige houding Samenvattend: Politici doen er goed aan de resultaten van wetenschappelĳk onderzoek positief tegemoet te treden en uit te gaan van integere onderzoekers, die waar relevant deze resultaten zo goed mogelĳk samenvat-

Er is geen reden voor geloof in complottheorieën over frauderende onderzoekers die bewust feiten verdraaien om onderzoeksgelden binnen te krijgen. ten voor beleid. Er is geen reden voor geloof in complottheorieën over frauderende onderzoekers die bewust feiten verdraaien om onderzoeksgelden binnen te krĳgen. Wel is het zinvol de onzekerheden van onderzoeks- of modelresultaten goed te overwegen en te bedenken dat wetenschap niet waardenvrĳ is en dat ook onderzoekers mensen zĳn. In dit kader is het dienstig om ook kritisch te kĳken naar de invloed van politiek op wetenschap. De overmatige nadruk op economie, typerend voor een land als Amerika, wordt ook kenmerkend voor ons land. Daarbĳ is de


20 trend om alles om te zetten in kosten-batenanalyses en ook in de onderzoekswereld overal het woord ’vermarkten‘ te laten vallen. Zelfs waar het om fundamenteel vernieuwend onderzoek gaat. Ook dat moet zich vertalen ’van kennis naar kunde naar kassa‘. Ik hoorde dit recent letterlĳk zo zeggen door een vertegenwoordiger van het ministerie van Economie, Landbouw en Innovatie op een bĳeenkomst

Er is geen reden voor geloof in complottheorieën over frauderende onderzoekers die bewust feiten verdraaien om onderzoeksgelden binnen te krijgen. over basisonderzoek aan Wageningen Universiteit. Die houding bergt een groot gevaar in zich. Het gevaar dat onderzoekers zich uitputten in allerlei speculatieve beschouwin-

gen, om te suggereren dat hun onderzoek van het allergrootste belang is voor de maatschappĳ, terwĳl de verwachte baten in werkelĳkheid vaak niet aan te geven zĳn. Het kan er ook toe leiden dat onderzoekers onzekerheden in het onderzoek niet helder naar beleidsmakers communiceren. Ook van wetenschappers geldt: niets menselĳks is hen vreemd. Zo zegt Ioannidis in de eerder genoemde wetenschapsbĳlage van NRC Handelsblad: “In de Verenigde Staten vertaalt men elk resultaat het liefst direct in concrete acties. Zelfs de directeur van de National Institutes of Health doet eraan mee en roept dat elke dollar die in medisch onderzoek geïnvesteerd wordt, twee dollar zal opleveren. Maar het is belachelĳk om te denken dat medisch onderzoek garant kan staan voor dollarwinsten en klinkende resultaten.” Het is daarom van belang dat de politiek oog blĳft houden voor de relevantie van onafhankelĳk, deels door nieuwsgierigheid gedreven, onderzoek, soms zonder directe baten, om zo verzekerd te blĳven van onderzoeksresultaten die vrĳ zĳn van oneigenlĳke invloeden.

Noten 1 Wim de Vries is senior onderzoeker bĳ Alterra Wageningen University and Research centre en buitengewoon hoogleraar integrale modellering van effecten van stikstof op natuur en milieu op regionale schaal.

ZICHT 2011-2 | juli 2011

Lezersaanbieding:

In de voetsporen van Guido de Brès In de komende periode (en ook nu al) kunt u door middel van diverse publicaties en boeken kennis maken met Guido de Brès. Dit jaar is het 450 jaar geleden dat De Brès zijn geloofsbelijdenis over de muur gooide van het kasteel van de Landvoogdes. Het verhaal en de omgeving waar het alles gebeurde komen samen in deze bijzondere reis ‘In de voetsporen van Guido de Brès’.

Reisprogramma: Dag 1 - Met een touringcar reizen we vanuit Utrecht naar Doornik. Hier bezoeken we enkele plekken die herinneren aan het optreden van De Brès. Zo is de plaats waar zijn huis gestaan heeft nog aan te wijzen en daar vlakbij staat een stukje stadsmuur waar De Brès zijn boeken en documenten verstopte. De toren van het kasteel waar hij zijn geloofsbelijdenis over de muur gooide staat er ook nog. ‘s Middags reizen we naar Valenciennes, de plek waar De Brès zijn leven aan de galg eindigde.

Informatie, prijs en inschrijving:rizon

Deze reis wordt uitgevoerd door Histo ber en vindt D.V. plaats van 18 t/m 21 okto leid 2011. Inhoudelijk wordt de reis bege d, door dr. P. Korteweg uit Oud-Beijerlan een gs onlan heen versc hand zijn van biografie over Guido de Brès. de Bij gebruik 2-persoonskamer bedraagt sreissom € 695,- p.p., toeslag 1-persoon n alle repe inbeg zijn bij Hier 75,-. € r kame , alle kosten voor vervoer, overnachtingen n en maaltijden, koffie/thee, entrees, gidse belastingen. e over Voor inschrijvingen en meer informati bij: ht terec u deze reis kunt Historizon, Antwoordnummer 236, 2160 VB Lisse, telefoon: 088-6360200, e-mail: [email protected]; website: www.historizon.nl.

Het beleg van Valenciennes en de rol die De Brés daarin speelde zijn de verhalen die we in deze stad zullen tegenkomen. We overnachten deze reis in een hotel in Valenciennes. Dag 2 - Niet ver van Valenciennes ligt de stad Lille. Tegenwoordig een belangrijk knooppunt in Noord-Frankrijk en in de tijd waar wij over spreken was Lille de hoofdstad van Rijsel-Vlaanderen (het Franstalige deel van het graafschap Vlaanderen). Hier stond het Palais Rihour, het 15e-eeuws paleis van de Hertogen van Bourgondië, ooit de zetel van het kapittel van het Gulden Vlies. In het oudste hart van de stad, het îlot Comtesse, bezoeken we Hospice Comtesse. De geschiedenis van dit Hospitaal reikt terug tot de dertiende eeuw. Dag 3 - Deze dag maken we een excursie naar Sedan. In deze stad vond De Brès onderdak op het kasteel van een geloofsgenoot. Een onbekend verhaal is dat men hem hier ook vroeg in diplomatieke dienst voor het voeren van geloofsgesprekken. Hij kwam in contact met hooggeplaatste personen en heeft Willem van Oranje en zijn hofprediker Jean Taffin ontmoet. Het kasteel van Sedan is ook bekend uit een latere periode. Het was hier

dat in 1870 de Franse keizer Napoleon III samen met een deel van zijn leger gevangen werd genomen door de Pruisen in de Frans-Duitse oorlog. Deze belangrijke overwinning luidde het begin in van het Tweede Duitse Rijk. ’s Avonds reizen we terug naar Valenciennes. Dag 4 - Via Bergen, de geboortestad van Guido waar we wat indrukken op doen, reizen we terug naar Antwerpen. Hier bezoeken we op de Vrijdagmarkt de authentieke drukkerij van Plantin. Al in de 16e eeuw was dit één van de belangrijkste drukkerijen van de Nederlanden. De uitvinding van de boekdrukkunst was één van de belangrijkste factoren voor de verspreiding van de Reformatie. We blijven nog even in Antwerpen, de stad waar de reformatie in de Nederlanden begon via de Augustijner monniken. Na een diner eindigen we de reis weer in Utrecht.

Wetenschap en politiek | J. M. ten Hove MA, ‘Bruggenhoofden nodig om bruggen te slaan tussen wetenschap en politiek’

Foto: Henk Thomas

22

ZICHT 2011-2 | juli 2011


23

interview

Robbert Dijkgraaf was vorig jaar veelvuldig in het nieuws met betrekking tot het klimaatdebat. De president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) mocht een commissie leiden die onderzoek deed naar de werkwijze en processen van het internationale klimaatpanel IPCC. ”Het onderwerp klimaat is te zeer gepolitiseerd.” Met de redactie van Zicht sprak hij over de relatie wetenschap en politiek.

J.M. ten Hove MA, redactielid

‘Bruggenhoofden nodig om bruggen te slaan tussen wetenschap en politiek’ Interview met prof. dr. R.H. Dijkgraaf, president KNAW

De klimaatwetenschap bevindt zich bepaald niet in rustig vaarwater. Vorig jaar leidde een rapport van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) tot grote reuring. In het rapport stonden enkele feitelĳke onjuistheden. Voer voor klimaatsceptici, die zich er boven op stortten. Opeens was iedereen klimaatanalist. ZICHT 2011-2 | juli 2011

Robbert Dĳkgraaf kreeg vorig jaar van de Verenigde Naties het verzoek om namens de Inter Academy Council (IAC), een adviesorgaan van de wereldwĳde academies van wetenschappen, de werkwĳze van het IPCC door te lichten. Hĳ uitte harde kritiek op de werkwĳze en organisatie van de IPCC, dat die aanbevelingen bĳna allemaal ter harte heeft


24

Robbert Dijkgraaf Prof. dr. R.H. Dijkgraaf (1960) is sinds 1 mei 2008 president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Daarnaast is hij, sinds 2005, universiteitshoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Dijkgraaf studeerde natuurkunde en wiskunde aan de Universiteit Utrecht. Hij promoveerde in 1989 in Utrecht cum laude bij Nobelprijswinnaar Gerard ‘t Hooft. Daarna bekleedde hij posities aan Princeton University en het Institute for Advanced Study. In 1992 verruilde hij Princeton voor Amsterdam, waar hij aan de UvA de leerstoel mathematische fysica bezette. Dijkgraaf werkt op het gebied van snaartheorie, quantumzwaartekracht en het grensgebied van wiskunde en deeltjesfysica. Voor zijn onderzoek ontving hij in 2003 de Spinozapremie, de hoogste wetenschappelijke onderscheiding in Nederland. Dijkgraaf was gasthoogleraar in onder andere Harvard, Berkeley en Kyoto en aan het MIT. Hij is redacteur van een tiental wetenschappelijke tijdschriften en wetenschappelijke adviseur van instituten in Cambridge, Bonn, Stanford, Dublin en Parijs. Veel van Dijkgraafs activiteiten liggen op het snijvlak van wetenschap en maatschappij. Als columnist van NRC Handelsblad schrijft hij voor een breed publiek over wetenschap, kunst en andere zaken.

genomen. Toch is de kou nog niet uit de lucht. Want over de bevindingen van het IPCC-rapport wordt nog dagelĳks gediscussieerd. Is het nu de opwarming van de aarde die zorgt voor klimaatverandering, het ge-

Waar de wetenschap behoefte aan heeft is aan politici die de feiten serieus nemen. drag van de mensheid of heeft de zon ook invloed op de staat van het klimaat? Een afspraak maken met Dĳkgraaf is geen eenvoudige opgave. Zĳn agenda zit overvol met conferenties en optredens en spreekZICHT 2011-2 | juli 2011

beurten in binnen- en buitenland. Toch heeft hĳ tĳd om op een maandagochtend in mei een half uur te spreken over klimaat en politiek. Eigenlĳk heeft de Nederlandse politiek ook een Al Gore nodig. ”Nee, dat hebben we niet nodig. Al Gore gaat in zĳn film verder dan de wetenschap. Hĳ dikt feiten aan en is goed in dramatiseren. Waar de wetenschap wel behoefte aan heeft is aan politici die de feiten serieus nemen.” Hoe waardeert u het gegeven dat de klimaatwetenschap onder vuur ligt? ”Het is buitengewoon jammer dat dit onderwerp zo gepolariseerd is. Ergens is dat vreemd. Het klimaat is niet links of rechts.


25 Kĳk naar het weerbericht, is dat links of rechts? Houdt dat rekening met politieke voorkeuren? Natuurlĳk niet.” Toch is het een feit dat het onderwerp klimaat zeer uiteenlopende reacties oplevert. “Begrĳpelĳk. Klimaatwetenschap heeft grote consequenties voor het omgaan met de aarde, milieu, landbouw en voeding. Het raakt mensen in hun bestaan. Bovendien verandert die wereld ook zelf in een rap tempo. Klimaatwetenschap is zo gepolitiseerd omdat er enorme krachten mee gemoeid zĳn. Voor- en tegenstanders, sceptici en alarmisten, beschikken over een enorme lobbykracht. En onderschat niet de invloed van de publieke opinie.” Dit kabinet van VVD, CDA met gedoogsteun van de PVV, bestaat uit twee partĳen die zeer sceptisch staan tegenover het klimaat? Wat heeft dat voor invloed op de wetenschap? “Ik laat mĳ niet verleiden tot politieke uitspraken. Het is vooral van belang dat we de feiten recht doen. Het is aan de politiek om uit die wetenschappelĳke feiten conclusies te trekken. Wel hoop ik dat Nederland zĳn leidende rol in de wetenschap vasthoudt. Ons land geniet internationaal een goede reputatie. Wĳ zĳn goed in agendasetting.” Hoe waardeert de wetenschap deze kabinetssamenstelling? “In Nederland is sprake van een actieve discussie over klimaatbeleid. Maar in vergelĳking met landen als de Verenigde Staten en Engeland gaat het er hier nog rustig aan toe. In Washington en Londen vliegen de verwĳten heen en weer en beschuldigen voor- en tegenstanders elkaar van maffiapraktĳken en erger. Ik hoop dat Nederland zĳn constructieve houding voor de lange termĳn vastZICHT 2011-2 | juli 2011

houdt. Dat kan ook niet anders. Ons land ligt onder de zeespiegel, dan moet je je wel druk maken over de invloed van bĳvoorbeeld de opwarming van de aarde.” Denkt dit kabinet voldoende duurzaam? “De regering heeft van het economisch herstel haar prioriteit gemaakt. Daardoor is klimaatwetenschap wat naar de achtergrond geraakt. In zĳn algemeenheid zie ik dat de jongere generatie zich drukker maakt over duurzaamheid dan mĳn leeftĳdsgenoten. Wat dat betreft kunnen we veel leren van Indianen. Die denken zeven generaties vooruit. Daar lĳkt hier minder ruimte voor, maar vergeet niet dat ontwikkelingen zoals de stĳging

Ons land ligt onder de zeespiegel, dan moet je je wel druk maken over de invloed van bijvoorbeeld de opwarming van de aarde. van de zeespiegel heel langzaam gaan. Daarom moet je honderd jaar of verder vooruit denken. Zelfs dat is nog niet genoeg. Door al onze activiteiten verandert de aarde. Het duurt duizenden jaren om dat terug te draaien. Vergeet niet, een heel oude patiënt – onze aardbol – heeft heel lang nodig om weer te herstellen.” De wetenschap wil alles uitpluizen. Politici zien conclusies graag terug op een A4’tje. Geeft dat verschil in werkwĳze wrĳving? “Het is de taak van de wetenschap om een onderwerp zo diep mogelĳk uit te spitten. Maar


26 de wetenschap kan niet meer bieden dan waarschĳnlĳkheden, en het is vervolgens aan politici om daar conclusies voor het beleid aan te verbinden. Politiek bedrĳven is een ander metier dan onderzoek doen. Toch zou ik politici willen oproepen om in elk geval de feiten en conclusies van wetenschappelĳk onderzoek tot zich te nemen. Het is heel belangrĳk dat er in Den Haag conclusies worden verbonden aan feiten die door de wetenschap getoetst zĳn. Een politicus hoeft geen expert te zĳn, maar hĳ moet wel weten hoe de wetenschap werkt.”

De wetenschap kan niet meer bieden dan waarschijnlijkheden, en het is vervolgens aan politici om daar conclusies voor het beleid aan te verbinden. Zĳn politici en wetenschappers goed op elkaar in gespeeld? “In een woord: Nee. In februari was ik spreker op een bĳeenkomst in de Oude Zaal van de Tweede Kamer. Het parlement had een symposium georganiseerd over politiek en informatie. Wat bleek uit een rondgang door de zaal? Alle politici gaven aan dat ze over het algemeen te veel kennis en informatie hadden om zaken op hun merites te beoordelen. Ze verzopen in hun dossiers. Terwĳl alle wetenschappers veronderstelden dat de Kamerleden te weinig wetenschappelĳke rapporten ter beschikking hebben. Het zegt genoeg dat de meningen zo uiteenliepen. Aan beide kanten zĳn bruggenhoofden nodig om bruggen te slaan. Er is nog veel begrip te winnen.” ZICHT 2011-2 | juli 2011

Citaten uit Jaarrede Over de grenzen van de wetenschap , uitgesproken door Robbert Dijkgraaf op 30 mei 2011 …Op de weg van kennis naar verstandig beleid passeren we een andere grens, die tussen de wetenschap en de politiek. Die grens loopt door een niemandsland vol mĳnen, dat slechts op eigen risico betreden mag worden… …Wetenschap en politiek zĳn twee werelden, gescheiden door een gemeenschappelĳke taal… …Waar de wetenschapper zĳn zinnen zet op een publicatie in bladen als Nature of Science, vestigt de eendagspoliticus zĳn hoop op een ‘nu.nl’etje’ – Binnenhofs voor een berichtje op de website nu.nl… …In de politiek is de juiste timing – nu – en de juiste plaats – NL – allesbepalend. Uitsluitend het Kamerdebat van vandaag telt; gisteren is lang geleden en morgen nog ver weg… …De wetenschapper probeert kennis te vinden die liefst tĳdloos en universeel is, met een open einde. Geen punt dus, maar een vraagteken. Maar als de politicus vraagt wanneer die kennis relevant is – welk onderwerp zou vandaag op de agenda moeten staan? – dan slaat de nervositeit toe. De wetenschap is bĳna per definitie altĳd te vroeg of te laat... …Van de Amerikaanse senator Daniel Patrick Moynihan is de trouvaille dat iedereen recht heeft op z’n eigen mening, maar niet op z’n eigen feiten. Tĳdens het debat twitterde journalist Frits Wester dat in de Kamer nog nooit een besluit op basis van feiten is genomen. Maar bĳ fact free politics is niemand gebaat…

Wetenschap en politiek | Ir. J. Maljaars, Wetenschap en eigenwijsheid

27

thema

Het ‘ik kies bewust’-logo op een pot mayonaise wekt altijd enige verwondering. Is geen mayonaise bij de patat, of desnoods tomatenketchup, geen gezondere keus? Zolang het concept achter ‘ik kies bewust’ niet gecommuniceerd of opgezocht wordt, zal de verwarring blijven en wordt afbreuk gedaan aan het logo. Geldt dat ook niet voor het ‘wetenschap’-logo in het publieke en politieke debat? Ik loop in dit artikel enkele casussen langs en noteer wat gedachtesprongen.

Ir. J. Maljaars, redactielid

Wetenschap en eigenwĳsheid

Rituele slacht

op onbedwelmd ritueel slachten een beroep doen op de Universiteit van Wageningen. Hĳ veegt de vloer aan met het aangehaalde literatuuronderzoek2: gebaseerd op een zeer beperkt aantal publicaties, geen analyse van de aangehaalde rapporten en de vergaande conclusies en aanbevelingen worden niet gewettigd door de aangehaalde publicaties. Herkenbare kritiek.

In een opinieartikel maakt hĳ korte metten met politici die in het debat over het verbod

“Voor dit wetsvoorstel hebben wĳ alle ver-

Jaap Goudsmit, hoogleraar infectieziekten (AMC/UvA), windt er geen doekjes om: “Wetenschap wordt maar al te vaak gebruikt om vooringenomen standpunten te ondersteunen. Voor het gemak worden conclusies getrokken die het betreffende onderzoek op geen enkele manier wettigen.”1

ZICHT 2011-2 | juli 2011


28 schillende wetenschappelĳke rapporten hierover over de volle breedte bestudeerd. Deze komen alle tot de eenduidige conclusie dat onbedwelmd slachten een onaanvaardbare aantasting van het dierenwelzĳn oplevert.” Dit is een citaat van Marianne Thieme, fractievoorzitter van de Partĳ voor de Dieren in de Tweede Kamer. Zĳ verdedigde onlangs haar initiatiefwetsvoorstel waarmee zĳ een verbod op het onbedwelmd ritueel slachten van dieren wil regelen. Is het waar dat alle wetenschappelĳke rapporten tot de eenduidige conclusie komen dat onbedwelmd ritueel slachten een onaanvaardbare aantasting van het dierenwelzĳn oplevert? Dat zou niet best zĳn. De wetenschap pretendeert objectief te zĳn. Een ethisch waardeoordeel hoort daar niet bĳ. Als we de schil afpellen en de toelichting op het initiatiefwetsvoorstel lezen, blĳkt Thieme zich met name te beroepen op het standpunt van de Nederlandse vereniging van dierenartsen (KNMvD)3. Die spreekt inderdaad het oordeel ‘onaanvaardbaar dierenleed’ uit, maar beperkt dat tot de diergroepen runderen en schapen. Hoe moeten we dat waarderen? De gerenommeerde belangenclub van dierenartsen mag veterinaire deskundigheid niet ontzegd worden, maar heeft daarmee nog geen wetenschappelĳke status. Misschien is er wel sprake van een afleidingsmanoeuvre? Empirisch onderzoek laat geen eenduidige conclusie zien. De verscheidenheid is groot. Er is sprake van verschillen tussen diersoorten, slachtmethoden en meetmethoden. In veel gevallen wordt geen onderscheid gemaakt tussen joodse en islamitische slachtmethoden en bĳbehorende randvoorwaarden, terwĳl dit onderscheid er wel degelĳk is. Bovendien kan de pĳnbeleving van een dier niet direct gemeten worden. WeZICHT 2011-2 | juli 2011

tenschappers moeten het doen met factoren, als hersenactiviteit en de hoeveelheid stresshormonen, die mogelĳk een indicatie geven van de pĳnbeleving van een dier. Van eenduidigheid en een waardeoordeel is in ieder geval geen sprake. Deze casus leert ons dat politici wetenschappers geen waardeoordeel in de schoenen moeten schuiven. Ook moeten wetenschappers geen conclusies trekken omwille van het trekken van conclusies of omwille van de opdrachtgever als deze conclusies geen degelĳke grond vinden in de onderliggende gegevens. In het politieke en publieke debat moeten de deelnemende partĳen duidelĳk verschil maken tussen enerzĳds de wetenschappelĳke analyses en de bĳbehorende ver-

In veel gevallen wordt geen onderscheid gemaakt tussen joodse en islamitische slachtmethoden en bijbehorende randvoorwaarden, terwijl dit onderscheid er wel degelijk is. scheidenheid en anderzĳds de grote lĳnen die zĳ daarin ontdekken en de waardeoordelen die zĳ daaraan verbinden. Het tweede is essentieel, maar het predicaat ‘wetenschap’ past niet.

Open brieven van wetenschappers Hoe wetenschappelĳk is het als hoogleraren zich in het publieke debat mengen en een oordeel uitspreken over de bouw van nieuwe


29 kolencentrales of het kabinetsbeleid omtrent de intensieve veehouderĳ en natuur? Ruim een jaar geleden ondertekende een honderdtal hoogleraren een manifest tegen de intensieve veehouderĳ.4 In december 2010 schreef een beperkt aantal wetenschappers een open brief aan overheid en energiebedrĳven. In die brief spraken zĳ zich uit tegen de bouw van vĳf nieuwe kolencentrales.5 Enkele maanden later namen drie professoren het initiatief voor een open brief aan het kabinet Rutte-Verhagen. Mede namens 76 ander professoren ageerden zĳ tegen de bezuinigingen op het natuurbeleid.6 Is het logo ‘wetenschap’ op deze brieven gepast? Het is goed en waardevol wanneer wetenschappers zich in het publieke debat mengen. Maar niet zondermeer. Je zou de volgende vragen kunnen stellen. Beperken ze zich tot hun vakgebied? Houden ze voldoende feeling met de weerbarstige praktĳk en zĳn ze bereid mee te denken? Hebben ze oog voor aanwezige wetenschappelĳke tegenstrĳdigheden en maatschappelĳke dilemma’s? Maken ze duidelĳk onderscheid tussen wetenschap en ideologie, tussen onderzoeksresultaten en persoonlĳke gevoelens? Als je deze vragen loslaat op de genoemde open brieven, valt met name het manifest tegen de intensieve veehouderĳ op. Een groot deel van de ondertekenaars opereert op een vakgebied dat weinig raakvlakken heeft met de intensieve veehouderĳ: Keltische talen en cultuur, tandheelkunde of computerbeveiliging. De initiatiefnemer is Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie. Ze heeft een ZICHT 2011-2 | juli 2011

persoonlĳke aversie tegen wat zĳ noemt de ‘bio-industrie’ en stemt Partĳ voor de Dieren. Is het wenselĳk als zĳ en anderen aan persoonlĳke gevoelens het label ‘wetenschap’

Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie heeft een persoonlijke aversie tegen wat zij noemt de ‘bio-industrie’. hangen? Als we het manifest zelf bekĳken, druipt het van de suggestiviteit en waardeoordelen. Hierbĳ enkele citaten: ”vee-industrie”, ”de leef- en slachtomstandigheden van honderden miljoenen dieren in ons ‘beschaafde’ land zĳn nog steeds beschamend”, ”afbraakprĳzen” en ”met deze ommekeer wordt de veehouderĳ maatschappelĳk aanvaardbaar en toelaatbaar, en hoeven we onszelf en elkaar niet langer voor de gek te houden”. Deze gevoelens zĳn goed denkbaar, maar het label ‘wetenschap’ past daar niet. De hoogleraren pretenderen met het manifest de juiste moraal in pacht te hebben. Daarmee gaan ze hun boekje te buiten. Ook ontbreekt het oog voor de weerbarstigheid van de praktĳk en de aanwezige dilemma’s. Het manifest schetst uitgebreid de vermeende problemen van de huidige intensieve veehouderĳ en geeft aanbevelingen voor de transitie naar een ideologisch ideaalbeeld. Op belangrĳke vragen als hoe schaalvergroting zich verhoudt tot investeringen in dierenwelzĳn en milieu en welke consequenties de hygiëne en de openheid van de biologische veehouderĳ hebben voor het ontstaan en de verspreiding van dierenziektes, geeft het ma-


30 nifest geen antwoord. Kortom, het manifest tegen de intensieve veehouderĳ verdient het logo ‘wetenschap’ niet. De bĳdrage van wetenschappers aan het publieke debat is goed en waardevol. Maar ook hier geldt: schoenmaker, blĳf bĳ je leest. We moeten met elkaar zorgen dat het label ‘wetenschap’ niet devalueert.

Gasopslag en inschatting risico’s De overheid moet vaak knopen doorhakken met op de achtergrond verschillende onzekerheden en risico’s. In onze welvaartsmaatschappĳ kunnen we steeds minder goed met onzekerheden en risico’s omgaan. De druk op onderzoekers en de wetenschap om dergelĳke onzekerheden en risico’s in kaart te brengen en terug te dringen is daarom groot. In de praktĳk blĳkt dat in het publieke en po-

Zowel het kabinet als de inwoners van Bergen roepen de rapporten en onderzoekers te hulp en geven er hun eigen uitleg aan. litieke debat wetenschappelĳk in kaart gebrachte onzekerheden en risico’s snel selectief en verkeerd geïnterpreteerd worden. Neem bĳvoorbeeld de voorgenomen gasopslag in het Bergermeer. Het kabinet wil de continuïteit van de nationale aardgasvoorziening versterken door in lege gasvelden gas op te slaan. De bevolking van Bergen is daar op tegen. Zĳ hebben al enkele malen met een aardbeving te maken gehad en vrezen ZICHT 2011-2 | juli 2011

nieuwe aardbevingen. Een drietal onderzoeksinstituten heeft inmiddels al modelberekeningen uitgevoerd en inschattingen gemaakt. Volgens die onderzoeken zĳn er aardbevingen mogelĳk tot een kracht van 3,9 op de schaal van Richter, maar de kans daarop is zeer klein. Zowel het kabinet als de inwoners van Bergen roepen de rapporten en onderzoekers te hulp en geven er hun eigen uitleg aan. Het kabinet zegt dat uit onderzoek blĳkt dat gasopslag veilig en verantwoord plaats kan vinden. De inwoners geven aan dat uit het onderzoek blĳkt dat een aardbeving tot een kracht van 3,9 op de schaal van Richter mogelĳk is. Dat is begrĳpelĳk, maar te snel worden onderzoekers bevindingen in de mond gelegd die buiten het bereik van het onderzoek gaan. Dat geldt bĳvoorbeeld wanneer conclusies uit modelberekeningen linea recta worden toegepast op de praktĳksituatie. Het is voor het publieke debat van belang dat iedereen zĳn best doet om het speelveld duidelĳk in kaart te brengen en te houden. Hebben we het over de modelsituatie of de praktĳk? Gaat het om mĳn waardering van een geconstateerde onzekerheid of om een inschatting van de mate van onzekerheid door een onderzoeker? Hier ligt ook een opgave voor wetenschappers en onderzoekers. Het is van belang dat zĳ duidelĳk aangeven waar zĳ geen uitspraken over kunnen en willen doen.

Geen eigenwijsheid Tot slot nogmaals een uitspraak van Goudsmit: “Politici die met bewĳs zwaaien, kunnen pluis niet van pluis onderscheiden, als ze het onderzoek al hebben bestudeerd.” Wat dan? Het gebed van Salomo of David nazeggen. Salomo begeerde wĳsheid en wetenschap. David zingt in psalm 119: ”Leer mĳ een


31

Te snel worden onderzoekers bevindingen in de mond gelegd die buiten het bereik van het onderzoek gaan. goede zin en wetenschap.” En de opvoedingslessen van de Spreukendichter navolgen: het geven van ”wetenschap en bedachtzaam-

heid” aan de jongelingen. Het is opvallend dat wĳsheid (ofwel een goede zin, ofwel bedachtzaamheid) niet gelĳkgeschakeld wordt met wetenschap, maar daar wel onlosmakelĳk aan verbonden wordt. De boodschap van dit artikel is tweeledig: 1) wetenschap zonder wĳsheid gaat de mist in; 2) wĳsheid hebben we niet van onszelf. Het politieke en publieke debat zal zeker ontsporen als met name het laatste niet ter harte wordt genomen.

Noten 1 Trouw, 11 mei 2011, ‘Wetenschap misbruikt in slachtdebat’ 2 Kĳlstra, A. en B. Lambooĳ, 2008, ‘Ritueel slachten en het welzĳn van dieren’, Animal Science Group 3 Kamerstuk 31571 4 www.duurzameveeteelt.nl 5 http://www.drift.eur.nl/2010/12/11/energiebedrĳven-keer-terug-nu-het-nog-kan 6 www.wur.nl/NR/rdonlyres/.../09Openbriefoverhethuidigenatuurbeleid.pdf

Broekdijk 40e 4041 CW Kesteren T (0488) 48 32 33 F (0488) 48 22 68

Gezondernemerschap? ROZA! Ondernemen is keuzes maken, iedere dag. Gaat u investeren, groeien of zelfs overnemen? Of kiest u voor consolideren? ROZA ondersteunt u bij het beantwoorden van deze vragen. Met heldere cijfers én de vertaling daarvan naar concreet bedrijfsbeleid. Wij noemen dat gezond ondernemen. Wilt u eens proeven hoe zo’n samenwerking smaakt? Bel (0318) 559 559 voor een kennismaking of kijk op www.roza.nl.

gezond ondernemen

ZICHT 2011-2 | juli 2011

I www.rhdruk.nl E [email protected]

Mailings Huisstijlen Brochures Magazines Notitiebloks Bureauleggers Ansichtkaarten Familiedrukwerk Verenigingsbladen Programmaboekjes En nog veel meer!

Wij drukken zelfs uw kosten . . .

Wetenschap en politiek | Mr. C.G. van der Staaij, Column Focus

focus

32

Geen technocratie! We worden niet graag behandeld door een dokter die hiervoor niet geleerd heeft. En stel je eens voor dat op een groot zeeschip aan willekeurige passagiers gevraagd wordt om het schip te besturen. Dat wordt toch niks? Het was ooit de filosoof Plato die hiermee kwam in zijn Politeia. Plato zag niets in een ‘lekenbestuur’. Het was veel beter de moeilijke taak van het regeren op te dragen aan koning-filosofen, die ervoor doorgeleerd hebben. Van tijd tot tijd komt het steeds weer boven. Zeker in verwarrende en onzekere tijden. Geen politiek gekissebis, geen ideologie. Laat gewoon een aantal wijze en verstandige mensen de dienst uitmaken. Oké, met een verlicht despoot kun je in de 21ste eeuw niet meer komen aanzetten. Maar een ‘zakenkabinet’ van wetenschappers is toch zo gek nog niet? Zo’n benadering heeft zeker zijn bekoring. Het is wetenschappelijk nu toch wel helder dat de pensioenleeftijd echt flink omhoog zal moeten? En alle wetenschappers zeggen toch ook dat de hypotheekrenteaftrek een keer op de schop zal moeten? Inderdaad: de politiek zou hier en daar zeker opknappen van wat meer rationaliteit en een grotere inbreng van de wetenschap. Toch is er geen reden om te verlangen naar een systeem waar wetenschappers de knoop moeten doorhakken. Dan overvraag je de wetenschap. Dat zie je nu al gebeuren, bijvoorbeeld in medisch ethische kwesties. Invriezen van eicellen? De abortustermijn? Lastig allemaal. Laat de wetenschappers het maar zeggen! Politiek is echter meer dan de feiten op een rij zetten en een logische conclusie trekken. Het gaat ook over het afwegen van waarden en belangen. Over keuzes maken in kwesties waarin de wetenschap niet het laatste woord kan spreken. Geen technocratie dus!

Kees van der Staaij

ZICHT 2011-1 | juli 2011

Wetenschap en politiek | Dr. ir. J.C. van Burg en L. Nieuwenhuyzen MSc, Innovatiewetenschap en innovatiebeleid gaan niet samen op

33

thema

Het lijkt zo simpel. Wetenschappers zoeken uit hoe de wereld in elkaar zit. Ze schrijven dat netjes op. Vervolgens wordt het uitgevoerd door mensen in het bedrijfsleven en de overheid. De praktijk is anders – en niet alleen omdat de wereld complex is. Ook al is er wetenschappelijke consensus, dan nog volgen beleidsmakers soms een andere koers. Als we naar het innovatiebeleid in Nederland kijken, is dit duidelijk te zien. Ondanks heldere wetenschappelijke aanbevelingen, lijkt het innovatiebeleid door andere krachten bepaald te worden. Dr. ir. J.C. van Burg, universitair docent ondernemerschap en innovatie aan de Technische Universiteit Eindhoven L. Nieuwenhuyzen MSc, adviseur strategie bij Brainport Development

Innovatiewetenschap en innovatiebeleid gaan niet samen op Kloof tussen wetenschap en beleid In 2008 presenteerde de Tilburgse hoogleraar Innovatiebeleid een rapport.1 Geschreven in opdracht van de Wetenschappelĳke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) was dit rapport bedoeld als een correctie van de ideeën ZICHT 2011-2 | juli 2011

van het Innovatieplatform, gebruikmakend van wetenschappelĳke inzichten. “Het verbaast mĳ dat het Innovatieplatform helemaal geen gebruikmaakt van die inzichten”, zei Nooteboom.2 Het rapport riep op tot een verandering van mindset van de beleidsma-


34 kers. Wetenschappelĳk onderzoek naar innovatie heeft laten zien dat innovatie onvoorspelbaar is en vaak faalt. Het kan niet gestimuleerd worden door concentratie op een gebied of sector. Alleen openheid, flexibiliteit, samenwerking en het accepteren van mislukkingen dragen bĳ aan innovatie. In de praktĳk kiest de overheid ervoor om jaarlĳks ongeveer 500 miljoen, een derde van het totale innovatiebudget, te reserveren voor industriebeleid, voor concentratie en voor ‘backing the winners’.3 Grote bedrĳven worden zo geholpen in hun innovatieactiviteiten. De door Nooteboom gevraagde verandering is er niet gekomen. Het rapport lĳkt ergens onder in een la verdwenen te zĳn. Ook de re-

Wetenschappelijk onderzoek naar innovatie heeft laten zien dat innovatie onvoorspelbaar is en vaak faalt. Het kan niet gestimuleerd worden door concentratie op een gebied of sector. Alleen openheid, flexibiliteit, samenwerking en het accepteren van mislukkingen dragen bij aan innovatie.

Dat wetenschappers niet altĳd gehoord worden door beleidsmakers ligt vaak aan henzelf. Ze schrĳven voor een academisch publiek, gebruiken moeilĳke taal of onderzoeken dingen waar weinigen de relevantie van inzien. Maar zelfs als de onderzoeksresultaten wel helder gebracht worden, blĳken beleidsmakers die niet altĳd te gebruiken. Een voorbeeld daarvan is het stimuleren van ondernemerschap. Vaak wordt gedacht dat ondernemerschap op zichzelf tot economische groei leidt. Als dat echter waar zou zĳn, zou in een extreem geval de beste economie bestaan uit alleen individuele ondernemers. Werknemers zouden dan onwenselĳk zĳn. Analyse van de gegevens laat iets heel anders zien.4 Er zĳn 12,5 nieuwe bedrĳfjes nodig om na vĳf jaar een baan op te leveren, een alleenstaande ondernemer. De gemiddelde ondernemer verdient minder dan hĳ of zĳ verdiend zou hebben als werknemer. Toch is veel beleid erop gericht om ondernemerschap in het algemeen te stimuleren, zoals door het aanbieden van goedkope bedrĳfsruimte. Dat werkt dus niet. Dat is weggegooid geld. Het enige wat wel blĳkt te werken, is het stimuleren van ondernemers met groeipotentie. Bĳvoorbeeld door het stimuleren van ondernemingen die een nieuwe technologie exploiteren. In de nieuwe subsidieregeling valorisatieprogramma 2010-2012 wordt overigens wel veel sterker dan voorheen gefocust op ondernemers met groeipotentie.

De keus van beleidsmakers cent gekozen ‘topsectoren’ lĳken weer het oude idee te weerspiegelen: we moeten ons concentreren op waar we goed in zĳn. Maar wetenschappelĳk onderzoek laat juist zien dat innovatie niet ontstaat door concentratie, maar door diversiteit. ZICHT 2011-2 | juli 2011

Hoe komt het dat beleidsmakers een andere koers varen, zelfs als de wetenschappelĳke inzichten vrĳ helder zĳn? Ten eerste houden beleidsmakers rekening met meerdere belangen zoals het behouden en versterken van grote bedrĳven. Veel innovatiegelden gingen


35 naar industriële bedrĳven als ASML, DSM, Océ, Philips – bedrĳven die wereldwĳd actief zĳn en te maken hebben met concurrenten die ook veel subsidie krĳgen op hun innovatieactiviteiten.5 Een gelĳk speelveld is dan nodig om deze bedrĳven te behouden. Het maatschappelĳk belang hiervan op de korte termĳn is groot. Ze bieden werk aan ruim 10 procent van alle Nederlanders, hebben een aandeel van 16 procent in de Nederlandse economie en zĳn goed voor meer dan 50 procent van de export6 – de belangrĳkste aanjager van economische groei. Een ander belang kan zĳn dat het maatschappelĳk belang van een nieuwe technologie groot is, maar dat de ontwikkelrisico’s voor bedrĳven zo groot zĳn en zo’n lange adem vergen dat zĳ die alleen niet kunnen dragen.7 Dit speelt bĳvoorbeeld bĳ nano-elektronica en biotechnologie. Wetenschappers kunnen een vrĳ kille en onafhankelĳke analyse uitvoeren, maar politici willen bestaande belangen niet schaden. Dat zĳn de belangen van hun kiezers. Bovendien zĳn deze bedrĳven zich goed bewust van hun economisch belang en hebben ze veel invloed. “De plannen worden gemaakt in overleg met vooral bestaande grote bedrĳven die er belang bĳ hebben het bestaande overeind te houden en wier denken in het bestaande ligt opgesloten”, realiseerde Nooteboom zich twee jaar later.8 Verder zoeken politici naar maatregelen die zich snel in klinkende munt laten uitbetalen. Het stimuleren van kleine potentiële groeiondernemingen is riskant, misschien zullen er negen falen en zal er een een mooie innovatie opleveren. Beleidsmakers zĳn bang dat vooral die fouten zichtbaar zĳn. Dan is het veiliger om in bestaande belangen te investeren. Of het geld over heel de samenleving te ZICHT 2011-2 | juli 2011

verspreiden, door ondernemerschap in het algemeen te stimuleren. Dan krĳgt iedere regio zĳn eigen ‘hotspot’, terwĳl we weten dat een euro voor ondernemerschap in bĳvoorbeeld de regio Eindhoven meer oplevert dan in Den Helder. Het leidt misschien tot weinig succes, maar het veroorzaakt in ieder geval geen duidelĳke mislukkingen. Zoals de toenmalige minister van Economische Zaken, Maria van der Hoeven, zei bĳ de presentatie van Nootebooms rapport: “Accepteren dat er gefaald wordt, betekent dat je moet accepteren dat de uitkomsten onzeker zĳn. En daar houden ze in Den Haag niet van. Ik moet in de Kamer elke euro die ik uitgeef kunnen verantwoorden. Er moet resultaat worden geboekt.”9 Het is lastig om te accepteren dat de sociale werkelĳkheid niet maakbaar is. Beleidsmakers moeten toch iets doen, dat is hun vak. Dat leidt soms tot overbodige maatregelen. Of tot maatregelen die wel lĳken te helpen, maar eigenlĳk toch niets opleveren.

Een realistische agenda Toch kunnen beleidsmakers wel op een nuttige manier gebruikmaken van wetenschappelĳke inzichten. Als uit deze inzichten een toekomstvisie komt, kan deze richting geven aan een beleid wat langzaam de gevraagde verandering van mindset laat zien. Bestaande belangen kunnen niet genegeerd worden, maar ze kunnen wel ‘afgebouwd’ worden. Soms biedt bĳvoorbeeld een crisis en schaarste aan middelen een goede gelegenheid om een stap in de goede richting te doen. Suggesties voor uitgangspunten voor een dergelĳk beleid zĳn: - Maak innovatiebeleid onderdeel van een integrale agenda, waarin ook andere beleidsdoelen zĳn opgenomen en in samenhang met elkaar worden geadresseerd.


36 - Kies voor een brede benadering. De directe mogelĳkheden voor de overheid om innovatie te bevorderen zĳn beperkt, maar goede randvoorwaarden – een publieke verantwoordelĳkheid – zĳn van groot belang. Denk aan onderwĳs, publieke kennisinstellingen, ruimtelĳk beleid, bereikbaarheid en inrichting van de arbeidsmarkt. - Zorg voor robuuste langjarige financiering van wetenschappelĳk onderzoek en instituten die de brug vormen tussen wetenschap en onderzoek, zoals bĳvoorbeeld het Holst Centre op de High Tech Campus Eindhoven en het Dutch Polymer Institute. - Bied ruimte voor maatwerk gericht op het versterken van clusters. High tech-starters in Brainport Eindhoven zĳn gediend met ander beleid dan life sciences-starters in Leiden. Het concept van Smart Specialisation en European Innovation Partnerships, die beide een prominente plek hebben in de nieuwe Europe 2020-strategie bieden hiervoor goede aanknopingspunten. Hoe verhoudt dit zich tot het nieuwe bedrĳfslevenbeleid, dat momenteel wordt vormgegeven? Dit biedt wel een aantal aanknopings-

punten voor een dergelĳk beleid.10 In de sectorale agenda’s staan naast kennis en onderzoek de onderwerpen buitenlandbeleid, weten regelgeving en onderwĳs en scholing centraal. Dit biedt dus mogelĳkheden voor maatwerk in de randvoorwaarden. Naast de sectorale insteek zet het kabinet onder de hoofdstuktitel ‘Meer ruimte en minder belemmeringen voor bedrĳven’ ook in op zaken als financiering van innovatie, met name ook voor startende bedrĳven, valorisatie van kennis vanuit publieke kennisinstellingen en goede ruimtelĳke condities. Op basis van de nu bekende informatie doemen er twee pĳnpunten op: in de eerste plaats staat de langjarige financiering van onderzoek bĳ universiteiten en kennisinstellingen zwaar onder druk. Daarnaast ontbreekt aandacht voor regionaal geconcentreerde clusters waar op de grensvlakken van bestaande sectoren nieuwe innovaties kunnen ontstaan. Beide zaken zorgen niet alleen ervoor dat Nederland een geïsoleerde positie krĳgt ten opzichte van het nieuwe Europese beleid. Het laat ook zien dat de kloof tussen wetenschappelĳke inzichten en de beleidsrealiteit nog niet gedicht is.

Noten 1 WRR (2008), Innovatie vernieuwd: Opening in viervoud, Amsterdam: Amsterdam University Press. 2 ‘Accepteer dat innovatie negen van de tien keer niets oplevert’, de Volkskrant, 29 mei 2008. 3 Rapport brede heroverwegingen 8: innovatie en toegepast onderzoek (2010). Het overige geld wordt besteed aan ruim 500 miljoen subsidie op de loonkosten van R&D-medewerkers (WBSO), kennisinstituten als TNO en ECN (350 miljoen) en generieke regelingen gericht op MKB en starters zoals Innovatie Prestatie Contracten (150 miljoen). 4 Scott A. Shane (2008), The illusions of entrepreneurship: The costly myths that entrepreneurs, investors and policy makers live by, New Haven: Yale University Press. 5 OECD (2009), Policy responses to the economic crisis: Investing in innovation for long-term growth. 6 Werkgelegenheidscĳfers zĳn afkomstig uit de LISA database (2010), overige cĳfers zĳn te vinden op CBS Statline (2008). 7 Tassey (2010), ‘Rationales and mechanisms for revitalizing US manufacturing R&D strategies’, Journal of Technology Transfer, 35(3), 283-333. 8 Bart Nooteboom, ‘Innovatie komt van ondernemers, echt niet van een platform’, NRC Handelsblad, 10 mei 2010. 9 ‘Accepteer dat innovatie negen van de tien keer niets oplevert’, de Volkskrant, 29 mei 2008. 10 Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (2011), Naar de top: de hoofdlijnen van het nieuwe bedrijfslevenbeleid, kamerstuk 4 februari 2011. ZICHT 2011-2 | juli 2011


37

Matthew Henry, nu ook in het

$G\QGMQP\GYGDUKVG (ELPTU ONS VERTALEN ENVERS PREIDEN 5WGIFT HELPTH IERBIJ

TNV(UDSON4AYLOR3"(#TE2HENEN

YYYXCPTGGCEEPN #.2*'0##0&'04+,0 $#40'8'.& &1140 )'.&'4/#.5'0

6OORINFO OFWWWHUDSONTAYLORNL

Groeien doe je samen Steeds meer ondernemers, managers en medewerkers betrekken Bunt Groep, bestaande uit Bunt Management en Bunt Persoonlijke ontwikkeling, bij hun uitdaging om te groeien. Bunt Management is vooral gericht op de ontwikkeling van organisaties. Van trainingen en interim-management tot organisatieadvies en coaching. Bunt Persoonlijke Ontwikkeling legt zich toe op persoonlijke ontwikkeling. Van personal coaching en loopbaanbegeleiding tot teamontwikkeling en assessments. Wordt het ook voor u tijd om te groeien? Neem dan contact met ons op of schrijf u geheel vrijblijvend in voor een gratis informatieavond bij u in de regio. Kijk voor meer informatie op www.buntgroep.nl of bel 0318-830226.

Bunt Groep - Galileilaan 23d - 6716 BP Ede - T 0318-830226 - E [email protected]

ZICHT 2011-2 | juli 2011

Wetenschap en politiek | Drs. J.A. Schippers, Geen zekerheid scheppen, maar tijdwinst creëren

38

ZICHT 2011-2 | juli 2011


39

interview

Vorig najaar publiceerde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) de bundel ‘Uit zicht: toekomstverkennen met beleid’. In deze publicatie reflecteert de WRR op de uitvoering van zijn eigen taakopdracht, waaronder het adviseren over ontwikkelingen die de samenleving op langere termijn kunnen beïnvloeden. Prof. dr. ir. Marjolein van Asselt heeft een belangrijk aandeel gehad in de totstandkoming van deze publicatie. We gaan met haar in gesprek over de rol van wetenschappers bij het adviseren van de overheid met het oog op de toekomst.

Drs. J.A. Schippers, eindredacteur

‘Geen zekerheid scheppen, maar tĳdwinst creëren’ Interview met prof. dr. ir. M.B.A. van Asselt, lid van de WRR

Net als ieder mens willen politieke besluitvormers en hun adviserende ambtenaren graag meer zekerheid over (de effecten van) hun beleidskeuzes. Op welke manier kunnen wetenschappers de beleidsmaker(s) en beslisser(s) daarbĳ terzĳde staan? Is volgens u een zekere mate van distantie tussen wetenschapper en beleidsmaker of beslisser daarbĳ gewenst? ZICHT 2011-2 | juli 2011

De Maastrichtse hoogleraar Risk Governance pleit voor een combinatie van distantie en nabĳheid: “Contact met de praktĳk is nodig, juist om wetenschappelĳke inzichten bruikbaar te maken voor praktische toepassing. Als wetenschapper moet je geen superioriteit willen uitstralen ten opzichte van beleidsma-


40

Marjolein van Asselt Prof. dr. ir. M.B.A. van Asselt (1969, Apeldoorn) is per 1 januari 2008 als raadslid benoemd bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Zij is verder hoogleraar Risk Governance aan de faculteit Cultuur- en Maatschappijwetenschappen van de Universiteit van Maastricht. Marjolein van Asselt studeerde van 1989 tot 1994 Informatica en Wijsbegeerte van Wetenschap, Technologie en Samenleving aan de Universiteit Twente en is visiting scholar geweest bij de Universiteit van Oxford en bij het King’s College in Londen. Zij promoveerde in 2000 op het proefschrift ‘Perspectives on uncertainty and risk: The Prima approach to decisionsupport’, waarin zij het omgaan met onzekerheid problematiseerde en een pluralistische benadering voor toekomstverkenning voorstelde. Voor het RIVM en het Zwitserse EAWAG deed ze onderzoek naar het omgaan met onzekerheid in modellen en in discussies met burgers. Verder was zij van 2005 tot 2010 lid van De Jonge Akademie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen.

kers. Dat werkt contraproductief. Zowel de wetenschapper als de beleidsmaker wint het meest bĳ een vorm van samenwerking, waarin tegelĳk wordt gewaakt voor de zelfstandigheid en eigen verantwoordelĳkheid van beiden. Als wetenschapper streef ik ernaar om opgedane kennis zo te vertalen dat beslissers er in de praktĳk van alledag ook echt iets mee kunnen.”

lemmerend werkt voor een zo feitelĳk en objectief mogelĳke overdracht van kennis en inzichten. Om je stem in het politieke en maatschappelĳke debat te laten horen, zĳn er voldoende kanalen beschikbaar, zoals een opinieartikel in een gerenommeerde krant of een bĳdrage aan een openbaar debat. Bĳ een rol als adviserend wetenschappelĳk expert vind ik het kanaal van een politieke partĳ niet zo passend.”

Onafhankelijk Van Asselt vindt het boeiend om als lid van de Wetenschappelĳke Raad voor het Regeringsbeleid het reilen en zeilen van de Haagse politiek op een steenworp afstand te volgen. Hoe bewaakt zĳ daarbĳ haar positie als onafhankelĳk wetenschapper? “Het helpt wel wanneer je geen lid bent van een politieke partĳ. Voor mĳ persoonlĳk is dat ook een bewuste en expliciete keuze. Ik denk dat het lidmaatschap van een politieke partĳ beZICHT 2011-2 | juli 2011

Van politici en beleidsmakers wordt verwacht dat zĳ rekening houden met de toekomst. Maar die toekomst is onzeker, valt niet te voorspellen. En verder hebben politici het probleem dat veel kiezers gericht zĳn op het hier en nu. De problemen van vandaag staan centraal. Krĳgt het instrument van de toekomstverkenning wel de aandacht die het verdient? Van Asselt meent dat de tegenstelling niet zo scherp is. “Waar beleidsmakers of ambtenaren vaak moeite mee hebben, zĳn de norma-


41 tieve toekomstverkenningen. Dat zĳn verkenningen waarin vanuit een bepaalde politieke visie een richting voor de toekomst wordt gekozen. Daarom wordt bĳ ambtelĳke toekomstverkenningen vaak gekozen voor extrapolatie (het inschatten van de toekomstige ontwikkeling op basis van voortzetting van huidig beleid) of voor scenariostudies (het schetsen van meerdere mogelĳke ontwikkelingen). Politici daarentegen, schakelen op een intuïtieve manier al heel snel van dergelĳke ‘neutrale’ verkenningen over op een normatieve toekomstverkenning. Daar is ook niets mis mee. Het hoort gewoon bĳ een politicus om vanuit de eigen partĳpolitieke uitgangspunten een visie te hebben op de toekomst. Ik denk dat het voor een politicus domweg politieke zelfmoord zou zĳn om te zeggen dat de toekomst je niet interesseert.”

Kiezers en politici denken aan de toekomst Maar heel veel debatten in de Tweede Kamer gaan over actuele kwesties, over wat nu speelt en er worden ook Kamervragen gesteld naar aanleiding van berichten in actualiteitenrubrieken in de media. Van Asselt: “Dat mag dan waar zĳn, ik denk dat je een karikatuur schetst als je stelt dat de meeste kiezers alleen maar op het heden gericht zĳn. Heel veel kiezers zĳn wel degelĳk bezorgd over de toekomst en denken daar echt over na. Voor veel mensen spelen vragen als: in wat voor een samenleving zullen mĳn kinderen leven? We moeten niet teveel denken dat kiezers alleen maar over het hier en nu nadenken.” “Voor politieke partĳen geldt dat eveneens. Ik denk dan aan de uitspraak van de PvdA-politicus Wouter Bos dat verkiezingen niet worden gewonnen met beleidsresultaten, maar ZICHT 2011-2 | juli 2011

met een verhaal over de toekomst.1 De PVV redeneert vanuit een wat somber toekomstperspectief. Dat past ook bĳ de angst voor al te ingrĳpende veranderingen van de samenleving door processen als globalisering. GroenLinks toont zich daarover veel optimistischer en voert de daarbĳ passende leus ‘Zin in de toekomst’. En een partĳ als de SGP zal vanuit

Ik denk dat het lidmaatschap van een politieke partij belemmerend werkt voor een zo feitelijk en objectief mogelijke overdracht van kennis en inzichten. de gedachte van het rentmeesterschap zich ook bezighouden met de vraag van de blĳvende beschikbaarheid van schone lucht, schoon water en een schone bodem, ook voor toekomstige generaties. Kortom: als je wat scherper kĳkt, blĳkt dat elke politieke partĳ te werk gaat met een of ander beeld van de toekomst. In de verkiezingsprogramma’s merk je dat als je leest over maatregelen die nodig zĳn om een gewenste toekomst te realiseren of, als het gaat om een ongewenste ontwikkeling, die juist te vermĳden.”

Toekomst: open, maar niet leeg Het denken over de toekomst voltrekt zich tussen twee uitersten: de toekomst is gedetermineerd (ligt vast) of de toekomst is volledig maakbaar (is leeg). Daar tussenin ligt het beeld van de toekomst die open is, maar niet leeg. Op welke manier kan het beeld dat iemand heeft van de toekomst ook de be-


42 leidsverkenning beïnvloeden? Welke verantwoordelĳkheid heeft de wetenschapper hierbĳ? “Voor een goede beleidsverkenning is het nodig dat je start vanuit de gedachte dat de toekomst een open karakter heeft. Dan zĳn meerdere perspectieven mogelĳk. Eén bepaald toekomstbeeld volstaat eenvoudigweg niet. Wantrouw ook wanneer een wetenschapper schrĳft over welke toekomstige ontwikkeling het meest waarschĳnlĳk zal zĳn. Dan is er sprake van een oordeel, waarover

Als je wat scherper kijkt, blijkt dat elke politieke partij te werk gaat met een of ander beeld van de toekomst. een wetenschapper op basis van de feiten niets kan zeggen. Wel op basis van een afweging van waarden. Echter, dan gaat het niet over wetenschappelĳke inzichten, maar over normatieve ideeën. Bĳ goede beleidsverkenningen worden die helder en scherp van elkaar onderscheiden.” “Waar een wetenschapper wel uitspraken over kan doen, is de vraag welke scenario’s en ontwikkelingen onmogelĳk of mogelĳk zĳn. Door als groep van wetenschappers daarover te discussiëren en elkaars argumenten te wisselen, is daarover een consensus te bereiken. Maar waar wetenschappers voor moeten waken, is dat zĳ hun verwachtingen over toekomstige ontwikkelingen als een vaststaande zekerheid over de toekomst gaan presenteren, in de trant van ‘zo zal de samenleving eruit zien’ of ‘deze tendens zal zich gaan voordoen’.” ZICHT 2011-2 | juli 2011

De voorspellingen voorbij Als actueel voorbeeld wĳst Van Asselt op de klimaatdiscussie: “Het International Panel on Climate Change (IPCC) werkt met zeer doorwrochte en goed beredeneerde scenario’s. De beste wetenschappelĳke inzichten zĳn daarin verwerkt. Maar deze mogelĳke ontwikkelingen van het klimaat werden naar buiten toe gecommuniceerd met een claim alsof het klimaat zich in de toekomst zo zou ontwikkelen. Dat ging gepaard met een houding van: ‘als politicus bent u wel heel dom als u niet naar ons wetenschappers luistert’. Juist dát heeft zich tegen het IPCC gekeerd. Want een te hoge zekerheidspretentie over de toekomst maakt je in wetenschappelĳk opzicht heel kwetsbaar. Die zekerheid is namelĳk vrĳ gemakkelĳk te ondermĳnen, bĳvoorbeeld door allerlei aannames te gaan betwisten of door te wĳzen op de mate van onzekerheid. Ik denk dat iemand als Al Gore met zĳn campagne ‘An inconvenient truth’ onbedoeld de klimaatsceptici sterk in de kaart heeft gespeeld. Want wat Al Gore ons wil vertellen, gaat helemaal niet over ‘truth’. Wel over mogelĳke - en inderdaad ongemakkelĳke - scenario’s.”

Maakbaarheid Een toekomstgericht concept bĳ uitstek is dat van de ‘maakbare samenleving’. Dit bleek te berusten op een overschatting van de mogelĳkheden van overheidssturing om een betere samenleving te realiseren. Toch speelt de idee van het realiseren van een gelukkige (of op zĳn minst: leefbare) toekomst wel degelĳk een rol in de hoofden van veel mensen. Is de maakbaarheidsgedachte echt passé of dient zĳ zich in andere, niet-collectieve, vormen aan? “De gedachte van de maakbare samenleving wordt vaak toegeschreven aan de jaren zestig van de vorige eeuw. Door overheidsingrĳpen


43 zou het mogelĳk zĳn in de toekomst een betere samenleving te verwezenlĳken. Dit idee is de laatste decennia steeds nadrukkelĳker afgeschilderd als een naïeve toekomstoriëntatie. De focus lĳkt verschoven te zĳn naar de maakbare mens. In dit concept is de toekomstverbeteraar niet de overheid maar de technologie. De overeenkomst zit ‘m in het geloof in perfectionering, of tenminste een aanzienlĳke verbetering, door menselĳk ingrĳpen.” “Een andere verschuiving is de wens dat de overheid niet zozeer een betere samenleving ‘maakt’, maar dat zĳ ongewenste, huiveringwekkende toekomsten van ons weet af te wenden. De overheid draagt dan zorg voor onze veiligheid in de breedste zin van het woord. Ondanks dat het geloof in de maakbare samenleving vaak lachwekkend wordt gevonden, is de gedachte volgens mĳ nog steeds springlevend. Waarom? Vooral omdat wĳ onzekerheid zo vervelend vinden. Die onzekerheid over de toekomst willen we uitbannen door ons een betere, maakbare toekomst voor te stellen. Maar dit is een gevaarlĳke illusie. Zĳ vermindert ons vermogen om alert, adequaat en verstandig op onverwachte ontwikkelingen te reageren. Maakbaarheid in tĳden van onzekerheid levert volgens mĳ een voorspelbaar scenario op: de overheid belooft te veel en de samenleving gelooft te veel. Als de overheid haar overspannen beloftes niet kan waarmaken, zĳn de mensen teleurgesteld. Als reactie daarop belooft de overheid vaak nog meer, waardoor zĳ het vertrouwen alleen maar verder ondermĳnt. Dat lĳkt me een heilloze route.”

Tijdwinst creëren Niet alleen de overheid, maar iedere organisatie, ieZICHT 2011-2 | juli 2011

der mens doet er verstandig aan bewust stil te staan bĳ de toekomst. Hoe typeert u het eigen karakter van een toekomstverkenning voor/door de overheid? Van Asselt stelt dat het voor een overheidsinstantie van groot belang is dat een toekomstverkenning op wetenschappelĳke kennis is gebaseerd. “Door kennis en inzichten op intelligente manieren te gebruiken kun je tot kwalitatief goede verkenningen komen. Je kunt er natuurlĳk heel gewichtig over doen en het heel ingewikkeld maken, maar in feite komt het erop neer dat je zo goed mogelĳk probeert na te denken over de toekomst. Door

Een te hoge zekerheidspretentie over de toekomst maakt je in wetenschappelijk opzicht heel kwetsbaar. Die zekerheid is namelijk vrij gemakkelijk te ondermijnen. dat heel bewust te (laten) doen, neem je als overheid je verantwoordelĳkheid. Door je zo goed mogelĳk voor te bereiden op ontwikkelingen die er nu nog niet, maar straks misschien wel zĳn, kun je tĳdwinst creëren. Dat is dan ook je eigenlĳke doel: tĳdwinst creëren, geen zekerheid scheppen. Met dat laatste doel wil je eigenlĳk veel verder springen dan je polsstok lang is.”

Rol van adviesorganen In Nederland zĳn er vier belangrĳke wetenschappelĳke adviesorganen voor de overheid, het Centraal Planbureau (CPB), het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), het Planbureau voor de Leefomgeving


44 (PBL) en de Wetenschappelĳke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). De planbureaus brengen vooral de effecten van het huidig beleid in kaart, doen soms

Door je zo goed mogelijk voor te bereiden op ontwikkelingen die er nu nog niet, maar straks misschien wel zijn, kun je tijdwinst creëren. Dat is dan ook je eigenlijke doel: tijdwinst creëren, geen zekerheid scheppen. aan extrapolatie voor wat betreft de effecten van beleid in de toekomst. Houdt de WRR zich als enige primair met toekomstverkenning voor beleid bezig?

Is het wenselĳk dat de planbureaus daar ook meer werk van maken? Of ligt een bepaalde mate van ‘taakspecialisatie’ meer voor de hand? “Het spreekt voor zich dat de aandachtsvelden van het CPB, SCP, PBL en de WRR heel verschillend zĳn. Maar alle vier doen ze – ieder op hun eigen manier – aan toekomstverkenning of dragen ze daaraan bĳ. Het SCP verschilt daarbĳ wat van de andere drie, omdat dit planbureau tal van historische ontwikkelingen in de samenleving in beeld brengt en daarbĳ laat zien op welke manier deze voor de actuele politiek relevant zĳn. Het verkennen van de toekomst gebeurt binnen elk van de vier instituten door eigen specialisten. Waar de WRR in ‘Uit zicht’ de nadruk op legt, is dat elk van de instituten zich ervan bewust moet zĳn wanneer zĳ aan toekomstverkenning doen. Gek genoeg ziet een onderzoeker dat soms over het hoofd. Onze belangrĳkste aanbeveling is om werk te maken van deze

Blinde vlek In de publicatie ‘Uit zicht’ wordt geconstateerd dat er in Nederland een blinde vlek is voor normatieve toekomstverkenning. Expliciet of impliciet wordt toekomstverkenning benaderd als waardevrĳ. Dat er op toekomstige maatschappelĳke issues verschillende zienswĳzen mogelĳk zĳn, wordt zo genegeerd. Dat kan ertoe leiden dat groepen in de samenleving het gevoel hebben dat een voor hen onwenselĳk toekomstperspectief de toekomst koloniseert. In Nederland lĳkt er ten behoeve van de rĳksoverheid een beperkte kennisinfrastructuur te zĳn die is ingesteld op normatieve toekomstverkenning. Gezien de heersende institutionele logica lĳkt het moeilĳk voor planbureaus en adviesorganen zich met dergelĳke vormen van toekomstverkenning bezig te houden. Wetenschappelĳke bureaus van politieke partĳen, zelfs van grote partĳen, zĳn klein en ze hebben weinig ervaring met normatieve toekomstverkenning, laat staan dat ze een traditie op dit vlak hebben opgebouwd. [Uit zicht, pag. 123-124]

ZICHT 2011-2 | juli 2011


45 bewustwording. Alleen dan kunnen CPB, PBL en SCP ook borgen dat mogelĳke valkuilen worden vermeden.”

de planbureaus beschikken. Het lĳkt mĳ alleen maar nuttig om daar effectief gebruik van te maken.”

Betrokkenheid WI’s politieke partijen

Om de kwaliteit van het beleid

Van Asselt pleit ervoor dat de drie planbureaus meer werk maken van kennisuitwisseling met de wetenschappelĳke instituten van de politieke partĳen. “Een van de eerste din-

Wat is volgens u de belangrĳkste les die we kunnen trekken uit de traditie die de WRR heeft opgebouwd als het gaat om beleidsverkenningen? Met andere woorden: wat kunnen we hiervan leren? “De publicatie van de WRR geeft een goede reflectie op de vraag hoe de overheid op een verstandige manier met toekomstverkenningen kan omgaan. Het belangrĳkste is dat de overheid er steeds naar streeft de balans in evenwicht te houden en niet te laten doorschieten naar de kant van de ‘maakbaarheid’ of die van het ‘determinisme’. Het beeld van de toekomst is open, maar niet leeg.”

Van Asselt pleit ervoor dat de drie planbureaus meer werk maken van kennisuitwisseling met de wetenschappelijke instituten van de politieke partijen. gen die mĳ opviel, is de geringe omvang van de WI’s bĳ politieke partĳen. Zelfs bĳ de grotere partĳen is de wetenschappelĳke staf vaak niet groter dan vier fulltimers. Deze zeer beperkte personele capaciteit bĳ politieke partĳen is bĳ velen niet bekend. Ik denk dat juist PBL, SCP en CPB de politiekwetenschappelĳke instituten heel goed behulpzaam kunnen zĳn door de normatieve toekomstverkenningen te faciliteren. De politieke denktanks zĳn volgens mĳ gebaat bĳ informatie en onderzoeksgegevens waarover

Noten 1 Geciteerd in Uit zicht, p. 15.

ZICHT 2011-2 | juli 2011

“Wanneer de overheid wetenschappers inschakelt om over de toekomst na te denken, moet zĳ scherp in de gaten houden dat er geen feiten over de toekomst bestaan. Wel oordelen. En juist die oordelen kun je weer niet aan een wetenschapper vragen. Die zal de overheid of zullen de politici zelf moeten vellen. Het is belangrĳk dat ambtenaren, ministers en parlementariërs zich daarvan bewust zĳn. Wetenschappers kunnen de overheid helpen om op een meer systematische, doordachte manier over de toekomst na te denken. De kwaliteit van het beleid kan daardoor verbeteren.”

Wetenschap en politiek | Dr. R. Seldenrijk, Medische wetenschap en politiek

46

thema

Deze bijdrage stelt de verhouding over medische wetenschap en politiek centraal. Iets breder gaat het dan om de gezondheidszorg met de patiënt als uitgangspunt, om oude en nieuwe zaken, oude en nieuwe uitdagingen en problemen. Ook gaat het om ideologie en dus onrechtvaardigheid.

Dr. R. Seldenrijk, directeur NPV

Medische wetenschap en politiek Geneeskunde is de funderende wetenschap. Wetenschap veralgemeent en kunst individualiseert. In de geneeskunst gaat het om de enkele zieke. Het gaat om de eigenaardigheden in zĳn ziektebeeld. In de christelĳke benadering van zorg en welzĳn hebben het voorbeeld van Jezus en de gelĳkenis van de Barmhartige Samaritaan (Luk. 10:25-37) altĳd een motiverende rol gespeeld.

Geneeskunde en geneeskunst Geneeskunde is een praktĳkgerichte wetenschap. De oude Griekse beschaving is de bakermat van de geneeskunde en Hippokrates (460-377 v. Chr.) is het boegbeeld. Aan hem ZICHT 2011-2 | juli 2011

danken we het opstellen van regels en het verdringen van kwakzalvers. Hĳ stelt de patiënt centraal. Hippokrates maakt scherp onderscheid tussen het genezen vanuit tegenmiddelen (aut ex contrariis, waaruit de huidige universitaire geneeskunde ontstond) en het genezen vanuit gelĳkende middelen (aut ex similibus, waaruit de homeopathie is ontstaan). Een integratieve of holistische benadering dus. ‘Zĳn’ eed geeft een scherpe omschrĳving van de levenbeschermende medische ethiek. Tot en met de 17de eeuw wordt dit dubbelspoor doorgezet. Ook blĳft er sprake van een


47 integratie van een zingevende levensbeschouwing en geneeskunst. Maar in de late Middeleeuwen ontstaat een breukvlak in de westerse cultuur. Dit betreft de filosofische discussie (universaliënstrĳd) over ons kennen van de werkelĳkheid. Die discussie wordt zonder reden beperkt tot de driedimensionale wereld (nominalisme): de vierde dimensie van God en Zĳn engelen en Satan en zĳn demonen (realisme) wordt buitengesloten. In een benadering van het realisme is dus óók plaats voor Satan en zĳn demonen. En Satan bedient zich van pantheïsme, kosmisch holisme en occultisme. De Bĳbel is niet onduidelĳk over de ‘machten en geestelĳke boosheden in de lucht’ (Deut. 18:9-12; Lev. 21:27; Ef. 2:2; 6:12). Binnen de gezondheidszorg moeten we vanuit deze constatering voorzichtig zĳn met allerlei alternatieve geneeswĳzen. Te denken valt aan paranormale geneeswĳzen, zoals magnetisme, therapeutische aanraking, Reiki en dergelĳke. In 1865 kiest de Nederlandse staatsman Thorbecke (1796-1872) voor de natuurwetenschappelĳke geneeskunde (vgl. nominalisme). De op dat moment andere elf medische opleidingen worden – zonder moreel waardeoordeel, maar toch – per acuut ‘alternatief’. Dat wil zeggen: een ‘andere mogelĳkheid betreffend’. Geneeskunst en geneeskunde groeien uiteen. In vooral de natuurwetenschap en techniek ontstaat een reductionistische denken. Dit maakt de wereld tot beheersbare materie.

Universele behandelniveaus De scheiding tussen geloof en weten loopt uit op de Verlichting van de 18de eeuw en de secularisatie van de westerse cultuur. De negatieve gevolgen zien we ook in de dogmatische ZICHT 2011-2 | juli 2011

uitsluiting van complementaire geneeswĳzen, die de ‘vierde dimensie’ niet zĳn kwĳtgeraakt. Over acupunctuur, antroposofische geneeskunde en homeopathie (een levensbeschouwelĳk neutrale geneeswĳze) wordt in

In de geneeskunde moeten we weer optimaal nut behalen tegen aanmerkelijk minder kosten en grotere gezondheidswinst en maximale patiëntentevredenheid. christelĳke kring verschillend gedacht. Deze behandelwĳzen hebben intussen een grote schat aan wetenschappelĳke publicaties opgeleverd. Echter, de nominalistische wetenschappers en beleidsmakers ontkennen die ideologisch en dogmatisch. Dit is tot schade van patiënten en veroorzaakt verspilling van veel geld. In de geneeskunde moeten we weer optimaal nut behalen tegen aanmerkelĳk minder kosten en grotere gezondheidswinst en maximale patiëntentevredenheid. We moeten uitgaan van vĳf universele behandelniveaus, beginnend bĳ een evenwichtige levensstĳl, waarin de patiënt nog zĳn eigen behandelaar is (stadium 0). 1. De patiënt kiest bewust voor aanpassing van zĳn levensstĳl. 2. Met hulp nodig van een complementaire behandeling worden levensfuncties gestimuleerd. Op kosten van de patiënt zelf. Terugkeer naar stadium 0 is nog mogelĳk.


48 3. Aanvulling van ontstane tekorten: hormonale suppletie bĳ suikerziekte, orthomoleculaire therapie met vitamines en specifieke voedingssupplementen en andere aanvullende behandelwĳzen. Terugkeer naar stadium 0 is niet zomaar en zondermeer mogelĳk. De patiënt betaalt meestal de kosten. 4. Ondanks 1-3 schiet het zelfherstellend vermogen van de patiënt tekort. Ziekteverschĳnselen moeten worden weggenomen, ziekten worden onderdrukt. Hier ligt de kracht ligt van reguliere geneeskunde: antibiotica, bloeddruk- en luchtwegpreparaten, psychofarmaca en pĳnstillers. Nog steeds blĳven daarbĳ complementaire behandelwĳzen van dienst. 5. De laatste ingreep is het vernietigen of wegnemen van orgaansystemen: operaties, chemotherapie, bestraling en transplantatie van organen. Het gehandicapte lichaam moet een geheel nieuwe evenwichtssituatie zoeken. Stadium 0 is niet meer bereikbaar. Complementaire behandelwĳzen hebben slechts nog een aanvullende functie om iets van de schade te beperken.

50, straks loop je met kind en rollator.” Denk aan de legalisering van abortus provocatus (1981) met jaarlĳks ongeveer 33.000 abortussen: 1 op de 7 zwangerschappen. Denk aan legalisering van euthanasie en hulp bĳ zelfdoding (2001) met jaarlĳks meer dan 2.500 gevallen. Of aan pre-implantatie, gene-

De zorg wordt intussen vermarkt, maar is geen markt! Dit zal onbeheersbare kosten genereren, waarin de geneeskunde als techniek kan overleven, maar de zorg sneuvelt.

Levenrelativerende trend

tische diagnostiek en embryoselectie (2008). We kunnen denken aan de discussie over menselĳke waardigheid als mensen in coma raken, psychisch ziek, verstandelĳk gehandicapt, dement of levensmoe zĳn, of ‘ongeneeslĳk oud’… En de wens hen te mogen doden: het Burgerinitiatief Uit Vrĳe Wil.

Het element van nominalistische beheersing vinden we dus ook in de natuurwetenschappelĳke geneeskunde. Die maakt het mensenleven tot een beheersbaar mechanisme, maar de mens is meer. Een 63-jarige vrouw krĳgt een kind, eicellen worden ingevroren. De nieuwe voortplantingstechnieken roepen velerlei vragen op. Moet de mogelĳkheid tot laat moederschap een door de gemeenschap gefinancierd recht worden? De ethicus dr. Theo Boer schreef: “Er was eens een vrouw aan het water, die wilde haar kindje wat later. Oh, mam, dat is spĳtig, zei haar dochter van

Wĳ mensen zĳn autonoom, wĳ zĳn zelfbeschikkend. We hebben geen zeggenschap gehad over onze geboorte, maar ons leven maken wĳ zelf uit. Zo slikte Moek Heringa voor het oog van de NCRV camera 120 pillen en stierf. Dit alles is rechtstreeks in strĳd met het zesde gebod (Ex. 20:13). Daarom is op initiatief van de NPV de actiewebsite www.mĳnlevenmaakikzelfnietuit.nl gestart, met waardevolle documentatie uit brede kring. We hebben meer ‘handen aan het bed’ nodig en dan gaat het om prachtige beroepen. De

ZICHT 2011-2 | juli 2011


49 strĳd om de SOS-arts naar Frans voorbeeld duurt voort, maar we zĳn gebaat bĳ een huisarts en wĳkverpleegkundige in de wĳk. De zorg wordt intussen vermarkt, maar is geen markt! Dit zal onbeheersbare kosten genereren, waarin de geneeskunde als techniek kan overleven, maar de zorg sneuvelt. Het relationele hart ontvalt de zorg, ondanks trouwe werkers, en patiënten zĳn de dupe. In Nederland overlĳden ieder jaar 550 tot 760 dementerende ouderen als gevolg van antipsychotica. Die worden op grote schaal voorgeschreven vanwege probleemgedrag (en personeelsgebrek?). Jaarlĳks overlĳden 4.000 - 6.000 mensen door medische fouten en verkeerde medicĳnen.

speeld tegen professioneel ritueel slachten. En ook in dit geval worden eenzĳdige feiten gepropageerd. Sinds invoering van de 20-weken echo neemt het aantal kinderen met een (lichte) handicap af. ”Dankzĳ de echo worden er minder levens beëindigd”, kopte NRC Handelsblad boven de bespreking van een boek van Maarten Slagboom (29 januari 2011). Nee, dat hoeft niet meer, want ze zĳn door late abortus geëlimineerd. Een halve waarheid dus. Steeds minder vrouwen blĳken te weten dat die echo vrĳwillig is. Ook hadden zĳ meer of andere informatie gewenst toen een afwĳking werd gesignaleerd, zo bleek uit een meldpunt van de NPV.

Van oud naar jong

Natuurlĳk is er veel meer te zeggen, maar het gaat mĳ om een globale historische duiding. We moeten terug naar een benadering vanuit patiëntenperspectief: zonder patiënten geen zorgprofessionals en zorgorganisatie en geen zorgverzekeraars. En verzekerden zĳn uiteindelĳk weer diezelfde patiënten.

Embryo’s hebben al heel vroeg een volledig ontwikkeld zenuwstelsel. Bovendien overlappen de termĳnen voor late abortus (24 weken) en levensvatbaarheid van het kind elkaar. Er is een politiek taboe om die termĳn te verkorten. Dierenwelzĳn wordt uitge-

ZICHT 2011-2 | juli 2011

Wetenschap en politiek | M. Bogerd, Column Brandpunt

brandpunt

50

Stemrecht Wie en wat kan je nog vertrouwen? Ons land bulkt van programmateurs, netwerkspecialisten, computerveiligheidsexperts en andere techneuten. Ze vinden de stemmachine uit. Maken iedereen blij. Om vervolgens te roepen: “De stemmachines deugen niet.” Waar is het gezonde boerenverstand gebleven? We laten ons toch niet van de wijs brengen door die zogenaamde deskundigen? Wat mij betreft komen de stemmachines weer snel terug in de stemlokalen. Het rode potlood (alleen de kleur al!) is niet te vertrouwen. En de tellers zijn ook niet te vertrouwen. Ooit mensen ontmoet die geen fouten maken? In Flevoland hebben we het tijdens de laatste Statenverkiezingen geweten. Binnen 24 uur hebben we drie verschillende uitslagen gehad. Lang leve het handmatig tellen! Vergeet ook de emoties niet na het bekend worden van een (nieuwe) uitslag. De VVD verspeelde uiteindelijk een zetel aan de Partij voor de Dieren. Dat lieten de liberalen niet op zich zitten en vroegen tot overmaat van ramp een hertelling aan. En… opnieuw een andere uitslag. Het ontbrak er nog aan dat waarnemers uit de rimboe van Afrika kwamen controleren of de tellingen juist waren verlopen. Dit mag niet meer. De (her)tellingen in Flevoland hebben aangetoond dat meer fouten worden gemaakt met het handmatig en hoofdmatig tellen dan met een stemcomputer. Bovendien is zo’n computer minder stressgevoelig en werkt sneller (zowel overdag, als bij het tellen ‘s avonds). Ook kan er niet gekliederd worden op het stembiljet. De ongeldige en blanco stemmen zijn dan ook minder. Kortom, laten we als SGP het initiatief nemen om de stemcomputer weer terug te eisen! Laten we de kassa in de supermarkt als voorbeeld nemen. U leest op de display wat u moet betalen en u krijgt een bonnetje. Simpeler kan het niet. Bij het uitbrengen van de stem ziet de kiezer wat hij heeft gestemd en hij krijgt ook nog een bonnetje. Laat hij of zij dat bonnetje nou niet op de vloer of op de straat gooien, maar gewoon in een stembus steken. Voor degenen die niets vertrouwen (zegt wel iets van die mensen!) is dan altijd nog de mogelijkheid om te controleren of de stemmachine geen fouten heeft gemaakt. Ik vind het gewoon stuitend, wanneer een kwiek vrouwtje van 76 jaar op het stembureau tegen me zegt: “Wat een primitief gedoe hier. Ik betaal digitaal. Ik heb een I-phone en hier moet ik met een potlood stemmen. Belachelijk!” Alsof ik er iets aan kan doen! Maar wie dan wel? Rien Bogerd ZICHT 2011-2 | juli 2011

Wetenschap en politiek | Drs. P.J. Verheij RA, Krimp onafwendbaar maar dat biedt ook kansen

51

lokaal vizier

Op economisch gebied wordt veel (wetenschappelijk) onderzoek gedaan. Bevolkingskrimp is zo’n thema. Naast vergrijzing zal bevolkingskrimp een dominante trend zijn die veel wethouders en raadsleden gaat bezighouden of reeds bezighoudt. In Noord-Oost Groningen, Limburg en Zeeuws-Vlaanderen is een krimp al praktijk. In deze bijdrage een inleidende beschouwing, met daaraan toegevoegd de praktijkervaring van Jerry Pladdet, SGPraadslid in Terneuzen.

drs. P.J. Verheij RA, redactielid

Krimp onafwendbaar, maar dat biedt ook kansen Onderzoek Boer Koekoek zei het in het verleden treffend: ‘“Statistiek’n, statistiek’n, daar he’k niks an; cíjfers mot ik hebb’n.” En zo zĳn er meer uitspraken die een waarschuwing behelzen niet ieder onderzoek te geloven, maar kritisch te beoordelen. Zoals de uitspraak: “Er zĳn leugens, grove leugens en statistieken”, die wordt toegespreven aan de Britse Staatsman Disraeli. Ook in het lokaal bestuur wordt veel onderzoek gedaan, bĳvoorbeeld door het ZICHT 2011-2 | juli 2011

COELO.1 Het COELO deed onder andere onderzoek naar de veelgehoorde stelling dat er door herindeling geld valt te besparen.2 Deze stelling wordt door M.A. Allers op basis van wetenschappelĳk onderzoek weerlegd.

Bevolkingskrimp Een van de dominante ontwikkelingen in het lokaal bestuur de komende jaren is, naast vergrĳzing, de bevolkingskrimp. Krimp is te omschrĳven als de duurzame daling van de


52 omvang van de bevolking van een gemeente of gebied. Wie op Google zoekt met de term ‘bevolkingskrimp’ krĳgt al meer dan 40.000 resultaten. Daaruit blĳkt dat het CBS3, COELO4, de SER5, en vele andere instituten er onderzoek naar hebben gedaan. De gebieden die reeds met krimp te maken hebben, zĳn soms overgegaan tot het benoemen van een adviescommissie. In Limburg heeft de commissie-Deetman geadviseerd over bevolkingskrimp.6 in Zeeland heeft de provincie een aparte website ontwikkeld voor alle informatie rondom bevolkingsdaling.7 Inmiddels is er ook tussen de krimpgebieden samenwerking ontstaan om van elkaar te leren. Dit gebeurt onder andere door middel van de website: http://www.vanmeernaarbeter.nl/ Hoewel de conclusies variëren wat betreft de ernst van de bevolkingskrimp en/of de gevolgen ervan, is het SER-rapport zeer uitgesproken over het fenomeen als zodanig: er vindt de komende decennia een onontkoombare omslag plaats van groei naar duurzame krimp. Acceptatie en benoemen van het fenomeen is een eerste stap in de aanpak ervan, zo stelt de SER. Ook hoogleraar demografie Van Wissen onderschrĳft het onvermĳdelĳke karakter van krimp: ”In those regions it is a phenomenon that cannot be avoided”, Van Wissen stresses. Yet this is not always realized, he says. ”When I read that a local political party in Delfzĳl is using the motto ’Build, build, build‘, I can conclude that some people there have not quite understood the situation.” Building new housing does not stop the decline in population, Van Wissen explains. ”It might, at most, attract people from neighbouring villages, where there is also a decline in population. Essentially, the builZICHT 2011-2 | juli 2011

ding activity will lead to vacancy in a few years’ time. In other words, it is better to demolish than to build during population decline.”8

De bevolkingsdaling is geografisch ongelijk verspreid. Naast krimpregio’s zijn er ook regio’s waar de bevolking (beperkt) blijft stijgen. Krimp doet zich vooral voor in de landelijke gebieden.

De bevolkingsdaling is geografisch ongelĳk verspreid. Naast krimpregio’s zĳn er ook regio’s waar de bevolking (beperkt) blĳft stĳgen. Krimp doet zich vooral voor in de landelĳke gebieden. De stedelĳke gebieden houden langer bevolking vast en krĳgen veelal te maken met stabilisatie of nog een beperkte groei. In 2035 daalt de Nederlandse bevolking als geheel. De krimp is deel van een autonome, bredere dynamiek (concentratie, schaalvergroting, individualisering). Andersom heeft krimp invloed op de economische dynamiek, de vraag naar goederen en diensten, de arbeidsmarkt en het ruimtegebruik. Krimp in een regio kan samengaan – bĳ ongewĳzigd beleid – met knelpunten met betrekking tot wonen (leegstand, achterstallig onderhoud, waardedaling), teruglopend aanbod van voorzieningen (medische zorg en welzĳn, winkels, scholen, openbaar vervoer) en arbeidsmarktknelpunten.


53

Aanpak De SER wil een heroriëntatie voor een succesvolle transitie in krimpgebieden: niet uitgaan van groei, maar onderkennen van nieuwe omstandigheden van (te verwachten) krimp en daarop inspelen. Het gewenste resultaat: krimpregio’s in een nieuw evenwicht met genoeg draagkracht en vitaliteit voor bewoners en bedrĳfsleven, zonder dat overheidssteun nodig is. Wat is nodig om dit nieuwe evenwicht te bereiken? Herstructurering en het benutten van kansen. Niet: overinvesteringen in woningen, bedrĳventerreinen, scholen, ziekenhuizen en winkels. Wel: acceptatie van krimp oftewel ‘krimpbewustzĳn’, concentratie op de sterke punten van regio’s (SWOT-analyse) met een langetermĳnvisie, nieuwe vormen van bedrĳvigheid en samenwerking. In Limburg heeft de commissie-Deetman het vraagstuk van krimp als urgent en complex bestempeld. Maar ook hier kiest de commissie-Deetman eenzelfde aanpak: benoemen, aanpakken en vooral positief benaderen vanuit de kansen: “De weg naar een nieuwe situatie van waardevermeerdering, beschouwen we als een opgave van sanering en herstructurering. Een transformatieopgave, die betrekking heeft op een bepaalde periode en die incidentele investeringen vergt. Het realiseren van een nieuwe situatie die (weer) meerwaarde oplevert, vereist innovatie, waarbĳ steeds geredeneerd en gewerkt wordt vanuit de kracht die in Limburg aanwezig is. De commissie kiest hiermee voor een positieve benaderingswĳze van het krimpvraagstuk, gericht op het benutten van kansen, op basis van sterke punten die in Limburg reeds aanwezig zĳn.” ZICHT 2011-2 | juli 2011

Regio’s moeten volgens de SER inspelen op de eigenheid en de onderscheidende kwaliteiten als sterke punten. Nieuwe bedrĳvigheid kan zĳn: multifunctioneel ondernemerschap (bĳvoorbeeld zorgboerderĳen, agrotoerisme, agrarisch natuurbeheer, landschap), nieuwe vormen van verblĳfsrecreatie, kwaliteitsstrategie voor biobased economy (groene grondstoffen voor non-foodtoepassingen). Van tweedewoningbezit moet niet te veel worden verwacht, volgens de SER.

Wanneer voltooid? “De transitie moet uitmonden in een nieuw evenwicht voor de krimpregio’s met vol-

Regio’s moeten volgens de SER inspelen op de eigenheid en de onderscheidende kwaliteiten als sterke punten. doende economisch draagvlak voor kwalitatief goede publieke voorzieningen, een aangenaam woon- en werkklimaat, en interessante investeringsmogelĳkheden voor bedrĳven. De transitie is voltooid op het moment dat een regio zonder bĳzondere overheidssteun economisch, sociaal en ruimtelĳk voldoende vitaal is om aan deze voorwaarden te voldoen”, zo stelt de SER in het rapport ‘Bevolkingskrimp, benoemen en benutten’. Voorlopig is er dus veel werk aan de winkel in de huidige maar ook toekomstige krimpgebieden. Hoe werkt dit dan in de praktĳk? Jerry Pladdet geeft een inkĳkje in de praktĳk in Zeeuws-Vlaanderen.


54

Krimp in Zeeuws-Vlaanderen: Bedreigingen of kansen? J. Pladdet SGP-raadslid Terneuzen Zeeuws-Vlaanderen, met de drie gemeenten Sluis, Terneuzen en Hulst, is aangemerkt als een krimpgebied en hoe gaan we daar mee om? We moeten in ieder geval niet in doemscenario’s gaan denken, maar proberen de oorzaken aan te wijzen en deze om te buigen ten goede. In Terneuzen zien we het in de eerste plaats aan de bevolkingscijfers die jaarlijks een lichte daling laten zien. Nog niet verontrustend, maar we moeten wel alert zijn op de roep van werkgevers om goed opgeleid personeel. Bevolkingsdaling hangt meestal samen met een vermindering van de economische activiteit en de werkgelegenheid binnen de regio, met het wegtrekken van de actieve beroepsbevolking als gevolg. Het tegengaan van de krimp kan dan ook alleen maar slagen als er voldoende aanbod van scholing in de buurt is. Wanneer de jongelui wegtrekken om elders te gaan studeren komen ze meestal niet meer terug. Het behoud van de voorzieningen is een tweede punt van belang om de leefbaarheid van de kernen (veertien in de gemeente Terneuzen) op peil te houden. De gemeente probeert door het bouwen van brede scholen met tal van maatschappelijke diensten het voor gezinnen aantrekkelijk te maken om in de gemeente te blijven wonen. Ook het betrekken van bewoners via wijken kernraden zorgt voor sociale cohesie. De begroting van de gemeente zal minder inkomsten geven doordat het rijk bij minder inwoners ook minder gaat uitkeren. En vanwege verminderde bouwwerkzaamheden ontvangt de gemeente ook minder leges, zodat wij als een van de laatste gemeenten afgelopen jaar de rioolbelasting hebben ingevoerd om toch de begroting van de gemeente sluitend te houden. De rol van het rijk zou anders kunnen. Wij vragen regelmatig aandacht voor ons gebied om dat wat we hebben te behouden, zoals het belastingkantoor. Vele afdelingen zijn reeds overgeplaatst en het geheel zal waarschijnlijk verdwijnen. Met de digitalisering maakt het niet uit of het werk gebeurt vanuit bijvoorbeeld Breda of Terneuzen. Ook zijn er provinciaal al vele diensten overgeplaatst maar er gloort nu hoop vanwege de fusie van de ROC’s, waarvan het kantoor in Terneuzen gebouwd gaat worden, ondanks hogere kosten. Andere partijen, zoals woningcorporaties, krijgen ook met de krimp te maken en willen samen met de gemeente de mogelijkheid onderzoeken tot amoveren van bepaalde wijken. Door ze her in te richten met levensbestendige woningen, kangaroewoningen vanwege de

ZICHT 2011-2 | juli 2011


55

vergrijzing en door de zelfredzaamheid te vergroten, waardoor de wijk een nieuwe elan krijgt door een ruime opzet, meer groen en parkeerfaciliteiten. Bedrijven maken zich sterk voor goede scholing en stageplaatsen om schoolverlaters aan zich te binden. Kansen die we moeten vasthouden zijn voldoende faciliteiten (industrieterreinen en logistieke ontsluiting) voor toekomstige bedrijven. Schrijnend is hieraan de weten regelgeving in Nederland ten opzichte van België, en dat is te zien aan het aantal bedrijven net over de grens bij Gent (heel veel) en aan onze kans van de grens richting Terneuzen (legio open plekken). Het duurt voor bedrijven te lang om zich hier te kunnen vestigen (jaren) terwijl ze zich in België binnen een jaar kunnen vestigen. En dat terwijl het rijk Zeeuws-Vlaanderen heeft aangewezen als economisch kerngebied. Ook het aantrekken van Belgische bewoners om zich hier te vestigen biedt kansen. Ons advies is: zorg ervoor dat de voorzieningen blijven of verbeteren (openbaar vervoer) en probeer een aantrekkelijke gemeente te zijn voor ondernemers.

Noten 1 2 3 4 5 6

Centrum voor onderzoek van de economie van de lagere overheid. Zie: www. coelo.nl M.A. Allers, 'Gemeentelĳke schaalvergroting levert geen geld op', in: Economische Statistische Berichten, mei 2010 Centraal Bureau voor de Statistiek, Provinicie op Maat 2007, december 2008 M.A. Allers en A.S. Zeilstra, Bevolkingsdaling en gemeentelĳke financiën, Coelo: augustus 2009 Sociaal Economische Raad, Bevolkingskrimp, benoemen en benutten, maart 2011 Commissie-Deetman, Ruimte voor waardevermindering. Eindrapportage adviescommissie-Deetman Bevolkingskrimp Limburg, februari 2011 7 http://provincie.zeeland.nl/wonen/bevolking 8 L.J.G. van Wissen, Population decline is not a threat, augustus 2010

ZICHT 2011-2 | juli 2011

Wetenschap en politiek | J. van de Worp, Onderwijs als inspiratiebron voor politieke participatie

56

bezinning

Waarom houden lager opgeleiden zich afzijdig van de politiek? Hoe erg is dat voor het functioneren van de democratie? En vooral, bestaat er een mogelijkheid om deze tendens te doorbreken?

J. van de Worp BA, Commissielid Onderwijs, SGP-jongeren

Onderwĳs als inspiratiebron voor politieke participatie Wie onderzoek doet naar het functioneren van de Nederlandse democratie en daarvoor gebruik maakt van de meest recente verkiezingsprogramma’s, valt een ding op: vrĳwel alle politieke partĳen menen dat er een kloof bestaat tussen kiezer en gekozene. Deze stelling is sinds de jaren 90 en in het bĳzonder na 2002 met empirisch bewĳs te onderbouwen. Het vertrouwen in politici, politieke partĳen en het parlement is laag in vergelĳking met ZICHT 2011-2 | juli 2011

maatschappelĳke organisaties. Daarmee heeft Nederland aansluiting gevonden bĳ een internationale trend van dalend vertrouwen in politieke instituties.1 Bĳ lager opgeleiden is het vertrouwen in de politiek het laagst; een groot deel van de niet-stemmers behoort tot deze categorie. De politieke elite behoort daarentegen in hoge mate tot de categorie hoger opgeleiden. Nederland lĳkt, met andere woorden, op een meritocratie, waarin de beste personen (wat betreft onder-


57 wĳsniveau, kwalitatief uitgedrukt in een diploma) het land besturen.

Laag versus hoog Vooraf is het belangrĳk de begrippen ‘hoog’ en ‘laag’ opgeleid te definiëren. Wat wordt er precies mee bedoeld? Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) onderscheidt drie soorten opleidingsniveau’s. In veel wetenschappelĳke publicaties wordt deze indeling overgenomen. Een burger is laagopgeleid als hĳ enkel de lagere school heeft afgerond of in het bezit is van een vmbo-diploma c.q. een mbo-certificaat (niveau 1). Middelbaar opgeleiden bezitten hoogstens een havo- of vwodiploma of hebben het mbo succesvol afgerond. Met hoger opgeleiden worden diegenen bedoeld die een hbo- of universitair diploma hebben behaald.2

Bij lager opgeleiden is het vertrouwen in de politiek het laagst; een groot deel van de niet-stemmers behoort tot deze categorie. De politieke elite behoort daarentegen in hoge mate tot de categorie hoger opgeleiden. Het is interessant om na te gaan in welke mate het opleidingsniveau correleert met afhankelĳke variabelen als politieke kennis en politieke participatie. Tussen het opleidingsniveau en de mate van politieke kennis blĳkt een positief verband te bestaan: hoe hoger een persoon is opgeleid, des te hoger is het niZICHT 2011-2 | juli 2011

veau van politieke kennis.3 Politieke interesse komt tot uiting in verschillende vormen van politieke participatie. De meest eenvoudige manier hiervan is een ‘hokje inkleuren’ tĳdens de verkiezingen. Andere vormen van participatie, zoals lidmaatschap van een politieke partĳ of het deelnemen aan een demonstratie, vragen meer activiteit van de burger. Met behulp van het Nationaal Kiezersonderzoek (NKO) van 2006 is het verschil tussen laag en hoog opgeleiden betreffende de diverse vormen van politieke participatie inzichtelĳk gemaakt. Een aantal zaken valt vervolgens op.4 In de eerste plaats is de opkomst van lager opgeleiden bĳ lokale en Europese verkiezingen, ook wel second order elections genaamd, beduidend minder in vergelĳking met hoger opgeleiden. Ten tweede blĳkt een interessant verschil in het partĳlidmaatschap. Hoewel slechts twee procent van alle kiesgerechtigden lid is van een politieke partĳ, is het grootste deel (60 procent) van de partĳleden hoger opgeleid. Tot slot blĳkt ook in andere vormen van politieke participatie, zoals het contact opnemen met politici, het deelnemen aan een demonstratie of het inschakelen van een belangenorganisatie, dat het percentage hoger opgeleiden groter is dan lager opgeleiden, zeker naarmate de participatie meer tĳd en moeite kost.

Diplomademocratie In onze samenleving is onderwĳs en opleidingsniveau steeds belangrĳker geworden. Het behalen van een diploma in het voortgezet onderwĳs is noodzakelĳk om te kunnen slagen op de arbeidsmarkt. De toegankelĳkheid van het hoger onderwĳs is de afgelopen vĳftig jaar enorm toegenomen. Het aantal studenten dat studeert aan een hbo-instelling


58 of universiteit is sinds 1950 zelfs vertienvoudigd.5 Desondanks vormen de hoger opgeleiden nog altĳd een minderheid (ongeveer 30 procent) van de beroepsbevolking. Bovens en Wille (2011) karakteriseren de Nederlandse democratie evenwel als een diplomademocratie, waarin burgers meer politieke invloed hebben naar gelang hun opleidingsniveau, gemeten in termen van de hoogste behaalde diploma.6 Op nationaal niveau geldt inderdaad dat po-

Bij lager opgeleiden is het vertrouwen in de politiek het laagst; een groot deel van de niet-stemmers behoort tot deze categorie. De politieke elite behoort daarentegen in hoge mate tot de categorie hoger opgeleiden. litieke ambten in vrĳwel alle gevallen vervuld worden door hoger opgeleiden. Academici domineren zowel in het kabinet als het parlement. Op regeringsniveau is het aandeel hoger opgeleiden altĳd groot geweest, maar in de Tweede Kamer was dat minder het geval. Na de invoering van het algemeen kiesrecht, in het begin twintigste eeuw, vormden academici er een minderheid. Sinds halverwege de jaren 70 is het aantal hoger opgeleiden in de Kamer flink toegenomen. Ongeveer 90 procent van de huidige Kamerleden is hoogopgeleid.7 De vraag is daarmee nog niet beantwoord ZICHT 2011-2 | juli 2011

waarom er relatief zoveel hoger opgeleiden in de politiek vertegenwoordigd zĳn. Volgens Bovens en Wille hebben vier ontwikkelingen bĳgedragen aan de diplomademocratie. Allereerst hebben hoger opgeleiden vaak goede netwerken die van pas kunnen komen in de politiek. Ten tweede wĳzen de auteurs op de ‘diploma-inflatie’. Eenvoudig gezegd is het aanbod hoger opgeleiden toegenomen, zodat de positie van middelbaar en lager opgeleiden verslechterd is. In de derde plaats is het ‘profiel’ voor politici veranderd. Behalve enige beleidskennis en de kunde tot juiste belangenafweging zĳn goede communicatieve vaardigheden vereist. De laatste reden is de transformatie van massapartĳen naar moderne kaderpartĳen. Het eerste partĳtype kenmerkt zich door haar buitenparlementaire activiteiten, waarmee specifieke sociale groepen die grotendeels politiek buitengesloten waren via nauw aan de partĳ verwante organisaties bĳ de politiek betrokken werden.8 De betrokkenheid van lager opgeleiden is in moderne kaderpartĳen ver te zoeken. Kiezers en leden hebben daar weinig invloed. Het kader bepaalt immers wie de partĳ vertegenwoordigt.9

Gevaarlijke kloof Hoe moeten deze ontwikkelingen betiteld worden? Heeft een land baat bĳ een meritocratie, zoals Plato reeds eeuwen geleden voorstond? Of is een land waarin alle burgers actief participeren beter af? Een dreigend gevaar in de diplomademocratie is een onevenwichtige belangenafweging. Hoger opgeleiden hebben dikwĳls andere belangen dan lager opgeleiden en op sommige issues staan ze zelfs tegenover elkaar. Hoger opgeleiden zĳn bĳvoorbeeld veel positiever over de multiculturele samenleving en de Eu-


59 ropese integratie, terwĳl lager opgeleiden hierin juist een bedreiging zien. Op den duur kan dit belangenverschil gevaarlĳk zĳn voor de stabiliteit van de democratie. In dit artikel wil ik dat illustreren aan de hand van theorie van Kriesi et al.10 Hun theoretische uitgangspunt is dat de globalisering, in casu de Europese integratie en de daarmee gepaarde denationalisering, ‘winnaars’ en ‘verliezers’ heeft opgeleverd. Zĳ die gebaat zĳn bĳ de bescherming van nationale grenzen, behoren tot de ‘verliezers’. Dit betreft bĳvoorbeeld ongeschoolde werknemers in beschermde sectoren. Daarentegen behoren zĳ die profiteren van de open grenzen tot de ‘winnaars’. In deze categorie zĳn ondernemers en gekwalificeerde werknemers in internationaal concurrerende sectoren aan te treffen. In de praktĳk behoort dus een groot deel van de lager opgeleiden tot de ‘verliezers’.11 Zowel de ‘winnaars’ als de ‘verliezers’ van globalisering bezitten politiek potentieel. Zĳ zĳn met andere woorden in staat elk hun eigen belang na te streven. De globalisering heeft volgens Kriesi et al. ruimte gecreëerd voor zowel links-radicalisme, dat ageert tegen de economische liberalisering, als populistisch-rechts, dat de opening van de grenzen ziet als een bedreiging voor de nationale identiteit. Naast de bestaande sociaaleconomische dimensie, heeft zich in Nederland een nieuwe scheidslĳn ontwikkeld, waarin kosmopolieten en nationalisten tegenover elkaar zĳn komen te staan.12 Beide vormen zĳn in het Nederlands politieke bestel zichtbaar. De SP is gepositioneerd aan de linker- en de PVV aan de rechterflank. Blĳkbaar hebben de andere partĳen te weinig oog gehad voor de onvrede die er onder de bevolking leefde, anders valt het niet te verklaren dat de SP en de ZICHT 2011-2 | juli 2011

PVV zoveel kiezers aan zich weten te binden. Zodra kiezers het vertrouwen in de politiek (regering en parlement) ter discussie stellen en zich in feite niet meer vertegenwoordigd voelen, is er sprake van een legitimiteitscrisis.13 Deze gang van zaken dient hoe dan ook voorkomen te worden. Politieke partĳen zouden er goed aan doen de laag opgeleide kiezer serieus te nemen.

Oplossingen De oplossing voor een mogelĳke legitimiteitscrisis is even eenvoudig als moeilĳk. Allereerst is een integere bestuursstĳl vereist. Politici dienen daarbĳ het algemeen belang

Het zou goed zijn als er in het voortgezet onderwijs meer nadruk komt te liggen op vakken als geschiedenis, staatsinrichting en maatschappijleer. in het oog te houden. Het heil moet mĳns inziens niet gezocht worden in de directe democratie. Op meer volkssoevereiniteit zit de Nederlandse democratie niet te wachten. Wel ware het wenselĳk dat politici meer oog hebben voor lager opgeleiden, contact met hen opnemen en hun belangen serieus meeneemt in de besluitvorming. Daarnaast blĳft investeren in het onderwĳs de mogelĳkheid bĳ uitstek om de kloof te verkleinen. Een goede kenniseconomie is internationaal gezien belangrĳk voor Nederland. Dit mag echter niet betekenen dat de


60 focus enkel op excellente studenten ligt. Er dient juist in de breedte, met name het middelbaar beroepsonderwĳs, geïnvesteerd te worden. De uitstroom van mbo-studenten moet bĳvoorbeeld zoveel mogelĳk beperkt worden. Formeel lost kwalitatief goed onderwĳs de kloof tussen hoger en lager opgeleiden niet op. Daarentegen wordt de kloof veeleer verplaatst. Daarom zou het goed zĳn als er in het voortgezet onderwĳs meer nadruk komt te liggen op vakken als geschiedenis, staatsinrichting en maatschappĳleer. Leerlingen moeten enerzĳds het belang leren

in zien van politiek en anderzĳds enthousiast gemaakt worden. Lager opgeleiden kunnen op deze wĳze gestimuleerd worden een (informele) bĳdrage te leveren aan de politiek en zich zodoende meer betrokken voelen.14 Uiteindelĳk moet men niet de illusie koesteren dat de kloof geheel gedicht kan worden. Enige afstand tussen kiezer en politicus is gezond. Voorwaarde blĳft wel dat de burger, ook de lager opgeleide, serieus genomen wordt. Zolang dat niet gebeurt, zal de kloof alleen maar groter worden, met alle gevolgen van dien.

Noten 1 R. Andeweg en J. Thomassen, Binnenhof van binnenuit. Tweede Kamerleden over het functioneren van de Nederlandse democratie (Den Haag 2007), p. 23. 2 M. Boven en A. Wille, Diplomademocratie. Over de spanning tussen meritocratie en democratie (Amsterdam 2011), pp. 24-25. 3 P.G.J. Hendriks Vettehen, C.P.M. Hagemann en L.B. van Snippenburg, ‘Political Knowledge and Media Use in the Netherlands’, European Sociological Review 20, 5 (2004), pp. 415-424. 4 Voor deze en volgende alinea is gebruik gemaakt van Boven en Wille, Diplomademocratie (Amsterdam 2011), p. 30-36. Zie vooral de tabel op pp. 32-33. 5 Een goed overzicht is te vinden in de Atlas van het Onderwĳs, een eenmalige uitgave van Noordhoff Uitgevers (2008). 6 Boven en Wille, p. 13. 7 Ibidem, pp. 64-66. 8 A. Krouwel (2003) ‘De gedaantewisseling van politieke partĳen. Een theoretisch ontwikkelingsmodel’, p. 142 < http://www.rug.nl/dnpp/jaarboeken/jaarboek2003/krouw.pdf> Laatst bezocht op 10 juni 2011. 9 Ibidem, pp.79-84. 10 H. Kriesi, E. Grande, R. Lachat, M. Dolezal, S. Bornschier en T. Frey, West European Politics in the age of globalization (Cambridge 2008). 11 H. Kriesi, E. Grande, R. Lachat, M. Dolezal, S. Bornschier en T. Frey, West European Politics in the age of globalization (Cambridge 2008), pp. 4-5. Zie ook : H. Kriesi, E. Grande, R. Lachat, M. Dolezal, S. Bornschier en T. Frey, ) ‘Globalization and the transformation of the national political space: Six European Countries Compared’, European Journal of Politics Research, 45 (2006), pp. 922. 12 Kriesi et al., ‘Globalization’, pp. 945 en 927-928. 13 R. Andeweg en J. Thomassen, Binnenhof van binnenuit. Tweede Kamerleden over het functioneren van de Nederlandse democratie (Den Haag 2007), p. 13. 14 Bovens en Wille, pp. 121-125.

ZICHT 2011-2 | juli 2011

Wetenschap en politiek | Dr. K. van der Zwaag, Van Ruler, een theocraat die de politiek bij de les houdt

61

politiek klassiek

Is de hervormde theoloog A.A. van Ruler (1908-1970) een dromer en idealist? Die indruk maakt het theocratisch visioen van A.A. van Ruler op een politicus die vooral rekening met het haalbare houdt. Toch is er veel in zijn gedachtegoed wat aanspreekt. Van Ruler houdt in ieder geval de spanning in de politiek en onze houding ten opzichte van de democratie. Neutraliteit roept het gevaar van nihilisme op.

Dr. K. van der Zwaag, redactievoorzitter

Van Ruler, een theocraat die de politiek bĳ de les houdt In zĳn dissertatie Een theocratisch visioen. De verhouding van religie en politiek volgens A.A. van Ruler geeft dr. J. P. de Vries een samenvattend overzicht van het theocratisch denken van de bekende hervormde theoloog en hoogleraar aan de Rĳksuniversiteit Utrecht. De verdienste van de schrĳver is dat hĳ voor het eerst Van Rulers theocratische gedachten in kaart heeft gebracht. Zĳn boek waarop hĳ op 25 mei promoveerde aan de Theologische Universiteit van de Gereformeerde Kerken (vrĳZICHT 2011-2 | juli 2011

gemaakt) in Kampen belicht diverse aspecten van het onderwerp: historisch, theologisch en politiek. De Vries behandelt de fundering en uitwerking van het theocratisch visioen, de invloed van Van Rulers voorgangers (Hoedemaker, Kuyper, Barth), de discussie met tĳdgenoten in de hervormde en gereformeerde wereld, de doorwerking van zĳn gedachtegoed in kerk (met name hervormde synodale publica-


62 ties na de Tweede Wereldoorlog) en politiek (politieke partĳen, waaronder de SGP) en komt tenslotte tot een kritische beoordeling van Van Rulers theocratische visie. Theocratie was voor Van Ruler een zaak waarmee het christelĳk geloof en het christelĳk leven staat of valt. Letterlĳk betekent theocratie volgens Van Ruler “in alle eenvoud” dat “God regeert”. “Theocratie is de heerschappĳ van God door Christus vanaf het kruis, vanuit de hemel over de aarde.” Zĳ is “een genadige ordening van God te midden van de chaos van onze zonde”. Van Ruler gebruikt theocratie in politieke, in theologische en in wĳsgerige zin. De Vries richt zich in zĳn studie vooral op de (brede) opvatting van theocratie

Theocratie was voor Van Ruler een zaak waarmee het christelijk geloof en het christelijk leven staat of valt. als ordening van de wereld van de kerk uit. Naast theocratie als politieke vormgeving van het leven gebruikt Van Ruler theocratie ook als structuur van theologisch denken en als omvattend levensbesef. Van Ruler fundeert de theocratie vooral in het Oude Testament waarbĳ hĳ Davids theocratisch koningschap als model voor alle tĳden ziet. Theocratie is volgens Van Ruler niet denkbaar zonder kerstening van natie en cultuur. Kerstening impliceert een vermenging van openbaring en heidendom, het ingaan van het heil in natie, volk en cultuur, waarZICHT 2011-2 | juli 2011

door de staat zich ontwikkelt tot het corpus christianum. Kerk en staat hebben in de theocratie beide een taak. Het fundamentele theocratische inzicht is “dat de staat pas door de kerk tot zĳn ware wezen komt”. Dat de kerk zich rechtstreeks met haar boodschap tot de overheid richt, noemt Van Ruler zelfs dé theocratische gebeurtenis bĳ uitnemendheid. De staat wordt ’ontdemoniseerd‘ tot overheid, die dienares wordt in het rĳk van God. Volgens Van Ruler is de staat de meest heilzame en de meest radicale en de meest verborgen gestalte van het werk Gods in de wereld. Tegelĳkertĳd is zĳ het sterkste bolwerk van de demonen van de heidense existentie. Het gaat erom dat de staat besef heeft van zĳn geestelĳke grondslag, en die kan volgens Van Ruler niet anders dan de Bĳbel zĳn. De godsdienst is het cement waardoor het staatsgebouw wordt aaneengevoegd en aaneengehouden. Als er ergens een visioen van de waarheid is, een inzicht in het wezen der dingen, dan toch zeker in de staat! Van neutraliteit kan geen sprake zĳn. “Van de neutraliteit wordt men onweerstaanbaar voortgedreven naar het nihilisme.” Democratie in de vorm van een neutrale staat, wĳst Van Ruler als inhoudbaar af. De staat kan immers niet om de waarheidsvraag heen, en die kan niet meerderheid van stemmen worden beantwoord.

Functie van kerk Nauw verbonden met de staat is de functie van de kerk. Dat is de rode draad van het verhaal van Van Ruler: de overheid en de staat kunnen niet zonder de kerk, zonder het Woord en de confessie. Van Ruler noemt de wereld het aambeeld en de staat de hamer van het heilswerk van God. De kerk heeft als


63 het lichaam van Christus de pretentie dat zĳ van Godswege optreedt in de wereld, Zĳn gezag en waarheid vertegenwoordigt. Toch gaat het op weg naar het Koninkrĳk van God om de staat. De kerk is slechts middel om de staat Gods geboden voor te houden. Zo wordt het volk gekerstend, al is dat in uiterlĳke zin. Alleen als de kerk en de staat verenigd zĳn in het Woord van God, kan er vrede en gerechtigheid bloeien. Kerk en staat regeren samen het volksleven en houden het zo in de heilige orde van Gods recht, waarin het heil is gelegen. De tweeheid van kerk en staat is de enige gestalte waarin het heil te beleven en uit te drukken valt. Er bestaat geen synthese van deze twee in een hogere eenheid. Die tweeheid ziet Van Ruler als waarborg tegen staatsabsolutisme. Hĳ spreekt van een ’smartelĳke tweeheid‘ van kerk en staat, namelĳk als gevolg van de gebrokenheid van de wereld door de zonde. De nauwe verbondenheid van kerk en staat betekent dat Van Ruler kritisch staat ten opzichte van de moderne relatie tussen kerk en staat, zoals die vorm heeft gekregen sinds de 19de eeuw. Hĳ typeert deze als een scheiding van tafel en bed. Met de moderne scheiding van kerk en staat verloor de staat een zeer belangrĳke bron voor zĳn kennis van wat de dingen zĳn waarmee hĳ zich bezig houdt. Van Ruler stelt dat kerk en staat niet over elkaar mogen heersen. Het gereformeerde theocratische denken wil uit beginsel geen heersende kerk. De overheid heeft geen recht om de dingen van de kerk te regelen (ius in sacra). In plaats van de scheiding kiest Van Ruler een publiek erkende kerk, zoals in de gereformeerde Republiek van de 17de eeuw. De staat heeft een rechtstreekse verantwoorZICHT 2011-2 | juli 2011

delĳkheid jegens de kerk, zĳ moet haar beschermen, ruimte scheppen in materieel en soms ook geestelĳk opzicht. De plaats van de kerk in het openbare leven is volgens Van Ruler thermometer en instru-

Het gaat erom dat de staat besef heeft van zijn geestelijke grondslag, en die kan volgens Van Ruler niet anders dan de Bijbel zijn. De godsdienst is het cement waardoor het staatsgebouw wordt aaneengevoegd en aaneengehouden. ment voor de kerstening. De betekenis van de kerk voor de staat ligt in haar tucht, haar profetie en haar belĳdenis. Deze belĳdenis kan door de staat publiek erkend worden. Om tot gerealiseerde theocratie te komen moet in de grondwet de geestelĳke grondslag van de staat worden aangegeven. De staat zou bĳvoorbeeld in de grondwet kunnen erkennen, dat het Woord van God de waarheid is. De grondwet kan eisen dat de overheidspersonen zelf de ware religie belĳden. “Hoe kan een minister, die niet van de ware religie is, een huwelĳkswet ontwerpen?” In haar profetie houdt de kerk aan de staat voor, dat de wet van God richtsnoer moet zĳn bĳ het regeren van het volksleven. En dat moet concreet worden zoals op het punt van de positie van de kerk in geestelĳke verzor-


64 ging, de prioriteit van de eed boven de belofte, begrafenis boven crematie, het burgerlĳk huwelĳk als het enige rechtsgeldige. Pregnante uitspraak: “Bergrede en Burgerlĳk Wetboek staan werkelĳk niet zo diametraal tegenover elkaar.”

Artikel 36 Het kan ook niet anders dat Van Ruler positief staat ten opzichte van artikel 36 van de NGB, volgens hem “het concentratiepunt en de bronwel van alle theocratische gedachten in Nederland”. Staan de bekende 21 woorden niet haaks op de geestelĳke vrĳheid? Van Ru-

Aparte christelijke organisaties hebben geleid tot een aparte, christelijke cultuur, met verbreking van de theocratische eenheid van het leven.

ler stelt dat de ware vrĳheid alleen in de (gereformeerde) theocratie gewaarborgd is. Werkelĳke vrĳheid is er pas, wanneer de staat als overheid Gods dienares Gods gaat worden en God met Zĳn Woord en Geest echte vrĳheid schept. Dus enerzĳds tolerantie (zĳ het niet een absolute tolerantie in de zin van het geven van volledige gelĳkberechtiging aan hen die niet de ware God naar Zĳn Woord dienen), anderzĳds de gereformeerde theocratie die voor een land als Nederland de enig mogelĳke en wenselĳke regeringsvorm is. Van Ruler moest niets hebben van een specifieke apartstelling van het christelĳke volksZICHT 2011-2 | juli 2011

deel. De Vries hierover: “Hĳ erkent geen splitsing tussen christenen en niet-christenen, maar kent alleen ménsen die als zodanig met het Woord van God te maken hebben.” Ook staat Van Ruler kritisch ten opzichte van politieke partĳvorming, die de rol van de profetie van de kerk heeft overgenomen en daarmee onnoemelĳke schade aan de kerk, de staat en de natie heeft toegebracht. Aparte christelĳke organisaties hebben geleid tot een aparte, christelĳke cultuur, met verbreking van de theocratische eenheid van het leven. Opvallend is het alomvattende karakter van het theocratisch denken. Voor Van Ruler gaat God over de meest aardse dingen van de politiek. Typerend citaat: “De rechtvaardigheid van de belastingtarieven interesseert hem [God] evenzeer, zo niet meer, als de aanhankelĳkheid van een bevindelĳke ziel.” Daarom kon Van Ruler zeggen dat de politiek het eigenlĳke was, de meest religieuze bezigheid. Politiek omschrĳft hĳ als het scheppen en handhaven van de orde in de chaos, in welke orde de mens en het heil voor elkaar bewaard worden. Het gaat Van Ruler om de schepping, om het aardse. De kerk is slechts een intermezzo. Niet de kerk, maar de schepping is bestemd om verheerlĳkt te worden. Theocratie is dan ook geen zaak voor de ziel, maar juist en primair voor de aardse levensverbanden. Met afwĳzing van de rooms-katholieke visie op de verhouding tussen kerk en staat wĳst Van Ruler op de Reformatie waar het natuurlĳke, aardse leven veel meer onmiddellĳke, ja zelfs de eigenlĳke dienst van God is. De Reformatie was een reformatie van de religie en daarin van het gemenebest.


65

Achterhaald? Wie dit alles leest, stelt wellicht de vraag: is Van Ruler niet bĳzonder achterhaald? Hoe is zĳn gedachtegoed te verenigen met de huidige democratische rechtsstaat? Het is een vraag die ook bĳ Van Ruler leeft. Hĳ zelf heeft gezegd dat de theocratie nooit absoluut is, een torso is. Ze is incidenteel, fragmentarisch, maar daarmee niet minder reëel! Theocratie is primair Gods werk en gave, niet een ideaal waarnaar wĳ activistisch moeten streven. Hĳ erkende zelfs dat theocratie in Nederland volstrekt onhaalbaar en irreëel is, maar desondanks achtte hĳ dit ideaal Bĳbels geboden. Kritiekpunt van De Vries is dat Van Ruler voor de spanning tussen zĳn theocratisch visioen en de eveneens door hem bepleite tolerantie geen overtuigende oplossing heeft gevonden. De promovendus vindt dat Van Ruler in het

Op moreel gebied kan de overheid niet neutraal zijn en is het haar wezenlijke taak te oordelen over goed en kwaad. Daarvoor geeft de Bijbel belangrijke aanwijzingen. doortrekken van de oudtestamentische theocratie naar de Nederlandse situatie de wezenlĳke omslag van de komst van Christus in de wereldgeschiedenis miskent. Hĳ doet tekort aan de heilshistorische betekenis van het Oude Testament. Bovendien, een theocratisch bewind gaat altĳd gepaard met dwang jegens ZICHT 2011-2 | juli 2011

andersdenkenden. Van Ruler kent in de theocratie zowel aan de staat als aan de kerk een te grote macht toe, aan de staat in geestelĳke, aan de kerk in wereldlĳke zaken. De juiste verhouding is: een vrĳe kerk in een vrĳe staat. Het is het adagium van het oude GPV dat ook doorwerkt in de ChristenUnie, waarin deze partĳ is opgegaan en waarvoor De Vries een tĳdlang politiek actief was. Toch erkent De Vries dat Van Rulers visie fascineert. Diens kritiek op de neutrale staat, het democratische bestel en het partĳwezen verdient zĳns inziens serieuze aandacht. Op moreel gebied kan de overheid niet neutraal zĳn en is het haar wezenlĳke taak te oordelen over goed en kwaad. Daarvoor geeft de Bĳbel belangrĳke aanwĳzingen.

Beoordeling Hoe moeten we vanuit de SGP Van Ruler beoordelen? Van Ruler beziet met gemengde gevoelens de bevindelĳk-gereformeerde achterban. Hĳ beschouwt het visioen van de theocratie als de onvermĳdelĳke vrucht en tegenpool van de bevindelĳkheid. De kerstening van staat, maatschappĳ en cultuur is bĳ wat hĳ noemt de ultra-gereformeerden en haar cultuurmĳding afwezig, behoudens bĳ de SGP, zo voegt hĳ er veelzeggend aan toe. Niet om hetgeen deze partĳ met name in de gemeentelĳke politiek presteert (daar demonstreert zĳ volgens hem te zeer de culturele engheid van de ultra-gereformeerden), maar omdat ze het hoge belang en de ernst van het politieke erkent en de vragen van staat en volk vanuit het Woord van God doordenkt. De slotsom van De Vries is dat de SGP wel een theocratisch ideaal heeft, maar worstelt met de spanning om dat toe te passen binnen een democratische rechtsorde.


66 Van Ruler is mĳn inziens vooral intrigerend omdat hĳ ervoor zorgt dat politiek niet opgaat in het spanningsloze opgaan in de poli-

Het zou jammer zijn dat van christen-politici gezegd wordt dat zij kundige bestuurders zijn, maar niet in staat zijn om de ideologische achtergronden van politieke besluiten te peilen. tieke praktĳk. Wie niet droomt, leeft niet meer, is een befaamde uitspraak van hem. Juist zulke dromers aan de zĳlĳn zĳn hard nodig om te beseffen dat politiek een heilige

ZICHT 2011-2 | juli 2011

zaak is, ja zelfs de meest religieuze bezigheid volgens Van Ruler. Het is dit visionaire karakter bĳ Van Ruler waarin zĳn actualiteitswaarde ligt. Het zou jammer zĳn dat van christen-politici gezegd wordt dat zĳ kundige bestuurders zĳn, maar niet in staat zĳn om de ideologische achtergronden van politieke besluiten te peilen en zicht te hebben op de geestelĳke koers van de samenleving en de belangrĳke rol die de kerk daarin kan spelen. Op al deze terreinen kan de theocraat Van Ruler de politiek bĳ de les houden. Het wordt tĳd om weer oog te hebben voor de heiligheid van de politiek! N.a.v. Dr. J. P. de Vries, Een theocratisch visioen. De verhouding van religie en politiek volgens A. A. van Ruler; uitgeverĳ Boekencentrum, Zoetermeer, 2011; 354 blz.; € 29,90.

Boekenschap | Drs. J.A. Schippers

67

Over de relatie tussen geloof en wetenschap is al veel geschreven en gediscussieerd. Dit boek stelt de persoon van de wetenschapper centraal. Aan 22 academici is gevraagd om hun gedachten op papier te zetten over de betekenis van het christelijk geloof in hun leven en in hun wetenschappelijke werk.

boekenschap - 1

Geleerd en gelovig

Drs J.A. Schippers, eindredacteur

Cees Dekker (red.), Geleerd en

telĳk geloof en wetenschap zich niet met elkaar

gelovig. 22 wetenschappers over

verdragen wordt zo op een krachtige wĳze ontze-

hun leven, werk en God, Uitgeve-

nuwd. Uiteindelĳk heeft elke wetenschapper – ge-

rĳ Ten Have, Kampen, 2008,

lovig of ongelovig, bewust of onbewust, uitgesproken

340 blz., ISBN: 978-90-259-

of verzwegen - een onbewĳsbaar vertrekpunt ge-

5859-7, Prĳs € 29,45.

kozen van waaruit belangrĳke levenskeuzes worden

Cees Dekker verzamelde en re-

gemaakt.

digeerde de bĳdragen van 22

Elke wetenschapper die in dit boek aan het woord

academici. Ervaren zĳ een spanning tussen weten

komt, gelooft dat God bestaat en laat – ieder op

en geloven? Brengt de voortschrĳdende ontwikkeling

eigen wĳze – merken dat deze God de beoefening

van de wetenschap hun geloof aan het wankelen

van zĳn of haar vakwetenschap niet in de weg

of inspireren de resultaten van onderzoek juist tot

staat. Het boek kan in het bĳzonder stimulerend

geloof? En hoe ervaren zĳ de contacten en ge-

zĳn voor studenten die aan hun studie beginnen

sprekken met collega’s over geloof?

of die tĳdens hun studie in een persoonlĳke zoek-

Het resultaat is een zeer gevarieerde bundel. Vanuit

tocht worstelen met cruciale vragen. Juist het per-

zeer diverse wetenschappelĳke disciplines en komen

soonlĳke toucher van de bĳdragen vormt de kracht

academici aan het woord. De lezer maakt kennis

van deze bundel. Met het oog op de doelgroep van

met christenen uit verschillende landen – met een

reformatorische studenten, denk ik dat het aardig

zwaar accent op Nederland - van uiteenlopende

zou zĳn wanneer academici met deze achtergrond

denominaties, van rooms-katholiek tot gerefor-

ook eens de knappe koppen bĳ elkaar steken om

meerde gemeente, van pinkstergemeente tot Rus-

hun ervaringen uit te wisselen en aan het papier

sisch-orthodox. De auteurs gunnen ons allemaal

toe te vertrouwen. Dat zou voor zoekers en worste-

een blik in hun hart, hun manier van leven en

laars uit de kring van orthodox-christelĳke stu-

denken. Het oppervlakkige vooroordeel dat chris-

denten een hartversterker kunnen zĳn. Voorgaande

ZICHT 2011-2 | juli 2011

Boekenschap | Drs. J.A. Schippers

68 opmerking doet geen afbreuk aan de waardering

Bram van de Beek: “Wetenschap betekent met open

voor het werk dat de samensteller en auteurs in

ogen door de wereld gaan om alle schepselen te

deze bundel hebben gestoken. Voor een indruk

verstaan; dat wil zeggen ontdekken en in hun sa-

van dit boek volgt hieronder een willekeurige se-

menhang proberen te begrĳpen.” (p. 140)

lectie van citaten.

Yuli Nazarov: “Het communisme heeft gefaald. Het

Lans Bovenberg: “Geloof daalt van het hoofd via

wordt tegenwoordig gezien als een vreemde ideologie

het hart af tot je handen. Het geloof in de onzicht-

van een sekte die bestond uit achterlĳke schurken.

bare God uit zich in je handel en wandel in de

Men vergeet te snel dat het communisme destĳds

zichtbare wereld van elke dag. Door God bĳ ons

aan Europese universiteiten is gekweekt als enige

doen en laten te betrekken, belĳden we wat we ge-

echte wetenschappelĳke waarheid.” (p. 152)

loven en aanbidden we Hem.” (p. 27)

Jan B. Steenkamp: “Vanuit de marketingwetenschap

James Kennedy: “Calvinisten zĳn geneigd te denken

weten we dan inconsistenties de boodschap ver-

dat het gaat om inzichten en overtuigingen, en

zwakken. Dus als het [Woord van God] mensenwerk

niet om houding en gedrag.” (p. 62)

is geweest, dan zouden de evangeliën echt wel in

Wil Derkse: Een vraag is “of wetenschap en moder-

overeenstemming met elkaar zĳn gebracht – door

nisering wel zo evident het religieuze hebben uit-

de oorspronkelĳke auteurs of dan toch door hun

gebannen. Zo kan gewezen worden op een onder-

opvolgers.” (p. 176)

zoek van het ‘Princeton Theological Seminary’,

Marian J. Bakermans-Kranenburg: “Besturen is mis-

dat in 1994 een enquête onder natuurwetenschap-

schien wel de grootste uitdaging voor een chris-

pers in de Verenigde Staten herhaalde met dezelfde

tenwetenschapper.

vragen als in 1914 over hun religieuze opvattingen.

Bestuur is verantwoordelĳkheid dragen voor een

Binnen de onzekerheidsmarge gaf hetzelfde per-

grote groep mensen, voor de besteding van soms

centage als in 1914 (42 procent) van de weten-

grote sommen geld. Bestuur is macht, maar zou

schappers aan in een persoonlĳke God te geloven.

op christelĳke leest geschoeid vooral dienstbaarheid

(p. 115)

moeten zĳn.” (p. 197)

André Aleman: “Francis Crick (en in Nederland

René van Woudenberg: “Veel zogenaamde filosofi-

Dick Swaab) heeft beweerd dat wĳ ‘niets anders

sche en wetenschappelĳke bezwaren die tegen het

zĳn dan het vuren van grote groepen zenuwcellen’,

geloof in God zĳn ingebracht, blĳken na nuchtere

ofwel wĳ zĳn onze hersenactiviteit. In deze stelling

inspectie helemaal niet zo vanzelfsprekend te

wordt dus het psychologische (en ook spirituele)

zĳn.”(p. 250)

aspect van de menselĳke geest gereduceerd tot

Beatrice de Graaf: “Maar juist in de studie van ter-

het fysieke en biotische aspect. De uitspraak doet

rorisme en terrorismebestrĳding valt het mĳ op

mĳ denken aan iemand die met een briefje van

hoe cruciaal de rol van religie (ook seculiere religie

500 Euro wappert en beweert: ‘Dit is niks anders

in de vorm van politieke ideologieën) en rotsvaste

dan een velletje papier’.” (p. 123-124)

geloofsovertuigingen is. (p. 291)

ZICHT 2011-2 | juli 2011

Boekenschap | Dr. K. van der Zwaag

69

boekenschap - 2

Diversen

Dr. K. van der Zwaag, redactievoorzitter

Ian Morris, De val van het wes-

verandert de sociale ontwikkeling de betekenis

ten. Hoelang houdt de westerse

van de geografie. “De westerse dominantie heeft

dominantie nog stand?; uitgeve-

zowel lange- als kortetermĳnoorzaken, en het is

rĳ Spectrum, Houten, 2010;

het resultaat van de voortdurend verschuivende

879 blz.; € 39,99.

wisselwerking tussen geografie en sociale ontwik-

Hoe komt het dat het Westen

keling, maar de westerse hegemonie zelf was noch

zulke superioriteit heeft gekre-

voorbestemd, noch toevallig.”

gen? Het Westen is gedurende

De oosterlingen hadden volgens de schrĳver Amerika

veertien van de afgelopen vĳftien millennia het

in de vĳftiende eeuw kunnen ontdekken, maar de

meest ontwikkelde gebied van de wereld geweest.

geografie maakte het waarschĳnlĳker dat de wes-

Maar die voorsprong van het Westen lag in een ver

terlingen daar het eerst zouden komen. Als de oos-

verleden zeker niet vast, aldus Ian Morris, hoogleraar

terlingen voldoende tĳd gekregen hadden, zouden

klassieke oudheid en directeur van het Archeology

zĳ waarschĳnlĳk dezelfde ontdekkingen hebben

Centre aan Stanford University (VS). Hĳ stelt dat

gedaan en hun eigen industriële revolutie hebben

Oost en West vĳftienduizend jaar dezelfde fasen

ontwikkeld. “Dank zĳ de geografie kwam Looty te-

van sociale ontwikkeling hebben doorgemaakt

recht in Balmoral in plaats van Albert in Beĳing.”

maar dat ze dat niet op dezelfde snelheid deden.

Veel moslims hebben zich sinds 1700 in reactie op

Zĳn stelling is dat biologie (‘wĳ zĳn allen dieren‘)

militaire en politieke nederlagen naar binnen ge-

en sociologie (de vraag hoe de sociale ontwikkeling

keerd, net als veel Chinese confucianisten in de

zo snel kon toenemen) de mondiale overeenkomsten

13de en 14de eeuw.

verklaren, terwĳl de geografie een verklaring geeft

Elke keer stuit de ontwikkeling van een cultuur te-

voor de regionale verschillen, oftewel wáár de ont-

gen een plafond. De vĳf bekende factoren –kli-

wikkeling toe- of afneemt. Geografische voordelen

maatverandering, hongersnood, falende staten,

stimuleren de sociale ontwikkeling, en omgekeerd

migratie en ziekte – lĳken in deze tĳd allemaal te-

ZICHT 2011-2 | juli 2011


70 ruggekeerd. Kernwapens en klimaatverandering,

Morris werkelĳk toe doet, gaat niet meer over het

terrorisme, migratie, financieel beheer, het zĳn

Oosten of het Westen, maar is mondiaal en evolu-

mondiale problemen die mondiale oplossingen

tionair. Kipling zei ooit eens: “Oost is Oost en West

vergen. Op korte termĳn suggereren de patronen

is West, en nooit zullen beiden elkaar raken.”

uit het verleden dat de verschuiving van welvaart

Morris stelt dat in de 21ste eeuw met een torenhoge,

en macht van West naar Oost onherroepelĳk is.

toenemende sociale ontwikkeling reizen tussen

Maar het oude westerse kerngebied heeft op het

Oost en West onnodig gemaakt worden. “Er zal

moment een enorme voorsprong in energieverbruik

geen Oosten of Westen meer zĳn, er zullen geen

per hoofd van de bevolking, technologie en militaire

grenzen, geen rassen meer zĳn als wĳ de biologie

capaciteiten en zal gedurende de eerste helft van

ontstĳgen. De twee werelden zullen elkaar uitein-

deze eeuw zeker haar voorsprong in een of andere

delĳk raken als zĳ de totale ondergang lang genoeg

vorm behouden. De geschiedenis die er volgens

kunnen voorkomen.”

Sam en Wim van Rooy (red.),

derdaad) samengevat is: de islam deugt niet. Het

De Islam. Kritische essays over

boek geeft inzicht in het oppressieve karakter van

een politieke religie; Academic

de jihad en de sharia, alle mooie academische en

& Scientific Publishers, Brus-

politieke betogen hierover ten spĳt. Europa isla-

sel, 2010; 784 blz.; € 29,95.

miseert steeds sneller. Extreemlinks en extreemis-

Een inmiddels veel bediscussi-

lamitisch hebben elkaar sinds de val van de Berlĳnse

eerd boek dat vooral bekriti-

muur gevonden in een gemeenschappelĳke afkeer

seerd is als islamofobie, bezield

van de open en democratische samenleving van

met een haat tegen de islam.

het vrĳe Westen (Carel Brendel). Tariq Ramadan

Het boek is inderdaad voortgekomen uit veront-

wordt om publicitaire redenen een ‘Luther van de

waardiging, erkennen de schrĳvers, namelĳk van-

islam’ genoemd, de bewaarder van de unieke spi-

wege het feit dat het niet politiek correct is om

rituele en ethische inhoud van de islam. Maar de

kritiek te hebben op de islam. De achtergrond

eigenlĳke politieke theologie wordt geconstrueerd

daarvan is de nog steeds heersende ideologie van

vanuit een fundamentalistische islamitische con-

het multiculturalisme. Geen enkele Europese over-

ceptie rond Koran, overlevering en de rechtsspraak.

heid brengt de moed op om de immigratie op een

De Koran toont een afkeer ten opzichte van iedereen

efficiënte manier in te dammen. Tegen elke redelĳke

die niet met Mohammeds leer akkoord gaat. De

overweging in, blĳven de traditionele partĳen zich

Koran zet openlĳk tot gewelddaden aan, inclusief

vastklampen aan het multiculturalisme. De isla-

moord en doodslag, aldus M.S.H. Frankenvrĳ, die

misering is de verwerping van elke integratie, en

de Koran toetst aan de westerse beschaving en

de inrichting van segregatie op basis van geloof

rechtsorde. Mat Herben stelt dat door het ontbreken

(Jos de Man). Uitgevers geven zwartboeken uit van

van een centraal leergezag het niet mogelĳk is ra-

diverse religies en ideologieën, maar durven het

dicale moslims tot de orde te roepen. Michael

niet aan om een zwartboek islam te publiceren.

Mannheimer noemt de islam “een religie van de

Volgens de auteurs juist bewĳs van de sluipende

terreur tegen andersgelovigen en de enige religie

islamisering en de noodzaak van het boek, dat (in-

ter wereld met een goddelĳk vastgelegde licentie

ZICHT 2011-2 | juli 2011


71 tot liegen, bedriegen en doden”. Er kan slechts een

mogelĳkheid om van deze religie af te vallen,

tĳd van welwillendheid zĳn, maar iedereen zal

wordt uitvoerig in de bundel besproken. Ehsan

voor de islam moeten buigen zodra deze de macht

Jami gaat in op het recht om ex-moslim te zĳn. Hĳ

krĳgt. De offensieve jihad, de verovering van gebied

vertelt hoe in Iran het gebruikelĳk was dat kinderen

op de ongelovigen, is een plicht zolang de machts-

naar openbare terechtstellingen kĳken. Ze staan

verhoudingen gunstig zĳn.

zelfs op de voorste rĳ. Ook op staatstelevisie worden

Herhaaldelĳk gaan de schrĳvers in op de tegen-

deze gebeurtenissen uitgezonden. Hĳ richtte het

werping dat de overgrote meerderheid van moslims

Nederlands Comité voor ex-moslims op, maar bleef

vredelievend is en dat de islam toch vooral een

alleen over omdat iedereen zich terugtrok nadat

religie is en niet een politieke ideologie. Ook in

ze waren bedreigd.

Duitsland ten tĳde van de Tweede Wereldoorlog

De befaamde arabist Hans Jansen gaat in op de

waren er veel vredelievende Duitsers, stelt Jos de

kloof tussen de islam en het Westen. Omdat links

Man. Daar gaat het volgens hem niet om. De

de vrĳe, kapitalistische maatschappĳen in het Wes-

kwestie is dat er vele tienduizenden kandidaat-

ten niet fundamenteel heeft weten te veranderen,

zelfmoordenaars zĳn en dat in de koranscholen

denkt het dat nu te realiseren met hulp van de

het martelaarschap wordt geprezen.

islam. De Europese multiculturele elites buigen

Het is onmogelĳk om alle bĳdragen uit dit ‘zwart-

zich ver achterover om de islam ter wille te zĳn en

boek’ te noemen. Afshin Ellian gaat in op Allah als

wensen zich niet te verdiepen in de geschiedenis

een politiek probleem en geeft een indringende

van de expansie van de islam. “Zelfs bĳ het CDA en

analyse van het totalitarisme als politieke religie.

de ChristenUnie bestaat er een wonderlĳke tegenzin

De christelĳke dualiteit tussen de stad Gods en de

om zich eens te verdiepen in de geschiedenis van

aardse stad heeft de ontwikkeling van het christelĳk

de ondergang van het christendom onder de islam.

monotheïsme naar een totale staat kunnen voor-

Er kan nog geen stagiaire op het partĳbureau voor

komen. Wanneer de scheidingen tussen staat, sa-

worden vrĳgemaakt.” Tegelĳkertĳd stelt de heer-

menleving, politiek, religie en moraal worden op-

sende elite zich keihard op tegen islamcritici.

geheven en vervangen door de eeuwige confrontatie

Jansen stelt sharia en jihad tegenover vrĳheid en

tussen gelovige en ongelovige, islam en wat geen

vrede. “Het christendom is gebouwd op een neder-

islam is, ontstaat een totale staat, aldus Ellian. De

laag: het lĳden en sterven van Jezus. De islam is

politieke islam was en is een politieke religie met

gebouwd op een succes: de triomfen van Moham-

een politieke missie op aarde.

med.” Jihad is het met alle middelen bestrĳden

Frans Groenendĳk bespreekt de islamofobie als

van andersdenkenden. Voor een koranuitleg die

’strĳdterm‘, namelĳk als neiging om islamcritici

de jihad afwĳst kan men voorlopig alleen terecht

te demoniseren. De meerderheid van de westerse

bĳ de vrienden en vriendinnen van de islam aan

politici en intellectuelen wenst volgens hem niets

de Nederlandse universiteiten, klinkt het enigszins

te weten over de essentie van het mohammedanisme

cynisch.

en weigert er stelling tegen te nemen. De islam is

Amanda Kluveld wĳst erop hoe de overheid graag

een potentiële vĳand en vĳanden kun je beter te

moslims te vriend wil houden. De gemeente Utrecht

vriend houden, bĳvoorbeeld door altĳd te berichten

had een ton over voor de gescheiden loketten,

over de ramadan en de hadj op het NOS-journaal,

vrouwen als “aantrekkelĳke en gewillige multi-

aldus Michiel Hegener. Hoe de islam staat tegenover

culturele subsidiemelkkoeien”. “Moslims weten in

de man-vrouw-verhouding, mensenrechten en de

toenemende mate de woorden en de wegen te

ZICHT 2011-2 | juli 2011


72 vinden om hun stempel op de publieke ruimte te

de weg van het zwaard. Een scheiding van kerk

drukken en controverse te creëren rond zaken die

c.q. moskee en staat is naar islamitische begrippen

hun onwelgevallig zĳn.”

niet mogelĳk. Het uitdrukkelĳke verbod van de

Ivonne Waterman stelt in een slotbĳdrage dat de

Koran op afval van het geloof benadrukt slechts de

islam deelname aan de democratie verwerpt en de

verdere afkeer van de islam ten aanzien van gods-

politiek als een ernstige zonde beschouwt die in-

dienstvrĳheid.

druist tegen de wil van Allah. Een scheiding van

Kortom, de islam wordt in dit boek beschreven als

moskee en staat is voor de traditionele moslim

een religie vol dwang, onderdrukking, stagnatie,

niet toelaatbaar en een blĳk van ongeloof (koefr).

verzet tegen godsdienstvrĳheid en wetenschap.

Een seculiere staat maakt wettig wat volgens de

Christendom en islam zĳn niet hetzelfde, klinkt

sharia verboden is. De islam wil de samenleving

het voortdurend, en daarom is de islam zo gevaarlĳk

conform inrichten naar de geboden van Allah. Dat

voor het Westen, dat vanouds gestempeld is door

wil de SGP ook met het oog op de Bĳbel, schrĳft

het christendom en jodendom. De schrik slaat je

zĳ, maar er is echter een belangrĳk verschil: De

om het hart als je dit zwartboek leest. Misschien

SGP heeft andersgelovigen in de Nederlandse sa-

op bepaalde punten enigszins overdreven aangezet,

menleving nooit uitgemaakt voor varkens, ezels

maar mĳns inziens wel een realistisch beeld van

en hellevoer, noch heeft de SGP hen de vrĳheid

de islam als politieke ideologie of religie. Al leeft

ontzegd om politiek geëngageerde burgers te zĳn.

verreweg de meerderheid van de moslims vrede-

Ten tweede wil de SGP nadrukkelĳke haar doelen

lievend, dat mag onze ogen niet sluiten voor de

bereiken via de parlementaire weg en verwerpt zĳ

politieke gewelddadigheid die de islam ontketent.

Paul Scholten, Dorsten naar

is niet de ‘mond van de wet‘, die quasi-mechanisch

gerechtigheid, redactie en

conclusies trekt uit gegeven premissen. Scholten

naschrift dr. Timo Slootweg;

is niet zozeer bang voor rechterlĳke willekeur en

uitg. Kluwer, Deventer, 2010;

machtsmisbruik, maar veeleer voor gewetenloze,

448 blz.; € 60; Afshin Ellian,

mechanische rechtstoepassing van abstracte regels,

Timo Slootweg en Carel Smith

wat leidt tot het afschuiven van verantwoordelĳk-

(red.), Recht, beslissing en geweten.

heid en machtsmisbruik. Het recht moeten ‘leven’

Beschouwingen naar aanleiding van Paul Scholten;

en geen ‘dode leer’ zĳn, levend in de zin van het

uitg. Kluwer, Deventer, 2010; 328 blz.; € 45.

behouden van een ethische dimensie. Vandaar dat

De Amsterdamse rechtshoogleraar Paul Scholten

de praktĳk een spanning laat zien tussen recht en

(1875-1946) geldt als een van rechtsgeleerden die

liefde, de noodzaak van regels en wetten en de eis

het recht nadrukkelĳk in het perspectief van het

van zedelĳkheid, de moraliteit van het Evangelie.

christelĳk geloof wil plaatsen. Twee bundels van

De spanning is kenmerkend voor de gebrokenheid

bĳdragen van en over hem onderstrepen zĳn bete-

van het leven door de zonde.

kenis in deze richting. Kenmerkend voor Scholten

Scholten spreekt liever van rechtsvinding dan van

is, dat hĳ zich keert tegen het legisme: een stroming

rechtstoepassing. Hĳ wĳst op de religieuze dimensie

die leert dat de rechter zich moet beperken tot

van de rechtsvinding die alles te maken heeft met

een mechanische toepassing van de wet. De rechter

het feit dat de mens in zĳn geweten onderworpen

ZICHT 2011-2 | juli 2011


73 is aan de hogere goddelĳke orde. De mens is niet

aankweken van een juist ethos. Het gaat om Bildung

autonoom maar heteronoom, onderworpen aan

van de wachters, de elite. Toekomstige leiders moe-

de goede Wet van God.

ten een brede en onbevangen blik ontwikkelen op

Dat brengt een relativering van het recht en de

de gehele werkelĳkheid. Vakidiotie is uit den boze.

wet aan omdat deze hun grens vinden in een

Scholten staat in de traditie van het christelĳk

hogere orde, in een transcendente zedelĳkheid en

personalisme, dat de mens als een mens van eeu-

religiositeit. Volgens Scholten biedt niet de wet,

wigheidswaarde ziet. Dat verklaart zĳn visie op de

maar de theologie het eigenlĳk grondleggende

staat die halt moet houden voor de gewetensvrĳheid.

perspectief op het recht. Het christendom verstrekt

Het recht bewaakt de gelĳkheid, maar niet het ei-

ethische legitimatie en een innerlĳke, morele mo-

genlĳk eigene van de mens, zĳn verhouding tot

tivatie om de wet en het gezag te respecteren.

God en de naaste. Scholten kent een paradoxaal

Religie is een belangrĳke voorwaarde voor de ver-

mensbeeld. Enerzĳds is de mens volstrekt autonoom

werkelĳking van het recht en de zedelĳke gemeen-

als het aankomt op de gewetensbeslissing, maar

schap van de staat. Het recht heeft het karakter

anderzĳds staat het individu tegenover een hogere

van een beslissing waarbĳ de rechter zĳn besluit

macht, uiteindelĳk God.

toetst aan zĳn geweten dat zich weer grondt op

Scholten geeft een dynamische visie op religie en

een hogere orde.

recht. “Religie geeft aan het recht de geest en die

Wie deze beschouwingen leest, moet wel het besef

geest inspireert het recht tot een rechtvaardigheid

hebben dat deze haaks staan op de huidige juris-

die de wet op zich steeds weer te buiten moet

prudentie. Dat is reden waarom de secularistische

gaan.

rechtsfilosoof Paul Cliteur er ook weinig mee kan

Het recht geeft de religie de vaste grond en struc-

voor deze tĳd, zo zet hĳ uiteen in een van de bun-

tuur”, aldus Slootweg in zĳn inleiding. Scholten

dels. In een geseculariseerd land is de rechtspraak

doorbreekt het wetspositivisme en het juridisch

niet op godsdienst gebaseerd. “Scholten moet ’ont-

fundamentalisme dat elke vorm van dialogisch en

takeld’ worden van zĳn christelĳke erfenis om sa-

personalistisch rechtsdenken (de burger als persoon

lonfähig te worden”, schrĳft hĳ. Andreas Kinneging

en niet louter als individu) doodt. Twee bundels

ziet echter veel meer in de erfenis van Scholten.

die rĳke stof bieden ook voor niet-juristen en met

Hĳ vindt dat juristen ernst moeten maken met

name de ogen opent voor de ethische en religieuze

diepgaande morele en intellectuele vorming, het

grondslagen van het recht.

Bert Engelfriet, De missie van

opzicht is hĳ interessant wat zĳn ideeën over staat,

een genie. De spirituele wereld

kerk, Franse Revolutie en gelĳkheidsdenken betreft.

van orangist Willem Bilderdĳk,

Engelfriet spreekt van de ’orangist‘ Bilderdĳk. Bil-

uitg. Buĳten & Schipperheĳn,

derdĳk zag in Oranje de beschermer van godsdienst

Amsterdam, 2010; 224 blz.;

en vrĳheid voor het volk. Hĳ had een duidelĳke

€ 21,50.

voorkeur voor de monarchie, die onlosmakelĳk

Willem Bilderdĳk is een van

verbonden is met zĳn natiebesef. Zĳn verzet tegen

de meest bĳzondere Nederland-

het liberalisme en de liberale democratie werd

se geleerden uit de 19de eeuw geweest. In politiek

geïnspireerd door zĳn opvatting van een door een

ZICHT 2011-2 | juli 2011


74 vorst geregeerde natie. Bilderdĳk plaatste het be-

voor vernieuwing, maar ging het om een legitieme

stuur van Oranje in een exclusief religieus kader.

politieke beweging die de liberale aanspraken van

De klassieke monarchie wortelt bĳ Bilderdĳk in

de Verlichting en de geest van de revolutie bestreed.

het Messiaanse koningschap. De erfprinsen van

Bilderdĳk is geen reactionaire geest, die de bestaande

Oranje en Nassau zĳn volgens Bilderdĳk de aange-

orde wilde handhaven (zoals de conservatief Ed-

wezen Messiaanse heersers die Europa terug moeten

mund Burke), noch wilde hĳ het verleden verheer-

brengen tot zĳn oorspronkelĳke religieuze wortels

lĳken. Hĳ koesterde een dynamische visie op ge-

en het komende Godsrĳk moeten voorbereiden.

schiedenis en samenleving. Deze zĳn echter wel

In 1795 werd Bilderdĳk gedwongen om zĳn land

genormeerd aan metahistorische ideeën en god-

te verlaten omdat hĳ de afgelegde eed van trouw

delĳke normen. De liberale ideeën van gelĳkheid

aan de Staten en aan het Huis van Oranje niet

en vrĳheid ondermĳnden de beproefde religieuze,

wilde verbreken. Dit motief vormt volgens Engelfried

morele en culturele waarden van het volk. Bilderdĳk

de kern van zĳn conservatieve instelling op politiek

was geen star verwerper van het beginsel van ge-

gebied. Als grootste misvatting van zĳn tĳd be-

lĳkheid vanuit een elitaire opvatting (zoals in som-

schouwde Bilderdĳk de revolutionaire gedachte

mige conservatieve kringen soms opgeld doet),

dat de ethiek en de moraal los van de religie zich

maar hĳ meende dat het revolutionaire gelĳk-

zou ontwikkelen. “In het afsnĳden van de wortels

heidsbeginsel het onrecht juist vergrootte, omdat

van de joods-christelĳke cultuur bespeurde Bilder-

dit het plichtsbesef kunstmatig verzwakte en

dĳk verval dat uit zal monden in nihilisme.”

vorsten verhinderde hun belangrĳke missie uit te

Bilderdĳk zweeft een wereldorde voor ogen waarin

voeren. Het moderne gelĳkheidsbeginsel is helemaal

God het bezielend verband was. Hĳ heeft eerder

losgemaakt van God en de goden, zoals in voor-

gemeend dat Napoleon het herstel van de monarchie

gaande eeuwen nog wel het geval was. Het geluk

in Europa wilde brengen en daarmee de heer-

ziet Bilderdĳk, in het verlengde van het Evangelie,

schappĳ bĳ de gratie Gods. Toen Napoleon echter

voor de mens weggelegd door het nakomen van

zich liet leiden door de wil tot macht en eerzucht,

plichten. Ook een goede verhouding tussen vorst

werd hĳ in de ogen van Bilderdĳk een werktuig

en volk berust op wederzĳdse verplichtingen. Bil-

van de duivelse draak uit de Openbaring van Jo-

derdĳk was wars van absolutisme. De vorstelĳke

hannes. Bilderdĳk heeft fel de geest van zĳn tĳd,

leider moet zĳn macht ondergeschikt maken aan

die van de radicale Verlichting en die van de Franse

de verwerkelĳking van het komende Messiaanse

Revolutie, bestreden. De revolutie en het gehuldigde

rĳk.

beginsel van de scheiding van kerk en staat stond

Is Bilderdĳk een idealist? Hĳ heeft scherp de secu-

voor hem gelĳk aan verbanning van godsdienst

larisatie van de Europese cultuur gezien als vrucht

uit de samenleving. Hĳ bestreed de ideologie van

van de Franse Revolutie. Daarin ligt mĳns inziens

de opstandige mens die geen rekening houdt met

zĳn blĳvende waarde. Evenals Groen van Prinsterer

God, Zĳn Woord en rechten.

heeft hĳ met niet aflatende ĳver gewezen op de

Bilderdĳk wordt vaak getypeerd als exponent van

geestelĳke achtergronden van maatschappelĳke

een (soms zelfs extreem) conservatieve denkrichting.

ontwikkelingen. Dat kan ‘onpraktisch’ overkomen

In de tĳd van Bilderdĳk stond conservatisme echter

voor politieke bestuurders, maar is van groot belang

niet gelĳk aan starre behoudzucht zonder oog

om heersende ideologieën te ontmaskeren.

ZICHT 2011-2 | juli 2011


75 Dr. P. Korteweg, Guido de Brès

van geweten en godsdienst. De lichamen en de

(1522-1567), uitg. Gebr. Koster,

goederen van de gereformeerden zĳn onderworpen

Barneveld, 2010; 302 blz.;

aan de overheid, maar de zielen zĳn onderworpen

€ 27,90.

aan God. Calvĳn heeft zich hiermee in principe

Voor belangstellenden voor het

aangesloten bĳ de lutherse tweerĳkenleer, al heeft

werk van de Guido de Brès-Stich-

hĳ meer de nadruk gelegd op de onderscheiding.

ting is deze inleidende biografie

De Brès ziet duidelĳk een taak voor de overheid

over Guido de Brès een must. Dr. Korteweg, voorzitter

aangaande de tweede tafel der Wet. De Brès leert

van de Stichting Heruitgave Werken van Guido de

dat de overheid primair tot taak heeft om de eer

Brès, beschrĳft in kort bestek de belangrĳkste ont-

van God te handhaven en het zwaard te gebruiken

wikkelingen van het leven en werk van De Brès. Bi-

tegen onmiskenbare ketterĳen. Ook in dit opzicht

ografische overzichten worden afgewisseld met

volgt hĳ de lĳn van Calvĳn en Beza. Korteweg gaat

theologische thema’s, waarbĳ voor Zicht-lezers de

in op de polemiek van De Brès met de wederdopers,

thema’s van polemiek met de wederdopers, de

die bestreden dat de christen een taak heeft in de

visie op de overheid en de politieke publicaties

politiek. Dat is het klassiek-gereformeerde bĳ De

van De Brès van belang zĳn. De Brès keerde zich

Brès: hĳ stelt dat de mens kwade overheden moet

met Calvĳn tegen het verwĳt dat de gereformeerden

gehoorzamen (al zullen deze niet ongestraft blĳven

op een hoop gegooid werden met de wederdopers

als ze gelovigen onder het mom van de godsdienst

als anti-overheidsgezinde rebellen. Het Evangelie

vervolgen), anderzĳds is De Brès wars van welk

leert om gehoorzaam te zĳn aan de overheid, maar

vorstenabsolutisme dan ook. Hĳ onderstreept dat

deze gehoorzaamheid is wel begrensd, namelĳk

het gezag van de overheid onafhankelĳk is van

door Gods Woord. De Brès komt op voor vrĳheid

haar geloof.

ZICHT 2011-2 | juli 2011

Wetenschap en politiek | H.J. Nijssink MA, Column Perspectief

perspectief

76

Geschiedenis als weldaad Wetenschap en politiek bevinden zich soms in een lastige positie tot elkaar. Neem de geschiedwetenschap. Mijn eigen discipline. Historicus Robert Fruin (18231899) sprak over “de onpartijdigheid van den geschiedschrijver”. Zijn ‘historische blik’ was allesbehalve neutraal. Historici zijn gewend verbanden te leggen tussen gebeurtenissen en te speuren naar causaliteit. Maar dit kan ook heel onwerkelijke vormen aannemen. Zeker als het om de actualiteit gaat. Vaak werd geschiedschrijving daardoor een middel voor een politieke visie om zich te legitimeren, onder het mom van neutraliteit. In Engeland was bijvoorbeeld de liberale geschiedschrijving - de zogenaamde ‘Whig intepretation of history’ - populair, Eric Hobsbawm schreef marxistische geschiedenis. De tegenstelling tussen links en rechts is vaak terug te vinden in de geschiedschrijving. Historici leven niet in de Middeleeuwen en mengen zich ook in het debat dat in de samenleving gaan de is. Ilan Pappé, een Israëli die als ‘new historian’ zich kritisch uitlaat over het ontstaan van Israël, is daarvan een sprekend voorbeeld. Hij stelt duidelijk ideologie boven waarheidsvinding. Het is zelfs zijn doel, naar eigen zeggen. Het hoeft geen betoog dat de boeken van deze man buitengewoon populair zijn onder mensen die de Palestijnse zaak behartigen. Wat moet geschiedschrijving zijn? Historici mengen zich vaak in het politieke debat en worden niet zelden voorgesteld als de deskundige die opstaat, de tijden overziet en vervolgens een oordeel velt. Politiek, ideologie en geschiedschrijving zijn op die manier in elkaar verstrengeld. Geschiedschrijving moet geen ideologie willen legitimeren. Maar dit geldt ook staatkundig gereformeerden. Wij mogen niet selectief winkelen in onze geschiedenis om daarmee onze positie en ons streven - achteraf - te legitimeren. Johan Huizinga (1872-1945) stelde: ”Geschiedenis is de geestelijke vorm waarin een cultuur zich rekenschap van haar verleden geeft.” Dat is mooi gezegd. Dat maakt christelijke geschiedschrijving ook tot christelijke geschiedschrijving. Onderzoek doen naar bevindelijk gereformeerden is geen christelijke geschiedschrijving, maar volstrekt atheïstisch. Niet de onderwerpkeuze maar, maar de geschiedfilosofische uitgangspunten zijn van wezenlijk belang, net zoals de muziek van Johann Sebastian Bach niet vanwege de tekst alleen christelijk was, maar vanwege de manier waarop ze tot stand kwam. Zo moet christelijke geschiedschrijving mensen schragen. Dat is iets heel anders dan door middel van geschiedschrijving koste wat het kost met politieke middelen te streven naar de punt op de horizon. Geschiedenis is weldaad.

ZICHT 2011-2 | juli 2011

blikopener Plato in platland

Recommend Documents