Bjorn de Leeuw. Inhoud

Focus op China Dynamiek in identiteitsvorming Ruud Bosch / Mike Martèl / Bjorn de Leeuw Inhoud 1. Hermeneutiek�� 4 2. Stedelijke ontwikkeling over 20 jaar: van groep naar individu �� 6 2.1 Traditie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 2.2 Modernisering�� 7 2.3 Privatisering�� 8 2.4 Desocialisatie �� 9 3. Interactorele hermeneutiek�� 10 3.1 Actor-Network Theory�� 10 3.2 Leefwereld�� 11 3.3 De interactorele cirkel�� 13 3.4 Handelingsprogramma’s van de fysieke leefwereld�� 14 4. Chinese avant-garde in context�� 14 4.1 Zelfexpressie�� 16 4.2 Identiteitscrises�� 18 4.3 Industrialisatie�� 19 4.4 Institutionalisering�� 20 5. Integratie �� 22 5.1 Integratief schema van mechanismen in filosofie, kunst en sociale geografie�� 22 5.1.1 Tian’anmen en het Westen�� 22 5.1.2 Kapitalisering van het zelfbeeld �� 23 5.1.3 Invloed op het zelf�� 23 5.2 Nabeschouwing en prognose �� 24 Literatuur �� 25

Focus op China Dynamiek in identiteitsvorming

2

Afb. 1

Het model voor de manier waarop de disciplines in dit onderzoek met elkaar samenhangen. De filosofie (cyaan) vormt de routebeschrijving aan de hand waarvan de inzichten uit de vakgebieden kunstgeschiedenis (magenta) en sociale geografie (geel) geplaatst worden.

In 1989 wordt op het Tian’anmenplein in Beijing een opstand van studenten, kunstenaars en intellectuelen bloedig neergeslagen. Het markeerde het begin van een periode van grote en snelle veranderingen in de leefwereld van de Chinees. De inrichting van zijn fysieke leefwereld wordt steeds meer bepaald door private actoren en de trots van de elite, een afspiegeling van de vele politieke en economische hervormingen die China in deze periode ondergaat. In dit onderzoek zullen we trachten de leefwereld, de identiteit, van de Chinees in deze roerige tijd te begrijpen. Deze leefwereld zullen we conceptualiseren als dat wat tussen deze staatshervormingen, de inrichting van de fysieke wereld en expressieve uitingen staat; het is het subject van de politiek, de ervaring van de Chinese burger. Hiervoor zullen we in de eerste plaats een conceptualisering moeten hebben van hoe en waar dat mythische begrip dan tot stand komt. Na een korte uiteenzetting van de gereedschappen uit de hermeneutiek die hiervoor kunnen dienen, zullen we beginnen met een analyse van de fysieke leefwereld, zoals die bestudeerd wordt door de sociale geografie. Met deze kennis zullen we dan de eerste stap zetten richting de leefwereld van de Chinees door een model te concipiëren voor de manier waarop deze fysieke omgeving in kan werken op de identiteit, het zelf, van de Chinees, en hoe dit tot uiting kan komen in kunstzinnige expressie. Deze laatste zullen we hierna dan ook bestuderen en uiteindelijk toepassen in het model, om te ontdekken of we een glimp op kunnen vangen van dat ‘zelf’ dat tussen de fysieke leefwereld en de artistieke expressie staat.


3

1. Hermeneutiek Onze missie een inkijk te geven in de leefwereld van de Chinees in de periode tussen Tian’anmen 1989 en het heden, een tijd waarin China de Olympische Spelen heeft mogen organiseren, onder het motto: “One World, One Dream”,1 is een onderzoek naar de veranderingen in een identiteit die, net als vele andere facetten van de Chinese samenleving, constant tussen sturing en spontaniteit, autoriteit en authenticiteit lijkt te balanceren. Identiteit als onderzoekssubject op zichzelf al is een zeer complex en onduidelijk concept dat slechts lastig te vatten valt voor onderzoek als dit. Etymologisch is het geworteld in het Latijnse ‘identitas’, wat afstamt van ‘idem’: hetzelfde, gelijkheid.2 Het is op deze manier een antwoord op de vraag naar waar ‘het zelf’ mee samenvalt, waar het gelijk aan is. Identiteit is het ‘ik ben …’ in de strengste zin; het is dat wat hetzelfde is als het ‘ik’. In het onderzoek naar de identiteit van ‘de ander’, de Chinees, doen we dus onontkoombaar onderzoek naar onze eigen identiteit: wetenschap van wat de ander zo anders maakt leidt tot kennis van wat ons zo hetzelfde maakt. De soort van wetenschap die bedreven wordt in dit onderzoek naar de leefwereld van deze ‘ander’ is een heel specifieke en richt zich op het begrijpen van de ervaring van mensen, van een volk. Oorspronkelijk is dit het doel geweest van de geesteswetenschappen, als tegenhanger van de natuurwetenschappen, zoals de Duitse, 19e eeuwse filosoof Wilhelm Dilthey dit voor ogen zag. Het onderscheid dat Dilthey maakte was een reactie tegen de toen populaire opvatting dat de geestesen natuurwetenschappen zich van elkaar onderscheidden in dat de geesteswetenschappen ideografisch en de natuurwetenschappen nomothetisch zouden zijn.3 Dat wil zeggen dat de geesteswetenschappen losse gevallen zouden bestuderen, tegenover het wetmatige dat de natuurwetenschappen trachtten bloot te leggen. Dilthey nu legde de tegenstelling genuanceerder uit door deze in Erklären (verklaren) tegenover Verstehen (begrijpen) te zoeken.4 In de kern zijn geesteswetenschappen wetenschappen die de mens bestuderen, welke volgens Dilthey nooit te begrijpen is als losstaand verschijnsel; zijn geschiedenis is zijn grootst bepalende factor.5 Om de mens dus te kunnen begrijpen in de wetenschap moeten de wetmatigheden in de invloed die geschiedenis heeft op de mens in individuele gevallen onderzocht worden – een soort evenwicht tussen nomothetisch en ideografisch dus. Dit geesteswetenschappelijke project van het begrijpen van de mens willen wij hier trachten in de praktijk te brengen.

1 2 3 4

5

Cf. hierover Caroline Straathof, “Wereld stelt terecht eisen aan Peking,” Het Financieele Dagblad, 25 augustus, 2008. Valerie Frissen en Jos de Mul, ”Under Construction. Persoonlijke en culturele identiteit in het multimediatijdperk,” Infodrome, 2000, 10. Hajo Holborn, “Wilhelm Dilthey and the Critique of Historical Reason,” Journal of the History of Ideas 11, no. 1 (1950), 106. Deze opvatting werd voornamelijk door Heinrich Rickert, gebruikmakend van Wilhelm Windelbands terminologie, bepleit. Wilhelm Dilthey, Der Aufbau der geschichtlichen Welt in den Geisteswissenschaften, (Frankfurt am Main: Frankfurt University Press 1970), § 139, http://www.zeno.org/Philosophie/M/Dilthey,+Wilhelm/Der+Aufbau+der+geschichtlic hen+Welt +in+den+Geisteswissenschaften/II.+Die+Verschiedenheit+des+Aufbaus+in+den+Naturwissenschaften+un d+den+Geisteswissenschaften (geraadpleegd 16 juni 2009). Holborn, 107.


4

Hoe dit in zijn werk gaat is een complexe zaak. Dilthey zelf was sterk beïnvloed door de hermeneutiek, de interpretatieleer, van Friedrich Schleiermacher, een iets vroegere Duitse theoloog en filosoof. Schleiermacher stelde de hermeneutiek ten doel de bedoeling van de auteur achter de woorden van een tekst te ontdekken, “waarin men zich stukje bij beetje in de ander verliest”.6 Het mechanisme dat hij hiervoor gebruikte doopte Dilthey later ‘de hermeneutische cirkel’, wat een zeer invloedrijk concept is geworden.7 Dit beeld van de cirkel sloeg op de constante heen-en-weer beweging tussen deel en geheel, tussen het specifieke en het algemene en tussen het impliciete en het expliciete. De manier waarop begrip van een tekst tot stand komt is volgens dit model door een constante afwisseling van deze polen. Elke losse zin, of elk los gedeelte, wordt als het ware steeds in context van het geheel geplaatst – het geheel van de tekst, maar ook van de voorkennis van de lezer – welke weer op zijn beurt aangevuld wordt door het specifieke; door een tekst verder te lezen wordt het geheel waarin de gedeelten terecht komen steeds completer en complexer, en ontstaat er zoiets als begrip.8 De tekst wordt als het ware geïnternaliseerd. Hans-Georg Gadamer heeft dit proces later beschreven als het samensmelten van de horizon van de interpretator met die van het geïnterpreteerde, maar beschouwde de hermeneutiek als een manier om vanuit de ogen van de ander te kijken zonder werkelijk door te dringen in de ander – zijn begrip ‘horizon’ gaat over betekenis.9 Het startpunt dat Gadamer gebruikt om deze betekenisversmelting te onderbouwen is, toepasselijk voor dit onderzoek, de kunst, omdat Immanuel Kant in de 18e eeuw precies daar de hermeneutiek de poten onder de stoel vandaan heeft gezaagd door de esthetiek te onderwerpen aan een absoluut subjectivisme: er zou geen waarheidsclaim zijn, en dus geen grond voor het versmelten van horizonten.10 In dit onderzoek proberen we op een hermeneutische manier een inkijk te geven in de leefwereld van de Chinees, deze te begrijpen. Omdat zulk begrip nooit geformuleerd kan worden als het antwoord op een vraag zullen we deze mentale leefwereld trachten te benaderen door de beweging te maken van fysieke leefwereld naar de expressie van de mentale leefwereld en een conceptualisering te geven van het mechanisme dat deze medieert. Hierbij delen we Gadamers inzicht dat de classificering van historische bronmateriaal in ‘bron’ en ‘rest’ niet afdoend is voor het begrijpen van een historische of ‘andere’ leefwereld: het kunstwerk en de openbare inrichting zijn noch bedoeld als historische bron, als afspiegeling van een tijd, noch als ‘restproduct’ van de geschiedenis – ze vertellen wel degelijk op directe wijze een verhaal over de leefwereld.11 In het onderzoeken van deze bronnen zullen we onszelf bewust zijn (en maken) van onze eigen voorkennis en positie, en dit in ons voordeel laten werken voor het begrijpen van deze ander – en daarmee van onszelf. De samenhang tussen stad, expressie en identiteit zal op deze manier misschien een toegang bieden om die cultuur te begrijpen die 6 Friedrich Schleiermacher, Hermeneutics and Criticism and Other Writings, vert. Andrew Bowie (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), 90. (vertaling van het Duits: “indem man sich selbst gleichsam in den andern verwandelt.”) 7 Voor de toepassing ervan in poëzie en religie, bijvoorbeeld, cf. Hendrik M. Vroom, A Spectrum of Worldviews: an introduction to Philosophy of Religion in a Pluralistic World (Amsterdam: Editions Rodopi, 2006), 46. 8 Martin Heidegger, Being and Time, vert. John Macquarrie en Edward Robinson (San Fransisco: Harper & Row, 1962), 191. 9 Hans-Georg Gadamer, Truth and Method, vert. Joel Weinsheimer en Donald G. Marshall, 2e herziene editie (Londen: Sheed & Ward, 1993), 373. Gadamer benadrukt doch dat er geen garantie bestaat dat deze versmelting ook daadwerkelijk op zal treden. Er bestaat hier als het ware een spanning tussen ‘waarheid’ en ‘methode’. 10 Rob van Gerwen, Kennis in schoonheid (Amsterdam : Boom, 1992) 164. 11 Van Gerwen, 170.


5

zo ver van ons afstaat. Onze hermeneutiek van de Chinese leefwereld zullen dan nu beginnen met een analyse van de fysieke leefwereld die inwerkt op de ervaring van de individu. We onderzoeken de stedelijke ontwikkeling in een land van tegenpolen: snelle ontwikkeling en conservatieve ideeën, strijd tussen authentiek en modern en een conflict tussen de rol van privé en openbaar. We zullen zien hoe een natie gebouwd op het gemeenschapsgevoel wordt blootgesteld aan de individualiserende krachten van de modernisering.

2. Stedelijke ontwikkeling over 20 jaar: van groep naar individu Om de Chinese leefwereld te kunnen begrijpen is het noodzakelijk de Chinese publieke ruimte zorgvuldig te analyseren. De inwoners van China zijn de directe makers van hun fysieke omgeving, haar identiteit komt tot uitdrukking in haar omgeving. Anderzijds beïnvloedt deze omgeving de inwoners, door hen te sturen en mogelijkheden te bieden, dan wel blokkades op te werpen. Hiermee controleert de publieke ruimte (gedeeltelijk) de cyclus waaruit het individu haar handelen bepaalt. In dit licht zijn steden bijzonder interessant. Dit zijn de plekken waar intensivering de processen van ontwikkeling uitvergroot en dus waar de ontwikkeling van de afgelopen 20 jaar zich duidelijk kan manifesteren. 2.1 Traditie Chinese steden spelen van oudsher een andere rol in het land, in vergelijking met met westerse steden. In de westerse geschiedenis waren steden vaak autonoom en hadden dientengevolge een duidelijk eigen identiteit. De autoriteiten in de stad maakten de beslissingen. Landelijke regelgeving gebeurde op basis van grote lijnen, aan welke zij vrij waren een eigen invulling te geven. In China vervulden de stedelijke machten een rol die meer ondergeschikt was aan het keizerlijk regime, dat een structurele, strakke ruimtelijke planning eiste. Door deze beleidsvoering probeerde het regime tot een strenge publieke inrichting te komen waarin weinig ruimte was voor afwijkend gedrag van inwoners. Dit hield in dat er veel muren en poorten werden gebouwd en dat de stad aan de hand van geometrische vormen werd opgebouwd. Hierbij was sprake van, meestal vierkante, enclaves, waarin één beroepsgroep of functie in de samenleving sterk de overhand had. Deze clustering van mensen op basis van hun functie wordt functional zoning12 genoemd en is bepalend geweest voor een groot deel van de vroege Chinese stedelijke ontwikkeling. In de strenge inrichting was weinig gelegenheid tot afscheiding van het regime, dat probeerde individualiteit zo sterk mogelijk in te perken. In plaats daarvan beoogde zij een sterke gemeenschap, die als één volk achter haar leiders stond. Om deze reden is er in Chinese steden vaak een gebrek aan openbare ruimte. De aanwezige openbare ruimte, zoals paleizen, parken en tuinen, waren vaak een luxe, bedoeld ter ontspanning van hogere lagen van de hiërarchie. De gewone man was daar niet welkom. Een grote samenkomst van de bevolking was in de ogen van het regime namelijk alleen gunstig als deze strak geregisseerd was. In deze zin is er niet echt sprake van openbare ruimte, aangezien niet iedereen recht 12 J. Fan, “The scientific foundation of major function oriented zoning in China”, Acta geographica Sinica, 62:4 (2007), 342.


6

had om de ruimte te betreden. De echte openbare ruimte bestond uit de talloze binnenplaatsen in de clusters van huizen. Op deze binnenplaatsen dreef men handel en vond de dagelijkse interactie plaats in convergente focale praktijken als gezamenlijk baden en koken.13 Enkele grote openbare pleinen kwamen wel uit stedelijke planning voort, waar grote groepen massaal onder streng toezicht konden worden verzameld. Het Tian’anmenplein (Plein van de Hemelse Vrede) in Beijing is zo’n plaats. Op dit enorme plein van 40,5 hectare (ruim 60 voetbalvelden!) bevindt zich geen enkele boom of bankje. Het is één grote uitgestrekte vlakte: het grootste plein ter wereld.14 Dit maakt het zeer geschikt voor massale, door het regime georganiseerde bijeenkomsten, bijvoorbeeld ter verering van de Grote Roerganger, en minder geschikt voor een kleinschaliger samenkomen. Bovendien zou het weinig gelegenheid moeten bieden tot burgeropstand, en mocht het wel zover komen, dan was het relatief eenvoudig ‘schoon te vegen’, conform het militaristisch stratenplan zoals dat ook in Washington en Parijs toegepast is. Zij het dat daar de stedelijke identiteit minder lijdt onder impliciete socialistische druk in de publieke ruimte.

Onder Mao Zedong bereikte de strakke stedelijke inrichting zijn hoogtepunt. Tijdens Mao’s regeerperiode (1943-1975) kreeg de stedelijke planning een sterk socialistisch karakter. De oprichting van work units, danwei 单位,15 zorgde ervoor dat de werkende klasse, in ruimtelijk opzicht, gemakkelijk te controleren was. Zij werden ‘vastgelegd’ in het stadsraster, wat ze op hun plaats hield en interactie met andere stadsdelen voorkwam. Toch wist een grote groep mensen zich los te breken van dit stedelijk isolement. Vlak na het tijdperk van Mao Zedong, in 1976, vond al een opstand op het Tian’anmen-plein plaats, waarbij progressieve groepen de verongelukte gematigde politicus Zhou Enlai herdachten en zich sterk maakten tegen het rigide Maoïsme. Juist de plek die onder sterke controle van het regime stond werd het podium van een massaal protest, die een nieuwe beweging in de ontwikkeling van de Chinese leefwereld tot gevolg zou hebben. De kracht van het verenigde volk deed het realiseren waartoe het in staat was.16 Sindsdien zijn de ideeën over stedelijke planning van socialistisch en streng structureel richting vrij en modern verschoven. 2.2 Modernisering De huidige tendens in stedelijke planning is er een van modernisering en privatisering, een ‘grote sprong voorwaarts’ in urban planning.17 De industrialisering van de Chinese economie en de daaruit voortkomende standaardisering van de stedelijke ruimte doet China ontploffen in bouwnijverheid. De nieuwe metropolen 13 ‘Focaal’ wordt hier gebruikt zoals de techniekfilosoof Albert Borgmann deze opvat, als een praktijk die mensen bij elkaar brengt (de term stamt af van ‘focus’, het Latijnse woord voor ‘haard’). Cf. Pieter Tijmes, “Albert Borgmann: Technologie en het karakter van het hedendaags bestaan,” in Achterhuis, Hans et. al., Van Stoommachine tot Cyborg (Amsterdam: Uitgeverij Ambo, 1997), 116-138. 14 J. Safra (Ed.), “Tiananmen Square,” in New Encyclopædia Britannica (15th ed., Chicago: Vol. 11). Encyclopædia Britannica INC. p. 752. 15 Y.J. Bian, J.R. Logan, H. Lu, “Danwei: The Changing Chinese Workplace in Historical and Comparative Perspective,” Work units and housing reform in two Chinese cities, ed. X. Lü and E. J. Perry, (Armonk, NY: M. E. Sharpe) 224. 16 Andrew J. Nathan, “The Tiananmen Papers,” (January/February 2001). http://www.foreignaffairs. org/20010101faessay4257-p0/andrew-j-nathan/the-tiananmen-papers.html. (geraadpleegd, 18 Juni 2009). 17 Een dubbelzinnige bewoording die terug verwijst naar Mao’s ambitieuze socialistische en economische hervormingsplan. (Huang Du, “De implosie van de Chinese stadsontwikkeling,” in China contemporary: architectuur, kunst, beeldcultuur, ed. Els Brinkman (et al.) (Rotterdam : NAi Uitgevers, 2006) 70.)


7

worden gemodelleerd naar het voorbeeld van het moderne Beijing en Shanghai.18 Onder het nieuwe devies “nieuwer is beter” worden historische stukken stad platgegooid om plaats te maken voor westers geörienteerde architectuur.19 Dit geldt niet alleen voor gebouwen, maar ook voor normen en waarden en relaties. “[De nieuwe industriële standaard] heeft een verwoestende uitwerking gehad op het hybride democratische systeem van burenrelaties, ooit gebaseerd op de rond binnenplaatsen gebouwde woongebouwen van het oude Beijing”.20 Bij het ‘verwestersen’ van de Chinese publieke ruimte wordt weinig rekening gehouden met de originele bouwwerken, waardoor een conflict ontstaat tussen het oude en het nieuwe. Een voorbeeld hiervan is de Bell Tower in Xi’an. Deze historische trekpleister wordt sinds kort overschaduwd door een enorm winkelcentrum dat een direct gevecht lijkt aan te gaan met de Bell Tower, waarbij de aandacht van de voorbijganger in het geding is. De reden dat veel Chinese gebouwen groots en megalomaan worden opgezet is de drang die de moderne Chinese elite heeft om de buitenwereld te laten zien dat zij kan concurreren met de westerse antipoden. Ze geven architecten de opdracht hun gebouw zo veel mogelijk te laten opvallen, waarbij inbedding in de ruimtelijke context of functionaliteit geen prioriteit hebben, normaliter principiële uitgangspunten van architecten. De inspiratie komt uit westerse hoek. Linda Vlassenrood schrijft: “Draagt een totale omarming, en het in veel gevallen kritiekloos overnemen, van de westerse architectuur daadwerkelijk bij aan een nieuwe identiteit? Is een gelijkwaardige uitwisseling niet veel beter? [...] Ligt daarbij de nadruk niet te veel op het beeld en te weinig op de intrinsieke waarde?”.21 2.3 Privatisering De Chinese steden lijkt het voornamelijk om de uiterlijke schijn van de westerse architectuur te gaan. Grote steden als Beijing en Sjanghai zijn hierin vooruitstrevend geweest en fungeren dientengevolge als blauwdrukken voor legio andere ‘nieuwe’ steden. Losgebroken uit de strenge greep van eerdere regimes slaat de stedelijke planning en inrichting nu door naar kapitalistisch machtsvertoon. Hierin speelt de privatisering een grote rol. Waar de overheid steeds meer uit handen geeft aan grote bedrijven, krijgen deze bedrijven meer te zeggen over de ruimtelijke inrichting. Hierdoor is er minder controle op hoe stedelijke bouwprojecten worden ingevuld, die dus steeds meer naar de hand van de bedrijfsideologie wordt gezet. Dit zorgt voor een sterilisatie van de stedelijke ruimte, doordat historische referenties worden weggevaagd.22 Daarnaast ontstaan door de privatisering grijze gebieden tussen privé en openbaar terrein. Parkeerplaatsen bij hotels of pleinen in een winkelcentrum lijken openbare ruimte terwijl private actoren beslissen welke 18 Huang Du, 70-71. 19 Garrie van Pinxteren schrijft over een groep Chinese artiesten die in een monumentaal hotelpand in de Amsterdamse binnenstad worden ondergebracht. Dat viel echter niet in goede aarde: de volgende dag verhuisden ze naar een groot nieuwbouwhotel aan een van de uitvalswegen, waar ze naar hun gevoel meer ‘op stand’ zaten. Garrie van Pinxteren, “Vrijheid en ongelijkheid,” in China contemporary: architectuur, kunst, beeldcultuur, ed. Els Brinkman (et al.) (Rotterdam : NAi Uitgevers, 2006) 9. 20 Huang Du, 73. 21 Linda Vlassenrood, “Nieuwe visies op verandering,” in China contemporary: architectuur, kunst, beeldcultuur, ed. Els Brinkman (et al.) (Rotterdam : NAi Uitgevers, 2006), 30. 22 A.R. Cuthbert, “The right to the city, Surveillance, private interest and the public domain in Hong Kong,” Cities 12:5 (1995): 298.


8

regels gelden. Dit is een groot verschil met het regime van Mao Zedong. Choon-Piew Pow brengt in zijn paper naar voren dat de Communistische Partij de sociale praktijken wilde kapen om de gemeenschap tot een eenheid proberen te smeden. Dit moest gebeuren onder toeziend oog van een overheidgestuurde administratie. Dit betekende een grote overheidsbemoeienis met de privélevens van inwoners, wat zich manifesteerde in een registratiesysteem voor huishoudens en de familieplanning om het nageslacht te reguleren.23 Nu nog valt 37 procent van de bevolking onder deze regeling. Het persoonlijk leven in stedelijk China was dus erg publiek.24 De huidige ontwikkelingen verzorgen in het stadsleven een verschuiving van deze publieke aard naar een private omgeving. Tegelijkertijd treedt in de Chinese samenleving een verschuiving op van groep naar individu. Inwoners zijn meer op zichzelf aangewezen en krijgen vrijheid die zowel positieve als negatieve effecten met zich meebrengt. Het brengt hen meer autonomie, maar kan ook als gevolg hebben dat het individu in een leegte terecht komen, waarin het volledig op zichzelf is aangewezen. Uit angst hiervoor probeert men zich te onderscheiden van de rest, terwijl vroeger het opgaan in de menigte juist als positief werd ervaren. Deze houding uit zich rechtstreeks in de enorme bouwwerken die de omgeving volledig overschaduwen. Het lijkt wel of elk gebouw weer indrukwekkender en moderner moet zijn dan zijn voorganger en kosten noch moeite worden gespaard om grootsheid en welvaren te etaleren. 2.4 Desocialisatie Deze ruimtelijke ontwikkelingen zetten de Chinese inwoner in een isolement. In gezamenlijke enclaves van huizen, die nog steeds erg gebruikelijk zijn in Chinese steden, komt het steeds minder voor dat bewoners onderling contact onderhouden. Er is een sterke differentiatie van beroepsgroepen in de Chinese districten en het komt bijna niet meer voor dat alle inwoners van een huizengemeenschap bij dezelfde werkgever werken, zoals eerder vaak het geval was.25 De modernere appartementen hebben een eigen douche en sanitaire voorzieningen, waardoor de bewoners zich terugtrekken in hun eigen appartement en de publieke ruimte slechts als noodzakelijk tussenstation betreden. Deze beweging is een afzetting tegen de beperkingen op het persoonlijke leven in de work units, of danwei, van Mao.26 Door een meer afgesloten woning te kopen verkrijgen zij niet alleen een fysieke, maar ook een sociale plaats in de samenleving. Een omgeving met meer keuzevrijheid, een open ruimte, ver van de claustrofobische controle van de Communistische Partijstaat.27

Dit is de richting van de ontwikkeling die het Chinese individu doormaakt als het gaat om zijn positie in zowel de stad als in de samenleving. Van een openbare massagemeenschap beweegt hij naar een meer 23 Carrie Liu Currier, “Investing in the future: The one child policy and reform,” Journal of Women, Politics & Policy, 29:3 (2008) 365. 24 Choon-Piew Pow, “Constructing a new private order: gated communities and the privatization of urban life in postreform Shanghai,” Social & Cultural Geography, 8:6 (2007): 813-833. 25 Pow, 829. 26 D. Fraser, “Inventing oasis: luxury housing advertisements and reconfiguring domestic space in Shanghai,” in The Consumer Revolution in Urban China, ed. D. Davis (Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 2000), 25-53. 27 Pow, 824.


9

teruggetrokken privépositie. Dit veroorzaakt een isolement waarin men meer persoonlijke vrijheid krijgt, maar ook de beperkingen van de stedelijke anonimiteit ervaart. Als het ware een zoete verrassing met een wrange bijsmaak. Deze tegenstelling in de veranderende positie uit zich in alle delen van de stad, waar iedereen bezig lijkt zijn eigen plekje in te graven, om zich los te wurmen uit de grip van het socialisme, de identiteit af te bakenen en zich op die manier te kunnen onderscheiden van de massa waar hij eens in op ging. De manier waarop al deze factoren inwerken op de beleving van de Chinees, zijn leefwereld, zullen we nu conceptualiseren. In deze tweede hermeneutische beweging zullen we proberen een model te ontwikkelen waarmee we van deze fysieke invloeden in de buitenwereld door kunnen redeneren naar kunstzinnige uitingen. Deze filosofie vormt zo als het ware de routebeschrijving naar de leefwereld die we proberen te onderzoeken, via de landmarks van de fysieke buitenwereld en kunst.

3. Interactorele hermeneutiek De invloed die de omgeving op de mens uitoefent is een complex vraagstuk, welke in de westerse filosofie onder de techniekfilosofie geschaard wordt. Het debat speelt zich voor een groot gedeelte af op de as tussen het zogenaamde sociaal constructivisme en technologisch determinisme.28 Deze extremen menen respectievelijk dat uiteindelijk de mens sociaal zijn omgeving bepaalt zonder ook maar enige invloed van de technologie aan het ene uiterste en dat uiteindelijk de (technologische) omgeving de mens stuurt, zonder dat deze daar een autonome invloed op kan uitoefenen aan het andere.29 Deze extremen worden nauwelijks meer serieus genomen, alleen al vanwege de empirisch duidelijke invloed die zowel technologie als mens wederzijds op elkaar uitoefenen. Maar tussen deze extremen zitten legio posities die elk een genuanceerd beeld geven van de invloed die materiële omgeving heeft op de mens. De invloed beschrijven is dus onmiskenbaar partij kiezen in een complex en onoverzichtelijk debat. Toch is het voor dit onderzoek noodzakelijk, doch geen onmogelijke opgave, omdat we een model moeten zoeken voor een beïnvloeding die in de techniekfilosofie juist vermeden wordt: de beïnvloeding op het zelf van de Chinees. Omdat we fenomenologisch de leefwereld van de Chinees onder invloed van de technologie proberen te begrijpen hebben we een model nodig dat voorbij gaat aan het externalistische kader dat techniekfilosofieën ons bieden. Bruno Latours ‘Actor-Network Theory’ (ANT) biedt voor ons hier een gedeelte van dit model. 3.1 Actor-Network Theory Bruno Latour schetst een genuanceerd beeld van hoe mens en omgeving in interactie treden door alle participanten in de interactie als actoren met handelingsprogramma’s in een netwerk te beschrijven.30 Deze actoren, of actants, komen met elkaar in contact en veroorzaken nieuw gedrag. Menselijke en niet-menselijke actoren worden hier volledig symmetrisch beschreven; autonomie wordt dus niet langer als exclusief

28 Jos de Mul, “Filosofie in Cyberspace,” in Filosofie in Cyberspace: Reflecties op de Informatie- en Communicatietechnologie, red. Jos de Mul (Kampen: Uitgeverij Klement, 2002), 29-39. 29 Ibid., 30, 33. 30 Martin Lister, et. al., New Media: A Critical Introduction, 2e ed, (Londen: Routeledge, 2009), 326.


10

menselijke kwaliteit gezien, maar als een eigenschap die af te leiden valt uit het gedrag in het netwerk.31 De manier waarop actoren op elkaar inwerken gebeurt volgens een aantal door Latour beschreven mechanismen, waarvan voor ons het voornaamst de translatie van handelingsprogramma’s, de geabstraheerde ‘maximes’ van de actoren, is.32 Een klassiek voorbeeld van handelingsprogramma’s en translatie is die van snelheidsdrempels.33 Bij drempels komen de handelingsprogramma’s van de chauffeur (“Zo snel mogelijk van A naar B komen”, “De vering van de auto besparen”, etc.) samen met die van de drempel (“Met snelheid x over mij heen rijden beschadigt de vering van auto’s”, etc.) en vormen het synthetische handelingsprogramma “langzaam rijden om de vering van de auto besparen”.34 Hier zien we meteen ook een voorbeeld van een ander van Latours mechanismen, delegatie. De verantwoordelijkheid van de politie (controle op snelheid) is gedelegeerd aan een andere actor, de drempel. Deze abstracte beschrijving van de werkelijkheid geeft ons een helder model van de manier waarop materiële omgeving invloed kan uitoefenen op het handelen van personen. Maar het model vormt op deze wijze alleen een verwijdering van dat wat we proberen te onderzoeken, de leefwereld, door juist een volstrekt externalistische beschrijving te bieden. Willen we dus ANT gebruiken om de beïnvloeding van de materiële omgeving op de leefwereld te beschrijven, dan zullen we eerst nog de stap moeten zetten van handelingen naar leefwereld. 3.2 Leefwereld De dialectiek tussen handelingsprogramma’s en handelingen moet ergens plaats maken voor ‘het zelf’, de beleving van de individu. Handelingsprogramma’s kunnen we weliswaar als abstracties van een zelf zien, maar dat levert ons nog geen model op voor dit ‘zelf’, omdat zonder gebruik van dit concept ANT al epistemologisch een compleet en gesloten systeem is. We moeten dus een rechtvaardiging hebben voor het zelf in het model. Dit kunnen we doen door Latour met filosofieën van het zelf te verenigen binnen een Wittgensteiniaans paradigma. De vernieuwing die de late Wittgenstein in zijn postuum gepubliceerde Philosophische Untersuchungen introduceerde stootten voor veel filosofen het zelf voor eens en altijd van zijn troon als zijnde een volstrekt gescheiden en losstaande geestelijke entiteit, zoals Descartes die in de 16e eeuw heeft geconceptualiseerd.35 Dit deed Wittgenstein door het begrijpen van taal te beschrijven als de juiste handeling in het taalspel kennen.36 31 Lynette Khong, “Actants and enframing: Heidegger and Latour on technology,” Studies in History and Philosophy of Science Part A 34 (2003): 694. 32 Ibid., 695. 33 Cf. bijvoorbeeld Soren Riis, “The symmetry between bruno latour and martin heidegger: The technique of turning a police officer into a speed bump,” Social Studies of Science 38 (2008): 285-301. 34 Deze beschrijving is uiteraard niet volledig, bijvoorbeeld omdat de auto zelf buiten beschouwing is gelaten. Deze is al synthetisch in de genoemde handelingsprogramma’s verwerkt (de auto met zijn vering zijn van invloed op de maximale snelheid, bijvoorbeeld). 35 Cf. bijvoorbeeld Gilbert Ryle, “Descartes’ Myth,” in The Concept of Mind [1949] (Watford: William Brendon & Son Ltd., 1951), 11-24. 36 Ludwig Wittgenstein, Philosophical Investigations/Philosophische Untersuchungen, vert. G. E. M. Anscombe. (Oxford: Blackwell Publishers 1953), stelling 43.


11

Taal is zo niet langer een systeem dat refereert aan voorstellingen of dingen, maar een systeem van sociale handelingen. Op precies dit principe stoelt de hedendaagse Canadese filosoof Charles Taylor zijn theorie van het zelf; het zelf is een voorkomen dat ontstaat in taal, en is dus intersubjectief – het bestaat tussen sociale actoren.37 Taylor noemt dit het dialogische zelf. Toch biedt de filosofie van Taylor, in sterk contrast met het volledig ontkennen van de zelfervaring door Wittgenstein, een inkijk aan de andere kant van het zelf, het reflexieve ervaren van de individu, welke intersubjectief tot stand komt. Dat wil zeggen, als een entiteit die bestaat bij gratie van sociale interactie. Dit is inzichtelijk te maken door een andere invloedrijke consequentie van Wittgensteins benadering van taalspelen: onze ervaring van de wereld en onze betekenisgeving hiervan gebeurt allemaal in een betekenisveld dat reeds bestond voordat wij er deel in begonnen te nemen en altijd buiten ons bestaat.38 Omdat taal geconstitueerd wordt door handelingen in een spel, en afhankelijk is van afstraffing bij verkeerd gebruik is er geen denkbare manier om een eigen, persoonlijke semantiek te hanteren waarbinnen iemand betekenis geeft aan zijn bewustzijn. Voor Taylor bestaat deze ervaringswereld zo dus ook bij gratie van sociale handelingen – in (taal)handelingen ontstaat het zelf zoals we die ervaren.39 Het probleem waar we nu alleen mee geconfronteerd worden als we een reflexief zelf willen opnemen in Latours paradigma, is dat we nog altijd geen werkelijk rechtvaardiging hebben voor dit ‘zelf’. Latour biedt, externalistisch, een functioneel volledige beschrijving van de wereld, en het zonder verdere justificatie inbrengen van een entiteit ‘zelf’ zou een ‘nomological dangler’40 zijn. Ook het Wittgensteiniaanse kader biedt geen ruimte voor een zelfervaring – een van Wittgensteins missies was juist dit reflexieve zelf met het beschreven model van taalspelen te ontkrachten. Om toch te rechtvaardigen dat we dit zelf niettemin als werkelijk bestaande entiteit in de beschrijving van de werkelijkheid gebruiken, kunnen we Taylors analyse aanvullen met een rechtvaardiging van het reflexieve en aansprakelijke zelf door de Duitse filosoof Jürgen Habermas. Hij beschrijft hoe we, om te kunnen communiceren op een Wittgensteiniaanse manier (dat is: taalhandelingen te verrichten), aannames moeten maken over degene aan wie deze uitingen gericht zijn, zoals dat er een objectieve wereld wordt gedeeld, maar ook dat de ander een reflectiev zelf is.41 Dus om überhaupt in communicatie te treden in de wereld is het noodzakelijk dat we van de ander veronderstellen dat zij een aansprakelijke persoon is. Dus, om het voor dit onderzoek nog sterker te maken, kunnen we geen 37 Charles Taylor, “The Dialogical Self,” in The Interpretive Turn: Philosophy, Science, Culture, red. James F. Bohman en David R. Hiley (Ithaca: Cornell University Press, 1991), 304-14. 38 Wittgenstein, stelling 243. 39 Dit concept van een sociaal gesitueerd zelf heeft in de kritische sociaaltheorie voor veel interessante kritieken gezorgd die in een analyse van de Chinese maatschappij erg relevant kunnen zijn. Een van de consequenties bijvoorbeeld is dat een mens zich pas werkelijk kan ontplooien in sociaal verband, wat een pleidooi oplevert tegen het atomisme dat steeds verder gestalte krijgt in de Chinese samenleving. Cf. bijvoorbeeld Charles Taylor, “Atomism.” in Philosophical Papers (Cambridge: Cambridge University Press, 1995), 187-210. 40 Deze term is afkomstig uit J.C.C. Smart, “Sensations and Brain Processes,” in Philosophy of Mind, ed. John Heil (New York: Oxford University Press, 2004), 116-127. Smart noemt het inbrengen van psychologische krachten in een systeem dat de wereld verder volledig kan beschrijven in termen van kleine deeltjes die (kwantum)mechanisch op elkaar inwerken een ‘nomological dangler’, een uitzondering die niet voor de hand liggend, maar voornamelijk niet elegant, is. 41 Jürgen Habermas, “From Kant’s ‘Ideas’ of Pure Reason to the ‘Idealizing’ Presuppositions of Communicative Action: Reflections on the Detranscendentalized ‘Use of Reason’,” in Pluralism and the Pragmatic Turn: The Transformation of Critical Theory: Essays in Honor of Thomas McCarthy, red. William Rehg en James Bohman, vert. Barbara Fultner (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2001), 11-40.


12

discoursanalyse (zoals we hier hermeneutisch trachten te doen) uitvoeren zonder eerst te vooronderstellen dat ‘de ander’ een ervarende en reflexieve zelf is, zoals we dat zelf ook zijn. We zijn op deze manier dus niet alleen gerechtvaardigd voor dit onderzoek het epistemologisch complete systeem van Latour op te rekken om plaats te maken voor een reflexief zelf, maar zijn we zelfs genoodzaakt dit te doen vanwege de aard van het onderzoek alleen. Nu zijn we ons terdege bewust dat deze noodzaak op een dergelijke manier te postuleren in feite een circulair is (omdat het subject het onderzoeksobject is, moet het bestaan), maar we achten het nuttig het getoond te hebben ter illustratie van het project dat we ondernemen en het project van de hermeneutiek in zijn geheel, en rusten bij de (niet circulaire) justificatie van het zelf door communicatieve actie op zich al, zoals bepleit door Habermas. Met deze rechtvaardiging voor het Tayloriaans zelf kunnen we dan nu een model pogen te creëren om de mentale leefwereld van de Chinees onder invloed van de fysieke omgeving te beschrijven. 3.3 De interactorele cirkel Omdat bij zowel Taylor als Latour betekenis ontstaat uit handelingen, kunnen we ze zonder al te veel geweld te doen synthetiseren. Handelingen zijn constitutief voor het zelf onder het Wittgensteiniaanse paradigma, en abstracties hieruit vormen voor Latour de handelingsprogramma’s. Deze uiten zich op hun beurt weer in handelingen en sluiten zo de driehoek (Afb. II). Zo hebben we de opvatting van het intersubjectieve zelf uitgebreid tot een ‘interactoreel’ zelf. De externe beïnvloeding ligt nu dus in de interactie van handelingsprogramma’s welke via de daaruit voortvloeiende handelingen het zelf opmaken.42 Zo vormen het zelf, de handelingsprogramma’s en de handelingen in feite weer een nieuw netwerk, waarin elke beïnvloeding holistisch doorwerkt naar de rest van het netwerk. De fysieke leefwereld heeft op deze manier een invloed op de mentale: de fysieke omgeving heeft handelingsprogramma’s die in contact komen met die van menselijke actoren en veroorzaakt zo, door translatie, nieuwe handelingen, welke het menselijke ‘zelf’ opmaken. In het onderzoek naar de leefwereld van de Chinees kunnen we deze dus conceptualiseren als werkelijk staand tussen de fysieke leefwereld (de externe handelingsprogramma’s) en de expressie van het zelf (geconstitueerd door handelingen). Expressie is namelijk in deze termen een verlangen uit het zelf, in abstractie handelingsprogramma’s die in interactie met de buitenwereld handelingen opleveren – het kunstwerk. De driften achter expressie, het verlangen, wordt voor een groot gedeelte dan weer geconstitueerd door de Afb. II Schematische weergave van de interactorele cirkel. interactie met handelingsprogramma’s van Handelingsprogramma’s zijn abstracties van het zelf, welke de fysieke omgeving en zo is de gehele cirkel geconstitueerd wordt door handelingen, die op hun beurt de afgegaan. Om nu de mentale leefwereld van de neerslag zijn van handelingsprogramma’s. 42 Eventueel zou de externe beïnvloeding ook op het punt van de handelingen zelf beschreven kunnen worden (als er fysieke weerstand, pech, gegeven wordt die het uitvoeren van de handeling bemoeilijkt). Voor de helderheid hebben we dit achterwege gelaten, niet in de laatste plaats omdat ook deze invloed als invloed van handelingsprogramma’s omschreven kan worden. Ons inziens levert dit geen problematisering voor het model op, en doet het achterwege laten van deze uitbreiding geheel geen afbreuk aan het verdere argument.


13

Chinees dan te begrijpen moeten we deze cirkelbeweging hermeneutisch opvatten en erin weer heen en weer bewegen tussen gedeelte en geheel. De beweging loopt zo van fysieke leefwereld (geheel) in interactie met handelingsprogramma’s van individuen (deel) naar handelingen van al deze individuen (geheel) die dan weer door een rondgang langs de interactorele cirkel uitkomen bij individuele artistieke expressie (deel). Door deze laatste dan zullen we hopelijk een beetje begrip kunnen krijgen van de Chinese leefwereld, het geheel, en onze horizonten in ieder geval gedeeltelijk doen versmelten. 3.4 Handelingsprogramma’s van de fysieke leefwereld In de analyse van de fysieke leefwereld hebben we al wat voorbeelden gezien van deze interactorele beïnvloeding. De beschreven functional zoning bijvoorbeeld was erop gericht zo weinig mogelijk ruimte te laten voor afscheiding van het regime, door de handelingsprogramma’s van de fysieke ruimte zo te modelleren dat deze (in contact met de menselijke handelingsprogramma’s) afscheiding zo goed als onmogelijk maken: het gebrek aan openbare ruimte gaf weinig mogelijkheid voor (niet door het regime geregisseerde) bijeenkomsten van het volk, en daarmee ook weinig mogelijkheid tot opstand, of kritiek op het regime – deze handelingsprogramma’s werden als het ware uitgesloten. Het niet kunnen uitvoeren van handelingen (waaronder taalhandelingen, want ook publiek debat werd hierdoor bemoeilijkt) houdt de handelingen zo intersubjectief ondenkbaar en creëert daarmee een zelf met een leefwereld waarin geen twijfel bestaat over de autoriteit van het regime. De huidige tendensen van modernisering en privatisering scheppen nu, zoals we al zagen, door de handelingsprogramma’s die horen bij het liberalere paradigma, een zelf met een sterk vergrote (negatieve) vrijheid, maar ook een met verplichtingen en verantwoordelijkheden betreffende deze vrijheid. Het zelf dat voortkomt uit de handelingen is in een zekere zin van het woord een autonomere, maar wel een met een beklemmende leefwereld. Om conclusies te kunnen trekken over de werkelijke staat van dit zelf zullen we nu een blik werpen op de artistieke expressie, en de manier waarop die via handelingsprogramma’s en handelingen nu al dan niet een uiting is van het dialogische zelf, om zo uiteindelijk het zelf te vinden dat onderhevig is aan de fysieke omgeving en zich doet uiten in kunst.

4. Chinese avant-garde in context “Soms zijn kunstenaars een goede graadmeter voor processen die zich in de maatschappij afspelen.”43 Kunst vertegenwoordigt immers de mentale gesteldheid van een generatie, natie of bevolkingsgroep en dient als illustratie tegen de politiek-sociale achtergrond.44 Vooral dat laatste gaat sterk op voor het moderne China. 43 Jaap Guldemond, “Nieuwe urbane realiteit,” in China contemporary: architectuur, kunst, beeldcultuur, ed. Els Brinkman (et al.) (Rotterdam : NAi Uitgevers, 2006) 52. 44 Hierbij geldt de postmodernistische visie op kunst als vormen inhoudsgewijs contextafhankelijk. (Allen F. Repko, Interdisciplinary Research: Process and Theory (Los Angeles : Sage, 2008) 97). De Chinese kunst laat zich als geen ander bepalen door de politieke achtergrond en de mentaliteit van een volk dat effectief is geïndoctrineerd met gemeenschapszin. Tegelijkertijd geldt kunst als een hermeneutisch fenomeen: terug te voeren op de context van


14

Afb. III Ai Xuan, Where there’s a will, there’s a way, 1980 De academische traditie, gebaseerd op technische vaardigheden en naturalisme, bleef lang populair. Tot de jaren ‘90 bleef deze opvatting de regel op de kunstopleidingen. Merk ook de propagandistische ondertoon in dit post-Maoïstische werk op.

Dictator Mao Zedong verbrak halverwege de 20e eeuw alle banden met het traditionele verleden, China afsluitend van de rest van de wereld. Zijn dubieuze magnum opus, de Culturele Revolutie (1966-1976) had vervolgens ten doel het individu te verwijderen uit de Chinese leefwereld en de gemeenschap te verheerlijken. Als voorbeeld dienden de ideologisch verwante Stalinistische propagandaschilders,45 wat een onpersoonlijk naturalistische en op technische vaardigheden gestoelde beeldtaal in olieverf op canvas opleverde, waarmee Mao effectief het Chinese culturele idioom kortwiekte.46 De Maoïstische propaganda sprak door en voor het volk ten bate van de gemeenschapszin en daarbij was geen ruimte voor experiment, zelfexpressie of conceptueel denken: een kunstopvatting die tot de jaren ’90 de academische traditie bleef. 47 (Afb. III: Ai Xuan, Where there’s a will, there’s a way, 1980)

Afb. IV Huang Rui, Door, girl, plant, 1981

Kunstenaars gaan onder andere aan de slag met het kubisme, dat al ruim 60 jaar uit de Europese mode was.

Na Mao’s dood in 1976 kwam Deng Xiaoping aan de macht. Deng, zich bewust van de aanzienlijke invloed van tien jaar intensieve culturele erosie, wilde langzaam maar gestaag China openstellen voor de rest van de wereld.48 Deze go-slow opendeurpolitiek had direct effect op de bestaande kunstwereld. Al tijdens de Culturele Revolutie waren er kunstenaars die naar de natuur waren blijven werken, ondanks de grote risico’s die zij liepen onder

de kunstenaar en diens perspectief op de werkelijkheid. We kunnen de Chinese kunst enkel proberen te begrijpen door het af te meten aan onze eigen context, waarmee we de Chinese werkelijkheid slechts bij benadering kunnen definiëren. Daarnaast ligt het gevaar van overinterpretatie op de loer—waarvoor men te allen tijde moet hoeden— waarmee een onjuist beeld van de Chinese kunst ontstaat. Volledig begrip is onmogelijk, de zo andere mentaliteit en de moeilijk toegankelijke kunstenaars, die veelal geen Engels spreken, dragen er alleszins niet aan bij. (Sue-an van der Zijpp, “New world order?” in New world order, hedendaagse installatiekunst en fotografie uit China, ed. Mark Wilson (et al.) (Rotterdam: NAi Uitgevers, 2008) 23). 45 Frank Rainer Scheck, Chinesische Malerei seit der Kulturrevolution (Keulen: DuMont, 1975), 64. 46 Olieverf op canvas is een westerse techniek die al in het begin van de 20e eeuw in zwang raakte in China. (Francesca Dal Lago, “De stem van ‘overbodige mensen’: beeldende kunst in China aan het begin van de jaren negentig,” in Tekens aan de Wand: Chinees nieuw realisme en avant-garde in de jaren tachtig en negentig, ed. Cees Hendrikse (et al.) (Rotterdam : NAi Uitgevers, 2008) 22.) Ook toen was er al contact met het Westen, maar Mao wist China effectief te isoleren van de rest van de wereld en deze passages uit het nationaal geheugen te wissen. De olieverftechniek bleef echter gehandhaafd omwille van de sterke beeldtaal. Traditionele kunsttechnieken als inkt op rijstpapier verdwenen. 47 Van der Zijpp, 25. 48 David S. G. Goodman, Deng Xiaoping and the Chinese Revolution (London : Routledge, 1994), 108-111.


15

Afb V Yue Minjun, Garbage hill, 2003

Dit werk is typerend voor het oeuvre van Yue Minjun. Tot in de late jaren ‘90 heeft hij grijnzende zelfportretten geschilderd, met een impliciete politieke connotatie. Pas na de Aziatische economische crisis van 1997 legde hij zich toe op andere thematiek. Dit is exemplarisch voor de commercieel ingestelde avant-garde.

Maoïstisch bewind.49 Zij maakten gretig gebruik van de nieuwe mogelijkheid tot vormexperiment. De vroege jaren ’80 waren als een roes van onbegrensde mogelijkheden, waarin, los van esthetische of maatschappelijke relevantie, de talloze ‘nieuwe’ kunststromingen en -stijlen werden toegepast in een inhaalslag van vijf decennia culturele deprivatie en individuele onderdrukking (Afb. IV: Huang Rui, Door, girl, plant, 1981).50 Deze euforische periode werd in 1989 ruw verstoord door het, in Chinese diplomatieke termen, “4 juni incident”, waarbij talloze studenten, kunstenaars en intellectuelen, die op het Tian’anmen-plein demonstreerden voor legio zaken (waaronder een nog grotere openheid naar het Westen),51 met harde hand door het leger werden neergeslagen.52 4.1 Zelfexpressie Tian’anmen 1989 was een intellectuele kater na tien jaar gestage herwaardering van het individu en zelfexpressie. Het betekende het begin van de depolitisering van kunst.53 Kunstenaars zagen zich machteloos

Afb VI

Andrea Cavazzuti, Fang Lijun in zijn atelier, 1992

Cynisch Realist Fang Lijun in zijn atelier in zijn populairste periode. Achter hem het werk Series 2, een weergave van de onkunde van de moderne Chinees zich een houding aan te meten in de contemporaine maalstroom waar hij deel van uitmaakt.

49 Eduardo Welsh, “Boodschap en proces: schoonheid, kennis en weergave in de kunst van de jaren tachtig,” in Tekens aan de Wand: Chinees nieuw realisme en avant-garde in de jaren tachtig en negentig, ed. Cees Hendrikse (et al.) (Rotterdam : NAi Uitgevers, 2008) 14. 50 Dal Lago, 22. 51 NRC columnist en commentator Syb Wynia uit heftige tegenwerpingen naar gespreksleider Paul van Liempt, die in de uitzending van het radioprogramma Aan de slag op BNR Nieuwsradio van 4 juni 2009 de discussie over Tian’anmen inleidt met de bewering dat deze protestanten democratisering nastreefden. Het was een samenkomst van demonstranten die verschillende doelen beoogden, waarvan democratie er geen was, aldus Wynia. 52 Een schijnbare herhaling van zetten, als echo van het eerste Tian’anmen incident op 5 april 1976. Toen richtte het protest zich tegen de autoritaire Bende van Vier (geleid door de vrouw van Mao), naar aanleiding van de dood van gematigd premier Zhou Enlai, die een vreedzame co-existentie met het Westen voorstond. Hierna richtte de kunst zich al op het zwakke individu als de nieuwe martelaar; het vertrapte meisje dat bloemen komt leggen, zoals te zien op het werk The path of truth van Cai Jinggun (1979) (Afb. VII: Cai Jinggun, The path of truth, 1979). 53 Guldemond, 56.


16

en gedesillusioneerd ronddobberen in een non-descript vacuüm, dat niet anders dan met een ambivalente grimas te beantwoorden was. Deze sentimenten kregen vorm onder de noemer Cynisch Realisme, een stroming die precies afbeeldt wat hierboven beschreven staat (Afb. V: Yue Minjun, Garbage hill, 2003). Ironisch genoeg bood deze kater, na een decennium van vingeroefeningen met Westerse vormtaal en techniek, de mogelijkheid een karakteristiek Chinese kwestie artistiek uit te drukken. Het Cynisch Realisme is daarmee de eerste kunststroming die raakt aan de Chinese identiteit—voor zover die bestaat—en het politieke milieu, en markeert het pad van introspectie dat vertrekt uit de ontgoocheling van Tian’anmen 1989. Schilders als Fang Lijun (Afb. VI: Andrea Cavazzuti, Fang Lijun in zijn atelier, 1992) en Yue Minjun, Cynisch Realisten van het eerste uur, schilderden niet uit maatschappelijk engagement of voor een groter goed, maar gaven vorm aan hun persoonlijke zorgen. Ze schilderden niet om een boterham te verdienen, maar deden het voor het wrange plezier van de zelfexpressie. In het begin van de jaren ’90 doet het begrip consumentisme het vasteland van China aan.54 Dit uiterst kapitalistische en individualistische fenomeen resulteert in een volgende kunststroming die exemplarisch is voor de Chinese mentaliteit: Political Pop (Afb. IIX: Wang Guangyi, Great Criticism Series: Pepsi, 1992). De stijl, qua naam en stijl ontleend aan de Amerikaanse 60’er jaren Pop Art, baseert zich op propagandistische beeldtaal uit de Culturele Revolutie, waarbij de verheerlijkte autoriteit niet Mao Zedong betreft, maar de grote Amerikaanse merken als Pepsi en Coca Cola de nieuwe samenleving dicteren. De kritische toon ten opzichte van de Amerikaanse consumptiecultuur wordt niet onder stoelen of banken gestoken, waarbij het traumatische Chinese verleden opgevoerd wordt als een geschiedenisles in onderdrukking. Ook hierin klinkt

Afb VII

Cai Jinggun, The path of truth, 1979 (links)

Een gevallen jonge vrouw, geweld aangedaan door de autoritaire massa, wil een bloem leggen ter nagedachtenis aan Zhou Enlai. De nieuwe held is niet de massa, maar de breekbare dissident.

Afb IIX Wang Guangyi, Great Criticism Series: Pepsi, 1992 (recht)

Een typisch voorbeeld van kritische doch commercieel gevoelige Political Pop, hier een protest tegen de opmars van Pepsi uitbeeldend. Een sterk versimpelde beeldtaal die aansluiting vindt bij propaganda en Pop Art, eveneens maatschappijkritisch.

54 In 1992 houdt Deng Xiaoping een beroemde rede waarin hij pleit voor algemene economische hervormingen en het op grote schaal toelaten van buitenlands kapitaal. Hiermee ontketent Deng de intensieve uitwisseling van westerse invloeden met China. (Guldemond, 55)


17

de oprechte expressie van wasdom naderende Chinese kunst door. 4.2 Identiteitscrises De economische hervormingen en de participatie in de wereldeconomie en een socio-kapitalistisch model dat zich moeilijk laat interpreteren door een natie die decennialang een intolerantie ideologie heeft moeten volgen, leidend tot manische uitspattingen van het Chinese volk, waarvan de commodity fetish er één is.55 Zo mondt de onzelfzuchtige zelfexpressie, voortkomend uit een zich richting individuele vrijheid ontwikkelend zelfbeeld, dankzij de verlokkingen van het zo lang onbereikbaar gebleven kapitalisme uit in een denderende kunstindustrie. Het uit introspectie geboren Cynisch Realisme en het maatschappijkritisch en zelfbewuste Afb IX Wang Jin, Ice: Central China 1996, 1996 Political Pop verworden tot handelswaar dat uitermate De massa doet zich tegoed aan de ijsmuur die een fortuin aan commodities herbergt. Wang Jin demonstreert hiermee populair blijkt in overzeese gebieden, welke in de zich de ontwrichte Chinese mentaliteit. oprichtende slapende reus China een onontgonnen kunstgrond zien.56 Het westerse kapitalisme maakt zich meester van de Chinees, gedemonstreerd door kunstenaar Wang Jin met zijn performancewerk Ice: Central China 1996 (Afb. IX: Wang Jin, Ice: Central China 1996, 1996). Wang bouwde een muur van ijs in het centrum van de stad Zhengzhou, waarin aantrekkelijke spulletjes, commodities, vastgevroren zaten. Binnen korte tijd had het publiek de muur geplunderd en vernield.57

Afb X

Xu Bing, A book from the sky, 1987-1991

Het vierdelige boekwerk van Xu Bing beschrijft niets: fictionele karakters illustreren de semantische verarming die het resultaat is van het socio-kapitalistische model dat Deng Xiaoping voorstond.

Los van de noodzakelijkheid waar ingrijpende stedelijke hervorming normaliter mee gepaard gaan, hanteert China het devies “nieuw is beter” enkel om te schermen met vooruitstrevendheid, maar dit is in de meeste gevallen een leeg begrip. Er is een periode van semantische verarming aangebroken sinds China zich plotsklaps geconfronteerd zag met de diversiteit van de Europese avant-garde. Vijftig jaar artistieke

55 Norman Bryson, “The post-ideological avant-garde,” in Inside out: New Chinese art, ed. Gao Minglu (New York, 1998) 55. 56 Van der Zijpp, 28. 57 Gao Minglu, “From elite to small man, the many faces of a transitional avant-garde in mainland China,” in Inside out: New Chinese art, ed. Gao Minglu (New York, 1998) 164.


18

ontwikkelingen inhalen heeft stretchmarks achtergelaten in de Chinese leefwereld, leemten die gevoegd worden met westerse specie, maar die in ideologie ernstig uit de toon vallen naast het traditionele Chinese model. Dit verlies van betekenis en willekeurig knip-en-plakwerk in het traditionele discours heeft kunstenaar Xu Bing geïnspireerd tot het ontwerpen van “A book from the sky” (Afb. X: Xu Bing, A book from the sky, 19871991), een lijvig, zelf geschreven met handgesneden letters gedrukt boekwerk in vier delen dat nergens over gaat: alle 4000 karakters zijn door Xu zelf ontworpen. Dit symboliseert de desintegratie van de vertrouwde homogeniteit in de Chinese leefwereld en het verlies van de connectie met de eigen omgeving. De atomisering die hier het gevolg van is, het uiteenvallen van de gemeenschap, leidt tot extreem individualisme.58 De iconen van kosmopolitisme die het Westen heeft geïntroduceerd drijft de mensen uit elkaar, gemeenschapsdenken is gereduceerd tot een schaduw van wat de Chinese natie zo groot heeft gemaakt. Want hoewel Mao Zedong veel heeft beschadigd, heeft hij ook het Chinese volk tot de eenheid gesmeed waar het zijn economische kracht uit put. 4.3 Industrialisatie We hebben 2 cruciale scharnierpunten in de recente Chinese kunstgeschiedenis beschreven: de protesten op Tian’anmen, die een overgang van een in veel aspecten westers geörienteerde kunstopvatting naar een introspectieve variant markeert, en de opkomst van de kapitalistische kunstmarkt als gevolg van de door Deng Xiaoping ontworpen economische hervormingspolitiek, dat de westelijke koers herstelt. Het Chinese zelfbeeld, dat oorspronkelijk de bron moet zijn van expressie, heeft zich allereerst sterk ontwikkeld door de

Afb XI Liu Jianhua, Yiwu Survey, 2006

Een werk dat China typeert als producent van goedkope rommel, terloops de nieuwe industrie van China illustrerend: kunst. Geen goedkope kunst, maar ernstig overgewaardeerd.

betrekkelijke persoonlijke vrijheid in een turbulent politiek klimaat. Vervolgens is het onder invloed van de vrije markt teruggevallen in een industrie, waarin de populairste kunstenaars, kapitalistische ondernemers, 58 Bryson, 55-56.


19

zich verlagen tot leveranciers van gevraagde goederen (Afb. XI: Liu Jianhua, Yiwu Survey, 2006). Daarbij schitteren politieke idealen door afwezigheid, een symptoom van de generatie van na de Culturele Revolutie, die in engagement sterk afsteekt tegen haar voorganger.59 Deze politieke vermoeidheid was het gevolg van de opkomst van het sociaal-kapitalisme, sinds 1988.60 In twee bedrijven leidt de Chinese kunst zich terug naar de hardnekkige Chinese volksaard: dienaar van de autoriteit, die verschoven is van cultureel despoot Mao naar de culturele laagvlakten van de internationale kunstmarkt. Ideële zelfexpressie past niet in dat plaatje, er wordt slechts voortgeborduurd op succesformules. “Kunst is slechts een strategie om rijk en beroemd te worden.”61 “Het nationale culturele landschap is vol geestdodend vermaak en oppervlakkig publiek vertoon van intellectualiteit. Dit is een periode van ingrijpende veranderingen waarvan de vorm wordt bepaald door alomvattend consumentisme, een totalitaire staat en een zich voortdurend vernieuwend marxisme dat totaal is overgeleverd aan constante en openlijke herinterpretaties van het Chinees socialisme en daarmee van de staat. [...] Een staat die economisch en politiek sterker is, heeft geleerd dissidente en afwijkende meningen op rationele, vakkundige en subtiele wijze te integreren.”62 Oprechte artistieke expressie gaat teloor, waarmee de moderne Chinese kunstenaars pionnen van een onvermurwbare autoriteit worden.63 4.4 Institutionalisering Het zelfbeeld van de Chinese kunstenaar is onderhevig geworden aan de vraag naar de expressie, in plaats van andersom. De verborgen waarheid onder de Chinese avant-garde modelleert kunstenaars naar haar goesting. De kunstmarkt manipuleert haar eigen waar, alles ten bate van het kapitalisme, in een vreemd sociokapitalistisch evenwicht met conservatief China. De individuele vrijheid is slechts een gevoel dat door de staat wordt gecultiveerd, aldus kunstenaar en cultuurcriticus Chen Danqing.64 Eminent avantgardist Ai Weiwei bevestigt dit. Hij werd als adviseur aangesteld bij de bouw van het prestigieuze Nationale Stadion van Beijing, beter bekend als het Vogelnest. Achteraf boycot Ai de Spelen en verklaart hij bijzonder te zijn misnoegd door de hele ‘schijnvertoning’. Zijn functie heeft slechts symbolische betekenis gehad, als vereniging van kunst en 59 Kunstenaars Ai Weiwei en Feng Boyi maken deel uit van deze oudere generatie, die zich actief verzet tegen de “culturele vulgarisering en elk compromis met ‘machtssystemen’ afwijst”. (Carol Yinghua Lu, “De Chinese ervaring,” in New world order, hedendaagse installatiekunst en fotografie uit China, ed. Mark Wilson (et al.) (Rotterdam: NAi Uitgevers, 2008) 15.) Gezamenlijk waren zij curator over de expositie “Fuck Off”, onderdeel van de derde Biënnale van Shanghai (2000), waarin zij hun ambstgenoten willen waarschuwen voor de institutionalisering van de Chinese kunst, als gevolg van de soepelere opstelling van de overheid. 60 Gao Minglu, 151. 61 Aldus Wang Guangyi, die zich in 1988 afscheidde van de heersende kunstopvattingen. Gao Minglu, 151. 62 Yinghua Lu, 18. 63 De wisselwerking tussen de staat en de kunstwereld van China is tevens het onderwerp van het artikel Implementing and Avoiding, Control: Contemporary Art and the Chinese State van Taru Salmenkari (China: An International Journal, Volume 2, Number 2, September 2004, 235-261). Kunst, zo stelt zij, creëert ook nieuwe ruimte in het publiek domein, mits het onofficiële kunst betreft. Voor de overige, marktgevoelige kunst geldt een groot risico tot institutionalisering. 64 Yinghua Lu, 18.


20

stad in de publieke ruimte, een signaal naar het Westen.65 Dat gevoel is blijkbaar wederzijds, want Ai werd door de autoriteiten recentelijk de virtuele mond gesnoerd door zijn weblog uit de lucht te halen.66 Het hermeneutisch perspectief dwingt na te denken over de anti-institutionalistische polemieken als Carol Yinghua Lu’s ‘De Chinese ervaring’. Staat dit in het licht van socio-kapitalistische onvrede, waarvan Yinghua Lu zelf duidelijk een exponent is, niet juist de hermeneutiek voor? We begrijpen de Chinese kunstwereld beter als we ons niet laten overreden door de opvattingen van één schrijver, maar door onszelf te positioneren binnen een contingent van schrijvers en onafhankelijk onze eigen vooroordelen te volgen.67 Wat we daar uiteindelijk uit leren heeft meer te maken met ons eigen perspectief dan met dat van de Chinese kunstenaar, die de volgorde van en wisselwerking tussen zelfbeeld en expressie weinig zorgen baart, zo lang hij financiële zekerheid heeft. De wijze van expressie is afhankelijk van de context van de kunstenaar. Dat heeft echter weinig meer met zelfbeeld te maken, eerder lijkt hier sprake van een internalisatie van het westers perspectief in de Chinese leefwereld, uit commercieel oogpunt. Chinese kunstenaars komen tegemoet aan de westerse belangstelling door hun kunstfilosofieën op websites uiteen te zetten, met verwijzingen naar het belang van kunst, individuele expressie en de zoektocht naar een plaats en identiteit in de (Chinese) samenleving.68 Chinese avant-garde gaat over geld. In de woorden van Deng Xiaoping: “to get rich is glorious!”69 De naderende ideologische droogte zal uiteindelijk een nieuwe stroming initiëren, maar ook dat betreft slechts een herhaling van zetten, een navertelling van het hermeneutische circulaire narratief waarbinnen alles slechts repetitief betekenis kan krijgen. De, zo meent men, onterechte overwaardering70 voor Chinese moderne kunst, die recentelijk ten val is gekomen door onder andere de economische crisis,71 zal de Chinese kunstenaar uiteindelijk dwingen diepere lagen in de Chinese maatschappij aan te boren.72 Dat voorspelt geen nieuwe verdieping, maar illustreert de rondgang van de hermeneutische cirkel.

65 http://shanghaiist.com/2007/08/18/ai_weiwei_hates.php (geraadpleegd 23 juni 2009).. Zie ook Ai Weiwei en Feng Boyi’s protest tegen de institutionalisering van kunst, noot 14. 66 http://chinadigitaltimes.net/2009/05/ai-weiweis-blog-closed/. Geraadpleegd 22 juni 2009. 67 Van Gerwen, 158-159. 68 Yue Minjun, één van de vaders van het Cynisch Realisme wiens werk honderden duizenden dollars per doek oplevert (David Ebony, Art in America, May 2006, Vol. 94 Issue 5, 45), schrijft op zijn website over zijn persoonlijke artistieke overwegingen. (http://www.yueminjun.com/en/biography/index.html, geraadpleegd 22 juni 2009) Koren op de molen van de wereldkunsthandel. 69 Aldus prees Deng het socio-kapitalisme aan, in zijn onwaarschijnlijke speech in 1984. Guldemond, 55. 70 ‘Over hyped, over priced and over here: is there just too much contemporary Chinese art about? Apparently not.’ “More Chinese Art,” in Art Monthly, November 2008 (321) 15. 71 De geldbedragen die neergeteld worden voor Chinese moderne kunst zijn tot voorkort buitenproportioneel hoog geweest. Orientalmuse.com, Is Ink painting next hope for Chicona? April 26th, 2009 (http://orientalmuse.com/?p=138) Geraadpleegd 21 juni 2009. 72 Karen Smith, “[email protected],” in The real thing: contemporary art from China, ed. Simon Groom (et al) (Londen: Tate, 2007) 22.


21

5. Integratie 5.1 Integratief schema van mechanismen in filosofie, kunst en sociale geografie Met nevenstaand schema (Afb. XII) kunnen we ten slotte twintig jaar discursieve dynamiek samenvatten. Het is de neerslag van de routebeschrijving van het interactorele zelf, ingevuld met de inzichten in de fysieke en expressieve ruimte van de Chinees. Dat doet uiteraard slechts in zeer beperkte mate recht aan de Chinese leefwereld. We kunnen slechts de trendlijn aangeven waarlangs de Chinese leefwereld zich tot op heden heeft ontwikkeld, en dit kaderen in de hermeneutische methode. Hierbij schuiven we in dit schema de drie disciplines in elkaar die hun licht hebben laten schijnen over de Chinese leefwereld. Magenta Afb. XII Integratief schema van mechanismen in filosofie, kunst en sociale geografie. staat voor het filosofisch-theoretische kader dat het individu aanstuurt tot het praktische handelen, dat weergegeven wordt in cyaan en geel, dat respectievelijk staat voor kunsthistorische en sociaalgeografische aspecten van het discours. Ook de belangrijke invloed van het Westen is niet vergeten. 5.1.1 Tian’anmen en het Westen

Chronologisch, te beginnen bij Tian’anmen, signaleren we een interactie met het Westen dat een zeker Zelf heeft geconstitueerd, door de wisselwerking tussen handelingsprogramma’s en handelingen. Dit Zelf krijgt, onder het bewind van Deng Xiaoping, de gelegenheid tot ontplooiing, waarbij een Zelfbeeld gevormd wordt (zoals het dat ook al deed onder Mao, maar daarbij werd de volgende stap overgeslagen), dat zich uitdrukt via Expressie. Dit manifesteert zich in de door Tian’anmen 1989 geïnitieerde kunststromingen als het Cynisch Realisme. Het reeds bestaande en door Deng Xiaoping aangemoedigde contact met het Westen leidt tot een uitwisseling van deze expressie, die zich aan het Westen openbaart als het Imago van de Chinese moderne kunst. Aan de negatieve kant van de medaille hebben we de interactie met handelingsprogramma’s van de pluriformiteit van het straatbeeld – een factor die de individu in een verward isolement dwong – op een heel directe wijze gesymboliseerd gezien in Xu Bings “A book from the sky”, waarin 4000 fictionele karakters de desintegratie van de vertrouwde homogene leefwereld symboliseren. Het kapitalistische systeem waaruit het Westen is opgetrokken, ziet onmiddellijk de mogelijkheid dit Imago om te zetten in handelswaar, waarop het Chinese zelf reageert door het kapitalisme de implementeren in het Zelfbeeld en de Expressie, resulterend in de Political Pop (daarbij niet zozeer zich bekommerend om Focus op China Dynamiek in identiteitsvorming

22

het Imago, maar deze stap wordt onafwendbaar toch genomen door de Westerse perceptie en receptie van de Chinese kunst). De thematiek van Political Pop voert terug op het traditionele nationale Zelfbeeld (zoals gestimuleerd in Maoïstische propaganda) én de Westerse consumptiecultuur. We zijn reeds voor de tweede maal teruggekeerd bij het Westen, in dit schema, waarop het Westen de Political Pop, net als het Cynisch Realisme, omarmt als Imago van het moderniserende China. Het Westen maakt gebruik van de openingen in het Chinese systeem en weet handig in te spelen op de economische nood en de commercieel interessante producten van verse, onbedorven kunstgronden. Hiermee doet het die aanname onherroepelijk teniet en vervuilt het Westers kapitalistisch systeem de oprechte Chinese zelfexpressie door de mogelijkheid tot individueel financieel gewin te introduceren. Dit verandert de constellatie van handelingsprogramma’s en logischerwijs dus ook het Zelf, dat vervolgens de voor artistieke activiteiten essentiële stap naar reflectie en het bijstellen van het Zelfbeeld overslaat, direct naar Expressie. Hierbij wordt voornamelijk gereageerd op de bevestiging vanuit Westerse hoek en speelt het creatieve Zelf een ondergeschikte rol aan het economische Zelf. 5.1.2 Kapitalisering van het zelfbeeld

Bij de volgende interactie met het Westen vindt er een omgekeerde beweging plaats en incorporeert het Chinese Zelf niet meer de bevestiging van het eigen Imago, maar het Imago van het Westen. In de ontwikkeling van het socio-kapitalistische China streeft het Zelf naar identificatie met het progressieve Westen. In de fysieke Chinese leefwereld wordt het private bezit van anderen steeds belangrijker; private actoren bepalen de regels in ogenschijnlijk publieke ruimten en de drang van de economische elite zich te tonen bepaalt het straatbeeld van de Chinese stad door een wegvagen van historische referenties, waarin er totaal geen rekening meer wordt gehouden met de bestaande ruimtelijke context. De nieuwe ruimte leidt tot een verplichting tot actualisatie van deze vrijheid: de Chinees krijgt meer autonomie, maar wordt ook beklemd door de verantwoordelijkheden die vrijheid met zich meebrengt, waar hij misschien zelfs niet aan kan beantwoorden.Er zijn inmiddels drie stappen genomen in de interactiecyclus die China hebben doen besluiten het Westers imago over te nemen om progressie uit te stralen. Eens te meer wordt de constellatie van handelingsprogramma’s aangepast en ontstaat het aangescherpte Zelf en Zelfbeeld, dat nu streeft naar de implementatie van de kapitalistische verstedelijking in het Chinese landschap. Dat vindt uitdrukking (Expressie) in projecten die de Chinese openbare inrichting sterk beïnvloeden. Naar Westers voorbeeld gaan de Chinese steden de lucht in, waarbij Beijing en Shanghai een voorbeeldfunctie innemen voor de rest van het land. Steden waar een gemiddelde Europeaan nog nooit van heeft gehoord groeien uit tot metropolen waar de socialistische gemeenschapszin een stille dood sterft. 5.1.3 Invloed op het zelf

Door deze sterk veranderde inrichting van het publieke domein vinden er wederom wijzigingen en aanpassingen plaats in de handelingsprogramma’s, en dit heeft een sterke invloed op het Zelf, en hoe het zich verhoudt tot andere Zelven in hetzelfde systeem. Deze ontwikkeling van het Zelf komt hier, vanuit het socialistisch sterk beperkte individu via het, door kapitalisme en progressie gemotiveerde, scheppende Zelf Focus op China Dynamiek in identiteitsvorming

23

(oprecht of met winstoogmerk), naar het begin van de beweging: terug bij het ondergeschikte individu. Dit keer niet onder een vleselijke dictator, maar onder het mom (of het juk) van vooruitgang en verwestersing. Het effect dat deze nieuwe (en sterk contrasterende) ideologie heeft, is als een vervreemdende zweem van progressief idealisme dat elk raakvlak met traditionele opvattingen lijkt te missen. Dit leidt tot vervreemding in de openbare ruimte, urbaan kluizenaarschap door atomisering van sociale cohesie en verlies van focale praktijken. Hybride burendemocratieën gaan teloor door anonieme privacy in naamloze woontorens. Steden zijn niet langer verzamelplaatsen van mensen (met of zonder dictator), zoals ze oorspronkelijk fungeerden, maar showrooms vol kopieën van westers kapitalistisch snoepgoed waar tussendoor de mens zich een plaats moet zien te verwerven. Als laatste hermeneutische beweging, terug naar het geheel, kunnen we de motor achter veel van deze ontwikkelingen, het socio-kapitalistische model, zich nog op een wel heel wrange manier zien uiten in het performancewerk Ice: Central China. Hier moeten we het cyclische karakter van het schema een halt toeroepen omwille van de leesbaarheid. Ironisch genoeg heeft het communistische regime van Mao Zedong misschien wel juist de weg geplaveid voor precies dat wat Karl Marx zo verachtte aan het kapitalisme: alles verwordt tot handelswaar, commodity, wat de mens zal doen vervreemden van alles wat eigen aan hem is. 5.2 Nabeschouwing en prognose Door de financiële crisis en de instorting van de kunstmarkt en interesse voor de Chinese avant-garde vindt er een (vooralsnog) laatste beweging plaats naar het Zelf, waarbij handelingsprogramma’s, als instantie van het Zelf en het Handelen, nogmaals worden herzien en er, middels introspectie en reflectie, en vernieuwd Zelfbeeld ontstaat van waaruit het nieuw Imago of het nieuwe, onafhankelijkere Zelf moet ontstaan dat zich los moet zien te krijgen van de spiegeling aan het Westen, wil het effectief kunnen interacteren in zijn eigen wereld. Het blijven simuleren van wat overzeese gebieden aanleveren leidt tot ideologische droogte die tot semantische leegte en verlies van het Zelf leidt. Hopelijk kunnen we nu spreken van een beter begrip van de Chinese leefwereld, die, hoewel die ver van ons af staat, toch een exponent lijkt te zijn van de onstilbare Westerse kolonisatie- en annexatiehonger. China probeert een afspiegeling te zijn van ons, maar zien wij onszelf terug? Kunnen we nu door de ogen van ander zien wat ons zo hetzelfde maakt? Wat van onze identiteit zelf hebben we hier beschreven – welke leegtes bestaan er in onszelf? Hierop is net zo min een eenduidig antwoord als op de vraag naar de leefwereld van de Chinees, maar misschien is er hoop de hermeneutische beweging weer terug naar onszelf te kunnen maken, en onderweg meer te hebben geleerd over wie wij zelf zijn.


24

Literatuur Bian,Y.J., J.R. Logan, H. Lu. “Danwei: The Changing Chinese Workplace in Historical and Comparative Perspective”. Work units and housing reform in two Chinese cities, ed. X. Lü and E. J. Perry. (Armonk, NY: M. E. Sharpe) 223-250. Bryson, Norman. “The post-ideological avantgarde.” In Inside out: new Chinese art,

Du, Huang. “De implosie van de Chinese stadsontwikkeling,” in China contemporary: architectuur, kunst, beeldcultuur, edited by Els Brinkman (et al.) (Rotterdam : NAi Uitgevers, 2006), 70-77. Fan, J. “The scientific foundation of major function oriented zoning in China”, Acta geographica Sinica, 62:4 (2007), 339-350. Fraser, D. “Inventing oasis: luxury housing

tekstredactie door Gao Minglu, 51-58. New

advertisements and reconfiguring domestic

York: San Francisco museum of modern art

space in Shanghai.” In The Consumer

and Asia society galleries, 1998.

Revolution in Urban China, edited by D. Davis,

Currier, Carrie Liu. “Investing in the future: The one child policy and reform.” Journal of Women, Politics & Policy, 29:3 (2008) 365-393. Cuthbert, A. R. “The right to the city, Surveillance, private interest and the public domain in Hong Kong.” Cities 12:5 (1995): 293-310. Dal Lago, Francesca. “De stem van ‘overbodige mensen’: beeldende kunst in China aan het begin van de jaren negentig,” in Tekens aan de Wand: Chinees nieuw realisme en avant-garde in de jaren tachtig en negentig, tekstredactie

25-53. Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 2000. Frissen,Valerie en Jos de Mul. ”Under Construction. Persoonlijke en culturele identiteit in het multimediatijdperk.” Infodrome, 2000. Gadamer, Hans-Georg. Truth and Method, 2e herziene editie.Vertaling Joel Weinsheimer en Donald G. Marshall. Londen: Sheed & Ward, 1993. Gao Minglu. “From elite to small man: the

door Cees Hendrikse (et al.) 21-33.

many faces of a transitional avant-garde in

Rotterdam : NAi Uitgevers, 2008.

mainland China.” In Inside out: new Chinese

Dilthey, Wilhelm. Der Aufbau der geschichtlichen Welt in den Geisteswissenschaften. Frankfurt am Main: Frankfurt University Press, 1970. http://www.zeno.org/Philosophie/M/ Dilthey,+Wilhelm/Der+Aufbau+der+geschic htlichen+Welt+in+den+Geisteswissenschafte n/II.+Die+Verschiedenheit+des+Aufbaus+in+ den+Naturwissenschaften+und+den+Geistes

art, tekstredactie door Gao Minglu, 149-166. New York: San Francisco museum of modern art and Asia society galleries, 1998. Gerwen, Rob van. Kennis in schoonheid. Amsterdam: Boom, 1992. Goodman, David S. G. Deng Xiaoping and the Chinese Revolution. London: Routledge, 1994.

wissenschaften.


25

Groom, Simon. “The real thing.” In The real thing: contemporary art from China, tekstredactie door Simon Groom, Karen Smith en Xu Zhen, 8-15. Londen: Tate, 2007. Guldemond, Jaap. “Nieuwe urbane realiteit.” In China contemporary: architectuur, kunst, beeldcultuur, tekstredactie door Els Brinkman (et al.), 52-69. Rotterdam: NAi Uitgevers, 2006. Habermas, Jürgen. “From Kant’s ‘Ideas’ of Pure Reason to the ‘Idealizing’ Presuppositions of Communicative Action: Reflections on the Detranscendentalized ‘Use of Reason’.” in Pluralism and the Pragmatic Turn:The Transformation of Critical Theory: Essays in Honor of Thomas McCarthy, redactie William

Introduction, 2e edition. Londen: Routeledge, 2009. Mul, Jos de. “Filosofie in Cyberspace.” In Filosofie in Cyberspace: Reflecties op de Informatie- en Communicatietechnologie. Redactie Jos de Mul, 29-39. Kampen: Uitgeverij Klement, 2002. Nathan, Andrew J. “The Tiananmen Papers” (January/February 2001). http://www. foreignaffairs.org/20010101faessay4257-p0/ andrew-j-nathan/the-tiananmen-papers.html. Pinxteren, Garrie van. “Vrijheid en ongelijkheid.” In China contemporary: architectuur, kunst, beeldcultuur, tekstredactie door Els Brinkman (et al.), 9-22. Rotterdam: NAi Uitgevers, 2006. Pow, Choon-Piew. “Constructing a new private

Rehg en James Bohman, vert. Barbara Fultner,

order: gated communities and the

11-40. Cambridge, Mass.: MIT Press, 2001.

privatization of urban life in post-reform

Heidegger Martin. Being and Time.Vertaling John Macquarrie en Edward Robinson. San Fransisco: Harper & Row, 1962. Holborn, Hajo. “Wilhelm Dilthey and the Critique of Historical Reason.” Journal of the History of Ideas 11, no. 1 (1950): 93-118. Huang Du. “De implosie van de Chinese stadsontwikkeling.” In China contemporary: architectuur, kunst, beeldcultuur, tekstredactie

Shanghai,” Social & Cultural Geography 8:6 (2007): 813-833. Repko, Allen F. Interdisciplinary Research: Process and Theory. Los Angeles: Sage, 2008. Riis, Soren. “The symmetry between bruno latour and martin heidegger: The technique of turning a police officer into a speed bump.” Social Studies of Science 38 (2008): 285-301. Ryle, Gilbert. “Descartes’ Myth.” in The Concept of

door Els Brinkman (et al.), 70-77. Rotterdam:

Mind, 11-24. Watford: William Brendon & Son

NAi Uitgevers, 2006.

Ltd., 1951.

Khong, Lynette. “Actants and enframing: Heidegger

Safra, J. (Ed.), “Tiananmen Square,” in New

and Latour on technology.” Studies in History

Encyclopædia Britannica (15th ed., Chicago:Vol.

and Philosophy of Science Part A 34 (2003):

11). Encyclopædia Britannica INC. p. 752.

693-704. Lister, Martin, Jon Dovey, Seth Giddings, Iain

Scheck, Frank Rainer. Chinesische Malerei seit der Kulturrevolution. Keulen: DuMont, 1975.

Grant en Kieran Kelly. New Media: A Critical


26

Schleiermacher, Friedrich. Hermeneutics and Criticism and Other Writing. Vertaling Andrew Bowie. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. Smith, Karen. “[email protected].” In The real thing: contemporary art from China, tekstredactie door Simon Groom, Karen Smith en Xu Zhen, 16-23. Londen: Tate, 2007. Taylor, Charles. “Atomism.” In Philosophical Papers,

Cees Hendrikse (et al.) 11-19. Rotterdam : NAi Uitgevers, 2008. Wittgenstein, Ludwig. Philosophical Investigations/ Philosophische Untersuchungen. Vertaling G. E. M. Anscombe. Oxford: Blackwell Publishers, 1953. Yinghua Lu, Carol, “De Chinese ervaring” in New world order, hedendaagse installatiekunst en fotografie uit China, tekstredactie door Mark

187-210. Cambridge: Cambridge University

Wilson (et al.), 11-21. Rotterdam: NAi

Press, 1995.

Uitgevers, 2008.

Taylor, Charles. “The Dialogical Self.” in The

Zijpp, Sue-an van der, “New world order?” in

Interpretive Turn: Philosophy, Science, Culture,

New world order, hedendaagse installatiekunst

redactie James F. Bohman en David R. Hiley,

en fotografie uit China, tekstredactie door

304-14. Ithaca: Cornell University Press,

Mark Wilson (et al.), 23-35. Rotterdam: NAi

1991.

Uitgevers, 2008.

Tijmes, Pieter. “Albert Borgmann: Technologie en het karakter van het hedendaags bestaan.” In Achterhuis, Hans et. al., Van Stoommachine tot Cyborg, 116-138. Amsterdam: Uitgeverij Ambo, 1997. Vlassenrood, Linda. “Nieuwe visies op verandering,” in China contemporary: architectuur, kunst, beeldcultuur, edited by Els Brinkman (et al.) (Rotterdam : NAi Uitgevers, 2006), 27-45. Vroom, Hendrik M. A Spectrum of Worldviews: an introduction to Philosophy of Religion in a Pluralistic World. Amsterdam: Editions Rodopi, 2006. Welsh, Eduardo. “Boodschap en proces: schoonheid, kennis en weergave in de kunst van de jaren tachtig,” in Tekens aan de Wand: Chinees nieuw realisme en avant-garde in de jaren tachtig en negentig, tekstredactie door


27

Bjorn de Leeuw. Inhoud

Recommend Documents