BINNENVELD. Beheerplan Natura 2000

BINNENVELD

Beheerplan Natura 2000 WERKDOCUMENT

Arnhem, 5 december 2012

Pagina 1 van 120

COLOFON

Dit is een uitgave van Dienst Landelijk Gebied Opdrachtnemer:

Dienst Landelijk Gebied Vestiging Regio Oost Rosendaalsestraat 64 Postbus 9079 6800 ED Arnhem Telefoonnummer 026-378 1 200 Faxnummer 026-3781250 www.dienstlandelijkgebied.nl

Bevoegd gezag

Ministerie van Economische Zaken Provincie Utrecht Provincie Gelderland

Projectteam:

Jeroen Kusters (DLG) Harry Boersma (DLG) Geert Kooijman (SBB) Harry Huijskes (DLG)

Met medewerking van:

Josha van der Beek (DLG) Ronald Broekhuizen (DLG) Edwin van der Heijden (Altenburg & Wymenga) Jasper van Belle (Altenburg & Wymenga) Henry Potman (KplusV) Joris Ernst (DLG) Toine Tunnissen (DLG)

Status: Versie/inboeknummer: Collegiale toets: Review communicatie: Vrijgave:

werkdocument 5 december 12

INTERN

In opdracht van Ministerie van EZ, Programmadirectie Natura 2000; Programmateam Beheerplannen

Pagina 2 van 120

INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING........................................................................................................................................... 4 1 INLEIDING ............................................................................................................................................... 4 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7

WAT IS NATURA 2000? .......................................................................................................................4 DOEL, FUNCTIE EN INHOUD VAN HET BEHEERPLAN .........................................................................................4 BALANS TUSSEN BELEVEN, GEBRUIKEN EN BESCHERMEN..................................................................................5 DE AANWIJZING VAN HET GEBIED ............................................................................................................5 INSPRAAK EN VASTSTELLINGPROCEDURE ....................................................................................................6 DE UITVOERING VAN HET BEHEERPLAN ......................................................................................................7 LEESWIJZER .....................................................................................................................................8

2 GEBIEDSBESCHRIJVING EN INSTANDHOUDINGSDOELSTELLINGEN ....................................................... 10 2.1 2.2 2.3 2.4

GEBIEDSBESCHRIJVING NATURA 2000-GEBIED BINNENVELD ......................................................................... 10 KERNOPGAVE EN SENSE OF URGENCIES ................................................................................................... 11 INSTANDHOUDINGSDOELSTELLINGEN ...................................................................................................... 13 ECOLOGISCHE VEREISTEN VAN INSTANDHOUDINGSDOELSTELLINGEN ................................................................. 15

3 LANDSCHAPECOLOGISCHE SYSTEEMANALYSE........................................................................................ 20 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8

INLEIDING ..................................................................................................................................... 20 ABIOTIEK....................................................................................................................................... 20 BIOTIEK ........................................................................................................................................ 37 MENSELIJKE INVLOEDEN ..................................................................................................................... 43 BEOORDELING VAN DE STAAT VAN INSTANDHOUDING. .................................................................................. 47 SLEUTELFACTOREN ........................................................................................................................... 49 KNELPUNTEN VOOR DE INSTANDHOUDINGDOELEN IN DE HUIDIGE SITUATIE ......................................................... 51 KENNISLACUNES .............................................................................................................................. 53

4

BESTAAND GEBRUIK ......................................................................................................................... 55

5

UITWERKING INSTANDHOUDINGSDOELSTELLINGEN ....................................................................... 59 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6

6

DOELSTELLINGEN ............................................................................................................................. 59 BESCHOUWDE FACTOREN .................................................................................................................... 59 LANDSCHAPSECOLOGISCHE POSITIE HABITATTYPEN ..................................................................................... 60 POTENTIEEL GESCHIKT AREAAL IN DE BENNEKOMSE MEENT ............................................................................ 60 POTENTIEEL GESCHIKT AREAAL IN DE HEL EN DE BLAUWE HEL ........................................................................ 62 CONCLUSIE .................................................................................................................................... 63

PAS GEBIEDSANALYSE ...................................................................................................................... 65 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 6.9 6.10

INLEIDING, DOEL EN PROBLEEMSTELLING. ................................................................................................ 65 OVERZICHT STIKSTOFPROBLEMATIEK NAV AERIUS ANALYSE. .......................................................................... 66 ANALYSE PER HABITATTYPE. ................................................................................................................ 67 ANALYSE PER SOORT. ........................................................................................................................ 76 BEPALING HERSTELSTRATEGIE EN MAATREGELPAKKETTEN PER HABITATTYPE. ....................................................... 77 BEPALING HERSTELSTRATEGIE EN MAATREGELPAKKETTEN PER SOORT. .............................................................. 77 RELEVANTIE VAN UITWERKING VOOR ANDERE HABITATTYPEN EN NATUURWAARDEN. ............................................... 77 SYNTHESE: DEFINITIEVE SET VAN MAATREGELEN. ....................................................................................... 78 BEOORDELING EFFECTIVITEIT. .............................................................................................................. 82 KWALITEITSBORGING. ....................................................................................................................... 92

7 MAATREGELEN, KOSTEN EN DEKKING .................................................................................................... 94 7.1 7.2

AANVULLENDE, NIET PAS-MAATREGELEN ................................................................................................. 94 MAATREGELENTABEL.......................................................................................................................... 94

8 KADER VOOR VERGUNNINGVERLENING ................................................................................................. 96 8.1 8.2 8.3

WANNEER GELDT DE VERGUNNINGPLICHT? ............................................................................................... 96 DEPOSITIE VAN STIKSTOF ................................................................................................................... 99 TOETSINGSKADER PER SECTOR ........................................................................................................... 100

9 SOCIAAL ECONOMISCHE ASPECTEN ..................................................................................................... 101 10 UITVOERING EN MONITORING ........................................................................................................... 103 10.1 10.2 11

UITVOERING ............................................................................................................................. 103 MONITORING ............................................................................................................................ 103 BIJLAGEN.................................................................................................................................... 106

LITERATUUR............................................................................................................................................ 107 VERKLARENDE WOORDENLIJST............................................................................................................... 113

Pagina 3 van 120

SAMENVATTING PM: vij het definitief maken van het beheerplan zal een samenvatting worden opgenomen. Nu wordt verwezen naar de losse kaders aan het einde van elk hoofdstuk met een samenvatting hiervan.

1 INLEIDING 1.1

Wat is Natura 2000?

De lidstaten van de Europese Unie hebben afgesproken om de achteruitgang van de biodiversiteit te stoppen. Belangrijke instrumenten om dit doel te realiseren, zijn de Europese Vogelrichtlijn en Europese Habitatrichtlijn (Richtlijn 79/409/EEG en Richtlijn 92/33/EEG). In deze richtlijnen is bepaald dat er een netwerk gerealiseerd moet worden van natuurgebieden van Europees belang: Natura 2000. Dit netwerk heeft als hoofddoelstelling het waarborgen van de biodiversiteit in Europa. De lidstaten wijzen daarvoor natuurgebieden aan voor de meest kwetsbare soorten en habitattypen: de Natura 2000-gebieden. Dit zijn gebieden die belangrijk zijn om het duurzame voortbestaan van de meest bedreigde soorten en habitattypen te verzekeren. Het behoud en ontwikkelen van de natuurwaarden in de Natura 2000-gebieden leidt niet alleen tot kwaliteitsverbetering van deze natuurwaarden ter plekke. Het biedt soorten ook de mogelijkheid om zich te verspreiden naar andere gebieden, waardoor de biodiversiteit bevorderd wordt. Nederland draagt met 162 gebieden bij aan het realiseren van het Natura 2000-netwerk. Het Nederlandse Natura 2000-netwerk heeft een totale omvang van circa één miljoen hectare, waarvan tweederde open water (inclusief de kustwateren), de rest is land. Een aantal gebieden is aangewezen onder de Habitatrichtlijn óf de Vogelrichtlijn, maar een flink aantal gebieden valt deels onder beide richtlijnen. Het Natura 2000-gebied Binnenveld is aangewezen als Habitatrichtlijngebied en als Natura 2000-gebied (Natura 2000). De gebiedsgerichte bepalingen vanuit de Habitatrichtlijn en Vogelrichtlijn zijn in Nederland vanaf 1 oktober 2005 verwerkt in de Natuurbeschermingswet 1998 en sindsdien is de wettelijke bescherming van de Natura 2000-gebieden geregeld in deze wet. De Natuurbeschermingswet 1998 vereist dat voor alle Natura 2000-gebieden een beheerplan wordt opgesteld. Het voorliggende document is het concept beheerplan voor het Natura 2000-gebied Binnenveld. Positie van het beheerplan binnen het natuurbeleid Voor behoud en herstel van de biodiversiteit in Nederland wordt al vanaf het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw gewerkt aan de bescherming en ontwikkeling van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), inclusief ecologische verbindingszones, natuurgebieden en verwevingsgebieden. Het Natura 2000 gebied Binnenveld maakt hier onderdeel van uit. Binnen de EHS zijn de zogenaamde ‘TOP’ gebieden anti-verdroging aangewezen, die prioriteit binnen de EHS hebben voor realisatie. Binnenveld valt ook binnen deze TOP-lijst begrenzing. Bijlage 11.1 geeft een ruimtelijke weergave van het beleid. De aanwijzing tot Natura2000 is hiermee geen losstaand beleid, maar een nadere invulling van EHS en TOP lijst gebieden. Door aanwijzing van Binnenveld wordt de biodiversiteitsdoelstelling concreet gemaakt en wordt de bescherming wettelijk vastgelegd. Het beheerplan werkt de Natura 2000-doelen ruimtelijk uit en geeft hiermee sturing aan de te behalen natuurresultaten in de EHS en TOP gebieden binnen Binnenveld. Dit beheerplan en de ambities voor de (herijkte) EHS zijn op elkaar afgestemd. Het beheerplan wordt verwerkt in de provinciale natuurbeheerplannen en geeft hiermee richting aan de inzet van middelen voor beheer, functieverandering en inrichting ten behoeve van de realisatie van natuurdoelen.

1.2

Doel, functie en inhoud van het beheerplan

Het doel van het beheerplan is om duidelijkheid te bieden aan beheerders, gebruikers en belanghebbenden op de vraag welke activiteiten in en bij het Natura 2000-gebied kunnen blijven bestaan of ontwikkeld kunnen worden zonder dat er negatieve gevolgen zijn voor de natuur en welke activiteiten mogelijk wel negatieve effecten hebben op de instandhoudingsdoelstellingen. Het beheerplan heeft als functie om, in aanvulling op het aanwijzingsbesluit, een handvat te vormen voor de vergunningverlening in het kader van de Natuurbeschermingswet 1998.

Pagina 4 van 120

Het beheerplan beschrijft minimaal:

1.3

o

Instandhoudingsdoelstellingen voor natuurwaarden die specifiek in het gebied in het geding zijn en zijn benoemd in het aanwijzingsbesluit van het ministerie van EZ. Deze waarden dienen beschermd en ontwikkeld te worden. Ook wordt uitspraak gedaan over het te behalen niveau van bescherming en ontwikkeling.

o

Instandhoudingsmaatregelen die noodzakelijk zijn om de ‘gunstige staat van instandhouding’ te behouden of te behalen. Deze maatregelen zijn uiteraard gerelateerd aan de instandhoudingsdoelstellingen, zoals die zijn opgenomen in het aanwijzingsbesluit. Het beheerplan bevat minimaal een beschrijving op hoofdlijnen van de benodigde maatregelen en ecologische vereisten voor de instandhoudingsdoelstellingen. Het gaat dan om de voor dit gebied aangewezen habitattypen (bijvoorbeeld blauwgraslanden).

o

De relatie tussen bestaand gebruik en de instandhoudingsdoelstellingen. Welke negatieve effecten heeft het bestaande gebruik en hoe kunnen deze worden gemitigeerd door instandhoudingsmaatregelen of voorwaarden aan dit gebruik? Of een activiteit wel of niet schadelijk is, wordt op grond van objectieve gegevens en op basis van de best beschikbare wetenschappelijke kennis bekeken. Balans tussen beleven, gebruiken en beschermen

Uitgangspunt is steeds het realiseren van ecologische doelen met respect voor en in een zorgvuldige balans met wat particulieren en ondernemers willen. Het opstellen van het beheerplan vindt daarom plaats in overleg met alle direct betrokkenen zoals eigenaren, beheerders, gebruikers, waterschappen, gemeenten, natuurorganisaties en omwonenden. Samen geven ze in dit beheerplan invulling aan de balans tussen beleven, gebruiken en beschermen van het Natura 2000-gebied Binnenveld. Zorg voor de natuur (beschermen) Met het aanwijzen van 162 gebieden draagt Nederland bij aan het netwerk van beschermde natuurgebieden in de lidstaten van de Europese Unie. Natuur om trots op te zijn èn om te beschermen. In een dichtbevolkt land als Nederland heeft de natuur dat hard nodig. Het streven is om bestaande activiteiten zoveel mogelijk te blijven voortzetten, maar: niet alles kan. Ruimte voor recreatie (beleven) Veel mensen bezoeken natuurgebieden voor rust, ruimte en natuurschoon. Ruimte voor recreatie betekent recreëren en natuurontwikkeling samen laten gaan. Daarvoor zijn afspraken nodig tussen overheden, beheerders en gebruikers. Bijvoorbeeld de afspraak om in een deel van een Natura 2000gebied paden aan te leggen en een ander deel af te sluiten. Zo kunnen mensen de natuur beleven, kunnen dieren er hun jongen groot brengen en kunnen planten worden beschermd. De afspraken zijn afhankelijk van de mogelijkheden van het gebied en van datgene dat nodig is om de waardevolle natuur in het gebied te behouden of zich te laten ontwikkelen. Economie en ecologie verenigd (gebruiken) Het natuurbeleid in Nederland is erop gericht om mensen actief van de natuur te laten genieten. Het creëren van een mooi landschap om in te wonen, werken en recreëren staat daarbij voorop. Daarnaast is het van groot belang om het leefgebied voor 40.000 soorten planten en dieren optimaal te beschermen, te onderhouden en waar mogelijk uit te breiden. Tien procent van het Nederlandse oppervlak is door de Europese Unie als belangrijk natuurgebied aangemerkt (Natura 2000). In deze gebieden komen allerlei vormen van economisch gebruik voor, zoals landbouw, zandwinning, scheepvaart en visserij. De gebruiksfuncties bestaan, net als de aanwezige natuur vaak al jaren en hebben zich soms zelfs gezamenlijk ontwikkeld. Het is vaak goed mogelijk om bij deze Natura 2000gebieden de balans tussen wonen, werken en recreëren te behouden. 1.4

De aanwijzing van het gebied

De minister van Economische Zaken (EZ), heeft in tranches 162 Natura 2000-gebieden in Nederland aangewezen. Het Natura 2000-gebied Binnenveld is, als onderdeel van de vierde tranche, op 29 juni 2009 aangewezen als Natura 2000-gebied door middel van een Ontwerp Aanwijzingsbesluit. In dit besluit is aangegeven waarom het gebied is uitgekozen, voor welke habitattypen en soorten, welke instandhoudingsdoelstellingen er gelden en hoe de begrenzing van het gebied loopt. Het Ontwerp Aanwijzingsbesluit lag in de periode van 24 september 2009 tot en met 4 november 2009 ter inzage en konden belanghebbenden hun zienswijzen kenbaar maken.

Pagina 5 van 120

De minister van EZ heeft naar aanleiding van de inspraakreacties op de vierde tranche en de beschouwingen door de provincies hierop, een Nota van Antwoord naar de Tweede Kamer gestuurd. Hierin geeft de minister een reactie op de inspraakreacties en uitsluitsel over te hanteren algemene lijnen en principes bij de verdere implementatie van Natura 2000. Dit beheerplan gaat uit van de doelen en begrenzing van Natura 2000 gebied Binnenveld die zijn beschreven in de zogenaamde '99%-versie' van het aanwijzingsbesluit. In het beheerplan wordt overal waar verder gesproken wordt over het 'aanwijzingsbesluit', gedoeld op deze 99%-versie van het aanwijzingsbesluit. Zie bijlage 11.2 voor deze 99% versie van het aanwijzingsbesluit. Deze versie bevat de volgende wijzigingen in doelen (niet in begrenzing) ten opzichte van het eerder vastgestelde Ontwerp Aanwijzingsbesluit: o Complementair doel H7230 Alkalisch laagveen (kalkmoeras) vervalt; o H7140 Overgangs- en trilvenen komt niet alleen in subtype A (trilveen), maar ook in subtype B (veenmosrietlanden) voor; o H1393 Geel schorpioenmos is toegevoegd als habitatrichtlijnsoort; o Er is geen verplichting meer opgenomen om de doelen van de voormalige beschermde natuurmonumenten uit te werken in het beheerplan. Het ministerie van EZ kiest ervoor om deze 'oude doelen' niet meer mee te nemen in het beheerplan. EZ verwacht dat de 99%-versie ook het daadwerkelijke aanwijzingsbesluit zal worden en daarmee de vastgestelde juridische basis zal vormen voor de uitwerking van dit beheerplan. Met de aanwijzing van het Binnenveld als Natura 2000-gebied, heeft de Nederlandse overheid zich verplicht om voor bepaalde soorten en leefgebieden in het Natura 2000-gebied Binnenveld een ‘gunstige staat van instandhouding’ te bereiken en te behouden. Dit betekent dat er kritisch gekeken wordt welke maatregelen nodig zijn om er voor te zorgen dat bijvoorbeeld het aanwezige blauwgrasland en trilveen ook op langere termijn kunnen blijven voorkomen. 1.5

Inspraak en vaststellingprocedure

De maatregelen in het ontwerp beheerplan voor het Natura 2000-gebied Binnenveld zijn opgesteld in samenwerking met ambtelijke werkgroepen en in afstemming met de bestuurlijke partners en maatschappelijke organisaties in de regio. Onderstaand schema geeft dit weer:

GS (bevoegd gezag)

Klankbordgroep (BP inhoudelijk bespreken)

vaststellingsoverleg (regie bij EL&I)

EZ (bevoegd gezag)

advies: voorportaal bevoegd gezag/bestuurders. (ook naar gemeente/waterschap, verder niet in schema opgenomen)

bevindingen

EZ checklist: bevindingenoverleg (1e kwartaal 2013)

Opstellers beheerplan (DLG/SBB)

toelichting

technisch/ambtelijk meeschrijven

Ambtelijke en/of bestuurlijke werkgroepen (m.b.t water, natuur, landbouw etc) o.a. Stuurgroep Binnenveld

Toelichting: doorgetrokken streep = formele traject, onderbroken streep = voorbereiding / inhoudelijk. GS =Gedeputeerde Staten provincie Gelderland en Utrecht EZ =Ministerie van Economische Zaken DLG =Dienst Landelijk Gebied SBB =Staatsbosbeheer

Pagina 6 van 120

Het bevoegd gezag is verantwoordelijk voor het opstellen van het beheerplan. Het ministerie van Economische Zaken (EZ) is bevoegd gezag voor die delen van het Natura 2000-gebied Binnenveld die beheerd worden door Staatsbosbeheer. Voor de overige delen van het als Natura 2000 begrensde gebied zijn Gedeputeerde Staten (GS) van de provincies Gelderland en Utrecht bevoegd gezag. Bestuurlijk is afgesproken dat EZ het voortouw neemt in het opstellen van het beheerplan voor het Natura 2000gebied Binnenveld. Het ministerie van EZ en GS van de provincies Gelderland en Utrecht stellen het beheerplan van het Natura 2000-gebied Binnenveld vast voor hun deel van het beheergebied en hun takenpakket. Zij maken daarbij afspraken over gezamenlijk optreden, waar dat nodig is. PM: mogelijk aanpassen na decentralisatie afspraken. Het ministerie en GS zijn verplicht om uiterlijk 3 jaar na vaststelling van het definitieve aanwijzingsbesluit een beheerplan voor het betreffende gebied vast te stellen. Voor het Natura 2000-gebied Binnenveld is dat uiterlijk op datum PM. Het ministerie van EZ en Gedeputeerde Staten van Gelderland bieden het ontwerp beheerplan gedurende datum - datum ter inspraak aan. Tijdens deze inspraakperiode van zes weken, ligt het ontwerp beheerplan ter inzage en kunnen belanghebbenden hun zienswijzen over het ontwerp beheerplan naar voren brengen. Na afronding van de inspraak stellen Rijk en provincies het definitieve beheerplan vast. Tegen het besluit om het beheerplan vast te stellen, is beroep mogelijk bij de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State. Meer en actuelere informatie over de inspraak op dit ontwerp beheerplan is beschikbaar op de websites van de bevoegde gezagen. 1.6

De uitvoering van het beheerplan

Het ministerie van EZ is verantwoordelijk voor het realiseren van de doelstellingen voor Natura 2000 en werkt daarbij nauw samen met andere betrokken partijen. De verantwoordelijke partijen voor de maatregelen die in dit beheerplan zijn opgenomen en voor nieuwe activiteiten, zijn: Het ministerie van EZ voor de uitvoering van instandhoudingsmaatregelen als opdrachtgever van Staatsbosbeheer, dat het beheer over het merendeel van het Natura 2000-gebied Binnenveld voert en het toetsen voor vergunningverlening van specifieke nieuwe plannen en projecten waarvoor de provincies niet bevoegd zijn. De provincies Gelderland en Utrecht voor het uitvoeren van beheermaatregelen binnen en buiten het deelgebied waarvoor zij bevoegd gezag zijn, het realiseren van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en het toetsen van nieuwe plannen en projecten in of in de nabijheid van het Natura 2000gebied Binnenveld (vergunningverlening). Waterschap Vallei en Veluwe voor het uitvoeren van maatregelen gericht op waterkwaliteit en waterkwantiteit binnen de kaders van het provinciale beleid. PM: mogelijk aanpassen als decentralisatie afspraken voor wijzigingen zorgen Het uitvoeren van de maatregelen brengt kosten met zich mee. Een deel van de kosten is gebonden aan maatregelen die onderdeel zijn van bestaande werkzaamheden, zoals vergunningverlening, peilbeheer en beheer van de natuurgebieden. Er zijn echter ook kosten als gevolg van nieuwe maatregelen of het versneld uitvoeren van beleid. De financiering daarvan vindt zoveel mogelijk plaats met bestaande middelen. Het beheerplan heeft een maximale geldigheidsduur van 6 jaar na vaststelling. Gedurende deze 6 jaar vindt monitoring plaats van de effecten van het beheer en tegen het einde van deze periode wordt het beheerplan door het bevoegd gezag geëvalueerd. Afhankelijk van de uitkomst van de evaluatie kan de geldigheid van het beheerplan met nog eens zes jaar worden verlengd of wordt een nieuw beheerplan vastgesteld. Naast de evaluatie van dit beheerplan wordt ook het Natura 2000-beleid op nationaal niveau geëvalueerd. Het ministerie van EZ is hiervoor verantwoordelijk. Aan de hand van deze evaluatie zal het ministerie in overleg met de Europese Commissie en betrokken bevoegde instanties bezien welke aanpassingen van de instandhoudingsdoelstellingen en/of –maatregelen nodig zijn voor de volgende generatie beheerplannen. Deze nationale evaluatie van Natura 2000 kan er dus toe leiden dat doelstellingen en maatregelen voor het Natura 2000-gebied Binnenveld in het volgende beheerplan zullen worden gewijzigd.

Pagina 7 van 120

1.7

Leeswijzer

Voor u ligt het beheerplan van het Natura 2000-gebied Binnenveld. Het beheerplan bevat 10 hoofdstukken, een literatuurlijst, een verklarende woordenlijst, bijlagen en kaarten. De Inleiding beschrijft waarom, hoe en door wie dit beheerplan is opgesteld en vastgesteld. Hoofdstuk 2 geeft een korte weergave van de instandhoudingsdoelstellingen zoals deze in het aanwijzingsbesluit voor het gebied zijn terug te vinden. Het derde hoofdstuk geeft een uitgebreide beschrijving van de habitattypen, soorten en het ecologische systeem waarin zij voorkomen. Het bestaande gebruik in relatie met de instandhoudingsdoelstellingen staat in hoofdstuk 4 beschreven. Dit heeft een directe relatie met hoofdstuk 8, kader voor vergunningverlening. Hoofdstuk 5 bevat een visie en de uitwerking van instandhoudingsdoelstellingen in omvang, ruimte en tijd, waardoor afwegingen en keuzes gemaakt kunnen worden die vervolgens in hoofdstuk 6 en 7 gebruikt worden om een pakket aan maatregelen op te stellen. Hoofdstuk 6 geeft een uitgebreide gebiedsanalyse in het kader van de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) en geeft een overzicht van herstelmaatregelen die getroffen dienen te worden om de doelen voor de stikstofgevoelige habitattypen te kunnen behalen. Dit is een relevant onderdeel van het beheerplan, aangezien de habitattypen in het Binnenveld (erg) gevoelig zijn voor stikstofdepositie. Hoofdstuk 7 geeft de overige maatregelen weer die niet gerelateerd zijn aan de PAS en eindigd met een totaaloverzicht van alle maatregelen: PAS en overig. Met deze maatregelen wordt het bereiken van de instandhoudingsdoelstellingen onderbouwd. Hoofdstuk 8 geeft een kader voor vergunningverlening: welke nieuwe activiteiten kunnen zonder vergunning doorgang vinden, welke zijn vergunningplichtig en wat houdt de vergunningsprocedure in? Het negende hoofdstuk geeft een analyse van de sociaal economische effecten van Natura2000 gebied Binnenveld: welke sectoren kunnen al dan niet hinder ondervinden hiervan? Het tiende en laatste hoofdstuk beschrijft globaal op welke wijze de afspraken in dit beheerplan uitgevoerd dienen te worden in een uitvoeringsplan of –programma en geeft aan hoe de monitoring en evaluatie plaatsvindt van deze afspraken. Tenslotte bevat het rapport een verklarende woordenlijst en diverse bijlagen. Meer informatie Dit beheerplan voor het Natura 2000-gebied Binnenveld is opgesteld in opdracht van het ministerie van EZ, in samenspraak met de provincies Gelderland en Utrecht. Meer informatie is verkrijgbaar bij: Ministerie van Economische zaken Postbus 20401, 2500 EK Den Haag Of via de provincies Provincie Gelderland Postbus 9090 6800 GX ARNHEM

Provincie Utrecht Postbus 80300 3508 TH Utrecht

Een digitale versie van het beheerplan, of andere achtergrond informatie over Natura 2000, is te raadplegen op de site van het ministerie van EZ, bereikbaar via www.rijksoverheid.nl of op de site van het Regiebureau Natura 2000 (www.natura2000.nl).

Pagina 8 van 120

Samenvatting Hoofdstuk 1 •

Het Natura 2000-gebied Binnenveld is onderdeel van het Europese natuurnetwerk Natura 2000 vanwege de op Europese schaal bijzondere natuurwaarden. De Minister van EZ heeft een ontwerp-aanwijzingsbesluit vastgesteld en als gevolg daarvan wordt een beheerplan opgesteld.

•

Het beheerplan beschrijft minimaal: o o o

Instandhoudingsdoelstellingen voor natuurwaarden die specifiek in het gebied in het geding zijn en zijn benoemd in het aanwijzingsbesluit. Instandhoudingsmaatregelen die noodzakelijk zijn om de ‘gunstige staat van instandhouding’ te behouden of te behalen. De relatie tussen bestaand gebruik en de instandhoudingsdoelstellingen. Welke negatieve effecten heeft het bestaande gebruik en hoe kunnen deze worden gemitigeerd door instandhoudingsmaatregelen of voorwaarden aan dit gebruik?

•

Uitgangspunt is realiseren van ecologische doelen met respect voor beleven en gebruiken.

•

De aanwijzing van het Binnenveld verplicht de overheid om voor het gebied een ‘gunstige staat van instandhouding’ te bereiken en te behouden.

•

Ministerie van EZ is voortouwnemer voor opstellen van het beheerplan, EZ en Gedeputeerde Staten van Gelderland en Utrecht zijn beiden bevoegd gezag t.b.v. vaststelling van het beheerplan.

•

Maatregelen zijn opgesteld in samenwerking met ambtelijke werkgroepen en in afstemming met de bestuurlijke partners en maatschappelijke organisaties in de regio.

•

EZ is eindverantwoordelijk voor het realiseren van de doelstellingen voor Natura 2000. Verantwoordelijk voor de (financiering van) maatregelen zijn EZ, provincies Gelderland en Utrecht en Waterschap Vallei en Veluwe.

•

Het beheerplan geldt tot 6 jaar na vaststelling. Door monitoring en evaluatie kan het beheerplan met nog eens zes jaar worden verlengd of wordt een nieuw beheerplan vastgesteld, eventueel met aanpassingen van de instandhoudingsdoelstellingen en/of –maatregelen.

Pagina 9 van 120

2 GEBIEDSBESCHRIJVING EN INSTANDHOUDINGSDOELSTELLINGEN 2.1

Gebiedsbeschrijving Natura 2000-gebied Binnenveld Het Natura 2000-gebied Binnenveld bestaat uit twee deelgebieden, namelijk de Bennekomse Meent en De Hel/Blauwe Hel. Het deel De Hel/Blauwe Hel ligt tegen de bebouwde kom aan van Veenendaal. Het hele Natura 2000-gebied Binnenveld ligt tussen de stuwwallen van de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe in een laaggelegen deel van de Gelderse Vallei. Dit deel van de Gelderse Vallei draagt tevens de naam Binnenveld en vormt het uitloopgebied van de gemeenten Wageningen, Ede, Rhenen en Veenendaal. Het Natura 2000-gebied bevat grote ecologische waarden en potenties. Het kenmerkt zich door kwelgevoede vegetaties, zoals trilvenen en blauwgraslanden. Deze habitattypen kwamen tot in de jaren veertig van de vorige eeuw grootschalig voor in deze regio. Sindsdien is de omvang van de habitattypen ingrijpend afgenomen en heeft het omliggende gebied een meer intensief agrarisch karakter gekregen. Evenwel herbergt de Bennekomse Meent nog steeds het grootste oppervlak aan blauwgrasland (met 10 hectaren goed ontwikkeld blauwgrasland) in Nederland en is De Hel/Blauwe Hel één van de weinige gebieden in Nederland met trilveen in een beekdal. Om deze bijzondere natuurwaarden veilig te stellen is het Natura 2000-gebied Binnenveld aangewezen als Natura 2000-gebied. Voor enkele algemene kenmerken wordt verwezen naar onderstaand kader. Gebiedsnummer: Natura 2000-landschap: Status: Site code: Coördinaten: Beheerder: Provincie: Gemeente: Oppervlakte:

65 Beekdalen Habitatrichtlijn NL2003006 Kern Bennekomse Meent: 169,5 - 446,5 Kern Hel/Blauwe Hel: 168 – 447 Staatsbosbeheer, particulieren Gelderland, Utrecht Veenendaal, Ede Totaal: 113 ha Bennekomse Meent: 49 ha De Hel/Blauwe Hel: 64 ha

Het Natura 2000-gebied Binnenveld ligt binnen de grenzen van de provincies Gelderland en Utrecht en de gemeenten Veenendaal en Ede. Het Valleikanaal of de Grift vormt de bestuurlijke grens tussen de gemeenten en provincies. De Bennekomse Meent ligt in de provincie Gelderland binnen de gemeente Ede. De Hel en de Blauwe Hel liggen in Utrecht binnen de gemeente Veenendaal (zie Bijlage 11.3 voor een overzichtskaart). Waterschap Vallei & Veluwe is voor het gehele gebied Binnenveld de waterkwantiteits- en kwaliteitsbeheerder. Het Natura 2000-gebied zelf is, naast Staatsbosbeheer als grootste eigenaar van het gebied, ook in eigendom van particulieren. Doordat Staatsbosbeheer de meeste grond in het Natura 2000-gebied in eigendom heeft, is het initiërend bevoegd bezag het Ministerie van EZ (zie Bijlage 11.4 voor een eigendomsituatie).

Pagina 10 van 120

2.2

Kernopgave en sense of urgencies Kernopgaven Het Binnenveld maakt deel uit van het Europese netwerk van Natura 2000-gebieden vanwege het nationale en Europese belang van de aanwezige natuur. Het behoud en ontwikkelen van de natuurwaarden van Het Binnenveld leidt tot robuustere waarden ter plekke en biedt ook de mogelijkheid tot verspreiding van soorten naar andere gebieden, wat de biodiversiteit bevordert. Nederland is verantwoordelijk om voor 95 vogelsoorten (Vogelrichtlijn), 31 andere diersoorten, 5 plantensoorten en 51 habitattypen (allen Habitatrichtlijn) een ‘gunstige staat van instandhouding’ te bereiken en te behouden. Dit betekent dat het habitattype of de soort duurzaam moet kunnen blijven voortbestaan. Voor de formulering van de doelen op landelijk en op gebiedsniveau zijn per landschapstype kernopgaven geformuleerd. In het geval van Het Binnenveld betreft het het landschapstype 'Beekdalen'. Deze • • • •

kernopgaven hebben als doel het stellen van verdere prioriteiten voor: voorkomende habitattypen en soorten de landelijke betekenis van deze waarden binnen het betreffende landschap de belangrijkste verbeteropgaven de beïnvloedingsmogelijkheden

Per landschap omvatten ze de belangrijkste behouden herstelopgaven. De kernopgaven stellen prioriteiten (“richting geven”) en geven overeenkomsten en verschillen tussen en binnen de gebieden aan. Zij hebben in het bijzonder betrekking op habitattypen en soorten die sterk onder druk staan en/of waarvoor Nederland van groot of zeer groot belang is. De landschappelijke opgave voor het Natura 2000-gebied Binnenveld wordt als volgt beschreven (Ministerie van LNV, 2006): 'Versterken van de functionele samenhang van de Natura 2000 gebieden met hun omgeving ten behoeve van duurzame instandhouding en ter vergroting van de algemene biodiversiteit. Onder andere door herstel natuurlijke waterstromen en –standen, zowel grondwater als oppervlaktewater van goede kwaliteit, en op termijn herstel van overstromingsdynamiek. Binnen de Natura 2000 gebieden herstel van gradiënten en mozaïeken van verschillende onderdelen met name t.b.v. kalkmoerassen, blauwgraslanden en vochtige alluviale bossen.' Dit moet ten gunste komen van de samenhang van het netwerk voor met name de fauna en de duurzaamheid van de totale biodiversiteit. Versnippering is door de vorm van de gebieden (grote randlengtes) groot. Tot slot komt dit ten goede aan de compleetheid van levensgemeenschappen en biodiversiteit. Behalve op landschapsniveau heeft ook elk gebied één of meer kernopgaven toebedeeld gekregen. Hiervoor geldt hetzelfde als voor de kernopgaven van een landschap. Elk Natura 2000-gebied levert nu en op termijn een eigen specifieke bijdrage aan de instandhouding van de biodiversiteit van de Europese Unie. De kernopgaven zijn geformuleerd op basis van deze bijdragen, de belangrijkste verbeteropgaven, de aangewezen habitattypen en soorten en op basis van de ‘knoppen waaraan gedraaid kan worden’. De kernopgaven moeten leiden tot een meer duurzame bescherming van gebieden en een meer gunstige staat van instandhouding van specifieke habitattypen en soorten. Deze kernopgaven vergen op landschapsniveau en op gebiedsniveau een samenhangende aanpak in beheer en inrichting. In hoofdstuk 7 is dit verder uitgewerkt. De kernopgaven geven de belangrijkste behouden herstelopgaven aan, stellen prioriteiten en geven richting bij het opstellen van de beheerplannen (Ministerie van LNV, 2006). De kernopgaven voor het Natura 2000-gebied Binnenveld, zoals aangegeven in het aanwijzingsbesluit en conform het Natura 2000-doelendocument (Ministerie van LNV, 2006) zijn opgenomen in Tabel 2.1.

Pagina 11 van 120

Sense of urgency Aan kernopgaven in een aantal Natura 2000-gebieden is een ‘sense of urgency’ toegekend. Een ‘sense of urgency’ is toegekend als er bij autonome ontwikkeling in de eerste beheerplanperiode mogelijk een onherstelbare situatie ontstaat. Dat betekent dat de inschatting is gemaakt dat de kernopgave en de daaronder liggende verplichting om minimaal de huidige waarden in stand te houden, zonder speciale maatregelen op de korte termijn, dan niet meer realiseerbaar is. Voor een ‘sense of urgency’ worden twee categorieën onderscheiden, namelijk een opgave met betrekking tot watercondities en een opgave met betrekking tot beheer. Voor de kernopgaven en de daaronder vallende habitattypen en soorten - waarvoor een ‘sense of urgency’ is geformuleerd, moeten de specifieke ecologische vereisten zo snel als mogelijk, doch uiterlijk in 2015 op orde gebracht worden. Dit betekent dat de maatregelen met betrekking tot deze opgaven op korte termijn moeten worden uitgevoerd. Naast maatregelen op de korte termijn zijn ook op de langere termijn maatregelen noodzakelijk voor een duurzame realisatie van kernopgaven met een ‘sense of urgency’. Aan beide kernopgaven van het Natura 2000-gebied Binnenveld zijn door de minister van EZ een ‘sense of urgency’ met een wateropgave toegekend, omdat de kernopgaven afhankelijk zijn van de watercondities (grondwater- of oppervlaktewater) van het gebied. Zie hiervoor Tabel 2.1. Dit betekent dat voor het bereiken van de instandhoudingsdoelstellingen op korte en lange termijn optimale watercondities nodig zijn. Wateropgave Aan kernopgaven, die gebonden zijn aan habitattypen of soorten die afhankelijk zijn van grondwater of oppervlaktewater, kan in bepaalde Natura 2000-gebieden een wateropgave zijn toegekend. In deze Natura 2000-gebieden zijn optimale watercondities van belang voor het behalen van de Natura 2000-doelen. Aan beide kernopgaven van het Natura 2000-gebied Binnenveld is een wateropgave toegekend (Ministerie van LNV, 2006). Tabel 2.1: Kernopgaven, ‘sense of urgency’ en wateropgave van Natura 2000-gebied Binnenveld (Ministerie van LNV, 2006). Kernopgave (en

Beschrijving

code)

kernopgave

Waarom

Sense of

Schraalgraslanden

Herstel kwaliteit en

Heischrale graslanden prioritair2 (asterisk).

Ja m.b.t.

(5.05)

uitbreiding areaal

Internationaal belang voor blauwgrasland

watercondities

heischrale graslanden1

binnen Atlantische regio, vanwege centrale

*H6230 en

ligging én groot aandeel.

blauwgraslanden H6410.

Van nationaal belang voor bedreigde flora en

Wateropgave

urgency Ja

fauna. Kalkmoerassen en

Herstel kwaliteit en

Internationaal belang voor overgangsen

Ja m.b.t.

trilvenen (5.03)

uitbreiding areaal

trilvenen (trilvenen) in de Atlantische regio,

watercondities

kalkmoerassen H7230 en

vanwege centrale ligging en relatief groot

overgangsen trilvenen

oppervlak.

(trilvenen) H7140_A, in

Op nationaal niveau van belang voor veel

mozaïek met

bijzondere soorten en in potentie voor geel

schraalgraslanden.

schorpioenmos. Huidig oppervlak van beide

Ja

habitattypen is klein.

1

Kernopgaven zijn doelen op landelijk niveau. Heischrale graslanden komen niet in het Natura 2000-gebied Binnenveld voor en zijn geen instandhoudingsdoel. Daarom wordt er in dit beheerplan niets mee gedaan. 2 Voor in Nederland prioritaire soorten en habitattypen zijn extra beschermingsinspanningen vereist omdat een belangrijk deel van het natuurlijke verspreidingsgebied op Nederlands grondgebied ligt. Wanneer het betrokken gebied een gebied met een prioritair type natuurlijke habitat en/of een prioritaire soort betreft, kunnen alleen argumenten die verband houden met de menselijke gezondheid, de openbare veiligheid of met voor het milieu wezenlijke gunstige effecten dan wel, na advies van de Commissie, andere dwingende redenen van groot openbaar belang worden aangevoerd. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61998J0371:NL:HTML

Pagina 12 van 120

2.3

Instandhoudingsdoelstellingen Naast de doelen die in de kernopgaven staan, zijn er voor elk gebied specifieke doelen voor een aantal soorten en habitats geformuleerd. Dit zijn de ‘instandhoudingsdoelstellingen’ welke in het aanwijzingsbesluit3 zijn vastgelegd. Instandhoudingsdoelstellingen zoals bedoeld in artikelen 19d en 19f van de Natuurbeschermingswet 1998 beschrijven de doelen voor de instandhouding van leefgebieden, natuurlijke habitats en populaties in het wild levende planten diersoorten, zoals vereist door de Vogelrichtlijn en Habitatrichtlijn. Deze natuurwaarden moeten in een gunstige staat van instandhouding gebracht of gehouden worden (Directie Natuur, 2005). De gebiedsspecifieke instandhoudingsdoelstellingen voor het Natura 2000-gebied Binnenveld, zoals opgesteld in het aanwijzingsbesluit Binnenveld betreffen de volgende habitattypen en habitatsoort: • • • •

Blauwgraslanden (H6410) Overgangs- en trilvenen (trilvenen) (H7140_A) Overgangs- en trilvenen (veenmosrietlanden) (H7140_B) Geel schorpioenmos (H1393)

Binnen Natura 2000 gelden, landelijk bezien, de grootste opgaven voor de habitattypen graslanden, deze omvatten namelijk zowel een opgave voor uitbreiding van oppervlakte, als een opgave voor herstel van de soortenrijkdom (kwaliteitsverbetering) (Ministerie van LNV, 2006). Hierop zijn de instandhoudingsdoelstellingen gebaseerd die per habitattype binnen de Natura 2000-gebieden zijn bepaald. Het betreft habitattypen waar Nederland relatief belangrijk voor is gezien het aandeel in de totale Europese oppervlakte of gezien de soortensamenstelling (Ministerie van LNV, 2006). Hieronder volgt een algemeen overzicht gegeven van elke instandhoudingsdoelstelling die geldt voor het Natura 2000-gebied Binnenveld. Hierbij ligt de nadruk vooral op de nationale en internationale context van deze instandhoudingsdoelstellingen. Tabel 2.2 geeft een samenvattend overzicht per habitattype. Voor de toestand en het relatieve belang van de habitattypen in Nederland ten opzichte van Europa zie Tabel 2.3. Blauwgraslanden (H6410) Volledige naam

Grasland met Molinia op kalkhoudende, venige, of lemige kleibodem (Molinion caeruleae)

Doel

Uitbreiding oppervlakte en behoud kwaliteit.

Toelichting

Het Natura 2000-gebied Binnenveld betreft één van de gebieden in Nederland met een relatief groot oppervlakte van het sterk bedreigde habitattype blauwgraslanden. In deelgebied de Bennekomse Meent ligt zelfs het grootste blauwgrasland van Nederland. Het gebied leent zich goed voor uitbreiding van dit habitattype, dat landelijk in een zeer ongunstige staat van instandhouding verkeert. Het gebied levert een grote bijdrage aan het landelijk doel en op termijn kan het gebied een zeer grote bijdrage gaan leveren. Het Natura 2000-gebied Binnenveld wordt genoemd als in principe het meest geschikt voor uitbreiding van blauwgrasland in Nederland (Ministerie van LNV, 2006).

3

De algemene doelen voor ieder Natura 2000-gebied zijn verder gespecificeerd in het aanwijzingsbesluit. In doelen voor habitattypen, habitatsoorten, broedvogels en niet-broedvogels. Deze meer specifieke doelen zijn gebaseerd op het huidige voorkomen (staat van instandhouding), de verandering in het voorkomen van de afgelopen jaren (de trend), de verwachting voor de toekomst en het belang van het gebied voor de soort of habitat.

Pagina 13 van 120

Overgangs- en trilvenen (trilvenen) (H7140_A) Doel

Uitbreiding oppervlakte en verbetering kwaliteit

Toelichting

Het habitattype overgangsen trilvenen, trilvenen (subtype A) verkeert landelijk in een zeer ongunstige staat van instandhouding. In het gebied komt het habitattype deels in goed ontwikkelde vorm voor (o.a. in De Hel). Verbetering van matige vormen en uitbreiding van oppervlakte is goed mogelijk. De Hel/Blauwe Hel is één van de weinige gebieden in Nederland met trilveen in het beekdal. Trilveen is in Nederland vrijwel beperkt tot de grotere laagveensystemen.

Overgangs- en trilvenen (veenmosrietlanden) (H7140_B) Doel

Behoud oppervlakte en kwaliteit

Toelichting

Het habitattype overgangsen trilvenen, veenmosrietland (subtype B) verkeert landelijk in een matig ongunstige staat van instandhouding. In het gebied komt het habitattype in een minder goed ontwikkelde vorm voor.

H1393 Geel schorpioenmos Doel

Uitbreiding omvang en verbetering kwaliteit biotoop voor uitbreiding populatie.

Toelichting

Geel schorpioenmos is in dit gebied op twee plekken vastgesteld. Het gebied is de enige vindplaats van deze soort naast De Wieden. De soort, die landelijk in een zeer ongunstige staat van instandhouding verkeert, profiteert van de uitbreiding van het habitattype overgangsen trilvenen, trilvenen (H7140A)]

Samenvatting instandhoudingsdoelstellingen Gebiedsdoelstelling

Relatieve bijdrage aan landelijk doel

Habitat

Habitattype

Oppervlakte

Kwaliteit

Code

H6410

Blauwgraslanden

Huidige

Potentiële

Hydrologische

relatieve

relatieve

potentie

bijdrage

bijdrage

>

=

+

++

++++

H7140_A Overgangs- en trilvenen (trilvenen)

>

>

+

+

++++

H7140_b Overgangs- en trilvenen (veenmosrietlanden)

=

=

onbekend

onbekend

onbekend

H1393

>

>

onbekend

onbekend

onbekend

Geel schorpioenmos

Tabel 2.2: Tabel met habitattypen en –soorten waarvoor het Natura 2000-gebied Binnenveld is aangewezen. Per habitattype worden in de kolommen achtereenvolgens de gebiedsdoelstelling (opgesplitst naar oppervlakte en kwaliteit), de huidige en potentiële relatieve bijdrage aan het landelijk doel en de hydrologische potentie weergegeven. Overgenomen uit Kiwa Water Research en EGG (2007), voor verklaring van symbolen, zie legenda hieronder. Gebiedsdoelstellingen en relatieve bijdrage aan landelijk doel komen overeen met die in het Gebiedendocument Binnenveld (Ministerie van LNV, 2007) en aanwijzingsbesluit (bijlage 11.2)

Legenda: Oppervlakte =

Behoud oppervlak

>

Uitbreiding oppervlak

= (<)

Behoud, enige afname oppervlak is ‘ten gunste van’ toegestaan

> (<)

Uitbreiding oppervlak is op bepaalde plaatsen gewenst en afname oppervlak is op bepaalde plekken ‘ten gunste van’ toegestaan

Pagina 14 van 120

Kwaliteit =

Behoud kwaliteit

>

Verbetering kwaliteit

Huidige / Potentiële relatieve bijdrage ++

Zeer grote oppervlakte (>15%) en grotendeels goede kwaliteit en/of bijzondere kwaliteit en/of geografische ligging

+

Zeer grote oppervlakte (>15%) en grotendeels matige kwaliteit of grote oppervlakte (2-15%) of geringe oppervlakte

in combinatie met goede kwaliteit

(<2%) met grotendeels goede kwaliteit -

Geringe oppervlakte (<2%) en grotendeels matige kwaliteit

--

Relictpopulaties van soorten van het habitattype nog aanwezig

Hydrologische potentie +

Klein: uitbreiding oppervlak of verbetering kwaliteit is nauwelijks mogelijk

++

Matig: enige uitbreiding oppervlak of zwak herstel kwaliteit is mogelijk

+++

Groot: uitbreiding oppervlak of herstel kwaliteit is goed mogelijk

++++

Zeer groot: sterke uitbreiding oppervlak is goed mogelijk en plaatselijk verbetering kwaliteit goed mogelijk

N/B

Onbekend

Nummer

Relatief belang

SVI Totaal

Verspreiding

Oppervlakte/

Kwaliteit/

populatie

leefgebied

Toekomst

H6410

Zeer groot

Zeer ongunstig

Matig ongunstig

Matig ongunstig

Zeer ongunstig

H7140_A

Zeer groot

Zeer ongunstig

Matig ongunstig

Zeer ongunstig

Matig ongunstig

Matig ongunstig Matig ongunstig

H7140_B

pm

Matig ongunstig

Matig ongunstig

Matig ongunstig

Matig ongunstig

Matig ongunstig

H1393

Pm pdn

Zeer ongunstig

Zeer ongunstig

Zeer ongunstig

Matig ongunstig

Matig ongunstig

Tabel 2.3: Relatief belang en staat van instandhouding habitattypen en soort in Nederland (overgenomen van LNV (2006, p.p. 163 – 171)), SVI = Staat van instandhouding.4 2.4

Ecologische vereisten van instandhoudingsdoelstellingen Hieronder worden de belangrijkste ecologische randvoorwaarden en het noodzakelijke beheer beschreven voor de instandhoudingsdoelstellingen. Deze informatie is vooral van belang bij de beoordeling van de staat van instandhouding van het habitattype (zie paragraaf 3.2) en bij de effectbeoordeling in hoofdstuk 5.

Habitattypen Het voorkomen van de habitattypen wordt gestuurd door de voor plantengroei relevante milieufactoren, de ‘standplaatscondities’. Voor de aangewezen habitattypen in het Natura 2000gebied Binnenveld zijn vooral de vochttoestand, de basenbeschikbaarheid en de voedselbeschikbaarheid van belang. In Tabel 2.4 staan grenswaardes vermeld voor enkele variabelen die van invloed zijn op deze standplaatscondities. De vochttoestand wordt sterk beïnvloed door de hydrologie, die in Tabel 2.4 wordt gekenmerkt aan de hand van de gemiddelde voorjaarsgrondwaterstand (GVG) en de gemiddelde laagste grondwaterstand (GLG). De basenbeschikbaarheid en de voedselbeschikbaarheid worden onder andere beïnvloed door de voeding met gronden oppervlaktewater, de bodemsoort en atmosferische depositie van stikstof.

4

Voor betekenis van de status en de gehanteerde methode bij Tabel 2.2 zie Bijlage 9.2 van het Natura 2000-doelendocument (p.p. 163 t/m 171).

Pagina 15 van 120

Habitattype

pH-H2O

GVG

GLG

(cm - mv)

Trofiegraad

(cm - mv)

Overstromings tolerantie

Kritische

Kritische

N-

N-depositie

depositie

(kg /ha/jr)

(mol /ha/jr) min Blauwgraslanden

5

max 6,5

min 25

max -5

40

matig

niet

1071

15

voedselarm tot licht voedselrijk Overgangs- en

5,5

7,5

5

-5

10

licht voedselrijk

niet

1214

17

4,5

5,5

10

-5

20

Licht voedselrijk

niet

714

10

Geel

onbe

onbe

onbek

onbe

onbekend

onbekend

schorpioenmos

kend

kend

end

kend

trilvenen, trilvenen Overgangs- en trilvenen, veenmosrietland en onbekend

onbekend

onbekend

Tabel 2.4: Grenswaardes van enkele relevante milieufactoren voor de aangewezen habitattypen. De grenswaardes zijn gebaseerd op informatie van Kiwa Water Research (2007), informatie van EZ en gebiedsspecifieke eigenschappen5. Kritische depositiewaardes zijn conform van Dobben en van Hinsberg (2008). GVG = gemiddelde voorjaarsgrondwaterstand; GLG = gemiddelde laagste grondwaterstand. Hieronder volgt per habitattype nog een nadere toelichting op de ecologische randvoorwaarden. Ook wordt kort ingegaan op de rol die het beheer speelt bij het realiseren van de juiste standplaatscondities. Habitattype H6410 blauwgraslanden Dit habitattype is gebonden aan basenrijke, natte en matig voedselarme standplaatsen. In goed ontwikkelde vorm zijn blauwgraslanden bijzonder soortenrijk. Blauwgraslanden zijn ooit door lichte ontwatering en hooilandbeheer ontstaan uit trilveenvegetaties. Grondwatervoeding van de standplaats zorgt voor de noodzakelijke vochtvoorziening en toevoer van basen. In beekdalen zoals het Natura 2000-gebied Binnenveld betreft dit meestal dieper grondwater, dat van grote afstanden is aangevoerd en verrijkt met basen. Het grondwaterregime wordt gekenmerkt door relatief hoge standen (GVG niet meer dan 25 cm onder maaiveld), waarbij in natte periodes kort durende inundaties kunnen optreden. In droge periodes zakt de stand (GLG) bij de goed ontwikkelde typen niet verder dan 40 cm onder het maaiveld. In het Natura 2000-gebied Binnenveld is een hoge GLG van belang, omdat de bodem uit veen bestaat. Lage grondwaterstanden leiden tot versnelde mineralisatie van dit veen waardoor nutriëntenverrijking optreedt. In het winter en voorjaar zijn hoge grondwaterstanden noodzakelijk om het zuurbufferende adsorptiecomplex op te laden. Ontwatering beïnvloedt de basenrijkdom en de voedselbeschikbaarheid. Daardoor kan een geringe ontwatering al leiden tot grote veranderingen in de vegetatiesamenstelling. Het beheer dient dan ook gericht te zijn op het creëren van de gewenste hydrologische omstandigheden door het tegengaan van ontwatering en het bevorderen van de aanvoer van basenrijk grondwater. Stagnatie van regenwater dient voorkomen te worden, omdat dit kan leiden tot verzuring. Verder zijn blauwgraslanden afhankelijk van een beheer van maaien en afvoeren. Hierbij moet licht materieel gebruikt worden, om insporing en verdichting van de bodem te

5

Door LNV worden momenteel ecologische vereisten per habitattype opgesteld. Dit gebeurt in drie fasen, waarbij in fase 2 de globale ecologische vereisten van vegetatietypen en habitattypen zijn verzameld. Fase 2 is inmiddels gereed en de ecologische vereisten zijn gepubliceerd op de LNV website. In fase 3 volgt een specificering van de ecologische vereisten per gebied. Deze zijn deels wel beschikbaar, maar nog niet gepubliceerd. Voor de GLG en GVG is gebruik gemaakt van deze gebiedsspecifieke informatie.

Pagina 16 van 120

voorkomen. Ter voorkoming van eutrofiëring moet toevoer van voedingsstoffen, bijvoorbeeld via oppervlakte- of grondwater of inwaai van ammoniak, voorkomen worden (Bal et al., 2001). Habitattype H7140 overgangsen trilvenen (subtype A) Dit habitattype is in het Natura 2000-gebied Binnenveld een veenvormende vegetatie op een vaste bodem en het meest kwetsbare habitattype. Het habitattype komt in verschillende verschijningsvormen voor, afhankelijk van de basenrijkdom van het milieu waarin ze tot ontwikkeling komen. De vegetaties zijn gebonden aan basenrijke tot licht zure, licht voedselrijke standplaatsen. Net als blauwgraslanden zijn de trilveenvegetaties afhankelijk van de aanvoer van basen. De grondwaterstanden bewegen zich vrijwel het gehele jaar rond het maaiveldniveau en zakken hooguit gedurende een korte periode ondiep weg (zie Tabel 2.4). Het habitattype is gevoelig voor verdroging, verzuring en eutrofiëring (Schaminée et al., 19951999). Een geringe ontwatering kan al een groot effect hebben op de vegetatiesamenstelling door veranderingen in de zuurgraad, basenverzadiging en beschikbaarheid van voedingsstoffen. Basenhoudend grondwater moet daarom onbelemmerd toe kunnen stromen en ontwatering door te diepe sloten of greppels moet voorkomen worden. Tevens dient stagnatie van regenwater worden tegengegaan. Ook de toevoer van meststoffen, bijvoorbeeld via oppervlakte- en grondwater of inwaai, moet zo veel mogelijk worden voorkomen. In trilveen is een hoofdrol weggelegd voor slaapmossen. Deze zijn noodzakelijk om het milieu te bufferen voor schommelingen in zuurgraad. Bij afwezigheid van deze mossen verzuurt het systeem dan ook zeer snel. De mossen hebben geen wortels en kunnen heel slecht tegen droogvallen. Daarnaast zijn ze slecht opgewassen tegen voedselrijke omstandigheden. Trilvenen zijn afhankelijk van zomermaaien. Dit kan worden uitgevoerd met de hand of met zeer licht materieel. Maaien moet plaatsvinden tussen juni en half augustus; later maaien leidt tot toename van riet. Het maaisel moet worden verwijderd, omdat anders verzuring en verruiging optreedt (Bal et al., 2001). Habitattype H7140 overgangsen trilvenen (subtype B) Dit habitattype is in het Natura2000-gebied Binnenveld een veenvormende vegetatie op een kraggebodem. Het habitattype komt als een jonge vorm van het Palavicinio-sphagnetum (veenmosrietland) voor in een zuur milieu, dat door de kraggevorming enigszins is geïsoleerd van het oppervlaktewater. De vegetaties zijn gebonden aan gestratificeerde standplaatsen met een zure bovenlaag en een basenhoudende onderlaag. De waterstanden bewegen zich het hele jaar door rond het maaiveldniveau, wat bevorderd wordt doordat de kraggen bij wisselende waterstanden meebewegen omdat ze drijven. Het habitattype is gevoelig voor schommelingen van de waterstand, als de kragge aan de ondergrond is vastgegroeid. Er treed dan snel dominantie van gewoon haarmos op. In veenmosrietland is een hoofdrol weggelegd voor veenmossen. Het is een trilveen opvolgend successiestadium waar door voortgaande veenvorming, en dus het dikker worden van de kragge, een toenemende isolatie van het basenrijke grond- of oppervlaktewater is opgetreden. Hierdoor zijn de slaapmossen uit het trilveen verdreven door veenmossen. De veenmossen verzuren hun standplaats actief waardoor voor andere soorten, zoals kamvaren, vestigingsmogelijkheden ontstaan. De groei van veenmossen wordt gestimuleerd door stikstofaanvoer, b.v. depositie van ammoniak, waardoor een nog sterkere verzuring optreedt en de kruidenrijke vorm wordt vervangen door een kruidenarme vorm. Dit is in Nederland op grote schaal gebeurd (Schaminee et al, 1995-1999). Daarnaast kan stikstof ‘doorslaan’ , het wordt dan niet meer opgenomen door de veenmossen. Hierdoor ontstaan vestigingsmogelijkheden voor bomen als zachte berk. Veenmosrietlanden zijn afhankelijk van maaien. Dat kan zowel in het najaar (aug-nov) als in de winter. Het maaisel moet worden verwijderd omdat anders verstikking van veenmossen optreedt, er nog meer voedsel voor bomen beschikbaar komt en het habitattype snel verruigd en verbost.

Pagina 17 van 120

Habitatsoorten

H1393 Geel schorpioenmos Omdat van geel schorpioenmos betrekkelijk weinig bekend is wordt hier geciteerd uit de rapportage van de monitoring van geel schorpioenmos in Nederland in 2010 en uit het profielendocument. Geel schorpioenmos groeit in moskussens op venig substraat, vooral in bronveentjes en op plekken in hoog- en laagveen waar mineraalrijk water vanuit de diepere ondergrond omhoog komt. Geel schorpioenmos komt in Nederland voor in natte schraallanden. De soort lijkt hierbij een voorkeur te hebben voor vegetaties uit het Verbond van Zwarte zegge. Met name soortenarme vegetaties waar zwarte zegge de dominante soort is, maar weinig bedekt, lijken optimaal te zijn. Dit type komt vooral op de lagere delen van het gebied voor. Daarnaast komen er in het gebied vegetaties van de Klasse der matig voedselrijke graslanden voor. Deze liggen vaak wat hoger en zijn wat voedselrijker. Geel schorpioenmos is in dit vegetatietype niet aangetroffen. Plantensoorten die veel in het gebied voorkomen, maar die plekken aangeven waar Geel schorpioenmos niet groeit zijn: Wateraardbei, Dotterbloem, Moeraskartelblad, Kruipende boterbloem, Watermunt, Moerasspirea, Scherpe zegge, Gestreepte witbol, Smalle weegbree, Gele lis, Grote pimpernel, Rood zwenkgras, Moerasstruisgras, Egelboterbloem, Moeraswalstro, Riet, Tweerijige zegge en algen. Geel schorpioenmos komt opvallend vaak voor tussen andere mossen in losse en lage mosvegetaties, vooral met Gewoon puntmos en soms Hartbladig puntmos. Op drogere plekken, met dichtere en hogere mosvegetaties van vooral Gewoon haakmos en Gewoon dikkopmos, is geen Geel schorpioenmos aangetroffen. Slechts zelden komt Geel schorpioenmos alleen voor. Een belangrijke sturende factor lijkt de vochtigheid te zijn. Behalve de kwantiteit is naar aller waarschijnlijkheid ook de waterkwaliteit van groot belang. Gezien de vegetaties en de ligging in het landschap lijkt het erop dat Geel schorpioenmos vooral op plekken groeit waar een menging plaatsvindt van regenwater met oppervlaktewater. Behalve de hydrologie lijkt ook het licht een belangrijke factor te zijn. Geel schorpioenmos is vooral aangetroffen in open, ijle, vegetaties. In het veld vallen dergelijke plekken op omdat daar vaak door de planten heen ook de mossen en het open water van bovenaf te zien zijn. In dichtere vegetaties, waar bijvoorbeeld veel gras groeit of de vegetaties is vervilt, komt de soort niet of nauwelijks voor (Sparrius en Van Tweel, 2005). Op de groeiplaatsen van Geel schorpioenmos in de Hellen heeft de vegetatie, in tegenstelling tot de andere vindplaatsen in Nederland, kenmerken van trilveen.

Pagina 18 van 120

Samenvatting Hoofdstuk 2 1. De volgende instandhoudingsdoelstellingen zijn in ontwerp aangewezen voor het Natura 2000-gebied Binnenveld: • Uitbreiding oppervlakte en behoud kwaliteit van blauwgraslanden (H6410) • Uitbreiding en verbetering kwaliteit van overgangsen trilvenen (trilvenen) (H7140_A) • Behoud oppervlakte en kwaliteit van overgangsen trilvenen (veenmosrietlanden) (H7140_B) • Uitbreiding oppervlakte en verbetering kwaliteit Geel schorpioenmos (H1393) 2. Naast de instandhoudingsdoelen zijn voor het Natura 2000-gebied Binnenveld ook onder meer een aantal kernopgaven en een sense of urgency leidend. Het gaat om: • Kernopgaven voor kalkmoerassen en trilvenen (5.03): Herstel kwaliteit en uitbreiding areaal overgangsen trilvenen (trilvenen) H7140_A, in mozaïek met schraalgraslanden. • Kernopgaven voor schraalgraslanden (5.05): Herstel kwaliteit en uitbreiding areaal blauwgraslanden H6410. • Wateropgaven voor alle habitattypen: Extra aandacht voor het feit dat optimale watercondities van belang zijn voor de instandhoudingsdoelstellingen. • Sense of urgency met betrekking tot de watercondities: De specifieke ecologische vereisten voor de habitattypen, met betrekking tot de watercondities, dienen zo snel mogelijk, doch uiterlijk in 2015, op orde gebracht te zijn om onherstelbare schade aan de instandhoudingsdoelstellingen te voorkomen. • TOP-gebied verdroging: Extra impuls waarvoor de wateropgaven uiterlijk in 2013 gerealiseerd moeten zijn. 3. In dit hoofdstuk wordt verder een korte beschrijving gepresenteerd van de ecologische vereisten van de aangewezen habitattypen. Hierbij wordt aangegeven onder welke omstandigheden deze habitats zich het best kunnen ontwikkelen.

Pagina 19 van 120

3 LANDSCHAPECOLOGISCHE SYSTEEMANALYSE 3.1

Inleiding Aan een beheerplan waarin kaders en richtlijnen worden gesteld die ervoor moeten zorgdragen dat de instandhoudingsdoelstellingen worden behaald en de sense of urgencies tijdig worden opgeheven, dient een gedegen kennis van het gebied ten grondslag te liggen. Het systeem moet doorgrond worden alvorens effectieve maatregelen opgesteld kunnen worden. De gebruikelijke methodiek daarvoor is een landschapsecologische systeemanalyse. Deze analyse beschrijft de belangrijke componenten of niveaus van een gebied in een ecologische rangorde: Klimaat, gesteente, reliëf, hydrologie, bodem, planten en dieren. De rol van de mens dient echter ook in ogenschouw te worden genomen en komt in de gehele beschrijving eveneens aan bod.

3.2

Abiotiek

3.2.1

Klimaat en gesteente Volstaan wordt met het beschrijven van de opbouw van de ondergrond voor die geologische formaties die nog min of meer van invloed zijn op het functioneren van het landschapsecologische systeem. De basis wordt gevormd door de formatie van Breda (BR) (zie navolgende figuren, bron Dinoloket). De Formatie van Breda werd gevormd in de ondiepe zee die het huidige Nederland in het Mioceen bedekte (23 tot 5 miljoen jaar geleden, bron Wikipedia). De formatie bestaat uit glauconiethoudende mariene zanden en kleien. Het wordt als basis beschouwd omdat grondwaterstroming in de slecht doorlatende kleien niet plaats vindt. Hierboven liggen de formatie van Oosterhout (OO) en Maassluis (MS). Oosterhout is mariene formatie uit het Plioceen (5,3 tot 2,6 miljoen jaar geleden) bestaande uit een afwisseling van middelgrof zand, dat vaak glauconiet bevat en schelpenbanken met grof zand. In het bovenste deel komen ook kleilagen voor. De Formatie van Maassluis bestaat uit ondiep-mariene zanden en kleien die in een warm en vochtig, bijna subtropisch, zijn afgezet tijdens het Vroeg-Pleistoceen (2,6 tot 0.8 miljoen jaar geleden).

Figuur 3.1 Geologisch opbouw Binnenveld

Pagina 20 van 120

De formatie van Pieze- Waalre (PZWA) bestaat uit fluviatiele zanden en kleien uit het Reuverien (vanaf 3,6 miljoen jaar geleden, Laat-Plioceen) tot het Menapien (Vroeg Pleistoceen, tot 1 miljoen jaar geleden). De Formatie van Waalre is gevormd door de oervorm van de rivier de Rijn. Ze bestaat uit zanden (bij vroegere stroomruggen) en kleien (bij vroegere komgronden of meren). Sedimentaire structuren laten zien dat er soms sprake was van getijdewerking, dat wil zeggen dat de rivier een estuarium vormde. Vaak zijn cycli te herkennen die naar boven toe fijner worden van korrelgrootte. De formatie werd gelijktijdig gevormd met de jongere delen van de mariene Formatie van Maassluis en de eveneens fluviatiele Formatie van Peize, die door de rivier de Eridanos verder naar het noordoosten gevormd werd. Vooral het onderscheid tussen de formaties van Waalre en Peize is niet altijd even gemakkelijk. Alle drie de formaties vertanden met elkaar.

Figuur 3.2 Geohydrologische opbouw Binnenveld. Zand (z) is geel, in grijs zijn de stuwwallen zichtbaar. De overige kleuren zijn kleilagen (k).

De formatie van Drente (DR) bestaat uit glaciale en periglaciale afzettingen (afzettingen van gletsjers of afzettingen die in de onmiddellijke nabijheid van de gletsjers werden gevormd). Tijdens de voorlaatste ijstijd (het Saalien 238.000 tot 128.000 jaar geleden) bedekten deze gletsjers het noorden van Nederland. De formatie bestaat voornamelijk uit zand, klei en leem. In deze periode werden ook de stuwwallen (DT) van de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug gevormd. Stuwwallen zijn verhogingen in het landschap die gevormd zijn doordat een gletsjer of ijstong de ondergrond heeft opgestuwd. Stuwwallen zijn opgebouwd uit sedimenten die afgezet zijn voor of tijdens de ijsbedekking. Door de stuwing van het landijs zijn afzetting vaak scheefgesteld waardoor de anisotropie hoog is. In het noordelijk deel (De Hel/Blauwe Hel, Bennekomse Meent, noordelijk deel Achterbergse Hooilanden) is op de zanden van de Drenthe formatie de Eem-formatie afgezet (ca 5 m dik op 10 tot 15 m onder maaiveld). De Eem Formatie is heeft mariene facies en bestaat uit vaak schelphoudende zanden en kleien. De Eem Formatie is uitsluitend afgezet tijdens het Eemien (128.000 tot 116.000 jaar geleden). Het Eemien is een interglaciaal, een relatief warme periode tussen twee glacialen. De gemiddelde globale temperatuur lag tijdens het klimaatoptimum van het Eemien een paar graden boven de huidige temperatuur. Over de samenstelling van de Eemlaag geven diverse bronnen tegenstrijdige informatie (variërend van voornamelijk veen tot voornamelijk klei, plaatselijk zandige klei).

Pagina 21 van 120

Aan maaiveld ligt de formatie van Boxtel. De Formatie van Boxtel (afkorting: BX) is een jonge geologische formatie. De formatie bevat zeer uiteenlopende afzettingen uit het Midden en LaatPleistoceen en het Vroeg-Holoceen (ongeveer vanaf 600.000 jaar oud). Hier bestaat Boxtel vooral uit dekzanden. Dekzand is een sediment dat onder periglaciale omstandigheden door de wind wordt afgezet. Dekzand kan zich vormen als er nauwelijks vegetatie aanwezig is, vanwege extreme kou. In deze omstandigheden heeft de wind vrij spel en kan zand dat aan het oppervlak ligt getransporteerd en opnieuw afgezet worden. Dekzand dankt zijn naam aan het feit dat het over grote oppervlakten kan worden afgezet. Plaatselijk zijn in de dekzanden veenlagen ingeschakeld. Vermoedelijk zijn deze ontstaan in kwelvenen (vermoedelijk formatie van Singraven) aan de voet van de stuwwallen. In het Holoceen (vanaf 11.700 tot nu) trad veenvorming op in het Binnenveld waardoor de toplaag plaatselijk uit veen bestaat. Deze veenlaag is deels verdwenen door verdroging en afgraving. Een uitgebreide beschrijving van de geologische opbouw is te lezen in: Klaver 2012

3.2.2

Reliëf De huidige variatie in maaiveldhoogte laat globaal hetzelfde beeld zien als de variatie in bodemtypen (zie daar), met een verloop van de hoge zandruggen in het zuidwesten en noordoosten naar de lage veengronden langs de Grift (zie Bijlage 11.5a en b). De zandruggen zijn onderdeel van respectievelijk de Utrechtse Heuvelrug (zuidwest) en de stuwwal van EdeWageningen (noordoost). Beide stuwwallen bereiken een hoogte van ca. 60 m +NAP (buiten het in Bijlage 11.5 afgebeelde gebied). De Utrechtse Heuvelrug loopt aan de oostkant steil af naar het Natura 2000-gebied Binnenveld, terwijl de westkant van de stuwwal van Ede-Wageningen veel geleidelijker oploopt vanuit het dal. De Bennekomse Meent en de Hellen liggen laag ten opzichte van hun omgeving, en in beide gebieden varieert de maaiveldhoogte in geringe mate; in de Hellen varieert het maaiveld tussen ca. 465 en 610 cm +NAP, en in de Bennekomse Meent tussen 485 en 600 cm +NAP. Hiermee liggen de laagste delen van het Natura 2000-gebied dus bijna 55 m lager dan de top van de Utrechtse Heuvelrug.

3.2.3

Hydrologie

Grondwatersysteem De ‘motor’ achter de grondwatervoeding van het Natura 2000-gebied Binnenveld is het hoogteverschil tussen de stuwwallen en het dal. Neerslagwater dat op de stuwwallen valt, trekt in de bodem (‘infiltreert’), waarbij het het diepere grondwater zijwaarts wegdrukt. Dit diepere grondwater kan in de lage delen naast de stuwwallen weer aan de oppervlakte komen. Naast hoogteverschillen spelen verschillen in doorlatendheid van de bodem hierbij een grote rol; water stroomt gemakkelijker, en daardoor sneller, door grofkorrelig zand dan door klei. Kleilagen vormen vaak barrières voor grondwaterstroming, zodat ze verschillende zandlagen effectief van elkaar scheiden, hierdoor ontstaan verschillende ‘watervoerende pakketten’ (de zandlagen) met kleilagen als ‘scheidende lagen’. In Figuur 3.3 zijn de belangrijkste onderdelen van het grondwatersysteem in en rond het Natura 2000-gebied Binnenveld schematisch weergegeven, waaronder drie watervoerende pakketten (1 t/m 3 in Figuur 3.3) en twee scheidende lagen (A en B in Figuur 3.3). De diepste van deze twee scheidende lagen (B) is de Drenthteklei. De bovenste scheidende laag (A) is de Eemklei. en ligt op ongeveer 500 cm - NAP.

Pagina 22 van 120

Figuur 3.3: Schematische weergave van het grondwatersysteem van het Natura 2000-gebied Binnenveld (aangepast naar Haarman et al. 2003). Weergegeven zijn variatie in maaiveldhoogte, grondwaterstromen (peilen) in drie watervoerende pakketten (1 t/m 3), twee verschillende kleipakketten in de ondergrond (grijze arceringen A en B), enkele toponiemen, grondwaterwinning (i), diepdrainage (ii), en de ligging van het Natura 2000-gebied. Het neerslagwater dat infiltreert op de Utrechtse Heuvelrug en op de stuwwal van EdeWageningen stroomt vooral door het eerste watervoerende pakket naar het Natura 2000-gebied Binnenveld. Vanaf de Utrechtse Heuvelrug is deze stroming noordoostelijk gericht, en vanaf de stuwwal van Ede-Wageningen is de stroming zuidwestelijk gericht. Onder de Grift komen deze waterstromen elkaar tegen. In de diepere watervoerende pakketten is het water vooral afkomstig uit de Veluwe, een deel van dit water is oostelijk van de stuwwal van EdeWageningen geïnfiltreerd (Haarman et al., 2003; Waterschap Vallei & Eem, 2006). Doordat het grondwater op hogere gronden infiltreert, staat het onder druk. Deze druk vertaalt zich in een zogenaamde ‘stijghoogte’ van het grondwater. In het eerste watervoerende pakket betekent een stijghoogte van het grondwater tot boven het maaiveld dat het grondwater door de overdruk als kwel boven maaiveld uitttreedt. Als de stijghoogte in een dieper watervoerend pakket groter is dan die van het bovenliggende, heeft het grondwater in het diepere pakket de neiging door de scheidende laag naar het bovenliggende watervoerende pakket te trekken. Onder het Natura 2000-gebied Binnenveld is de stijghoogte in het tweede watervoerende pakket groter dan die in het eerste watervoerende pakket, zodat dit diepere grondwater potentieel in het eerste watervoerende pakket terecht kan komen. Of dit daadwerkelijk gebeurt, hangt sterk af van de weerstand van de scheidende laag. Indien deze weerstand erg groot is ten opzichte van het stijghoogteverschil tussen de watervoerende pakketten, zal nauwelijks grondwater van het tweede naar het eerste watervoerende pakket trekken. Onder het Natura 2000-gebied Binnenveld is de weerstand van de tweede scheidende laag (B in Figuur 3.3) zo groot dat weinig uitwisseling optreedt tussen derde en het tweede watervoerende pakket. De weerstand van de eerste scheidende laag (A in Figuur 3.3) is echter een stuk lager, waardoor wel uitwisseling optreedt tussen het tweede en het eerste watervoerende pakket (Haarman et al., 2003; Waterschap Vallei & Eem, 2006). Door de uitwisseling tussen het eerste en tweede watervoerende pakket kan in het centrale deel van het Natura 2000-gebied Binnenveld dieper grondwater aan de oppervlakte komen. Dit diepe(re) grondwater is geïnfiltreerd op de hoge delen van de Utrechtse Heuvelrug, op de stuwwal van Ede-Wageningen, of nog verder oostelijk. Dit diepe grondwater heeft een vrij lange

Pagina 23 van 120

weg door de bodem afgelegd. Langs de randen van het dal komt vooral het ondiepe grondwater aan de oppervlakte, dat veelal op de flanken van het dal is geïnfiltreerd en dus een korte weg door de bodem heeft afgelegd. De belangrijkste menselijke beïnvloeding van het hydrologische systeem van het Natura 2000gebied Binnenveld bestaat uit de aanwezigheid van een stelsel van sloten die water uit het gebied afvoeren. Verder wordt in de omgeving grondwater onttrokken. Voor uitgebreide informatie over de menselijke beïnvloeding, zie paragraaf 4.2 Bestaand gebruik.

Grondwaterstanden Algemeen Bijlage 11.6a geeft een overzicht van actuele grondwaterstanden in het Natura 2000-gebied Binnenveld, zoals deze worden berekend door een hydrologisch model van het Waterschap Vallei & Veluwe .6 Hieruit blijkt dat het Natura 2000-gebied in de natste delen van het WERVgebied Binnenveld is gesitueerd. Om de werkelijke grondwaterstanden in de Hellen en de Bennekomse Meent te achterhalen is gebruik gemaakt van recente metingen van grondwaterstanden in peilbuizen. In Figuur 3.4 is de ligging van de peilbuizen ten opzichte van de habitattypen weergegeven. Alleen de buizen die in de periode 2002-2007 onafgebroken zijn opgenomen, die in de buurt liggen van de habitattypen en die geen fouten in de reeksen hadden, zijn geanalyseerd en weergegeven in deze figuur, aangezien deze zijn gebruikt om het 'doelgat' te formuleren: met name de peilbuizen in de huidige habitattypen zijn richtinggevend. Álle peilbuizen (zie bijvoorbeeld Dinoloket) zijn echter wel gebruikt om het grondwatermodel te bouwen dat gebruikt is om de scenario's te berekenen om het doelgat te overbruggen.

Figuur 3.4: Locaties van peilbuizen in de Blauwe Hel, Hel en Bennekomse Meent. PM: deze figuur dient nog vervangen te worden door de vastgestelde habitattypenkaart!

6 Bij de interpretatie van modelresultaten is de nodige voorzichtigheid geboden, omdat een model altijd een vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid behelst, zodat de werkelijke situatie kan verschillen van modelresultaten. De resultaten van dit model komen in de Hellen goed overeen met gemeten standen (zie Tabel 3.1), in de Bennekomse Meent berekent het model wat hogere standen dan worden gemeten.

Pagina 24 van 120

In Tabel 3.1 is per deelgebied en per habitattype ter plaatse van de peilbuis aangegeven wat de actuele gemiddelde (freatische) voorjaarsgrondwaterstand (GVG) en de gemiddelde laagste grondwaterstand (GLG) is, gebaseerd op gegevens uit de periode 2002 tot en met 2007. Daarnaast vermeldt Tabel 3.1 wat de GVG en GLG minimaal zouden moeten zijn voor duurzaam behoud van de aangewezen habitattypen (zie hiervoor ook Tabel 2.4 met gegevens over de ecologische randvoorwaarden). In de kolom ‘verschil’ staat het verschil tussen de actuele en noodzakelijke grondwaterstand. Een min (-) betekent dat het grondwater boven het maaiveld staat, een plus (+) betekent dat het grondwater onder het maaiveld staat. Blauwe Hel In de Blauwe Hel staat het grondwater in de meest noordelijke peilbuis in trilveen (B39E422) in het voorjaar al te laag voor dit habitattype, waarna het in de loop van de zomer nog verder (en te diep) uitzakt. Dit uit zich ook in de vegetatie: in de omgeving van deze peilbuis bestaat het habitattype uit een vegetatie van gemengd voedselrijke en voedselarme omstandigheden met scherpe zegge, dotterbloem en mesotrofe soorten, naast een relatief zure vegetatie van snavelzegge en haakveenmos (Berg, 2000). Het optreden van deze vegetaties duidt waarschijnlijk op stagnatie van regenwater op onderliggende grondwaterlagen. Deze situatie is niet ideaal voor het duurzaam behoud van het habitattype en kan worden verbeterd door grondwaterstanden en kweldruk tot in de wortelzone, waardoor het regenwater wordt ‘weggedrukt’. In de andere twee peilbuizen in trilveen is de GVG voldoende hoog, maar zakt het grondwater in de loop van de zomer verder uit dan gewenst is voor dit habitattype. Verder zijn grondwaterstanden beschikbaar voor een aantal locaties waar geen aangewezen Natura 2000-habitattypen voorkomen. In peilbuis B39E415 liggen de GVG en de GLG binnen het bereik van blauwgraslanden, maar (net) niet binnen het bereik van trilveen. In buis B39E421 is alleen de GLG net hoog genoeg voor blauwgraslanden, dat het minst kritische habitattype is waarvoor het Natura 2000-gebied Binnenveld is aangewezen. Verder zijn de locaties met de laagste grondwaterstanden ook de locaties met de hoogste maaiveldhoogtes. Voor een situatie waarbij de hogere delen geschikt zijn voor blauwgraslanden en de lage delen voor trilveen (het meest kritische habitattype) moet de GVG met ca. 15 cm omhoog, en moet de GLG met ca. 30 cm omhoog. ’s Winters zal dan grondwater uit de grond treden in de laagste delen, terwijl het grondwater op (zand)koppen nabij het maaiveld zal staan. GVG (cm - mv) Deelgebied

Habitattype

Peilbuis

mv (cm

GLG (cm - mv)

actueel benodigd verschil

actueel benodigd verschil

pH-H2O

+NAP) Blauwe Hel

Trilveen

B39E422

503

20

5

-15

40

10

-30

Trilveen

B39E420

516

2

5

+3

21

10

-11

Trilveen

De Hel

B. Meent

Trilveen

B39E417

531

7

5

-2

19

10

-9

B39E223

574

42

25 – 5*

-17 – -37

63

40 – 10*

-23 – -53

7,1

B39E415

505

9

25 – 5*

+16 – -4

23

40 – 10* +17 – -13

B39E421

548

27

25 – 5*

-2 – -22

38

40 – 10*

B39E382

481

11

5

-6

32

10

-22

7

B39E383

534

25

25 – 5*

0 – -20

49

40 – 10*

-9 – -39

6,9

+2 – -28

Blauwgrasland

B39E354

510

28

25

-3

58

40

-18

Blauwgrasland

B39E360

506

23

25

+2

61

40

-21

Blauwgrasland

B39E361

497

21

25

+4

53

40

-13

Blauwgrasland

B39E362

524

39

25

-14

71

40

-31

B39E425

511

35

25 – 5*

-10 – -30

64

40 – 10*

-24 – -54

Tabel 3.1: Actuele en gewenste grondwaterstanden per deelgebied en per habitattype, in cm beneden maaiveld, * ondergrenzen voor allebei de habitattypen samengenomen. Kleurcodering: rood = buiten benodigd bereik, lichtgroen = binnen het bereik (van één of twee habitattypen), donkergroen = binnen het bereik (van alle drie habitattypen).

Pagina 25 van 120

De Hel In de Hel zijn slechts van twee locaties grondwaterstanden beschikbaar, één in het trilveen en één buiten het trilveen. Op beide locaties is zowel de GVG als de GLG te laag voor duurzame instandhouding van trilveen. Op de meetlocatie buiten het trilveen voldoet de GVG net aan de eisen voor blauwgraslanden, maar is de GLG ook voor deze habitattypen te laag. Ook in De Hel is de locatie met het hoogste maaiveld de locatie met de diepste grondwaterstand. Verder is de lagere locatie één van de laagste in de Hellen, terwijl de hogere locatie in het middenbereik ligt van de maaiveldhoogtevariatie in de Hellen. Voor een situatie waarbij de hogere delen geschikt zijn voor blauwgraslanden (het minst kritische habitattype) en de lage delen voor trilveen (het meest kritische habitattype) moet de GVG met ca. 10 cm omhoog en moet de GLG met ca. 20 cm omhoog. Bennekomse Meent In de Bennekomse Meent zijn peilbuisgegevens beschikbaar temidden van de blauwgraslandvegetaties en van één peilbuis buiten het blauwgrasland. In twee van de vier buizen in het blauwgrasland is de GVG hoog genoeg, maar in alle vier is de GLG te laag. Op de meetlocatie buiten het blauwgrasland is zowel de GVG als de GLG te laag. Voor duurzaam behoud en eventueel uitbreiding van het blauwgrasland in de Bennekomse Meent moet de GVG met ca. 15 cm omhoog, en moet de GLG met ca. 30 cm omhoog.

Kwel Naast grondwaterstanden direct onder het maaiveld is het toestromen van grondwater uit diepere lagen (= kwel) naar het maaiveld van belang voor de habitattypen. Kwel zorgt ervoor dat grondwaterstanden in de zomer niet te ver uitzakken, maar kwel heeft vooral invloed op de chemische samenstelling van de standplaats. Aan bodemdeeltjes zijn basische ionen gebonden die in zuur regenwater oplossen. Zolang de bodem nog voldoende basische ionen bevat, verzuurt ze nauwelijks, doordat de oplossende basische ionen het zuur neutraliseren. Zonder aanvulling van dergelijke ionen raakt de voorraad ervan, de buffercapaciteit, langzamerhand uitgeput en als de buffercapaciteit eenmaal is uitgeput, verzuurt de bodem veel sterker. Grondwater bevat basen die hier op haar weg door de bodem in zijn opgelost en als dit grondwater aan het maaiveld komt, bindt een deel van deze basen aan de bodemdeeltjes, waardoor de buffercapaciteit weer wordt aangevuld. Basen zijn de tegenpolen van zuren en zo voorkomt basenrijke kwel verzuring van de bodem. Daarnaast beperkt basenrijke kwel de voedselbeschikbaarheid doordat het leidt tot zuurstofarme omstandigheden en doordat fosfaat bindt aan in het grondwater aanwezige calcium, magnesium en ijzer, waardoor het niet langer beschikbaar is voor planten. In Bijlage 11.6 b staat de kwel naar het topsysteem weergegeven, zoals het hydrologisch model van het waterschap deze berekent voor het Natura 2000-gebied Binnenveld. Het topsysteem is het geheel van bovengrond en kleine sloten en greppels. Te zien is dat in de Hellen en de Bennekomse Meent op de locaties waar de habitattypen liggen, veelal lichte (0 – 2 mm/dag) tot matige (2 – 5 mm/dag) en lokaal zelfs sterke (>5 mm/dag) kwel wordt berekend. Ook komt uit de modelresultaten naar voren dat de primaire waterlopen veel kwelwater aantrekken, evenals de plas in sportpark De Groene Velden te Veenendaal, het industrieterrein Nijverkamp te Veenendaal, het Benedeneind ten noordoosten van de Hellen, en de gebieden ten zuiden van de Bennekomse Meent. (zie ook ‘oppervlaktewaterbeheer en –kwaliteit’ verderop in deze paragraaf) Uit een recente inventarisatie van kwelplekken in de natuurgebieden (Broeckx, 2009) komen op hoofdlijnen dezelfde kwelplekken naar voren als in de modelstudie, maar op alle kwelplekken lag nog sneeuw en/of ijs, wat er op duidt dat er slechts sprake was van lichte kwel. Ps: de kwelkaarten van de huidige situatie (zie bijlagen) zijn feitelijk de kwel die van modellaag naar modellaag stroomt. In de bovenste modellaag vindt een verdeling plaats van kwel naar waterlopen en naar maaiveld. In de effectberekeningen (verhoging peil Grift en dempen waterlopen) is gerekend met ecologische kwel (is kwel naar maaiveld) (zie Advies Deskundigencommissie Natuur Binnenveld mei/juni 2001).

Pagina 26 van 120

Hel en Blauwe Hel In de Blauwe Hel is halverwege de jaren ‘80 hydrologisch onderzoek uitgevoerd (Molenaar 1987, in Jalink 2010a). De grootste peilverlagingen hadden toen al plaatsgevonden en het terrein stond onder invloed van diverse sloten. Uit peilbuisgegevens werd afgeleid dat grondwatervoeding (0,75 mm/dag) naar het bovenste zandpakket optreedt, en nauwelijks tot geen kwel vanuit dit zandpakket naar het daarboven gelegen veenpakket (dat het maaiveld vormt). Dit komt mogelijk doordat de stijghoogte in de zandondergrond verlaagd is door ontwatering in de omgeving. Ook bleek zijdelingse instroom van (zeer ondiep) grondwater op te treden vanuit industrieterrein Nijverkamp. Globaal bleek het ondiepe grondwater van de Wageningse Laan naar de Grebbeweg te stromen (zuidwest naar noordoost). Doordat de sloot langs de noordwestkant van het reservaat sterk drainerend werkte (tegenwoordig ligt hier de rondweg van Veenendaal met bermsloten) boog de grondwaterstroom in de noordwestelijke helft van de Blauwe Hel af naar het noordwesten. Hierdoor is de grondwaterinvloed het grootst in de oostelijke helft van het centrum van de Blauwe Hel. Voor de Hel zijn geen gedetailleerde hydrologische studies beschikbaar, maar de ligging komt ruimtelijk en landschappelijk sterk overeen met die van de Blauwe Hel. Daarom zal de hydrologische situatie in de Hel sterk vergelijkbaar zijn met die in de Blauwe Hel. Bennekomse Meent De hydrologische situatie aan het einde van de jaren ’80 toen peilverlagingen en ontwatering in de omgeving al hadden plaatsgevonden en er een verdroogde situatie was, is beschreven door Van der Hoek en Van der Schaaf (1988, in Jalink 2010b). Zij berekenden een kwelstroom vanuit de ondergrond naar het maaiveld van ca. 0,7 mm/dag. Naast deze grondwatervoeding vanuit de diepere ondergrond werd de Bennekomse Meent gevoed door ondiep grondwater vanuit de randen van de vallei, zodat de totale grondwaterflux naar het maaiveld sterker zal zijn geweest. Op basis van de waterkwaliteit (zie verderop) blijkt nabij het maaiveld vooral lokaal, ondiep grondwater aanwezig te zijn geweest. Jalink concludeert dat de hydrologische situatie eind jaren ’80 sterk leek op de huidige, met vooral grondwatervoeding vanuit een min of meer lokaal systeem. Tijdens een veldbezoek op 12 mei 2010 werden slechts in een deel van het natuurgebied aanwijzingen gevonden voor grondwatervoeding. De begroeiing in en langs de sloten in het centrale deel van de blauwgraslandkern duidt op grondwaterinvloed (waterviolier, holpijp, dotterbloem), maar in het zuiden van de blauwgraslandkern, naast het gebied ‘10bunder’, komen dergelijke kwelindicatoren niet voor. Grondwaterkwaliteit Hierboven werd al gesteld dat kwel van belang is vanwege de invloed op de basenbeschikbaarheid en voedselbeschikbaarheid op de standplaats. De chemische samenstelling van het grondwater, i.e. de grondwaterkwaliteit, wordt beïnvloed door de tijd die het grondwater onderweg is geweest en de sedimenten waar het grondwater doorheen is getrokken. ‘Jong grondwater’ heeft op zijn korte reis door de bodem veel minder mineralen opgenomen dan het diepere, oudere grondwater. Hierdoor verschilt de chemische samenstelling van jong en ouder grondwater (Haarman et al., 2003; Waterschap Vallei & Eem, 2006). Naast de verblijftijd in de bodem heeft ook de samenstelling van het sediment waar het water doorheen stroomt invloed op de uiteindelijke samenstelling van het grondwater. Water dat infiltreert in en stroomt door leemarm zand zal minder pH-bufferende mineralen opnemen dan wanneer het water door lemig zand was getrokken. De samenstelling van het grondwater nabij het maaiveld is van belang voor de plantengroei. Als vuistregel kan gesteld worden dat ouder grondwater, dat een langere weg door de bodem heeft afgelegd meer wenselijk is voor de beoogde habitattypen, doordat het meer mineralen heeft opgenomen. Naast de ‘natuurlijke’ beïnvloeding kan de grondwaterkwaliteit beïnvloed zijn door menselijke activiteiten. Hierbij gaat het vooral om de stoffen sulfaat en nitraat, die goed oplosbaar zijn in water en daardoor door het grondwater meegevoerd worden vanuit landbouw en/of industriegebieden. Beide stoffen zijn van belang, omdat ze kunnen leiden tot vermesting door toevoer van nutriënten, door afbraak te stimuleren, of door fosfaat los te maken van ijzer. Nitraatuitspoeling naar het grondwater is vooral schadelijk wanneer nitraat in de ondergrond in aanraking komt met pyriethoudende afzettingen. Pyriet en andere ijzersulfiden bestaan uit Pagina 27 van 120

gereduceerd ijzer en zwavel. Nitraat kan in deze afzettingen het pyriet oxideren en zo sulfaat vrijmaken. Deze mogelijke reactie van nitraat met pyriet in de ondergrond is een van de meest zorgwekkende aspecten van nitraatuitspoeling (Smolders et al., 2006b). Sulfaat zal reageren met het organische materiaal dat gevormd wordt uit dode plantenresten. Het sulfaat wordt dan gereduceerd tot sulfide. Sulfide reageert weer met ijzerverbindingen waarbij ijzersulfide en pyriet wordt gevormd. Fosfaat dat eerder aan ijzer was gebonden, komt hierbij vrij. Wanneer alle ijzer in de bodem is vastgelegd als ijzersulfide kan er ook giftig sulfide ophopen in de onderwaterbodem, te ruiken als rotte-eierengeur. Slechts weinig wateren moerasplanten zijn hier tegen bestand (Smolders et al., 2006b). Voor meer informatie over de effecten van menselijke activiteiten, zie hoofdstuk 5. Door KWR (Jalink, 2010c) is onderzoek verricht naar de chemische samenstelling van het grondwater. Ook de samenstelling van de diverse geologische pakketten in de ondergrond en de aan maaiveld liggende bodem is meegenomen. Het onderzoek is gebaseerd op bestaande gegevens: • Beschikbare boorstaten in het dinoloket (www.dinoloket.nl) • 157 peilbuizen in en rond het Natura 2000-gebied Binnenveld (deels uit het Dinoloket en deels afkomstig van Vitens) • Diverse studentenrapporten van Wageningen University and Research Centre (WUR) Zoals eerder in deze paragraaf toegelicht, wordt over het algemeen aangenomen dat ondiepe geologische pakketten kalkarm zijn. Basenrijkdom in de bodem is dan het gevolg van kwel afkomstig uit diepere basenrijke watervoerende pakketten. Uit de analyse van de beschikbare boorstaten blijkt dat dit voor het WERV-gebied Binnenveld niet op gaat. Op veel plekken zijn al vanaf enkele meters diepte kalkhoudende zanden aanwezig (zie Bijlage 11.7). In het zuidelijke deel van het WERV-gebied Binnenveld komt rivierklei voor; deze klei is vaak kalkrijk. Ook in de omliggende stuwwallen komen op enkele plekken ondiep kalkhoudende zanden voor. De kalkhoudende lagen in het noordelijk deel van het WERV-gebied Binnenveld, waar de Hellen en Bennekomse Meent liggen, beginnen meestal tussen 1 en 3 m beneden maaiveld. De venige deklaag is – voor zover bekend – kalkloos gevormd. Voor gebufferde condities in de wortelzone is daarom aanvoer van basenrijk water (kwel) noodzakelijk. Uit het onderzoek blijkt dat op regionaal schaalniveau van diep naar ondiep de volgende hydrochemische grondwatertypen voorkomen: • Op grote diepte (> 150 à 175 m-NAP) komt brak/zout grondwater voor • Hierboven zit een laag verzoetend grondwater • Het pakket onder de Waalreklei 3 bevat schoon, basenrijk (sterk gebufferd), diep grondwater • Het pakket boven de Waalreklei 3 is eveneens schoon en basenrijk, maar minder sterk gebufferd. Dit middeldiepe grondwater behoort hydrochemisch tot type III. De karakteristieken van de watertypen staan in Tabel 3.2 • Het bovenste grondwater is vaak anthropogeen beïnvloed, betrekkelijk recent grondwater (type II) • Hoog in de stuwwallen komt type I voor. Dit is zacht, zuurstofrijk grondwater dat niet is aangerijkt in kalkhoudende lagen Hydrochemisch watertype

Beschrijving

III

Schoon en basenrijk (hardheid van ca 0,8 mmol/l) arm aan chloride, sulfaat, nutriënten en ijzer

II

Vaak anthropogeen beïnvloed, betrekkelijk recent grondwater, relatief rijk aan chloride en natrium en er kunnen verhoogde gehalten aan sulfaat en nutriënten in zitten; ook is het vaak aanzienlijk rijker aan opgelost ijzer dan III. II-H

Hard sterk gebufferd anthropogeen beïnvloed grondwater met een hardheid van 2 mmol/l of meer.

II-M

Matig hard sterk gebufferd anthropgeen beïnvloed grondwater met een hardheid tussen 1 en 2 mmol/l

II-m

Licht tot matig gebufferd anthropogeen beïnvloed regenwaterachtig jong grondwater met een hardheid tussen 0,5 – 1 mmol/l.

I

M

Niet herkenbaar beïnvloed zacht lokaal grondwater; dit is niet of nauwelijks aangerijkt recent geïnfiltreerd regenwater of zeer lokaal grondwater.

Tabel 3.2: Beschrijving van de hydrochemische watertypen.

Pagina 28 van 120

Hel en Blauwe Hel In de ondergrond van de Hellen ligt een geul in de zandondergrond. De veenbodem in de Hellen is hier het dikst. Hoe dikker de veenlaag, hoe groter de weerstand tegen grondwaterstroming. Het verschil in veendikte zal daarom mede bepalen waar kwel naar toe stroomt. Aan de zuidwestkant is een zandlaag opgebracht ten behoeve van het industriegebied, zie voor een schematische weergave van de interactie tussen hydrologie en hydrochemische watertypen Figuren 3.5 en 3.6.

5

II-M II-H

II/III?

II-H

wvp 1a

m boven NAP

Grift

E381

m

Faciës

E384 Grebbeweg

E382

Hel-plas

E223

bezand veen

E383

Industrie

10

? III?

0 III

-5 Eem-F

wvp 1b

III -10 0

100

200

300

400

500

600

700

800

Afstand (m)

Figuur 3.5: De Hel (2001): schematische weergave van de interactie tussen hydrologie en hydrochemische watertypen. Zie toelichting in tabel 3.2.

m boven NAP

II-m

Facies Grift

B1

II-m

Grebbeweg

II-M II-M

B0

B24

II-M

II-M

veen

B4

B22

III

III III

B23

B12

bezand 5

B30 B25 B14

Industrie

10

II-M II-M

II-H

0 III

wvp 1A

-5 Eem-F.

wvp 1B

III III

-10 0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

Afstand (m)

Figuur 3.6: Blauwe Hel (1986): Schematische weergave van de interactie tussen hydrologie en hydrochemische watertypen. Zie toelichting in tabel 3.2.

Pagina 29 van 120

In de peilbuizen in het terrein is de grondwaterkwaliteit gemeten (gegevens meestal 2001/2003). Hieruit blijkt dat aan de zuidwestkant in de zandondergrond het middeldiepe basenrijke water (type III) tot hoog in het profiel voorkomt. In 1986 werd deze waterkwaliteit ook in het er boven liggende veen aangetroffen. Uit de gemeten stijghoogten blijkt dat hier kweldruk aanwezig is. De meer noordoostelijk gelegen ondiepe peilbuizen bevatten sterk gebufferde (calcium houdend) lokaal grondwater (type II-H/M). Op één locatie (B4) bevindt zich ongebufferd regenachtig water. Hier is tussen 1986 en 2001 voortgaande verzuring opgetreden. In de Hel is ook nabij de Grift op enkele meters diepte water aangetroffen dat waarschijnlijk tot het middeldiepe grondwater behoort (type III). In een groot deel van het terrein is bovenop het regionale grondwatersysteem een lokaal grondwatersysteem gevormd. Dit lokale systeem wordt gevoed door regenwater en lateraal afstromend grondwater. Op de meeste plekken had het lokale grondwater een hoge hardheid als gevolg van opname van bufferstoffen uit de veenbodem en/of zandondergrond. Plaatselijk werden ook regenwaterlenzen aangetroffen. De neerslag wordt hier blijkbaar niet gebufferd door de veenbodem. Naar de Grift toe is de invloed van ontwatering waarneembaar. De stijghoogte in de zandondergrond is hier lager dan aan de zuidwestkant en ongeveer gelijk aan of soms wat lager dan in het veen. Hierdoor zal van kwel vanuit de zandondergrond hier niet voorkomen. Het grondwater in de peilbuizen is sulfaat- en nitraatarm. Op enkele locaties is in het lokaal aangerijkte grondwater (type II-H/M) wel een verhoogde kalium- ammoniumconcentratie gemeten. Mogelijk heeft dit (nog) te maken met bemesting op één van de particuliere percelen. Bodemvochtdata zijn er alleen van ouder onderzoek (1985, 1993). Hieruit blijkt dat in de Blauwe Hel boven in het profiel hoge sulfaatgehalten optraden. Dit sulfaat is niet afkomstig van kwel aangezien het type III water sulfaatarm is. De reden van de hoge sulfaatgehalten is oxidatie van sulfiden. Het zwavel zal deels tijdens de veenvorming of overstromingen zijn vastgelegd, maar deels ook afkomstig zijn van zwaveldepositie. Dat oxidatie van sulfiden plaatsvindt, blijkt uit de relatie van de sulfaatgehalten met het grondwaterregime. In het door ontwatering sterkst beïnvloede deel fluctueren de grondwaterstanden het meest. Bij lage grondwaterstanden komt er zuurstof in de bodem waardoor sulfiden worden omgezet naar sulfaat. Met name aan de noordoostzijde werden in de zomer op 10 cm diepte sulfaatgehalten tot ca. 75 mg/l gemeten. Op 30 cm diepte waren de sulfaatgehalten al veel lager en kwam een gebufferd watertype voor. Als in de winter de grondwaterstanden weer aan maaiveld kwamen, waren ook bovenin het profiel de sulfaatgehalten weer lager. In het zuidwestelijke deel van het terrein waren de grondwaterstanden als gevolg van kwel stabieler. Hier waren de sulfaatgehalten zowel in de zomer als winter laag. Blijkbaar trad hier geen oxidatie van sulfiden op. Bij sulfide-oxidatie ontstaat sulfaat en zuur. Dit zuur wordt geneutraliseerd door bufferstromen (calcium). Afstroming van regenwater en wegzijging naar de zandondergrond leidt vervolgens tot afvoer van sulfaat en calcium. Het bufferend vermogen van de grond neemt hierdoor af. Het systeem kan hierdoor verzuren en er is een groot risico op interne eutrofiëring door verdringing van ijzergebonden fosfaat door sulfaat. Ook in de Hel trad oxidatie op van sulfiden. Bodemvochtgegevens laten zien dat er boven in het profiel (20 cm diep) sulfaathoudend water voorkwam. Op 18 november 2007 heeft Staatsbosbeheer in een aantal peilbuizen de zuurgraad (pH-H2O) bepaald. Deze varieerde toen tussen 6,9 en 7,1 (zie Tabel 3.1), hetgeen overeenkomt met de zuurgraad die Jalink (2009) vermeld voor jong aangerijkt grondwater. De pH voldoet dus aan de eisen voor het habitattype trilvenen (zie Tabel 2.4). Echter, de reeks waterkwaliteitsgegevens van locatie (B4) wijzen op het uitlogen van de buffer. De afvoer van bufferstoffen is dan blijkbaar groter dan de toevoer. Versterken van de toevoer (kwel) leidt tot versterking van de buffering. Interne eutrofiëring door aanvoer van sulfaat of nitraat zal daarbij niet optreden, aangezien deze niet of nauwelijks in watervoerend pakket 1a zijn aangetroffen. Bennekomse Meent In peilbuizen is de grondwaterkwaliteit gemeten in het terrein (gegevens 2000/2001). Hieruit blijkt dat op ca. 1 m onder maaiveld steeds sterk gebufferd lokaal grondwater aanwezig is (type II-H/M). Dit lokale grondwater dankt zijn basenrijkdom aan doorstroming van nog Pagina 30 van 120

kalkhoudende lagen in de zandondergrond. De kwaliteit van dit water is redelijk tot goed te noemen: geen van de peilbuizen bevatte nitraat (NO3-). Slechts twee peilbuizen hadden een duidelijk verhoogd sulfaatgehalte (SO42- ca. 40 mg/l), twee een licht verhoogd Kalium-gehalte (K) en één monster bevatte relatief veel ammonium (NH4+ 1,8 mmol/l) en fosfaat (PO43- 0,06 mmol/l). Op welke diepte het middeldiepe watertype (III) voorkomt, is niet zeker. Uit de regionale analyse blijkt dat vanaf 0 m+NAP en dieper steeds het middeldiepe watertype is aangetroffen. Dit is ongeveer vanaf 5 m beneden maaiveld. Of het ook onder de Bennekomse Meent op deze diepte voorkomt, is niet bekend. Geschikte buizen hiervoor ontbreken. Voor een schematische weergave van de interactie tussen hydrologie en hydrochemische watertypen, zie Figuur 3.7.

E355

E353

II-H

II-M

II-M

5

Facies

E128

E360

Grift

E131

10

0

wvp 1a

m boven NAP

III Eem-F

-5

wvp 1b

-10

-15 III -20 III -25 0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

afstand (m)

Figuur 3.7: De Bennekomse Meent (2001): schematische weergave van de interactie tussen hydrologie en hydrochemische watertypen. Zie toelichting in tabel 3.2. Uit de bodemvochtgegevens uit 1986 op 10, 30 en 60 cm diepte en de latere reeksen (gemeten t/m 2002) op 10, 20 en 30 cm –mv blijkt dat er in de bodem een duidelijke stratificatie in bodemvochtsamenstelling aanwezig is. Op de meeste plekken nemen Calcium (Ca), bicarbonaat (HCO3-) en pH toe met de diepte. Het sulfaatgehalte kan vooral in de zomer erg hoog oplopen (tot >> 100 mg/l). In de lage delen is er dan een duidelijke stratificatie waarneembaar van met de diepte afnemende gehalten. Hieruit blijkt dat, net als in de Hellen, het sulfaat ontstaat door oxidatie van sulfiden in de ’s zomers opdrogende venige bovengrond. Ook de bemonstering op één locatie in het terrein in 2009 geeft hetzelfde beeld. De hoge sulfaatgehalten in de bovengrond worden dus niet veroorzaakt door toestromend kwelwater, maar door oxidatie van ijzersulfiden die in het veen aanwezig zijn. Dit zwavel zal deels tijdens de veenvorming of overstromingen, maar deels ook door zwaveldepositie in de bodem terecht zijn gekomen. Zwaveldepositie is weliswaar in de afgelopen decennia sterk afgenomen, maar het sulfaat uit eerdere perioden zal na sulfaatreductie als sulfide in de ijzerrijke veenbodem zijn achtergebleven. Als gevolg van pyrietoxidatie (FeS) ontstaat zuur. Dit zuur wordt geneutraliseerd doordat protonen worden uitgewisseld tegen calciumionen. Deze calciumionen zijn gebonden aan het adsorptiecomplex of komen vrij door oplossing van kalk (indien aanwezig). Het is dus de bodem die voor de buffering moet zorgen. Als de bodem na de zomer weer natter wordt, zal een deel van het sulfaat samen met calcium via sloten uit het gebied verdwijnen. Een ander deel blijft achter doordat de omgekeerde reactie optreedt (sulfaatreductie). In deze situatie wordt dus buffer (calcium) uit het bodemsysteem afgevoerd. De dalende trend in calciumgehalte, die op

Pagina 31 van 120

diverse plekken in het bodemvocht lijkt op te treden, past daarbij. Om de buffering duurzaam te herstellen, is het nodig de aanvoer van calcium via kwel van basenrijk grondwater te herstellen. Zowel het middeldiepe grondwater (type III) dat in de nabije omgeving nog in de bovenste watervoerende pakketten voorkomt als het sterk gebufferde lokale grondwater (type II-H) zijn geschikt om bufferstoffen aan te voeren. Eutrofiëring door kwel van dit lokale sterk gebufferde grondwater zal naar verwachting niet of nauwelijks optreden. Eutrofiëring vindt vooral plaats bij te hoge fosfaatgehalten. Gezien de kalkrijkdom van de ondergrond is de aanwezige fosfaat hier overwegend vastgelegd aan calcium. In tegenstelling tot ijzergebonden fosfor gaat deze vorm niet in oplossing bij reductie door vernatting. Hogere grondwaterstanden door een toename van kwel naar maaiveld zijn van belang bij het tegengaan van interne eutrofiëring. Door minder diep wegzakkende grondwaterstanden kan zuurstof minder diep in de bodem indringen, waardoor minder pyrietoxidatie en veenmineralisatie optreedt. Na de zomer kan de grondwaterstand sneller aan maaiveld komen en kan oppervlakkige afstroming optreden waardoor nog in de bodem aanwezig sulfaat (samen met een vergelijkbare hoeveelheid hardheid) wordt afgevoerd. Als het basenrijke grondwater tot aan maaiveld opkwelt, zal het verlies aan hardheid dat samenhangt met afvoer van sulfaatrijk water worden gecompenseerd door de aanvoer van hardheid via het grondwater. De pH-H2O in de bovenlaag van de bodem is afgenomen in de periode 1988 – 1997, zie Figuur 3.8, wat goed aansluit bij het beeld van de afgenomen buffercapaciteit. Alleen in de onderzoekslocatie in het centrum van de Bennekomse Meent (locatie C) lag de pH in 1997 nog boven de grenswaarde voor blauwgraslanden (5.0, zie Tabel 2.4).

Figuur 3.8: Ontwikkeling van de pH-H2O in de bovenste bodemlaag op 3 locaties in de Bennekomse Meent. Weergegeven zijn de gemiddelden van 4 metingen en de standaardfout (data D. v.d. Hoek, Wageningen UR, figuur uit V.d. Hoek & Sykora 2006).

Pagina 32 van 120

Oppervlaktewaterbeheer en -kwaliteit Algemeen De belangrijkste waterloop in het WERV-gebied Binnenveld is de Grift (dit is de lokale naam voor het Valleikanaal). Deze waterloop heette oorspronkelijk de Kromme Eem. Dit was een veenstroompje dat naar de Rijn stroomde. Vanaf de 15e eeuw werd de Kromme Eem vergraven en uitgebreid om de ontginning van het veen mogelijk te maken, dit gegraven kanaal is de Grift (of Valleikanaal). De Grift stroomde eerst naar de Rijn, maar sinds 1942 stroomt ze naar het IJsselmeer en heeft ze haar huidige afmetingen (Waterschap Vallei & Eem, 2006). De verschillende grotere en kleinere waterlopen die landbouwgebieden en bebouwde gebieden ontwateren, monden uit in de Grift, die het water naar het IJsselmeer afvoert. Het peil in de Grift ter hoogte van de Bennekomse Meent en de Hellen wordt bepaald door middel van de stuw Rode Haan, gelegen ten noordwesten van Veenendaal. In de zomer verdrinkt de stuw Rode Haan en wordt het peil gestuurd door de westelijker gelegen stuw De Groep. De gehanteerde winter- en zomerpeilen in de Grift en andere primaire waterlopen zijn weergegeven in Bijlage 11.6 c, de genoemde peilen zijn geïnterpoleerd tussen stuwpeilen (die alleen bij de stuw optreden) (med. Waterschap Vallei & Veluwe ).

Bij stuw Rode Haan wordt een peil gehanteerd tussen 4,30 en 4,50 m +NAP, terwijl bij De Groep het peil fluctueert tussen 4,15 en 4,35 m +NAP. In de praktijk wordt het maximumpeil van De Groep vooral in de zomer gehanteerd om daarmee de inlaat van water van het Valleikanaal naar de Woudenbergse Grift mogelijk te maken. Daardoor, en vanwege de hogere afvoer door inlaat vanuit de Nederrijn, verdrinkt stuw Rode Haan. De peilen bij de stuwen zijn aanzienlijk lager dan de grondwaterstand in bijvoorbeeld de Hellen, maar door de nauwe passage van de Grift door Veenendaal en de inlaat naar de Woudenbergse Grift kan het peil in het Natura 2000-gebied Binnenveld tot enkele decimeters hoger zijn dan het stuwpeil (med. Waterschap Vallei & Veluwe ). Op basis van de geïnterpoleerde Griftpeilen (Bijlage 11.6 c) is het Griftpeil ter hoogte van de Blauwe Hel een halve meter lager dan de GVG in peilbuis B39E422 (483 cm +NAP). Hierdoor, en doordat de bodem van de Grift met ca. 300 cm +NAP één van de laagste punten in het WERV-gebied Binnenveld is, stroomt veel grondwater naar de Grift, dat hierdoor niet ten goede kan komen aan de Hellen en de Bennekomse Meent. Elders langs de Grift en langs andere waterlopen is de situatie vergelijkbaar, en dit is de verklaring voor de berekende hoge kwelflux naar de waterlopen (zie Bijlage 11.6 b). Hoewel het effect van kleinere

Pagina 33 van 120

sloten niet modelmatig is onderzocht, valt te verwachten dat ook hierdoor kwelwater wordt afgevangen, omdat het verschil tussen slootpeil en maaiveldhoogte meestal meer dan 60 cm bedraagt (zie Bijlage 11.6 d). Hierdoor zal vooral rondom de Hellen en de Bennekomse Meent veel kwelwater worden afgevangen. Inundatie Naast de drainerende werking van de waterlopen is ook de kwaliteit van het oppervlaktewater van invloed op het Natura 2000-gebied. Indien de oppervlaktewaterkwaliteit onvoldoende is, kan ’s zomers dit water niet worden ingelaten om grondwaterstanden op peil te houden. In de Bennekomse Meent is inlaat van Griftwater gestopt omdat het leidde tot verruiging van de vegetatie, en omdat bleek dat met het bestaande slotenstelsel het grondwater onvoldoende op peil gehouden kon worden door te weinig grondwateraanvulling uit de sloten (Van der Hoek en Van der Schaaf, 1988 in Jalink 2010b). Hoewel een deel van de Bennekomse Meent jaarlijks vanuit de Grift lijkt te overstromen (zie Bijlage 11.8) gebeurt dit in de praktijk niet (med. dhr. Th. Heufkens, Staatsbosbeheer). Het gehele blauwgrasland heeft een statistische kans eens per vijf jaar te overstromen. Bij een overstroming kunnen met het Griftwater ook nutriënten en sulfaat in het reservaat terechtkomen. Volgens Van der Hoek & Van der Schaaf (1988, in Jalink 2010b) blijven slib en opgeloste nutriënten achter in het terrein. Dit heeft gevolgen voor de ontwikkeling en de duurzame instandhouding van de habitattypen (zie hoofdstuk 5 voor een nadere uitwerking van de knelpunten ten aanzien van de kwaliteit van het Griftwater). In Bijlage 11.8 is aangegeven dat ook delen van de Hellen regelmatig overstromen. In dit beheerplan gaan we er echter van uit dat niet vaker dan eens per 50 jaar Griftwater de Hellen in stroomt, omdat dit water alleen vanuit het noorden of het zuiden de Hellen in kan stromen, waarbij het over een hogere rug moet die slechts eens per 50 jaar overstroomt. Overstroming in de Hellen is in de praktijk meestal gestagneerd regenwater. Waterbeheer in de natuurgebieden Het oppervlaktewaterpeilbeheer of het dempen van sloten beïnvloedt de grondwaterstanden, en zijn daarom de ‘knoppen’ waarmee de beheerder de beste hydrologische omstandigheden probeert te creëren. Het oppervlaktewaterbeheer in De Hel, de Blauwe Hel en de Bennekomse Meent is afgestemd op het realiseren van zo hoog mogelijke grondwaterstanden met maximale kwel tot in het maaiveld (onder anderen Bloemen et al., s.a.). Deze beide doelen gaan niet altijd goed samen, omdat een zeer hoge grondwaterstand in combinatie met onvoldoende kweldruk er toe leidt dat het bovenopliggende, regenwaterachtige grondwater het diepere, basenrijke grondwater wegdrukt. In het peilbeheer moet daarom een balans worden gevonden tussen zo hoog mogelijke grondwaterstanden (middels hoge slootpeilen) en afvoer van regenwater (middels lagere slootpeilen). Voor een beoordeling van het interne waterbeheer, zie paragraaf 5.3.1 – 5.Water – Waterbeheer.

Pagina 34 van 120

Figuur 3.9: Oppervlaktewaterbeheer in de Hellen. Peilen worden gestuurd in drie peilvakken, verder is de stromingsrichting in de sloten aangegeven en de ligging van duikers en stuwen. De Hel en Blauwe Hel Het water kan het gebied alleen uitstromen via drie duikers aan de zijde van de Grebbeweg. Er stroomt geen oppervlaktewater het terrein in (Harkema 2002). Er zijn vijf peilgebieden in de Hel te onderscheiden. Deelgebieden 1a, 1b en 1c (Blauwe hel + vak 6) wateren af via de meest noordelijke duiker (nr4) onder de Grebbeweg. Duiker 9 zorgt voor stuwing van deelgebied 1b. Aan de noordwestkant van de sloot ligt een kade waardoor het deelgebied 1 waterhuishoudkundig opgesplitst wordt in deel 1a en 1b. Deelgebied 1c water rechtstreeks via duiker 4 af. Deelgebied 2 (rietland, aangrenzende agrarische zuidelijke percelen en 2 agrarische noordelijk percelen) wateren via stuw 1 af op de ringsloot. Het water uit deze sloot verlaat via deelgebied 1 (duiker 4) of 3 (duiker 6) het gebied. a. Bij duiker 6 in deelgebied 3 (oostelijke schraallanden) stroomt het water van 3 sloten het gebied uit. De eerste sloot tussen rietland en schraalland, voert alleen water uit het rietland af, de tweede middelste sloot voert via stuw 3 al het water uit deelgebied 3 af en de derde, meest oostelijke sloot staat vrijwel altijd droog en voert dus nauwelijks af. Van geen van de stuwen en duikers is de stuwhoogte bekend, zodat onbekend is hoe hoog de gehanteerde peilen precies zijn. In deelgebied 1b lijkt het juiste stuwpeil te worden gehanteerd, aangezien duiker 9 in de zomer nog net water afvoert (peil circa 1 cm boven onderkant buis) (med. dhr. A. Rijneveld, Staatsbosbeheer). Stuw 1 is grotendeels vergaan waardoor het peil in deelgebied 2 niet stuurbaar is. Hierdoor wordt een vast peil gehanteerd, dit is een peil van 5 – 10 cm boven het maaiveld (ibid.). Het plan uit 2002 was om stuw 1 en 2 te herstellen en in te stellen op respectievelijk 5,00 en 4,90 m + NAP (mededeling Harkema). In deelgebied 3 staat de stuw zodanig afgesteld dat deze in de zomer meestal geen water afvoert (ibid.). ’s Zomers worden de slootpeilen in deelgebied 1 en 2 aan het einde van juli met circa 20 cm verlaagd, opdat de terreinen droog genoeg worden om ze te maaien, waarna ze worden gemaaid rond half augustus (ibid.). Direct na het verwijderen van het maaisel gaat de stuw weer omhoog.

Pagina 35 van 120

Bennekomse Meent Van de Bennekomse Meent is geen inrichtingsplan beschikbaar, daarom is het interne (water)beheer vastgesteld aan de hand van een veldbezoek met de beheerders dhr. H. Roke en dhr. Th.C. Heufkens, beiden van Staatsbosbeheer. Het oppervlaktewaterbeheer in de Bennekomse Meent is weergegeven in Figuur 3.10. In de blauwgraslandkern liggen sterk begroeide, ondiepe greppels (circa 10 - 15 cm diep) waardoor overtollig regenwater wordt afgevoerd naar de sloten. Het peil in de sloten in de blauwgraslandkern wordt geregeld door middel van een stuw en een molentje (locatie 1 in Figuur 3.10). Tot voor kort stond hier alleen het molentje, maar doordat deze lekt, stroomde water het gebied uit. Daarom is aan het eind van 2008 of het begin van 2009 tussen de molen en de Grift een stuwtje geplaatst, waarbij de stuwhoogte op basis van gebiedservaring is ingesteld op het gewenste slootpeil in het blauwgrasland. Het peil in de sloot tussen het blauwgrasland en 10-bunder wordt bepaald door een duiker (locatie 2 in Figuur 3.10) waarvan onbekend is hoe hoog deze ligt en of dit het gewenste peil is, bovendien kan water uit de Grift door de duiker in de sloot stromen. In het 10bunder zijn de sloten dwars op de helling grotendeels dichtgegroeid, zodat eerder sprake is van greppels dan van sloten. De sloten ten noorden, oosten en zuiden van het natuurgebied wateren onder vrij verval af op de Grift, zodat de peilen worden bepaald door het peilbeheer in de Grift. Het peilbeheer is hier dus hetzelfde als in de omgeving. Het water in de sloot langs de oostrand van het blauwgrasland, op de grens van natuurgebied en landbouwgebied, stroomt om het natuurgebied heen en komt, sinds de doorvoer door de dam is gedicht (tussen 1995 en 2000), niet in de sloot tussen het blauwgrasland en 10-bunder terecht.

3

1

2

Figuur 3.10: Oppervlaktewaterbeheer in de Bennekomse Meent. Legenda: oranje = bezittingen van Staatsbosheer; doorgetrokken lijnen en pijlen = ligging en stroomrichting van de sloten; stippellijnen = ligging ondiepe greppels; 1 = molen en stuw; 2 = duiker; 3 = dam; groene lijn = grens Natura 2000-gebied (bij benadering).

Pagina 36 van 120

Het gevolg van deze inrichting is dat het peil in het blauwgrasland hoog wordt gehouden door de stuw bij locatie 1 en de doorvoer bij locatie 2. Het stuwpeil is zo hoog dat vrijwel nooit water over de stuw stroomt terwijl de slootpeilen lager zijn dan wenselijk is, van de doorvoer is onbekend of deze op de juiste hoogte ligt. Als het nodig is, wordt het peil in augustus tot maximaal 30 cm –mv verlaagd ten behoeve van maaien. In de praktijk is echter al sinds circa 2007 geen water meer afgelaten, omdat het water in de zomer (ruimschoots) laag genoeg stond om te maaien. Hierdoor bestaat het peilbeheer in de praktijk uit het vasthouden van water. De beheerders constateren dat het gebied in de afgelopen jaren ook in het voorjaar droog is, met slootpeilen tot 30 cm - mv.

3.2.4

Bodem In Bijlage 11.9 is de verdeling van bodemtypen in het gebied op kaart weergegeven. Ten oosten van de Grift liggen lemige fijnzandige beekeerdgronden (pZg23). Het leemgehalte is van belang voor de samenstelling van het grondwater (zie de paragraaf ‘Grondwatersysteem’). Deze gronden hebben ijzerafzettingen hoog in het profiel die zijn onstaan onder invloed van kwel. Op een klein deel van deze gronden zijn leemarme fijnzandige enkeerden (bruine bEZ21 en zwarte zEZ 21), onstaan door eeuwenlange ophoging met plaggenmest. Nabij de Grift gaan de zandgronden over in moerige gronden en veengronden. De moerige gronden hebben minder dan 40 cm moerig materiaal. Er worden twee soorten onderscheiden: met een zanddek (zWz) en met een moerige bovengrond (vWz). De moerige laag is ontstaan doordat de bodem gedurende een groot deel van het jaar vochtig tot nat was, waardoor organische resten, vooral van planten, zich in de loop van de tijd ophoopten. De moerige gronden gaan richting de Grift over in veen. Dit veen bestaat uit onvergane plantenresten die zich hebben opgehoopt op zandgronden. De dikte van de moerige laag is bij veengronden meer dan 40 cm. Er worden vier sooten veen onderscheiden. In de Bennekomse Meent bevinden zich Vlierveengronden (Vz) met zand ondieper dan 120 cm. Zuiderlijk daarvan zitten meerveengronden (met een zanddek zVz) en Koopveengronden (veraarde venig/zandige bovengrond hVz). Nabij de Grift was het oorspronkelijk natter waardoor hier Koopveengrond (hVc) op (riet)zeggeveen ligt. Ten westen van de Grift komen leemarme fijnzandige Laarpodzolgrond (cHn21) voor. Dit zijn infiltratieprofielen met een cultuurdek. Daar waar het cultuurdek ontbreekt, spreekt met van een Veldpodzol (Hn21). Nabij de Grift gaan de podzolgronden over in Gooreerdgronden (pZn). Deze gronden vormen de overgang naar kwelgevoede gronden die hier zijn afgedekt met een moerige laag. Het veenpakket is dus vrijwel overal minder dan 120 cm dik. Uitzondering is de Blauwe Hel en De Hel. Hier bevinden zich Vlietveengronden (Vo): slappe ongerijpte veengronden met een stevige tot matig stevige geoxideerde bovenlaag van hoogstens 20 cm. Globaal op de scheiding tussen beide hellen is een zandrug waarneembaar (pZn21). In het veen zitten kleilaagjes die ontstonden door overstromingen vanuit de Kromme Eem en de Grift.

3.3

Biotiek Het Natura 2000-gebied Binnenveld bestaat uit een afwisseling van bos, rietland, struweel en open landschap. Vooral de zeldzame vegetatietypen in het gebied zijn van nationaal en internationaal belang. Het gaat hier om goed ontwikkelde blauwgraslanden en trilvenen in de Bennekomse Meent en De Hel. Andere waardevolle elementen zijn mesotrofe grote zeggenmoerassen en dotterbloemhooilanden. Het centrale deel van De Hel wordt grotendeels ingenomen door een voedselrijk moeras dat voornamelijk bestaat uit open water, voedselrijk rietland, grauwe wilgenstruweel en nat elzenbos (Jongman, 2003). Verder is het gebied rijk aan bijzondere broedvogels, zoogdieren en insecten. Hieronder worden de verschillende algemene biotische waarden in het kort toegelicht, gevolgd door een uitgebreide beschrijving van het voorkomen van de instandhoudingsdoelstellingen.

Pagina 37 van 120

3.3.1

Flora Tot het midden van de vorige eeuw vormde het Natura 2000-gebied Binnenveld een van de meest uitgestrekte en soortenrijke blauwgraslandgebieden van Nederland. Bovendien kwam over aanzienlijke oppervlakten trilveen voor. De grote variatie in bodemtoestand en waterhuishouding kwam tot uiting in het optreden van plantensoorten die elders in Nederland zelden in Blauwgrasland groeien, in het bijzonder de orchideeën Harlekijn (Anacamptis morio) en Grote muggenorchis. Beide zijn, evenals Parnassia, al meer dan een halve eeuw niet meer in het Natura 2000-gebied Binnenveld waargenomen. De ontginningen van na de tweede wereldoorlog, hebben van de vroegere verspreiding van blauwgraslanden en trilvenen weinig overgelaten. Slechts de Bennekomse meent, het centrale deel van de Hel en de Blauwe hel zijn over gebleven. Toch komen nog steeds veel bijzondere vegetaties en planten voor. De kern van het reservaat Bennekomse Meent bestaat uit zo'n 6 hectaren goed ontwikkeld Blauwgrasland (H6410) met veel Spaanse ruiter, Blauwe knoop, Kleine valeriaan en Blonde zegge, en plaatselijk Vlozegge, Bevertjes en Klokjesgentiaan). Laatstgenoemde behoorde vroeger tot de vaste bestanddelen van Blauwgrasland, maar tegenwoordig is zij in dit vegetatietype zeer zeldzaam. Als herinnering aan het vroegere orchideeënrijke Blauwgrasland van het Natura 2000-gebied Binnenveld zijn nog Vleeskleurige en Brede orchis aanwezig. Door de aanwezigheid van zandopduikingen en veenputjes vertoont de Bennekomse Meent een vrij sterk microreliëf. Hierdoor kunnen soorten van heischraal grasland, zoals Hondsviooltje, Fijn schapengras en Tandjesgras, zij aan zij groeien met moerasplanten als Riet en Gewone waternavel. Op een van de zandruggen trekt Margriet de aandacht. In veenputjes komt een relatief basenrijk type kleinezeggenmoeras voor met Waterdrieblad, Moeraskartelblad, Wateraardbei, Snavelzegge, Draadzegge en Moeraslathyrus, terwijl in ondiep water ook Stijve moerasweegbree zich laat zien. Ook zijn hier baseminnende moerasmossen als Reuzenpuntmos, Veenknikmos, Goudsikkelmos, Groot vedermos, Moerasdikkopmos en Groen schorpioenmos aanwezig, waarvan de twee eerstgenoemde tevens in de Hellen zijn aangetroffen. Daarnaast zijn nog de volgende rode lijstsoorten gevonden: boompjesmos en ongenerfd eendagsmos (KNNV, 2004). Tevens is in 2009 gekruld sikkelmos aangetroffen in het trilveen. Het complex Blauwe Hel en De Hel herbergt nog steeds trilveen, wat voor een Nederlands beekdal uitzonderlijk te noemen is. Hier komen onder meer moeraslathyrus, waterdrieblad, moeraskartelblad, ruw walstro, ronde zegge, draadzegge en vleeskleurige orchis voor. Bij een floristische inventarisatie van de Hellen in 2009 is door de plantenwerkgroep van de KNNV afdeling Wageningen e.o. de soort geel schorpioenmos aangetroffen. Daarnaast zijn tijdens dit onderzoek de volgende Rode Lijst soorten waargenomen: blauwe knoop, draadzegge, kamgras, klein blaasjeskruid, kleine valeriaan, krabbenscheer, moerasbasterdwederik, moeraskartelblad, ronde zegge, veenreukgras, vleeskleurige orchis, wateraardbei en waterdrieblad.

3.3.2

Fauna Broedvogels 2008 Bij broedvogelinventarisaties in De Hel in 2008 werden in totaal 299 territoria van 49 soorten broedvogels vastgesteld. Hieronder bevonden zich enkele Rode Lijstsoorten, zoals watersnip, koekoek, steenuil, groene specht, huismus, ringmus en kneu (Kleunen en Kok, 2008). Bij een broedvogelinventarisatie in de Bennekomse Meent en omgeving werden in de periode 2003 – 2008 in totaal 42 soorten vogels waargenomen met maximaal 187 territoria. Daaronder bevonden zich verscheidene soorten van de Rode Lijst, zoals watersnip, grutto, tureluur, steenuil, veldleeuwerik, porseleinhoen en spotvogel (KNNV, 2004; vogelgegevens vogelwerkgroep KNNV Wageningen). Een opvallende ontwikkeling die in de Bennekomse Meent heeft plaatsgevonden is de toename van het aantal weidevogels. In 2008 werden van de soorten kievit, watersnip, grutto, wulp en tureluur in totaal 18 territoria vastgesteld, terwijl het in 2007 om slechts 5 territoria ging. Vermoedelijk is een verbetering van de broedbiotoop een belangrijke oorzaak van deze toename; sinds 2007 is door het kappen van een aantal wilgen

Pagina 38 van 120

het gebied meer open geworden en daardoor geschikter voor weidevogels (Dam en Sanders, 2009). Sinds 2005 zijn er bijna elk opeenvolgend jaar tussen de vier en zes grutto territoria in ’10bunder’ aangetroffen (zie voor ligging van dit deelgebied in het Natura 2000-gebied Bijlage 11.3). Met een omvang van ongeveer 10 hectare, maakt dit omgerekend ongeveer 40 tot 60 territoria per 100 ha. Dit kan als een goed grutto broeddgebied worden beschouwd. 2009 In De Hel en Blauwe Hel werden in 2009 in totaal 284 territoria van 50 soorten broedvogels vastgesteld. Het meest talrijk waren de Winterkoning (49), Tjiftjaf (32 terr.) en Kleine Karekiet (28 territoria). Dit zijn op landelijke schaal zeer talrijke bewoners van respectievelijk struweel/bos en riet. Het gebied herbergde in 2009 acht soorten van de Rode Lijst voor bedreigde vogelsoorten : Kwartelkoning (1 terr.), Watersnip (1 terr.), Koekoek (1 terr.) Ransuil (1 terr.) , Groene Specht (1 terr.), Spotvogel (1 terr.), Grauwe Vliegenvanger (1 terr) en Ringmus (3 terr.). 2010 In De Hel en Blauwe Hel werden in 2010 in totaal 330 territoria van 55 soorten broedvogels vastgesteld. Het meest talrijk waren Kleine Karekiet (34 territoria), Winterkoning (31 territoria) en Tjiftjaf (28 territoria). Nieuwkomers zijn Bosuil (1 territorium.), Gekraagde Roodstaart (1 terr.) en Kauw (1 terr.), te midden van de Blauwe Reiger-kolonie. Het gebied leverde in 2010 tien soorten van de Rode Lijst voor bedreigde vogelsoorten op: Watersnip (1 terr.), Koekoek (3 terr.), Ransuil (1 terr.), Groene Specht (1 terr.), Paapje (1 terr.), Spotvogel (1 terr.), Grauwe Vliegenvanger (1 terr.), Huismus (3 terr.), Ringmus (4 terr.) en Kneu (1 terr.).

Overige fauna In het Natura 2000-gebied komen verschillende algemeen voorkomende zoogdiersoorten voor, zoals egel, haas, konijn en ree. Ook de amfibieën zijn alleen vertegenwoordigd door algemene soorten. Het gaat hier dan om middelste groene kikker, bruine kikker en gewone pad. In het gebied komt een aantal bijzondere sprinkhaansoorten voor, zoals de moerassprinkhaan en de zompsprinkhaan, die beide zijn opgenomen op de Rode Lijst, (KNNV, 2004; Dam en Sanders, 2009). Typische soorten (voor de Natura2000 habitattypen) als moerasparelmoervlinder en zilveren maan zijn uit het gebied verdwenen.

3.3.3

Voorkomen instandhoudingsdoelstellingen In deze paragraaf worden de aangewezen habitattypen in het Natura 2000-gebied Binnenveld in detail beschreven. Hierbij wordt een onderverdeling gemaakt in verspreiding, trend en typische soorten: Onder verspreiding en trend worden de aanwezigheid en de verspreiding van het habitattype in het gebied beschreven. Voor zover daarover informatie beschikbaar is, wordt tevens ingegaan op ontwikkelingen in areaal en kwaliteit (trend). Onder typische soorten wordt verstaan de aan aangewezen habitats verbonden ‘typische soorten’ (Ministerie van LNV, 2008) . Dit zijn soorten waarvan de ecologische vereisten alleen voorkomen in het betreffende habitattype. Bij het formuleren van instandhoudingsmaatregelen wordt rekening gehouden met deze typische soorten. Typische soorten zijn onderverdeeld in drie categorieën: 1. Van ‘exclusieve soorten’ komen de ecologische vereisten alleen voor in het betreffende habitattype; 2. van ‘karakteristieke soorten’ komen de ecologische vereisten vooral voor in het betreffende habitattype, en; 3. ‘constant aanwezige soorten’ zijn aanwezig in ieder gebied met het betreffende habitattype, maar zijn niet beperkt tot het habitattype. Constant aanwezige soorten zijn weliswaar minder gebonden aan goed ontwikkelde vormen van het habitattype dan exclusieve en karakteristieke soorten, maar indiceren toch een goede biotische of abiotische ontwikkeling van het habitattype (Ministerie van LNV, 2008).

Pagina 39 van 120

De vegetatie van de Bennekomse Meent is voor het laatst gekarteerd in 2003 (Jongman, 2003), die van De Hel en De Blauwe Hel in 1999 (Berg, 2000). Deze vegetatiegegevens zijn gebruikt om inzicht te krijgen in de omvang, ligging en kwaliteit van de aangewezen habitattypen in het Natura 2000-gebied. Hiertoe is eerst een vertaling gemaakt van de gehanteerde lokale typologie naar de indeling van Schaminée et al. (1995 - 1999). De indeling van Schaminée wordt door het Ministerie van EZ in het ontwerpbesluit gebruikt voor de aanwijzing van de aangewezen habitattypen. De gehanteerde vertaling is gepresenteerd in Bijlage 11.10. De huidige ligging van de aangewezen habitattypen in het Natura 2000-gebied Binnenveld is weergegeven in Bijlage 11.11. In Tabel 3.3 is een samenvatting gepresenteerd van de trends in het gebied met betrekking tot areaal, kwaliteit en huidige staat van instandhouding van de aangewezen habitattypen.

H6410 blauwgraslanden •

Verspreiding Blauwgraslanden komen voornamelijk tot ontwikkeling in de Bennekomse Meent (zie Bijlage 11.11). Ongeveer 20% van de natuurkern van de Bennekomse Meent bestaat uit goed ontwikkeld blauwgrasland, met soorten als spaanse ruiter, blauwe zegge, pijpenstrootje, biezenknoppen, blauwe knoop, klokjesgentiaan en tormentil. Kenmerkend zijn ook de zeldzame blonde zegge, vlozegge, bevertjes en vleeskleurige orchis. Zeer lokaal komt geelhartje en het melkviooltje voor. Behalve dit goed ontwikkelde habitattype komt eveneens op 20% van de oppervlakte van het centrale deel van de Bennekomse Meent fragmentarisch blauwgrasland voor met soorten als blauwe zegge, pijpenstrootje en blauwe knoop (Jongman, 2003; Staatsbosbeheer, 2008). Het areaal blauwgrasland in het Natura 2000-gebied Binnenveld komt verspreid voor over een oppervlakte van 9,6 ha en bedraagt netto 5,9 ha. (zie Bijlage 11.11).

•

Trend In de vegetatiekartering van de Bennekomse Meent uit 2003 maakte Jongman een vergelijking met eerdere vegetatiekarteringen uit de jaren 1969, 1986 en 1999. De auteur concludeerde dat het areaal blauwgrasland in de periode 1986-2003 ongeveer gelijk is gebleven. Ook in de periode 2003 – 2008 leken er geen veranderingen in oppervlakte op te treden (Dam en Sanders, 2009). Door de sloten in de kern van het reservaat af te koppelen van de Grift, is overspoeling van het blauwgrasland met eutroof water uit de beek sterk afgenomen. Hierdoor is ook de verruiging van het blauwgrasland met filipendulionsoorten (moerasspirea) en de bedekking van voedselminnende soorten (gestreepte witbol en gewoon reukgras) sterk afgenomen. Wel komen er in het noordwestelijk deel van het reservaat nog voedselrijke riet- en zeggenmoeras voor. In het overige deel van het reservaat zijn deze vegetaties teruggedrongen. Vergeleken met de periode 1939-1959 kwamen in de periode 1976-1991 een aantal plantensoorten van zeer basenrijke condities niet meer voor in de Bennekomse Meent, terwijl andere soorten van zeer basenrijke condities, heischrale soorten en kritische soorten van blauwgrasland al achteruit waren gegaan. Achteruitgang betrof ondermeer bevertjes, geelhartje, parnassia, vlozegge, blonde zegge, klokjesgentiaan en melkviooltje (Baartmans, 1991 in Jalink 2010b). Verder blijkt de soortensamenstelling vooral in de periode 1960-1985 sterk te zijn veranderd, met afname van vochtige, basenminnende en/of heischrale soorten en toename van voedselminnende en zure soorten. Na 1985 zette deze trend zich voort, hetzij langzamer (Burgerhart, 1998; Terlouw, 2003; Buil, 2003, allen in Jalink 2010b). Parnassia verdween uit het gebied in de periode 1969-1986 (Berg, 2000). In het westen van de blauwgraslandkern duidt uitbreiding van meer voedselminnende planten als gele lis, moerasspirea en scherpe zegge op toenemende voedselrijkdom, waarschijnlijk als gevolg van mineralisatie van het veen door verdroging. Verder duidt het veelvuldig voorkomen van moerasstruisgras, hennegras, zwarte zegge en wateraardbei hier op stagnatie van regenwater. In het oosten van de blauwgraslandkern duidt toename van vooral liesgras op toenemende voedselrijkdom, waarschijnlijk afkomstig uit de naastgelegen landbouwpercelen (med. dhr. H. Roke en dhr. Th.C. Heufkens, beiden Staatsbosbeheer).

Pagina 40 van 120

Wat betreft de kwaliteit is daarom sprake van een negatieve trend die zich nog steeds doorzet, aangezien ook geelhartje bijna uit het gebied is verdwenen. Op dit ogenblik is daarom geen sprake van een stabiele duurzame situatie in de kwaliteit. Deze wordt daarom als negatief beoordeeld. •

Typische soorten Bij het habitattype blauwgraslanden hoort een aantal typische soorten (zie profielendocument, Ministerie LNV). Van deze typische soorten komen de volgende voor in het Natura 2000-gebied Binnenveld: blauwe knoop, blauwe zegge, blonde zegge, kleine valeriaan, melkviooltje, Spaanse ruiter, vlozegge en watersnip.

H7140 overgangsen trilvenen (subtype A) •

Verspreiding In het Natura 2000-gebied Binnenveld komen verschillende typen vegetaties voor die tot het aangewezen habitattype overgangsen trilvenen (subtype A) kunnen worden gerekend. Het gaat hier in de eerste plaats om de gemeenschap van draadzegge, die wordt gekenmerkt door een half open vegetatie met een dominantie van draadzegge. Andere mesotrofe soorten, zoals wateraardbei, waterdrieblad en moeraskartelblad, treden frequent op. Kenmerkend voor de draadzeggevegetaties zijn soorten uit de meer zure kleine zeggenmoerassen, zoals egelboterbloem, moerasstruisgras, veenpluis en zwarte zegge. De vegetatie is meer gebonden aan basenrijkere omstandigheden dan de gemeenschap van snavelzegge, die ook tot het aangewezen habitattype overgangsen trilvenen behoort. Deze laatste gemeenschap wordt gekenmerkt door een (matig) soortenarme, lage begroeiing, waarin snavelzegge de vegetatie bepaalt. Bovenbeschreven gemeenschappen komen zowel in De Hel/Blauwe Hel als in de Bennekomse Meent voor. Een ander vegetatietype dat zich hier kwalificeert als trilveen is de gemeenschap van zwarte zegge. Deze gemeenschap bestaat uit een (matig) soortenarme, lage begroeiing, die wordt gedomineerd door zwarte zegge en kan worden beschouwd als een sterk verzuurde vorm van de gemeenschap van draadzegge (zie boven; Jongman, 2003). Deze vegetatie komt alleen in de Bennekomse Meent voor. Kenmerkend in de trilveenvegetaties van de Bennekomse Meent zijn daarnaast egelboterbloem, moerasstruisgras en veenpluis (Jongman, 2003). De meest soortenrijke trilveenvegetaties zijn te vinden in het zuidoostelijk deel van De Hel en het zuidelijk deel van de Blauwe Hel. Op plekken met de grootste invloed van basenrijk water komt de gemeenschap van ronde zegge tot ontwikkeling. Het betreft hier een soortenrijke, half open en half hoge vegetatie, met een hoge mosbedekking. Ronde zegge en snavelzegge komen frequent tot abundant voor. Ook karakteristiek zijn soorten als brede orchis, rietorchis, vleeskleurige orchis, holpijp, waterdrieblad, moeraskartelblad en grote boterbloem (Berg, 2000). Kenmerkend is het lokaal voorkomen van trilveen-veenmos. Het areaal trilveen in het Natura 2000-gebied Binnenveld komt verspreid voor over een oppervlakte van 8,5 ha en bedraagt netto 4,7 ha. (Bijlage 11.11).

•

Trend Bennekomse Meent Bij een vergelijking van de kartering uit 2003 met die uit 1986 constateerde Jongman (2003) in de Bennekomse Meent een sterke afname van de verruiging van alle natte vegetaties (dus ook de trilvenen). Daarnaast nam de auteur in hetzelfde gebied een sterke vooruitgang waar van basenafhankelijke soorten, zoals draadzegge, moeraskartelblad, waterdrieblad en wateraardbei. Ook lijkt het erop dat het waterbeheer sinds 1986 heeft gezorgd voor een toename van het areaal aan trilvenen (draadzeggenverbond) in het gebied. Omdat in de periode 1969-1986 sprake is van een achteruitgang van orchideeën, wordt de trend in kwaliteit op de lange duur als negatief beoordeeld.

Pagina 41 van 120

De Hel en Blauwe Hel Bij een vergelijking van de vegetatiekartering uit 1999 met die uit 1989 constateerde Berg (2000) een toenemende verschraling van een aantal percelen in het zuidoostelijke deel van De Hel, vooral als gevolg van plag- en beheermaatregelen. De verschraling heeft hier geleid tot het ontstaan van de trilveenvegetaties, zoals de gemeenschap van waterdrieblad en ronde zegge. In dit deel van het Natura 2000-gebied Binnenveld is dus sprake van een positieve trend in het areaal van trilvenen. Voor de Blauwe Hel, het meest noordwestelijke deel van het Natura 2000-gebied, was het niet mogelijk om de vegetatiegegevens uit 1989 te vergelijken met die uit 1999. In 1999 lagen hier goed ontwikkelde ronde zeggenvegetaties. Volgens beheerders van het gebied is hier sindsdien weinig verandering in gekomen, zodat hier het areaal als stabiel kan worden beoordeeld. De laatste tijd is er sprake van de vestiging van klein kroos in een aantal percelen met trilveen. Dit duidt op eutrofiëring. De bron hiervan is stikstofdepositie, aangezien is uitgesloten dat het om aanvoer van stikstof of sulfaat via het grondwater gaat (Jalink 2010), en in deze natte omstandigheden oxidatie van sulfiden, gevolgd door interne eutrofiëring niet kan optreden. Hoewel er dus sprake is van een positieve trend in areaal, is er een negatieve trend in kwaliteit. Bij een floristische inventarisatie van de Hellen in 2009 is door de plantenwerkgroep van de KNNV afdeling Wageningen gekeken of er ten opzichte van de laatste vegetatiekartering in 1999 substantiële veranderingen hebben plaatsgevonden. In het onderzoek werden de volgende conclusies getrokken: • In enkele percelen in het zuiden blijkt het gebied behoorlijk veranderd sinds de vorige kartering. Zo is grote ratelaar in enkele percelen extreem toegenomen en zijn ook algemenere soorten van trilveen toegenomen. Het betreft hier alle percelen met hooilandbeheer. • In enkele percelen in het noordelijk deel is verbossing een probleem; enkele soorten van trilveen zijn hier achteruit gegaan. • Er zijn geen duidelijke effecten van eventuele veranderingen in de hydrologie vastgesteld. Over het algemeen lijkt de situatie de laatste 10 jaar stabiel. • Zuurdere kleine zeggenvegetaties zijn aanwezig in een beperkt aantal percelen. In deze percelen is haarmos behoorlijk toegenomen. • In het gebied ligt een aantal terreinen met potenties voor blauwgrasland. De indruk bestaat dat de situatie, voor wat betreft de laatste 10 jaar, als stabiel kan worden gekenschetst. •

Typische soorten Bij het habitattype overgangsen trilvenen hoort een aantal typische soorten (zie profielendocument, Ministerie LNV). Van deze typische soorten komen de volgende voor in het Natura 2000-gebied Binnenveld: kwelviltsterrenmos, trilveenveenmos en ronde zegge (Berg, 2000).

H7140 overgangsen trilvenen (subtype B) •

Verspreiding Het habitattype veenmosrietland is beperkt tot de Hel. Daar komt het voor in het centrale deel, nabij de Ketelweg. De vegetatiekartering geeft het lokale vegetatietype de naam “Gemeenschap van veenmos, kamvaren en riet (veenmosrietland)” . In de vertaling naar een landelijke typologie is het type vertaald als Veenmosrietland, subassociatie van pijpestro. Uit het opname materiaal blijkt een dominantie van haakveenmos en riet, begeleid door wateraardbei, gewoon puntmos, moeraswalstro, moerasvaren, kamvaren, hennegras, grote wederik, grote kattestaart, melkeppe, waterzuring, kale jonker en enkele andere soorten. Van de bladmossen en levermossen is er slechts een vermelding van plagiothecium soorten, zonder verdere specificatie. Kamvaren is feitelijk onderscheidend geweest voor dit lokale vegetatietype. Uit het opname materiaal en de vegetatiebeschrijvingen blijkt dat het hier om een jonge, niet erg soortenrijke vorm van het habitatsubtype veenmosrietland gaat.

Pagina 42 van 120

Het areaal veenmosrietland in het Natura 2000-gebied Binnenveld komt verspreid voor over een oppervlakte van 1,6 ha en bedraagt netto 0,4 ha. (zie Bijlage 11.11).

•

Trend Het habitattype is, hoewel het vrij jong lijkt, zeker al sinds 1976 op ongeveer dezelfde plekken aanwezig. (Knol, 1976). Konings (1986) vind het echter ook na gericht zoeken niet terug. Dat kan echter goed liggen aan het feit dat Konings melding maakt van de ontoegankelijkheid van de natste rietlanden. Het zijn inderdaad zeer ontoegankelijke rietlanden en men moet rekening houden met een nat pak, als men ze wil zien. Desondanks concludeert Berg (1999) dat het veenmosrietland zich sterk heeft uitgebreid. De auteur leidt dat af aan de sterke toename van kamvaren in het gebied. De verklaring voor de uitbreiding ligt volgens Berg bij een voortschrijdende isolatie van het maaiveld van de drijvende kraggen van het eronder aanwezige oppervlaktewater, doordat de kraggen steeds dikker worden. (Knol 1976. Konings, 1986)

•

Typische soorten Van de 16 soorten die genoemd zijn in het profielendocument is alleen kamvaren met zekerheid bekend. Het voorkomen van watersnip is waarschijnlijk.

H1393 Geel schorpioenmos •

Verspreiding Geel schorpioenmos komt op twee groeiplaatsen voor, één kleine en één grotere. Geel schorpioenmos groeit hier in en langs een greppel (kleine vindplaats) en in een laagte (Van Tweel, 2010).

•

Trend Aangezien geel schorpioenmos pas in 2009 voor het eerst is gevonden, is geen trend waargenomen. De uitgebreide verspreiding op de grote vindplaats maakt echter duidelijk dat de soort al langere tijd aanwezig moet zijn.

3.4

Menselijke invloeden

3.4.1

Landgebruik Het beekdal van de zuidelijke Gelderse Vallei, waarin het Natura 2000-gebied Binnenveld zich bevindt, was vanwege de natte omstandigheden ter plaatse, voorheen gevuld met veen. De natte omstandigheden werden veroorzaakt door kwel vanuit de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug. Het gebied werd ontwaterd door een veenstroompje, de Kromme Eem. In de loop van de ontginning van het gebied, welke startte vanaf 1473, werd de Kromme Eem vergraven tot uiteindelijk de huidige Grift. Nadat omstreeks het midden van de 16e eeuw het dorp Veenendaal was gesticht en het veenlandschap werd ontsloten, is het gebied grotendeels verveend. Hierbij onstonden op de plekken waar het veen het dikst was trekgaten. Deze vervening was reeds aan het einde van de 16e eeuw voltooid. De plassen in de Hellen zijn restanten van het verveningsproces (Directie Natuur- en Landschapsbescherming, 1983). De kraggen die in de Blauwe Hel en het binnenste deel van de Hel voorkomen zijn dichtgegroeide trekgaten. Na de vervening werden de Hellen en Bennekomse Meent agrarisch in gebruik genomen als hooilanden. De Bennekomse Meent is een restant van het uitgestrekte blauwgraslandgebied in de Gelderse Vallei, dat in het verleden een gemeenschappelijk bezit van de bevolking van Bennekom en Wageningen was en als hooiland werd gebruikt (Directie Natuur, Milieu en Faunabeheer, 1986). Onder dit extensieve agrarisch beheer, kwamen in het huidige Natura 2000-gebied Binnenveld percelen voor met soortenrijke blauwgraslanden, trilvenen, dotterbloemhooilanden, kleine- en grote zeggenmoerassen, rietlanden en moerasbossen. Bovendien waren er kleine arealen kalkmoeras aanwezig.

Pagina 43 van 120

Na 1940 werden de landbouw en bewoning op de flanken van het beekdal aanzienlijk geïntensiveerd en raakte de vallei verder ontwaterd. Ten behoeve van de woonwijken van Ede, Veenendaal en Bennekom werd diepe drainage toegepast, waarbij in Ede ook verticale drainage in het middeldiepe grondwatersysteem werd uitgevoerd (Waterschap Vallei & Veluwe ). Deze drainage heeft, in combinatie met het lage Griftpeil, de drainage rond dit kanaal en grondwateronttrekkingen, geleid tot sterke verdroging, verzuring en eutrofiëring in het Natura 2000-gebied (Kiwa Water Research en EGG, 2007). Bovendien is de kweldruk sterk verlaagd (Waterschap Vallei & Veluwe ). De natuurlijke voedselarme situatie van de natte bodem veranderde eerst door verdroging van het veen, dat hierdoor mineraliseerde, en later door de toepassing van kunstmest en krachtvoer in de veeteelt. Verder werd het aanwezige reliëf geëgaliseerd. Door deze ingrepen verdwenen de hoge natuurwaarden grotendeels uit het gebied; de natte schrale graslanden werden vervangen door intensieve, soortenarme graslanden en maïs. De restanten liggen in het Natura 2000-gebied Binnenveld en zijn nu beschermd. In 1946 werden de eerste delen van de Hellen en de Bennekomse meent aangekocht door de dienstafdeling Domeinbeheer en in 1953 overgedragen aan het toenmalige ministerie van CRM ten behoeve van het natuurbeheer. Sindsdien worden de schraallanden gemaaid en gehooid door Staatsbosbeheer (De Blauwe hel voorheen door Natuurmonumenten). De laatste jaren is het maaibeheer niet meer optimaal in de Hellen. Verbossing van met name het veenmosrietland neemt toe, maar ook op de locatie waar Geel schorpioenmos staat, en op enkele trilvenen wordt niet ieder jaar gemaaid.

3.4.2

Vuilstorten (PM: Geert nog aanpassen ivm nadere onderzoeksgegevens uit 2012) In De Hel bevinden zich twee voormalige vuilstorten. De locatie UT0345/00283 (navos 153B) ligt aan de ketelweg in de Blauwe Hel. Hier is in de periode 1953-1975 vuil gestort, afkomstig van naburige fabrieken. Deze stort was illegaal maar werd gedoogd. Door herhaalde bezwaren van de Stichtse milieufederatie is de stort in 1975 gestaakt. Over deze stortlocatie zijn de volgende conclusies getrokken: • “In de deklaag is sprake van een geval van ernstige bodemverontreiniging. Hij is aangemerkt als spoedeisend vanwege onaanvaardbare risico’s op het gebied van ecologie” (HB adviesburo, 2011). • “Op basis van het volume criterium is sprake van een geval van ernstige grondwaterverontreiniging. Echter doordat de bekende omvang thans kleiner is dan 6000 m3 is er geen sprake van spoedeisendheid” (HB adviesburo, 2011). De locatie UT0345/00072 (navos 153) ligt op de hoek van de Rauwveldseweg en de Wageningselaan. Hier is in de periode 1953-1975 vuil gestort, afkomstig van naburige fabrieken. Deze stort was illegaal maar werd gedoogd. Door herhaalde bezwaren van de Stichtse milieufederatie is de stort in 1975 gestaakt. Over deze sortlocatie zijn de volgende conclusies getrokken: • •

“De verontreiniging in de deklaag, op het zuidelijke terreindeel, wordt getypeerd als ernstig en spoedeisend” (HB adviesburo, 2011). “Binnen de stortcontour is het grondwater tenminste plaatselijk sterk verontreinigd. Er is sprake van een geval van ernstige bodemverontreiniging. Er is geen sprake van verspreidingsrisico’s en geen sprake van spoedeisendheid ten aanzien van de grondwaterverontreiniging” (HB adviesburo, 2011).

Deze stortlocatie is in het rapport van het nader bodemonderzoek abusievelijk te ruim aangegeven, waardoor een laaggelegen stuk met daarin zowel blauwgrasland, trilveen als geel schorpioenmos als stortlocatie is aangemerkt. In figuur 3.11 is de juiste locatie aangegeven. Beide stortlocaties hebben dus een spoedeisende noodzaak tot verwijdering van de deklaag. Aangezien bij de eerstgenoemde stort een actueel verspreidingsrisico bestaat van de grondwaterverontreiniging, en bij de tweede een risico op verspreiding als gevolg van versterkte kwelstroom, en daarmee de Natura2000 doelen in gevaar kunnen komen, dienen de Pagina 44 van 120

verontreinigen van het grondwater in het kader van de Natuurbeschermingswet zo spoedig mogelijk verwijderd te worden. Dat de grondwaterverontreinigingen vanwege de geringe omvang volgens de Wet Bodembescherming niet als spoedeisend zijn beoordeeld, doet daar niets aan af.

Figuur 3.11: stortlocaties in de Hellen. Toekomstperspectief Na het verwijderen van de deklaag kunnen, afhankelijk van de dikte van de deklaag natte schraallanden op vast veen ontstaan die zich uiteindelijk kunnen ontwikkelen tot blauwgrasland, of petgaten die zich na verlanding kunnen ontwikkelen tot trilveen.

3.4.3

Luchtkwaliteit (stikstofdepositie) De luchtkwaliteit is van invloed op de voedselrijkdom en de zuurgraad van de bodem in het gebied. Zie hoofdstuk 6 voor een uitgebreide toelichting en analyse van de stikstofdepositie.

3.4.4

Sulfaatpluim voormalig ENKA terrein Aan de oostzijde van Ede is sprake van een diepe grondwatervervuiling met sulfaat, zink, nikkel Chloorethenen en Chloormethanen op grote diepte (20-40 m-mv). Deze pluim is afkomstig van het voormalige Enka-terrein. De meest vluchtige vervuiling is sulfaat. De sulfaatpluim verspreid zich westelijk richting de diepdrainages van de woonwijken Maandereng en Rietkampen. De bron heeft een concentratie van 3.500 mg/l SO4.

Pagina 45 van 120

Figuur 3.12: Ligging projectgebied Met een grondwatermodel (Tauw 2012) is de verspreiding van de vervuiling berekend. Het model laat zien dat het overgrote deel van de vervuiling wordt afgevangen door de diepdrainages (huidig debiet is 70 m3/uur). Het model voorspelt dat in de Rietkampen en Maandereng in laag 4 (5m dikke laag net boven de Drenthe-laag) grondwaterconcentraties van 1000-2000 mg/l zullen worden aangetroffen. In de Maandereng is dit reeds het geval. Als gevolg van verdunning zullen in het effluent op de stadswateren sulfaatconcentraties van 200600 mg/l worden aangetroffen. Deze zijn niet acceptabel in het kader van de KRW (MTR-norm is 100 mg/l). Zes procent gaat als reststroom richting de Grift ter plaatse van de Bennekomse Meent om daar circa 50 jaar na het verlaten van de Rietkampen op te kwellen (zie figuur 3.13)

Figuur 3.13: voorspelde concentraties SO4 ten gevolge van de 'sulfaatpluim'. De verwachting is dat hierdoor in de Bennekomse Meent concentraties rond 100 mg/l kunnen voorkomen (concentratie van nature is 10 – 40 mg/l). De concentraties liggen rond de grens van wat acceptabel is voor wat betreft het risico op uitloging van fosfaat. Hierbij horen een

Pagina 46 van 120

aantal nuanceringen. Modeluitkomsten over een dermate lange periode impliceren de nodige onzekerheden. Er bestaan blauwgraslanden die geen negatieve effecten hebben van een sulfaatconcentratie van 100 mg/l. De mate van negatieve effecten hangt sterk samen met de basenverzadiging van de bovengrond (zie paragraaf 3.2.3 onderdeel Grondwaterkwaliteit). Indien deze hersteld wordt door het vergroten van de kwelinvloed, is de verwachting dat de sulfaatpluim geen significant negatieve effect heeft op de aanwezige habitats. Om de sulfaatpluim volledig met diepdrainage te beheersen is het effectief om gericht de onttrekking te vergroten (inschatting 5-10m3/uur). Deze afvang is mogelijk omdat slechts een gering deel van de kwel in het Binnenveld uit het gebied van de sulfaatpluim afkomstig is. Er is ook gerekend aan het effect van verhogen van het Grift peil. Deze blijkt geen relevante invloed te hebben op het stroombanenpatroon bij de Enka-pluim. Op het moment van schrijven (november 2012) wordt een saneringsvoorstel voorbereid. Een monitoringsnetwerk is van belang om de modellering verder te ijken.

3.5

Beoordeling van de staat van instandhouding. Staat van instandhouding: hier wordt, op basis van de ontwikkelingen in het gebied en de in het ontwerpbesluit vastgestelde instandhoudingsdoelstellingen, van elk van de aangewezen habitattypen nagegaan wat de staat van instandhouding is. De uitspraken worden gedaan op basis van landschapsecologische analyse, de bestaande vegetatiekarteringen en gebiedskennis van de beheerders. Ook wordt hier nagegaan in hoeverre het gebied voldoet aan de ecologische vereisten van de aangewezen habitattypen.

3.5.1

Blauwgrasland De instandhoudingsdoelstelling voor blauwgraslanden in het Natura 2000-gebied is een uitbreiding van de oppervlakte en het behoud van kwaliteit. De beschikbare gegevens maken duidelijk dat het areaal van de blauwgraslanden de laatste jaren niet sterk is veranderd. Weliswaar is sinds 1989 sprake van een afname van de verruiging, maar is het ook een gegeven dat basenafhankelijke soorten uit het gebied verdwijnen. Op basis van veldmetingen in de Bennekomse Meent (zie Tabel 3.1) komt naar voren dat de pH van het grondwater in de wortelzone voldoet aan de milieueisen van het habitattype. Wel is voor een goede instandhouding en uitbreiding van goed ontwikkelde soortenrijke blauwgraslanden in de Bennekomse Meent sprake van een te lage grondwaterstand (zie Tabel 3.1). Op basis hiervan wordt de milieufactor ‘vocht’ als onvoldoende beoordeeld. Omdat de depositie van stikstof op dit moment hoger is dan de kritische depositiewaardes voor het habitattype (zie Tabel 2.4), wordt het aspect ‘voedselrijkdom’ ook als ongunstig beoordeeld. Samengevat is er dus sprake van een negatieve trend in de kwaliteit van het blauwgrasland op de lange duur. Ook zijn een aantal milieufactoren, zoals vocht en stikstofdepositie, niet optimaal in het gebied. De algehele staat van instandhouding van het habitattype blauwgrasland wordt daarom als matig ongunstig beoordeeld (zie Tabel 3.4).

3.5.2

Trilveen Bennekomse Meent De instandhoudingsdoelstelling voor het aangewezen habitat overgangsen trilvenen (subtype A) is een uitbreiding van de oppervlakte en een verbetering van de kwaliteit. De beschikbare gegevens maken duidelijk dat het areaal aan trilveenvegetaties in de Bennekomse Meent iets is toegenomen. Ook is de verruiging afgenomen. Echter, er is nog geen sprake van een soortenrijke vegetatie met ronde zegge en verschillende orchideeënsoorten. Bovendien is er een afname van de orchideeënrijkdom.

Pagina 47 van 120

Omdat de depositie van stikstof op dit moment hoger is dan de kritische depositiewaardes voor het habitattype (zie Tabel 2.4), en de negatieve effecten in de vorm van kroosontwikkeling zichtbaar zijn, wordt het aspect stikstofdepositie als ongunstig beoordeeld. Gezien de negatieve trend in soortenrijkdom in de Bennekomse Meent en het gegeven dat de ecologische randvoorwaarden niet optimaal zijn ontwikkeld, wordt de staat van instandhouding van het habitattype in de Bennekomse Meent daarom als matig ongunstig beoordeeld. De Hel en Blauwe Hel Door plag- en beheermaatregelen is het areaal aan trilveenvegetaties in De Hel iets toegenomen. Voor wat betreft de soortsamenstelling lijkt de situatie de laatste 10 jaar stabiel (waarnemingen KNNV). Wel is er de laatste jaren sprake van eutrofiëring (Staatsbosbeheer). Hierdoor bestaat er een negatieve trend wat betreft kwaliteit. Uit metingen in De Hel en Blauwe Hel (zie Tabel 3.1) komt naar voren dat de pH van het grondwater voldoet aan de eisen van het habitattype. De basenbezetting van het adsorptiecomplex is echter afgenomen. Ook is voor een goede instandhouding en uitbreiding van goed ontwikkelde en soortenrijke trilvenen in De Hel/Blauwe Hel sprake van een te lage grondwaterstand (zie Tabel 3.1). Ook is de kwelintensiteit te laag, zodat het systeem zeer gevoelig is voor veranderingen in de waterhuishouding in de omgeving. Op basis hiervan wordt de milieufactor ‘vocht’ als onvoldoende beoordeeld. Hydrologische maatregelen zijn hier nodig om de situatie duurzaam veilig te stellen voor de toekomst. Omdat de depositie van stikstof op dit moment hoger is dan de kritische depositiewaardes voor het habitattype (zie Tabel 2.4), en de negatieve effecten in de vorm van kroosontwikkeling zichtbaar zijn, wordt het aspect stikstofdepositie ook als ongunstig beoordeeld. Aangezien het beheer niet optimaal is scoort ook dit aspect geen voldoende. Gezien bovenstaande wordt de staat van instandhouding van de trilvenen in De Hel en Blauwe Hel als zeer ongunstig beoordeeld.

3.5.3

Veenmosrietland De instandhoudingsdoelstelling voor veenmosrietlanden is behoud van oppervlakte en kwaliteit. Aangezien de oppervlakte tussen 1989 en 1999 is toegenomen, en de omstandigheden voor dit type niet sterk zijn gewijzigd, lijkt behoud van oppervlakte geen onoverkomelijk probleem. Wel is sprake van een sterke bedreiging door verbossing, die overigens door goed te beheren is op te lossen. De vochtvoorziening is voor het habitattype geen probleem omdat het om drijvende kraggen gaat. De zuurgraad is niet gemeten. De kwaliteit van het veenmosrietland is niet heel hoog. Erg kwetsbare soorten zijn voor zover bekend niet aanwezig. Bovendien is de actuele stikstofdepositie veel hoger dan de KDW. Daarom wordt de staat van instandhouding voor veenmosrietland als matig ongunstig beoordeeld.

3.5.4

Geel schorpioenmos Er zijn nu slechts twee populaties geel schorpioenmos in Nederland bekend. Dit wijkt nog sterk af van het landelijke streefbeeld van minimaal 5 populaties. De populatie in de Hellen wijkt qua standplaats (waterkwaliteit, ongepubliceerde data UvA) en vegetatie sterk af van de bekende populaties bij het Meppelerdiep (natuurgebied De Wieden). Dat maakt de populatie uniek in Nederland. De grote standplaats in de Hellen bestaat uit een smalle strook in de nabijheid van een ontwateringssloot. Bekend is dat door de grote indringingsweerstand van veen voor oppervlaktewater, op enige afstand van sloten, over een zeer smalle zone, zogenaamde poikilotrofische omstandigheden kunnen voorkomen. Geel schorpioenmos staat precies in deze strook. Verzuring door stikstofdepositie of andere oorzaken, waar veenmossen van profiteren die hun standplaats nog verder verzuren, liggen in dergelijke omstandigheden altijd op de loer. In de jaren rond 1960 zijn op deze wijze in West Nederland vrijwel alle trilvenen verdwenen. Ook is het beheer niet optimaal. Daarom wordt de staat van instandhouding van de soort op deze plaats als zeer ongunstig gezien.

Pagina 48 van 120

2000-gebied Binnenveld

habitattype of soort in Natura

Staat van instandhouding

Ecologische randvoorwaarden

Trend kwaliteit

Huidige trend in areaal

instandhouding

Landelijke staat van

Instandhoudingsdoel

Tabel 3.3: Staat van instandhouding, trend en ecologische randvoorwaarden van aangewezen habitattypen. = trend is stabiel; + trend is toenemend; - trend is afnemend.

Aangewezen Habitattypen

Blauwgraslanden

Uitbreiding

Zeer

oppervlakte en

ongunstig

=

-

behoud kwaliteit

• Vocht: onvoldoende

Matig

• Zuurgraad: voldoende

ongunstig

maar bedreigd • Stikstofdepositie: ongunstig • Beheer: voldoende

Overgangs- en

Uitbreiding

Zeer

trilvenen

oppervlakte en

ongunstig

(subtype A:

verbetering kwaliteit

+

-

• Vocht: onvoldoende

Zeer

• Zuurgraad: onvoldoende

ongunstig

• Stikstofdepositie: ongunstig • Beheer: voldoende

Trilvenen)

Overgangs- en

Behoud oppervlakte

Zeer

trilvenen

en kwaliteit

ongunstig

+

?

• Vocht: voldoende

Matig

• Zuurgraad: voldoende

ongunstig

(subtype B:

• Stikstofdepositie: ongunstig

Veenmosrietlanden)

• Beheer: onvoldoende

Geel schorpioenmos

Uitbreiding

Zeer

oppervlakte en

ongunstig

?

?

?

Zeer

• Beheer: onvoldoende

ongunstig

verbetering kwaliteit

3.6

Sleutelfactoren De aanwezigheid en kwaliteit van de aangewezen habitattypen in het Natura 2000-gebied Binnenveld hangen samen met een relatief klein aantal ecologische processen en daaruit volgende sleutelfactoren. Toekomstige ontwikkeling dienen op de sleutelfactoren te worden getoetst. Voor het behalen van de instandhoudingsdoelstellingen moeten de sleutelprocessen zo veel mogelijk worden geoptimaliseerd. In ieder geval moeten de abiotische omstandigheden binnen de ecologische randvoorwaarden van de habitattypen (blijven) liggen. De aangewezen habitattypen in het Natura 2000-gebied Binnenveld zijn bovenal afhankelijk van voedselarme en basenrijke omstandigheden. De vegetaties kunnen vanwege de effecten van stikstof en fosfaat op de soortsamenstelling in de moslaag, en de verhouding tussen basen en zuren in de bodem, zeer slecht tegen atmosferische depositie of aanvoer van stikstof door grondwater of oppervlaktewater en tegen een verhoogde beschikbaarheid aan fosfaat. Voedselarmoede in een beekecosysteem ontstaat door een lage belasting van gronden oppervlaktewater met nutriënten en sulfaat en door een lage mineralisatiesnelheid in de bodem. De lage mineralisatiesnelheid op haar beurt wordt in stand gehouden door een hoge grondwaterstand. Uiteraard is ook een lage belasting van het ecosysteem met nutriënten vanuit de lucht noodzakelijk. Basenrijkdom in een beekecosysteem wordt veroorzaakt door het proces Pagina 49 van 120

van inzijging van regenwater in intrekgebieden buiten het beekdal, aanrijking van dit (nu grond)water met mineralen in de diepere ondergrond en uittreding (kwel) van het mineralogisch verrijkte water in het beekdal. Ecologische processen zijn dan ook: • De ruime aanvoer van voedselarm, sulfaatarm, basenrijk kwelwater tot in het maaiveld van het veen, over een lange periode voor de blauwgraslanden, en gedurende het hele jaar voor de trilvenen. • Beperking van het aanbod van nutriënten door externe bronnen, als inundatie met Griftwater en stikstofdepositie. • Beheer (in ieder geval zolang de andere processen nog niet geoptimaliseerd zijn. Deze processen bepalen uiteindelijk of de ecologische vereisten van de habitattypen gehaald kunnen worden. Die ecologische vereisten worden door de processen bepaald en kunnen samengevat worden tot de sleutelfactoren (grond)waterstand, (grond)waterkwaliteit, oppervlaktewater, bodem, luchtkwaliteit en beheer. In de meeste Nederlandse beekdalen zijn bovengenoemde factoren niet meer optimaal aanwezig. Dat blijkt in het Natura 2000-gebied Binnenveld mee te vallen voor de kwaliteit van het grondwater, maar niet voor de kwel, de grondwaterstanden, de bodemvochtkwaliteit en voor de luchtkwaliteit. De verslechtering van deze factoren sinds de tweede wereldoorlog is nog steeds gaande. Dit heeft een duidelijk effect gehad op de kwaliteit van de habitattypen en het risico van verdere verslechtering van die kwaliteit is heel groot. De huidige condities leiden, in combinatie met lokale hoogteverschillen en variaties in de samenstelling van de ondergrond maar ook door het toegepaste waterbeheer, tot lokale verschillen in grondwaterkwaliteit, waardoor een mozaïek is ontstaan van vegetatietypen. Hierbij liggen de best ontwikkelde en meest soortenrijke blauwgraslanden en trilvenen nu op plaatsen waar de invloed van basenrijk, diep grondwater het grootst is en waar er sprake is van hoge grondwaterstanden. Daarnaast heeft ontginning van het gebied en de omgeving een zeer grote aantasting van de oppervlakte van de habitats sinds 1950 veroorzaakt. Voor de aangewezen habitattypen zijn (grond)waterstand en (grond)waterkwaliteit twee belangrijkste sleutelfactoren. Deze moeten in samenhang gezien worden met geologie, reliëf, bodem en luchtkwaliteit. De (grond)waterstand en –kwaliteit houden verband met het beheer en de beïnvloeding van buitenaf door atmosferische depositie. Hieronder volgt een nadere toelichting van de sleutelfactoren: Grondwaterstand De blauwgraslanden en trilvenen in het Natura 2000-gebied Binnenveld zijn afhankelijk van stabiele, hoge grondwaterstanden. Hierbij eisen de trilvenen een hogere en stabielere (zomer)grondwaterstand dan de blauwgraslanden (zie ook paragraaf 2.3.1). Verlaging van de grondwaterstand en een verhoging van de dynamiek in de grondwaterstand vormen dan ook een bedreiging voor de aangewezen habitats in het gebied. Ontwatering - door greppels, sloten of de Grift met een laag peil - leidt tot lagere of vroeger in het groeiseizoen wegzakkende grondwaterstanden. Hierdoor neemt de invloed van dieper grondwater op de wortelzone af. Als de aanvoer van het diepere grondwater afneemt, wordt de invloed van regenwater en lokaal grondwater groter. Dit heeft geleid tot verzuring en interne eutrofiëring, waardoor de kwetsbare blauwgraslanden trilveensoorten bedreigd worden. Ook komt door verlaging van de grondwaterstanden meer zuurstof in de bodem. Hierdoor neemt de mineralisatiesnelheid in de bodem, en daarmee de voedselrijkdom, toe. In het gebied zijn de grondwaterstanden te laag gebleken (zie paragraaf 3.4.2). Grondwaterkwaliteit De goed ontwikkelde blauwgraslanden en trilvenen in het Natura 2000-gebied Binnenveld zijn sterk afhankelijk van voldoende aanvoer van basenrijk (kalkrijk) grondwater tot in het maaiveld (kwel). In tegenstelling tot de gebruikelijke aanvoer van basen uit de diepere geologische pakketten, zorgen hier juist de ondiepere pakketten voor de aanvoer van de benodigde basen. Dit basenrijke grondwater is afkomstig van kalkhoudende zanden op enkele meters diepte, vaak kalkrijke rivierklei in het zuidelijke deel van het WERV-gebied en ondiepe kalkhoudende zanden in de omliggende stuwwallen (zie paragraaf 3.4.4). Dit maakt dat in het Natura 2000-gebied de Pagina 50 van 120

hydrologische situatie redelijk gunstig is gebleven ten opzichte van de kwelgevoelige habitattypen. Daarnaast is het vaak zo dat ondiep grondwater sterker is vervuild met van landbouwbemesting afkomstige nutriënten dan dieper grondwater. Dergelijk anthropogeen beïnvloed grondwater is ook aangetroffen in het gebied (zie paragraaf 3.4.4). Voor het duurzaam behoud van de habitattypen dient de kwaliteit van het grondwater niet verder te verslechteren. Een bedreiging voor de kwaliteit van grondwater wordt verder gevormd door de vuilstorten. Vooral die langs de ketelweg, die een actuur verspreidingsrisico heeft. Oppervlaktewater De habitattypen zijn afhankelijk van voedselarm en mineraalrijk water. In natte periodes stroomt oppervlaktewater uit de Grift de Bennekomse Meent binnen, op basis van veldwaarnemingen (d.d. 21 juli 2009) en de vegetatiekaart (Berg, 1999) blijkt dit oppervlaktewater nutriëntenrijk te zijn. Als gevolg hiervan is een deel van het gebied, en dan vooral de randen, sterk verruigd. Om deze reden is het interne beheer in de winter gericht op behoud van zo veel mogelijk gebiedseigen water. Het gebiedseigen oppervlaktewater bestaat uit regenwater en kwelwater uit de twee bovenste watervoerende pakketten. De trofiegraad (voedselrijkdom) van dit water is laag en dit is ook een eis van de aangewezen habitattypen. Ook is de mineralenrijkdom vrij hoog, wat eveneens een eis is van de aangewezen habitattypen. Tenslotte kan de grondwaterstand in het Natura 2000-gebied Binnenveld beïnvloed worden door de stand van het oppervlaktewater erbuiten. Het lage peil van de Grift zorgt bijvoorbeeld voor wegzijging van gebiedseigen water en grondwaterstandverlaging. Deze wegzijging kan weer leiden tot veranderingen in de kwaliteit van grondwater in het maaiveld, waarbij basenrijk water wordt vervangen door regenwater. Bodem De aangewezen habitattypen zijn gebonden aan basische tot licht zure, arme tot zeer arme bodems. Vooral de lage beschikbaarheid van fosfaat is bepalend. Dit betekent dat de habitattypen alleen tot ontwikkeling komen op bodems die niet (en liefst ook nooit in het verleden) intensief bemest zijn geweest. In het Natura 2000-gebied Binnenveld bestaat de bodem grotendeels uit voedselarme veengrond, beïnvloed door basenrijk grondwater. Daarnaast is het voor de habitats noodzakelijk dat de bodem niet verdicht (samengeperst) is. Luchtkwaliteit De veenmosrietlanden, blauwgraslanden en trilvenen zijn gebonden aan voedselarme, basische tot licht zure omstandigheden, wat maakt dat ze kwetsbaar zijn voor atmosferische stikstofdepositie. Door een te hoge depositie kan verrijking optreden, waardoor soorten van voedselrijkere omstandigheden kunnen gaan overheersen. Ook wordt de vegetatie vaak dichter en verdwijnen kritische soorten van voedselarme en meer open omstandigheden. In trilvenen kunnen als gevolg van een te hoge depositie en de daarop volgende verzuring slaapmossen worden vervangen door veenmossen. Door de veenmossen raakt het milieu nog sterker verzuurd waardoor specifieke basenminnende soorten snel verdwijnen. Beheer De aangewezen habitattypen zijn afhankelijk van een juist uitgevoerd beheer. Het beheer bestaat uit jaarlijks maaien met afvoer van het maaisel. Het maaien moet laat in het seizoen (augustus-september) worden uitgevoerd. Insporing en bodemverdichting moet daarbij worden voorkomen. Er vindt op de aangewezen habitattypen geen enkele vorm van bemesting plaats. Onder natuurlijke omstandigheden kan trilveen in onbeheerde toestand zeer lang (meer dan 80 jaar) in stand blijven. In de toestand van het Natura 2000-gebied Binnenveld is dat niet het geval; het systeem zou binnen een paar jaar dichtgroeien met bomen. Maaien is daarom noodzakelijk. 3.7

Knelpunten voor de instandhoudingdoelen in de huidige situatie Hydrologische knelpunten Voor duurzaam behoud van de aanwezige habitattypen en voor verdere uitbreiding en herstel moeten een aantal knelpunten in het gebied opgelost worden. Deze knelpunten zijn al naar voren gebracht bij de bespreking van de huidige abiotische situatie (paragraaf 3.1.1) en de staat van instandhouding van de aangewezen habitattypen (paragraaf 3.2.2). In het kort komt

Pagina 51 van 120

het erop neer dat in alle drie de deelgebieden Blauwe Hel, Hel en Bennekomse Meent de grondwaterstanden en de kwelflux te laag zijn. Dit gegeven is vastgesteld op basis van peilbuisgegevens, zie ook Tabel 3.1. Voldoende hoge grondwaterstanden en kwelflux zijn van belang vanwege verschillende directe en indirecte effecten op plantengroei, waarvan effecten op de zuurstofbeschikbaarheid in de wortelzone en de nutriëntenhuishouding twee van de belangrijkste zijn. Naast verdroging lijkt in de afgelopen decennia verzuring opgetreden te zijn (zie paragraaf 3.2.2). Dit kan deels worden verklaard doordat verdroging in een voormalig kwelgebied kan leiden tot pyrietoxidatie, waarbij zuur wordt gevormd (Paulissen et al., 2007). In het Natura 2000-gebied Binnenveld lijkt dit een rol te spelen (Kiwa Water Research en EGG, 2007). Bovendien loogt de bodem uit door de toegenomen invloed van regenwater in de toplaag van de bodem. Doordat grondwater nauwelijks nog de toplaag van de bodem bereikt en inundatie met basenrijk oppervlaktewater niet meer optreedt, worden bovendien geen nieuwe basen meer aangevoerd. Het gevolg van deze processen is dat de buffercapaciteit van de bodem afneemt, dat wil zeggen dat de bodem steeds slechter in staat is zuur te neutraliseren. Dit effect wordt mogelijk nog versterkt doordat in het Natura 2000-gebied Binnenveld de atmosferische stikstofdepositie te hoog is, waardoor onder meer extra zuur wordt aangevoerd. Op het moment dat de buffercapaciteit van de bodem is verdwenen, zal de bodem verzuren (Kiwa Water Research en EGG, 2007), waardoor de aangewezen habitattypen zullen verdwijnen. Knelpunten door voedselverrijking (eutrofiëring) Naast knelpunten ten aanzien van de grondwaterkwantiteit (hydrologie) doen zich knelpunten voor ten aanzien van de gronden oppervlaktewaterkwaliteit. Dit blijkt uit de voorlopige resultaten van het onderzoek naar de grondwaterkwaliteit in het Natura 2000-gebied Binnenveld (Jalink, 2009) welke er op wijzen dat dit een rol speelt in de omgeving van de natuurgebieden. In de Bennekomse Meent vond Jalink (2009) verhoogde gehaltes van onder meer sulfaat, wat zowel het gevolg kan zijn van vermesting en van verdroging (via pyrietoxidatie). Verder wijst de grondwaterkwaliteit op 3 m diepte op invloed van bemesting (Van der Hoek & Van der Schaaf 1988, in Jalink 2010b). De kwaliteit van het Griftwater vormt een bedreiging voor de Bennekomse Meent. Bij inundatie van de Bennekomse Meent vanuit de Grift komt Griftwater op het blauwgrasland terecht. Dit gebeurt statistisch gezien eens per vijf jaar. Omdat het Griftwater en het meegevoerde slib te veel nutriënten en sulfaat bevat, brengt dit risico’s op externe en interne eutrofiëring met zich mee. De voor het Natura 2000-gebied aangewezen habitattypen zijn gevoelig voor stikstofdepositie. Het gaat hier dan om atmosferische depositie als gevolg van de uitstoot van ammoniak door omliggende veehouderijen en de emissie van NOx door industrie en wegverkeer. De door te hoge stikstofdepositie veroorzaakte knelpunten zijn de volgende (nader uitgewerkt in hoofdstuk 6: analyse in het kader van de Programmatische Aanpak Stikstof): Blauwgrasland • Verdroging gevolgd door verzuring en vermesting • Depositie van N gevolgd door verzuring bodem en verzuring vegetatie. • Vermesting door oppervlaktewater. • Vermesting door grondwater. • Verlies fauna door versnippering en eutrofiëring. Trilvenen • Verzuring vegetatie door depositie en veenmossen, en door verdroging • Verdrijving mossen door verdroging en N-depositie • Verruiging door N-doorslag en ontoereikend beheer. Veenmosrietlanden • Vermesting door N-doorslag en ontoereikend beheer. Geel schorpioenmos • Er is te weinig bekend over deze soort om een knelpuntenanalyse uit te kunnen voeren. Pagina 52 van 120

Overige knelpunten Voor een zorgvuldig maaibeheer zijn gezien de terreingesteldheid onvoldoende middelen beschikbaar. Daardoor dreigt verbossing van de trilvenen en veenmosrietlanden. Zowel in de zuidwestpunt van de Hel als langs de Ketelweg liggen oude vuilstorten. Vanuit de vuilstorten kunnen chemische effecten optreden op de Natura 2000-habitattypen. Kleine, versnipperde populaties sterven gemakkelijk uit en hervestigen zich daarna moeilijk. Dit betekent dat versnippering de effecten van stikstofdepositie kan verergeren, vooral voor de typische vlindersoorten moerasparelmoervlinder (mede hierdoor verdwenen) en zilveren maan. In het Natura 2000-gebied Binnenveld is dit gezien de geïsoleerde ligging zeker aan de orde.

3.8

Kennislacunes In onderhavig beheerplan zijn een aantal lacunes in kennis aan het licht gekomen, waardoor een juiste beoordeling van een aantal effecten niet goed mogelijk is. Extra aandacht of aanvullend onderzoek is benodigd. Het gaat hier specifiek om de volgende onderwerpen: • •

De ontwikkeling van de kwaliteit (voedselrijkdom, eutrofiëring) van het ondiepe grondwater. Consequenties van peilverhoging in de Grift voor de bestaande bebouwing langs de Grift.

Blauwgrasland • Toxiciteit ammonium Tav van toxiciteit van ammonium is er voor veel planten- en diersoorten een kennislacune. • Depositie van N gevolgd door verdrijving fauna. Of soorten als moerassprinkhaan en zompsprinkhaan gevoelig zijn voor stikstof depositie is onbekend. • Vermesting door grondwater. Uit onderzoek van Jalink blijkt dat er geen gevaar is voor vermesting door grondwater afkomstig uit landbouwgebieden die het Natura 2000-gebied Binnenveld omringen, uitgezonderd de zgn “Enka-sulfaatpluim”. Deze pluim is echter nog meer dan één beheerplanperiode verwijderd van het gebied. Voor de langere termijn is dit wel een bedreiging. Een saneringsplan wordt hiervoor opgesteld i.o.m. alle betrokkenen. Trilvenen • Uitblijven vestiging soorten door versnippering. De afwezigheid van o.a. Rood schorpioenmos, maar ook andere soorten in combinatie met de geïsoleerde ligging tov andere populatie doet een vestigingsprobleem vermoeden, aan de andere kant zijn andere zeer zeldzame mossoorten, zoals Geel schorpioenmos wél aanwezig. Veenmosrietlanden • Verzuring door N-depositie. Het gaat hier om een zeer jong veenmosrietland, waarvan het de vraag is of het beschouwd moet worden als een (door ontoereikende milieu omstandigheden) verzuurde vorm van trilveen. Onderzoek naar de samenstelling en de oorzaak van verzuring dient in de eerste beheerplanperiode uitsluitsel te geven. • Verzuring door zwavel. Het is onbekend of zwavel in bovengenoemde kennislacune een rol speelt. • Verdroging door peilfluctuaties. Er is ter plaatse van het veenmosrietland geen monitoringpunt aanwezig. Geel schorpioenmos • Geel schorpioenmos is recent in Nederland ontdekt in de omgeving van de Wieden in NW Overijssel. Later werd de soort ook ontdekt in De Blauwe Hel en vervolgens in de

Pagina 53 van 120

•

Hel in het gehele Binnenveld. Er is betrekkelijk weinig over de soort bekend. Door de UvA wordt momenteel ecologisch onderzoek naar de soort gedaan. Aangezien het moment van vestiging onbekend is, is er ook geen trend bekend. Daarom is monitoring van de verspreiding van de soort is noodzakelijk.

Samenvatting Hoofdstuk 3 1. Het Natura 2000-gebied Binnenveld is gesitueerd in een kwelgevoed dal. Er stroomt grondwater het gebied in vanuit de stuwwallen van de Utrechtse Heuvelrug, de Veluwe en Ede-Wageningen. Dit water treedt uit als kwel rondom de Grift en op de laagste plekken. Deze permanente toevoer van kwel heeft mede geleid tot de ontwikkeling van de aangewezen Natura 2000-habitattypen blauwgraslanden en trilvenen. 2. Neerslagwater en grondwater dat uit de bodem treedt, wordt via het slotenstelsel en de Grift afgevoerd. In de Grift wordt een peil gehanteerd dat volgens modelberekeningen van Waterschap Vallei & Eem. een sterk drainerende werking op het Natura 2000-gebied Binnenveld heeft. Het gebied heeft dan ook te maken met verdroging. 3. De blauwgraslanden, trilvenen en veenmosrietlanden in het Natura 2000-gebied Binnenveld zijn restanten van schraallanden die vroeger in grote oppervlaktes langs de Grift voorkwamen. Sinds de ontginningen in het midden van de vorige eeuw is daar weinig van overgbleven. Slechts de Bennekomse meent, het centrale deel van de Hel en de Blauwe hel zijn over gebleven. Toch komen nog steeds veel bijzondere vegetaties en planten voor. 4. In de bodem (ondiep) bevinden zich kalkrijke zanden en kalkrijk schoon grondwater. In de veenlagen zijn verhoogde sulfaatgehalten waarneembaar hetgeen duidt op verdroging (oxidatie van veen). De zuurgraad en calciumgehalten aan maaiveld laten sinds midden jaren ‘80 een dalende trend zien. De vegetaties worden in hun voortbestaan bedreigd door de te lage grondwaterstanden en een te geringe kweldruk. Voor de aangewezen habitattypen blauwgraslanden, en veenmosrietlanden geldt dat de staat van instandhouding als matig ongunstig moet worden beschouwd. Voor trilvenen en geel schorpioenmos geldt dat de staat van instandhouding als zeer ongunstig moet worden beschouwd. Trilveen in beekdalen is erstig bedreigd en voor geel schorpioenmos gaat het om een unieke populatie in Nederland op een zeer kwetsbare standplaats. 5. De aanwezigheid en kwaliteit van de aangewezen habitattypen in het Natura 2000-gebied Binnenveld hangen samen met een relatief klein aantal ecologische processen en daaruit volgende sleutelfactoren. De blauwgraslanden en trilvenen in het Natura 2000-gebied Binnenveld zijn afhankelijk van stabiele, hoge grondwaterstanden. Ze zijn ook sterk afhankelijk van voldoende aanvoer van basenrijk (kalkrijk) grondwater tot in het maaiveld (kwel). Daarnaast zijn ze gebonden aan basische tot licht zure, arme tot zeer arme bodems. Vooral de lage beschikbaarheid van fosfaat is bepalend. Maar ze zijn ook kwetsbaar voor atmosferische stikstofdepositie. Deze veroorzaakt verruiging, maar vooral verzuring. 6. De belangrijkste knelpunten zijn een te lage kwelflux, een te lage kwaliteit van het Griftwater (vormt een bedreiging voor de Bennekomse Meent) en een te lage grondwaterstand. Daarnaast is er een te hoge depositie van stikstof die gevolgd wordt door verzuring van de bodem en de vegetatie.

Pagina 54 van 120

4

BESTAAND GEBRUIK

Een van de doelen van het beheerplan is het beschrijven van de relatie tussen bestaand gebruik en de instandhoudingsdoelstellingen. Welke negatieve effecten heeft het bestaande gebruik en hoe kunnen deze worden gemitigeerd door instandhoudingsmaatregelen of voorwaarden aan dit gebruik? In deze paragraaf wordt beschreven wat bestaand gebruik is en het geeft aan wat de effecten hiervan zijn op de instandhoudingsdoelstellingen. Doel is ook om duidelijk te maken wanneer er sprake is van bestaand gebruik en wanneer er sprake is van een project waarvoor eventueel een vergunning moet worden aangevraagd. Ook worden er enkele voorbeelden gegeven. De paragraaf geeft ook aan hoe de provincies omgaan met de aanschrijvingsbevoegdheid voor bestaand gebruik. Wat is bestaand gebruik? Onder bestaand gebruik verstaat de Natuurbeschermingswet 1998: Gebruik dat op 31 maart 2010 bekend is, of redelijkerwijs bekend had kunnen zijn bij het bevoegd gezag. Wat is bekend? Feitelijk gebruik dat legaal plaatsvond is bekend. Illegaal gebruik (activiteiten waarvoor een vergunning had moeten worden aangevraagd maar waarvoor dat niet gebeurd is) is niet bekend. Daarnaast is vergunde gebruik waarvoor een milieuvergunning, een Omgevingsvergunning of een vergunning op grond van de Natuurbeschermingswet 1998 is verleend, bekend. Wat is vergunningplichtig? In de Natuurbeschermingswet 1998 staat dat voor projecten of andere handelingen een vergunningplicht geldt als deze de natuurlijke kenmerken van een Natura 2000-gebied kunnen verslechteren dan wel een significant verstorend effect kunnen hebben op de soorten waarvoor het gebied is aangewezen. Bestaand gebruik is dus vergunningvrij, mits dit geen project of andere handeling is met mogelijk significant negatieve effecten. Wat is een project? Het is van belang om vast te stellen wat moet worden verstaan onder ‘project’. Daarbij wordt uitgegaan van de definitie in de MER-richtlijn. Onder een project wordt verstaan: Uitvoering van bouwwerken of de totstandkoming van installaties of werken Andere ingrepen in natuurlijk milieu of landschap, inclusief ontginning Zodra er sprake is van een fysieke ingreep, is er sprake van een project. Het gaat daarbij om iets nieuws. Een uitbreiding of wijziging van een veehouderij valt daar ook onder. Voor ieder project dat na de peildatum (zie hierna) wordt uitgevoerd moet beoordeeld worden of dat project een mogelijk significant negatief effect heeft op de instandhoudingsdoelstellingen. Hoe worden regelmatig terugkerende activiteiten beoordeeld? Onderhoudswerkzaamheden aan een vaargeul, een jaarlijks evenement; dit zijn regelmatig terugkerende activiteiten maar worden ook aangemerkt als een project. Er moet dus worden beoordeeld of dit een mogelijk significant negatief effect heeft op de instandhoudingsdoelstellingen. Onder omstandigheden kunnen periodieke werken wel als één project worden aangemerkt, namelijk indien er sprake is van één verrichting. In dat geval hoeft maar één keer toestemming te worden verleend. Voor wat het treffen van beheermaatregelen die zijn opgenomen als instandhoudingsmaatregel in het beheerplan (zoals het maaien van glanshaverhooilanden): aangezien deze projecten direct verband houden met of nodig zijn voor het beheer van een Natura 2000-gebied hoeft hier geen passende beoordeling voor te worden opgesteld. Door deze beheermaatregelen in het beheerplan op te nemen worden zij vrijgesteld van de vergunningplicht van artikel 19d Natuurbeschermingswet 1998. Grote evenementen kunnen ook een project zijn als er fysieke ingrepen mee gepaard gaan. Als dat zo is, dan moet beoordeeld worden of er een vergunning voor moet worden aangevraagd. Voorbeelden van evenementen waarvoor vergunningen zijn verleend zijn de Airborne landing in Ede en enkele evenementen rond de Vierdaagse van Nijmegen. De provincie geeft dan bij voorkeur meerjarige vergunningen af waarin voorwaarden zijn opgenomen over de maximale belasting van het gebied.

Pagina 55 van 120

Peildatum voor bestaand gebruik De peildatum voor bestaand gebruik is 31 maart 2010. Peildatum voor passend beoordelen Projecten die significante gevolgen kunnen hebben moeten aan een passende beoordeling worden onderworpen. De Afdeling7 bepaalt in in haar uitspraak van 31 maart 2010 het volgende: 1) Voor VR- gebieden: een passende beoordeling hoeft niet als toestemming is verleend voor het project vóór 24 maart 2000 (het moment van aanwijzing van de Vogelrichtlijngebieden). 2) Voor HR-gebieden: een passende beoordeling hoeft niet als toestemming is verleend voor het project vóór 7 december 2004 (het moment van plaatsing van het gebied op de lijst van gebieden van communautair belang voor de Habitatrichtlijngebieden). Het Binnenveld is een Habitatrichtlijngebied. Hiervoor moet de peildatum van namelijk 7 december 2004 worden gehanteerd bij het beoordelen van de vraag of een project mogelijk significante gevolgen kan hebben voor instandhoudingsdoelstellingen. Zie de beslisboom in de paragraaf 6.2 ‘Omgaan met nieuwe ontwikkelingen’. Projecten gerelateerd aan stikstof Voor uitbreiding van Gelderse veehouderijbedrijven geldt de vergunde situatie op de peildatum van 1 februari 2009. Dit komt door de zogenaamde collectieve saldering die de provincie Gelderland voor veehouderijen heeft uitgevoerd. De provincie Utrecht en Overijssel hanteren voor veehouderijbedrijven op dit moment nog de peildatum van 7 december 2004. Na in werking treden van de PAS zal er bij de verschillende provincies geen verschil van peildatum meer bestaan en zal zeer waarschijnlijk 1 februari 2009 zijn. Voor projecten die na de peildatum zijn gestart/gewijzigd, geeft het stappenplan in de volgende paragraaf (omgaan met nieuwe ontwikkelingen) een hulpmiddel om na te gaan of er vergunning moet worden aangevraagd en zo ja, hoe deze procedure in zijn werk gaat. Effecten van bestaand gebruik op de instandhoudingsdoelstellingen Het bestaand gebruik rondom het Natura 2000 gebied kan een negatief effect hebben. Dit kan zijn verdroging, vermesting, verzuring of een ander negatief effect. In bijlage 11.12 van het beheerplan is aangegeven welke vormen van bestaand gebruik op dit moment deze negatieve effecten kunnen hebben op de instandhoudingsdoelstellingen. Bestaand gebruik, geen project met een mogelijk significant negatief effect zijnde, is volgens de wet vergunningvrij, maar het beheerplan moet wel instandhoudingsmaatregelen bevatten om de effecten ervan te verminderen, zodat de instandhoudingsdoelstellingen kunnen worden gehaald. Voor het Binnenveld geldt dat bestaand gebruik voornamelijk leidt tot: o o

Hydrologische effecten (verdroging: te lage kwelflux en grondwaterstand) Eutrofiëring (verzuring en vermesting: te hoge depositie van stikstof en te lage kwaliteit van het Griftwater)

Er wordt verwacht dat deze effecten door het nemen van instandhoudingsmaatregelen zodanig worden verminderd, dat de instandhoudingsdoelstellingen in zicht komen. Zie hoofdstuk 7 voor een overzicht van alle maatregelen. Mocht het bestaand gebruik onverhoopt toch voor negatieve effecten op de instandhoudingsdoelstellingen zorgen, dan kan door de provincie gebruik worden gemaakt van de aanschrijvingsbevoegdheid, zie hieronder. Aanschrijvingsbevoegdheid voor bestaand gebruik Bestaand gebruik, geen project met een mogelijk significant negatief effect zijnde, is als gezegd vergunningvrij. Het bevoegd gezag kan diegene die bestaand gebruik uitoefent met een verslechterend effect voor één of meerdere Natura 2000-gebieden wel aanschrijven en verplichten om a) informatie te verstrekken over het gebruik, b) preventieve en/of herstelmaatregelen te treffen of c) het gebruik te staken of te beperken (artikel 19c). Dit artikel is evenwel niet van toepassing op bestaand gebruik dat overeenkomstig een beheerplan wordt uitgeoefend (art. 19c, lid 6, Nbw 1998). Het bevoegd gezag zal selectief omgaan met de aanschrijvingsbevoegdheid. (PM: geldt voor prov Gelderland: check of prov Utrecht ook zo werkt). De effecten van bestaand gebruik worden zo veel

7 ABRS 31 maart 2010, 200903784/1/R2

Pagina 56 van 120

mogelijk door instandhoudingsmaatregelen zodanig verminderd dat de instandhoudingsdoelstellingen worden gehaald. Met de betreffende organisaties worden afspraken gemaakt over de te nemen maatregelen. Mocht het niet lukken afspraken te maken dan zal het bevoegd gezag de aanschrijvingsbevoegdheid kunnen gebruiken. Voorbeelden van bestaand gebruik Camping met uitbreiding Een camping die in 1990 is opgericht conform een bestemmingsplan en daarna niet is gewijzigd, is bestaand gebruik en vergunningvrij. Als de camping in 2006 heeft uitgebreid, kwalificeert die uitbreiding als een project. Indien voor de camping nog geen Nbw-vergunning is verleend, moet een vergunning worden aangevraagd voor zowel de bestaande bedrijfsvoering als voor de uitbreiding . Milieuvergunning veehouder in provincie Gelderland Een veehouder heeft een milieuvergunning uit 1998. Dat is, in relatie tot een Vogelrichtlijngebied, bestaand gebruik dat is vrijgesteld van de vergunningplicht. In 2008 heeft hij uitgebreid. Dat is een project. Omdat het project na de peildatum (in casu 24 maart 2000) wordt uitgevoerd en een significant effect kan hebben (extra stikstofdepositie) op de instandhoudingsdoelstellingen, moet hiervoor een Nbwvergunning worden aangevraagd. Dankzij de collectieve saldering die Gelderland heeft uitgevoerd voor veehouderijen is de peildatum voor dit geval praktisch gezien op 1 februari 2009 komen te liggen. De veehouder krijgt dus een vergunning voor de uitbreiding die in 2008 heeft plaatsgevonden. Milieuvergunning papierfabriek Een papierfabriek heeft een milieuvergunning uit 1995, die is herzien in 2006. Thans wil de eigenaar de productie verhogen. Leidend is de vergunde situatie vóór 2000, dus van 1995. De uitbreiding van 2006 en de nieuwe uitbreiding zijn projecten. Doordat de uitstoot van stikstof toeneemt, moet hij voor beide uitbreidingen van stikstofemissie een vergunning aanvragen. Het gebruik van grondwater blijft binnen de vergunde hoeveelheid in de milieuvergunning. Hiervoor kan de Nbw-vergunning zonder meer worden verleend. Definities en verwijzing naar artikelen: Nbw 1998; art. 1 onder m; Bestaand gebruik: gebruik dat op 31 maart 2010 bij het bevoegd gezag bekend is of redelijkerwijs bekend had kunnen zijn. Nbw 1998; art. 19d lid 1: projecten en andere handelingen zijn vergunningplichtig als deze een negatief effect kunnen hebben op de instandhoudingsdoelstellingen van een of meerdere Natura 2000-gebieden. MER richtlijn; art. 1 lid 2; Onder een project wordt ingevolge dit artikel verstaan: 1) de uitvoering van bouwwerken of de totstandkoming van installaties of werken en 2) andere ingrepen in natuurlijk milieu of landschap, inclusief de ingrepen voor de ontginning van bodemschatten. Uit jurisprudentie van het Hof van Justitie van de Europese Unie volgt dat er sprake is van een project, zodra er sprake is van een fysieke ingreep. Aanschrijvingsbevoegdheid: Het bevoegd gezag kan diegene die bestaand gebruik uitoefent met een verslechterend effect voor één of meerdere Natura 2000-gebieden, aanschrijven en verplichten om a) informatie te verstrekken over het gebruik, b) preventieve en/of herstelmaatregelen te treffen of c) het gebruik te staken of te beperken (artikel 19c). Dit artikel is niet van toepassing op bestaand gebruik dat overeenkomstig een beheerplan wordt uitgeoefend (art. 19c, lid 6, Nbw 1998).

Pagina 57 van 120

Samenvatting Hoofdstuk 4 •

Een van de doelen van het beheerplan is het beschrijven van de relatie tussen bestaand gebruik en de instandhoudingsdoelstellingen. Welke negatieve effecten heeft het bestaande gebruik en hoe kunnen deze worden gemitigeerd door instandhoudingsmaatregelen of voorwaarden aan dit gebruik?

•

Onder bestaand gebruik verstaat de Natuurbeschermingswet 1998: Gebruik dat op 31 maart 2010 bekend is, of redelijkerwijs bekend had kunnen zijn bij het bevoegd gezag.

•

Bestaand gebruik is vergunningvrij, mits dit geen project of andere handeling is met mogelijk significant negatieve effecten.

•

Onder een project wordt verstaan: o Uitvoering van bouwwerken of de totstandkoming van installaties of werken o Andere ingrepen in natuurlijk milieu of landschap, inclusief ontginning

•

Voor projecten met mogelijk significant negatieve effecten geldt de peildatum van 7 december 2004 om te beoordelen of de vergunningplicht geldt voor projecten met mogelijk significant negatieve effecten.

•

Effecten van bestaand gebruik op de instandhoudingsdoelstellingen zijn: o Hydrologische effecten (verdroging: te lage kwelflux en grondwaterstand) o Eutrofiëring (verzuring en vermesting: te hoge depositie van stikstof en te lage kwaliteit van het Griftwater) Deze effecten worden door het nemen van instandhoudingsmaatregelen zodanig verminderd, dat de instandhoudingsdoelstellingen in zicht komen. Zie hoofdstuk 6 voor een overzicht van alle maatregelen. Al het bestaand gebruik kan zonder verdere voorwaarden doorgang vinden.

•

Bestaand gebruik, mits geen project met mogelijk significant negatieve effecten, is als gezegd vergunningvrij, maar de aanschrijvingsbevoegdheid geldt wel voor bestaand gebruik met een verslechterend effect.

•

Voor projecten die na de peildatum zijn gestart/gewijzigd, wordt verwezen naar de beslisboom in hoofdstuk 8 waar een hulpmiddel wordt gegeven om na te gaan of er vergunning moet worden aangevraagd.

Pagina 58 van 120

5

UITWERKING INSTANDHOUDINGSDOELSTELLINGEN In dit hoofdstuk worden de instandhoudingsdoelstellingen uitgewerkt in omvang, ruimte en tijd. Qua tijd geldt een harde deadline van 2015 wanneer de sense of urgency van het gebied opgeheven dient te zijn. Naast deze deadline worden echter geen eisen gesteld aan wanneer de instandhoudingsdoelstellingen behaald dienen te zijn, anders dan het punt in tijd waarvoor de knelpunten die de duurzame instandhouding van de natuurwaarden belemmeren uiterlijk opgelost dienen te zijn om onherstelbare schade te voorkomen. Dit maakt dat de tijd met name gebonden is aan de haalbaar- en betaalbaarheid van de maatregelen en mogen uitgesmeerd worden over verschillende beheerplanperiodes. Zodoende komt de tijdslijn pas in de volgende hoofdstukken uitvoeriger aan bod.

5.1

Doelstellingen In het Natura 2000-gebied Binnenveld gelden uitbreidingsdoelstellingen voor de habitattypen trilvenen, blauwgraslanden en voor de habitatsoort geel schorpioenmos. Dit betekent dat binnen de Natura 2000-begrenzing aangewezen moet worden waar uitbreiding van oppervlakte van deze habitattypen gelokaliseerd wordt. Daarbij moet geconstateerd worden dat de uitbreiding van oppervlakte kwantitatief niet geconcretiseerd is in het aanwijzingsbesluit Binnenveld (Bijlage 11.2). Daarom wordt hier verondersteld dat deze uitbreidingsdoelstellingen pas gerealiseerd zullen zijn als de landelijke staat van instandhouding voor alle doelen ’gunstig’ is. In onderstaande tabel is voor het onderwerp ‘oppervlakte’ de huidige landelijke staat van instandhouding weergegeven (zie Tabel 2.2). Ook is de in 2007 aan de Europese Commissie gerapporteerde referentiewaarde voor oppervlakte weergegeven (profielendocument, Ministerie van LNV) (zie Tabel 5.1). Tabel 5.1: Huidige landelijke staat van instandhouding per habitattype voor wat betreft oppervlakte uitgezet tegen de referentiewaarde. Habitattype

SVI oppervlakte

Referentiewaarde oppervlakte

Blauwgraslanden H6410

matig ongunstig

100 ha

Overgangs- en trilvenen H7140_A

zeer ongunstig

meer dan huidig

Overgangs- en trilvenen H7140_B

matig ongunstig

meer dan huidig

Geel schorpioenmos H1391

nvt

nvt

Gezien de grote betekenis van het Natura 2000-gebied Binnenveld voor de doelen in Nederland, zal een belangrijk deel van de landelijk gewenste uitbreiding hier moeten worden gerealiseerd8. Het doelendocument (MIN LNV 2006) stelt dat voor blauwgrasland “De beste mogelijkheden voor uitbreiding (inclusief herstel) liggen in de Natura 2000 landschappen Beekdalen en Hogere zandgronden. Ze doen zich voor in de nabijheid van bestaande blauwgraslanden op locaties waar de basenvoorziening (kalk) op orde is en het aanwezige ijzer in de bodem zorgt voor vastlegging van fosfaat. Het kan gaan om zandgebieden met een leemhoudende bodem en met toestromend grondwater van lokale herkomst of om bestaande zeer sterke kwelgebieden. Het gebied Binnenveld (65) voldoet het meest aan deze criteria”. De landelijke en lokale opgave is dus groot. De begrenzing van het Natura 2000-gebied Binnenveld is niet heel ruim. Het begrensde gebied wordt gebruikt om op de ecologisch geschikte locaties uitbreiding op termijn mogelijk te maken. In onderstaande paragrafen brengen we voor de aangewezen habitattypen de potentieel geschikte arealen binnen de Natura 2000-begrenzing in beeld. 5.2

Beschouwde factoren Uit de in dit beheerplan beschreven sleutelfactoren blijkt dat basenrijke en voedselarme condities met hoge grondwaterstanden onder invloed van kalkrijke kwel en een goede luchtkwaliteit doorslaggevend zijn voor alle drie de aangewezen habitattypen. Bij het bepalen van de geschikte arealen voor de aangewezen habitattypen laten we de luchtkwaliteit en 8

Het volstaat dus niet bij wijze van spreken het areaal van alle doelen met 1 m2 uit te breiden. De landelijke gunstige staat van instandhouding hoeft echter niet in één beheerplantermijn gerealiseerd te worden.

Pagina 59 van 120

(diepere) kwel buiten beschouwing, omdat deze factoren overal binnen de begrenzing in een gunstige toestand gebracht kunnen worden en weinig tot niet variabel zijn op de schaal van het Natura 2000-gebied. De kalkrijkdom kan wel variëren binnen de Natura 2000-deelgebieden, en hangt samen met de samenstelling van het opkwellende grondwater en de bodem. Het bepalen van deze ruimtelijke variatie valt buiten de reikwijdte van dit beheerplan en wordt hier niet beschouwd. Ten aanzien van de voedselbeschikbaarheid is onder meer de nutriëntenvoorraad in de bodem van belang. Deze kan verhoogd zijn als gevolg van verdroging, atmosferische depositie, of landbouwkundig gebruik in het verleden. Het bepalen van de voedselbeschikbaarheid en formuleren van eventuele maatregelen om deze te verminderen vergt maatwerk en valt daarom buiten de reikwijdte van dit beheerplan. Daarom wordt ook de voedselbeschikbaarheid van de bodem buiten beschouwing gelaten bij het vaststellen van potentieel geschikte percelen binnen de begrenzing van het Natura 2000-gebied. De resterende factoren hebben betrekking op de bodemsoort en grondwaterstanden en – dynamiek. In de beschouwingen in de volgende paragraaf wordt enkel de gemiddelde laagste grondwaterstand (GLG) besproken. Natuurlijk is ook de GVG (voorjaar) van belang. Gesteld kan echter worden dat indien de GLG op orde is, dit ook zal gelden voor de GVG. Dit is o.a. te zien in tabel 3.1. Het doelgat is voor de GLG is hier aanzienlijk groter dan voor de GVG. In de volgende bespreking is het potentieel geschikte areaal feitelijk een projectie van de eisen van de habitattypen ten aanzien van bodemsoort en GLG op de Natura 2000-deelgebieden. 5.3

Landschapsecologische positie habitattypen In een natuurlijke situatie sluiten de habitattypen trilveen en blauwgrasland elkaar ruimtelijk uit. De blauwgraslanden zijn wat droger in de zomer en door de mineralisatie van organische stof ook iets voedselrijker. Uit de profielendocumenten blijkt dan ook dat de gemiddelde voorjaarsgrondwaterstand van trilveen maximaal 5 cm beneden maaiveld is en die van blauwgrasland maximaal 25 cm beneden maaiveld. In de praktijk van een meer natuurlijk beekdal betekent dit dat de blauwgraslanden zich wat hoger op de helling bevinden dan de trilvenen. Blauwgrasland komt zowel op zand- als veenbodems voor in tegenstelling tot trilveen dat alleen op veenbodems voorkomt. Voor blauwgrasland op een zandbodem is de gemiddeld laagste grondwaterstand niet doorslaggevend voor het voorkomen van het habitattype, zo komen in Nederland blauwgraslanden op zandbodems voor met een laagste grondwaterstand van meer dan een meter beneden maaiveld. Op veenbodems is de gemiddeld laagste grondwaterstand wel doorslaggevend voor blauwgrasland, omdat mineralisatie en veraarding van het veen kunnen leiden tot overmatige voedselbeschikbaarheid. Op de flank van een beekdal gaan veenbodems over in zandbodems (Figuur 5.2) en het habitattype blauwgrasland kan aan beide zijden van deze overgang voorkomen. De variatie in groeiplaatsen van het blauwgrasland leidt tot variatie in soortensamenstelling van de vegetatie, waardoor het blauwgrasland in de vegetatiekunde wordt onderverdeeld in verschillende subassociaties. Sommige subassociaties komen voor onder relatief droge omstandigheden op zand, andere komen voor onder hele natte omstandigheden, die zich uitsluitend op veen voordoen. Het habitattype trilveen kent veel minder variatie in groeiplaats. Zoals gezegd komt het enkel op veen voor en is het gebonden aan locaties met zeer weinig fluctuatie van de jaarrond hoge grondwaterstanden. Deze omstandigheden kunnen optreden in lokale depressies waar de grondwaterstanden zijn gebufferd door toestroming van grondwater. Ook komen trilvenen voor in gegraven poelen, zoals petgaten.

5.4

Potentieel geschikt areaal in de Bennekomse Meent Voor een inschatting van het potentieel geschikte areaal is de ruimtelijke verdeling van de maaiveldhoogte van groot belang, deze is weergegeven in Figuur 5.1. De maaiveldhoogte in de Bennekomse Meent varieert van ca. 475 cm +NAP tot ca. 600 cm +NAP (enkele zandkopjes langs de oostgrens uitgezonderd).

Pagina 60 van 120

Figuur 5.1: Maaiveldhoogte in cm +NAP in het deelgebied Bennekomse Meent en ligging dwarsdoorsnede. Aangezien in de Bennekomse Meent in de huidige situatie vooral blauwgraslanden voorkomen, ligt het voor de hand van dit habitattype uit te gaan voor dit deelgebied. In de werkelijkheid volgt de grondwaterspiegel altijd enigszins het maaiveld. We gaan hier in eerste instantie uit van een vereenvoudigde visie op de relatie tussen grondwaterstanden en maaiveld, waarbij de grondwaterspiegel horizontaal staat (zie Figuur 5.2).

Figuur 5.2: Dwarsdoorsnede Bennekomse Meent. Voor blauwgraslanden op veenbodem mag de gemiddelde laagste grondwaterstand (GLG) niet lager zijn dan 40 cm beneden maaiveld. Op de grens van veen en zand mag de GLG daarom niet lager worden dan 460 cm +NAP. De GLG op de laagste plekken is dan ca. 25 cm beneden maaiveld (zie Figuur 5.2). Blauwgrasland kan dus in potentie overal beneden 500 cm +NAP in de Bennekomse Meent voorkomen. Ervan uitgaande dat de GLG op zandgrond maximaal 100

Pagina 61 van 120

cm beneden maaiveld mag zijn, kan blauwgrasland voorkomen tot een maaiveldhoogte van ca. 560 cm +NAP. In de huidige toestand bedraagt de GLG op een hoogte van 500 cm +NAP, ca. 445 cm +NAP (zie Tabel 3.1), zodat de GLG met minstens 15 cm moet stijgen. Bij voorkeur wordt de GLG verder verhoogd zodat de geschikte zone tot hoger op de helling reikt, terwijl de lagere delen natter worden, waardoor langer kalkrijk grondwater aan het maaiveld staat. Overigens kan blauwgrasland in werkelijkheid hoger op de helling voorkomen, omdat de grondwaterspiegel enigszins het maaiveld volgt.

5.5

Potentieel geschikt areaal in De Hel en de Blauwe Hel De maaiveldhoogte in De Hel en Blauwe Hel varieert van ca. 465 cm +NAP tot ca. 565 cm +NAP, met uitzondering van een hogere zandkop in het zuidoosten van de Blauwe Hel die tot ca. 610 cm +NAP reikt (zie Figuur 5.3).

Figuur 5.3: Maaiveldhoogte in cm +NAP in De Hel en De Blauwe Hel en ligging dwarsdoorsnede. In De Hel en de Blauwe Hel komen in de huidige situatie op de lagere delen vooral trilvenen voor. Het areaal aan trilvenen kan toenemen door de GLG’s in en rond de bestaande trilvenen te verhogen tot 5 cm beneden maaiveld (eis is minimaal 10 cm-mv, zie tabel 2.4). In de Hel en de Blauwe Hel komen ook wat hogere delen voor die bij een GLG < 40 cm –mv potentieel geschikt zijn voor blauwgrasland. Voor de Blauwe Hel is een schematische weergave van de te realiseren grondwaterstanden weergegeven in Figuur 5.4. De maaiveldhoogte, te realiseren GLG en benodigde GLG-verandering in de trilvenen in de Blauwe Hel en De Hel staan weergegeven in Tabel 5.2.

Pagina 62 van 120

Tabel 5.2: Maaiveldhoogte en te realiseren GLG (= doel-GLG) in de Blauwe Hel en Hel. Blauwe Hel

mv (cm +NAP)

doel-GLG (cm +NAP)

GLG-verandering (cm)

West

520

515

+5

Oost

495

490

+30

480

475

+25

Hel Zuid

Figuur 5.4: Dwarsdoorsnede Blauwe Hel In het westen van de Blauwe Hel zijn bij een GLG van ca. 515 cm +NAP veenbodems met een hoogte tot 555 cm +NAP geschikt voor blauwgraslanden en zandgronden tot 615 cm +NAP. In het oosten van de Blauwe Hel zijn bij een GLG van ca. 490 cm +NAP veenbodems tot ca. 530 cm +NAP geschikt voor blauwgrasland. Zo beschouwd is na 5 – 30 cm verhoging van de GLG vrijwel de gehele Blauwe Hel geschikt voor trilvenen en blauwgraslanden, waarbij zich lokaal veenmosrietlanden kunnen ontwikkelen op zuurdere plekken. In het zuiden van De Hel zijn bij een GLG van ca. 475 cm +NAP veenbodems tot ca. 515 cm +NAP geschikt voor blauwgraslanden. Zo beschouwd zijn de twee percelen ten westen van de Rauwveldseweg potentieel geschikt voor trilvenen en blauwgraslanden. Ten noorden van de trilvenen in De Hel komen in de huidige situatie geen aangewezen habitattypen voor, maar wel veenmosrietlanden. Dit suggereert dat dit gebied geschikter is voor ontwikkeling van veenmosrietland. 5.6

Conclusie De conclusie is dat het merendeel van de Bennekomse Meent geschikt is voor ontwikkeling van blauwgraslanden. In de Blauwe Hel en De Hel is de hydrologische situatie dusdanig dat de geschiktheid hier minder eenduidig is. Grote delen van de Blauwe Hel en van het zuidelijke deel van De Hel zijn geschikt voor ontwikkeling van de habitattypen uit het aanwijzingsbesluit en het tussenliggende deel zal vermoedelijk deels geschikt zijn voor veenmosrietlanden.

Pagina 63 van 120

Samenvatting Hoofdstuk 5 1. Dit hoofdstuk geeft een uitwerking van de instandhoudingsdoelstellingen in omvang, ruimte en in mindere mate tijd. 2. Gezien de grote betekenis van het Natura 2000-gebied Binnenveld voor de doelen in Nederland, zal een belangrijk deel van de landelijk gewenste uitbreiding hier moeten worden gerealiseerd. De landelijke en lokale opgave is groot. De begrenzing van het gebied is niet heel ruim, daarom wordt verondersteld dat díe delen van het gebied die ecologisch geschikt kunnen zijn voor de doelen, op termijn ook bedoeld zijn om die doelen te herbergen. 3. Bennekomse Meent: Vrijwel geheel (potentieel) geschikt voor ontwikkeling blauwgrasland. Mits de GLG met minimaal 20 cm stijgt en bij voorkeur zelfs 30 cm.

van

4. De Blauwe Hel: Na 5 – 30 cm verhoging van de GLG vrijwel geheel geschikt voor trilvenen en blauwgraslanden. Op zuurdere plaatsen geschikt voor veenmosrietland. 5. De Hel: Twee percelen ten westen van de Rauwveldseweg potentieel geschikt voor trilvenen en blauwgrasland, met lokaal mogelijkheden voor ontwikkeling kalkmoeras in de overgangszone. Op zuurdere plaatsen geschikt voor veenmosrietland.

Pagina 64 van 120

6

PAS GEBIEDSANALYSE

6.1

Inleiding, doel en probleemstelling.

Met de komst van de Crisis- en Herstelwet op 31 maart 2010 is de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) wettelijk verankerd in de Natuurbeschermingswet. De essentie van de PAS is het afspreken hoe op verschillende niveaus (generiek, provinciaal, gebiedsgericht) en vanuit verschillende sectoren (landbouw, industrie, verkeer en vervoer) bijgedragen wordt aan de aanpak van het stikstofprobleem. Twee belangrijke randvoorwaarden voor deze aanpak zijn dat bij een per saldo afnemende depositie van stikstof de doelen in de Natura 2000-gebieden worden gehaald en anderzijds maatschappelijke ontwikkelingen mogelijk zijn. De aanpak kan zich richten op de bronnen, bijvoorbeeld de landbouwbedrijven, maar ook op het nemen van herstelmaatregelen in de Natura 2000-gebieden. Essentieel onderdeel van de programmatische aanpak is de wettelijke plicht om de maatregelen ook feitelijk tijdig uit te voeren, zodat er zekerheid bestaat dat de daaraan verbonden positieve effecten ook daadwerkelijk worden gerealiseerd. Deze maatregelen worden beschreven in de herstelstrategieen en geven antwoord op de volgende vragen: • Hoe groot is de daling van de stikstofdepositie in de komende drie beheerplanperiodes uitgaande van het huidige beleid en de te nemen extra generieke maatregelen; • Welke herstelmaatregelen moeten er genomen worden om, gezien de daling van de depositie, de doelen op termijn te halen. In de eerste beheerplanperiode zijn de maatregelen vooral gericht op geen verdere achteruitgang ten opzichte van de datum van aanmelding van het gebied als Natura 2000 gebied. Door de uitvoering van de herstelmaatregelen ontstaat ontwikkelruimte voor de verschillende activiteiten waarbij stikstof vrij komt. Deze ontwikkelruimte is voor een deel gereserveerd voor bestuurlijk dringende projecten (deze moeten nog geïnventariseerd worden, het gaat bijvoorbeeld om MIRT-projecten of de Landbouw ontwikkelingsgebieden) en voor het overige verdeeld over de verschillende sectoren naar gelang de behoefte. In het hoofdstuk 9 (vergunningverlening) wordt ingegaan op de wijze waarop bij vergunningverlening wordt omgegaan met de verdeling van de ontwikkelruimte en hoe ten aanzien van stikstof wordt omgegaan met de datum van bestaand gebruik. Herstelstrategiedocument cq hoofdstuk PAS gebiedsanalyse Een herstelstrategiedocument beschrijft aan de hand van een landschapsecologische analyse waar welke knelpunten zitten die opgelost dienen te worden om een robuust systeemherstel te bewerkstelligen. De strategieën zijn landelijk opgesteld en wetenschappelijk onderbouwd, maar ze zullen per gebied toegepast worden. De herstelstrategie moet door ecologen als effectief wordt beoordeeld. Vaak is er een overlap te vinden met de reeds voorziene maatregelen in het beheerplan. De herstelstrategieën zijn bedoeld om de verschillende habitattypen, soorten en leefgebieden in de Natura 2000-gebieden te behouden en te herstellen langs andere wegen dan door een dalende stikstofdepositie. Wat is het beoogde resultaat Het resultaat is om tot een pakket van (uitvoerings)maatregelen te komen die garanderen dat de gunstige staat van instandhouding niet verslechterd uitgaande van het aanwijsbesluit dat als ijkpunt dient. Op basis van de mogelijkheden om de negatieve effecten van stikstofdepositie middels herstelmaatregelen te mitigeren, wordt het voorliggende Natura 2000-gebied in één van de volgende categorieën ingedeeld (zie §6.9): De categorieën zijn: • 1a) Redelijkerwijs geen twijfel dat de instandhoudingsdoelen niet in gevaar komen, waarbij behoud is geborgd en indien relevant er ook verbetering dan wel uitbreiding plaats kan vinden • 1b) Redelijkerwijs geen twijfel dat de instandhoudingsdoelen niet in gevaar komen, waarbij behoud is geborgd en een toekomstige verbetering/uitbreiding in de toekomst met het huidige maatregelenpakket niet onmogelijk wordt gemaakt • 2) Wetenschappelijk gezien te grote twijfel, wetenschappelijk gezien zijn er te grote twijfels of de achteruitgang gestopt zal worden en uitbreiding van het oppervlakte en/of verbeteren van de kwaliteit van de habitats plaats zal gaan vinden.

Pagina 65 van 120

Dit hoofdstuk beoogt op grond van de analyse van gegevens over het N2000 gebied Binnenveld te komen tot de ecologische onderbouwing van gebiedsspecifieke herstelmaatregelen in het kader van de PAS, voor de volgende natura2000 habitattypen en soorten: 1. 2. 3. 4.

H6410 Blauwgraslanden H7140A Overgangs- en trilvenen, Trilvenen H7140B Overgangs- en trilvenen, Veenmosrietlanden H1393 Geel schorpioenmos

Binnen het N2000 gebied Binnenveld komen bovengenoemde stikstofgevoelige habittattypen voor, waarvoor nadere uitwerking gelet op de realisering van instandhoudingsdoelen van het betreffende habitattype en overschrijding kritische depositiewaarden gewenst is. Om te komen tot een juiste afweging en strategieën dient voor het N2000 gebied een systeem- en knelpunten analyse te worden uitgewerkt. Op grond daarvan kunnen maatregelenpakketten worden aangegeven. Op grond van de in hoofdstuk 3 beschreven systeemanalyse volgt in dit hoofdstuk een knelpunten analyse en de interpretatie daarvan. Het tweede deel van dit hoofdstuk betreft de schets van oplossingsrichtingen en de uitwerking van maatregelpakketten in ruimte en tijd. In Binnenveld is bovendien een tweetal kernopgaven (zie doelendocument) van belang: Kernopgave (en code)

Beschrijving kernopgave

Waarom

Sense of urgency

Wateropgave

Kalkmoerassen en

Herstel kwaliteit en uitbreiding

Internationaal belang voor

Ja m.b.t.

Ja

trilvenen (5.03)

areaal kalkmoerassen H7230

overgangsen trilvenen (trilvenen) in

watercondities

en overgangsen trilvenen

de Atlantische regio, vanwege

(trilvenen) H7140_A, in

centrale ligging en relatief groot

mozaïek met

oppervlak.

schraalgraslanden.

Op nationaal niveau van belang voor veel bijzondere soorten en in potentie voor geel schorpioenmos. Huidig oppervlak van beide habitattypen is klein.

Schraalgraslanden (5.05)

Herstel kwaliteit en uitbreiding

Internationaal belang voor

Ja m.b.t.

areaal blauwgraslanden

blauwgrasland binnen Atlantische

watercondities

H6410.

regio, vanwege centrale ligging én

Ja

groot aandeel. Van nationaal belang voor bedreigde flora en fauna.

Ook van belang is dat in relatie tot deze kernopgaven een ‘sense of urgency’ is toegekend. Dit houdt in dat “binnen nu en 10 jaar mogelijk een onherstelbare situatie ontstaat. De inschatting is gemaakt dat een kernopgave en de daaronder liggende verplichting om minimaal de huidige waarden in stand te houden, dan niet meer realiseerbaar is. De sense of urgency betreft de watercondities. Deze kernopgaven zijn mede in beschouwing genomen bij de knelpuntenanalyse en oplossingsrichtingen. Er zijn geen aanvullende maatregelen nodig om de kernopgaven te realiseren. Wel is uitvoering van de maatregelen in de eerste beheerplanperiode noodzakelijk om de sense of urency op te heffen.

6.2

Overzicht stikstofproblematiek nav Aerius Analyse.

Vooral voor habitattypen met een lage kritische depositiewaarde (KDW) vormt stikstofdepositie een belangrijk knelpunt voor het realiseren van de instandhoudingsdoelstellingen op korte ten lange termijn. Uit tabel 6.1 blijkt dat in het Binnenveld in de actuele situatie (uitgangsjaar 2010) de KDW-en van alle habitattypen worden overschreden, waarbij de depositie groter is dan anderhalf maal de KDW. Voor het habitattype H7140B (Veenmosrietlanden) geldt zelfs een overschrijding die groter is dan twee- tot driemaal de KDW. In 2030 zal deze situatie voor alle habitattypen zijn verbeterd, maar er blijft nog steeds een overschrijding, waarbij voor Veenmosrietlanden geldt dat de overschrijding meer dan anderhalf maal de KDW bedraagt. Bijlage 11.13 geeft het ruimtelijke beeld weer van de overschrijding van de KDW-en in 2010 en 2030.

Pagina 66 van 120

Tabel 6.1. Omvang van het stikstofdepositie knelpunt per habitattype, zowel actueel (2010) als de prognose voor 2030. Data zijn gebaseerd op Aerius 1.5; alle getallen in mol N/ha/jr. Vetgedrukte getallen geven aan dat de depositie meer is dan anderhalf maal de KDW.

Knelpunt

H6410 Blauwgraslanden

H7140A Overgangsen trilvenen (trilvenen)

Atmosferische depositie (zie legenda) Kritische depositiewaarde (KDW) 1071 (mol N/ha/jr) Overschrijding KDW in 759 2010-min Overschrijding KDW in 1.152 2010-max Overschrijding KDW in 257 2030-min Overschrijding KDW in 587 2030-max

6.3

Analyse per Habitattype.

6.3.1

H6410 Blauwgraslanden

H7140B Overgangsen trilvenen (veenmosrietlanden)

1214

714

616

1.144

816

1.235

114

677

319

766

Instandhoudingsdoel: Uitbreiding oppervlakte en behoud kwaliteit Natuurkwaliteit 2004: zie 3.3.3. De kwaliteit van het habitattype wordt om de volgende redenen beoordeeld als : matig ongunstig In de Natura 2000 profielendocumenten staan vijf kwaliteitsaspecten van habitattypen inhoudelijk uitgewerkt: vegetatietypen, abiotische randvoorwaarden, typische soorten, overige kenmerken van goede structuur en functie en kwaliteitseisen omgeving.

De verhouding goede en matige vegetaties is 76/24; Van de abiotische randvoorwaarden zuurgraad, vochttoestand, zoutgehalte, voedselrijkdom en overstromingstolerantie voldoen vochttoestand en overstroming niet aan de optimale waarden; Van de typische soorten zijn er 3 van de twaalf genoemde soorten afwezig; Van de vijf kenmerken van structuur en functie voldoet het kenmerk ‘toevoer basenrijk water’ in onvoldoende mate; Een kwalitatief goede omgeving ontbreekt in voldoende mate, onder andere door een hoge stikstofdepositie.

De trend wordt beoordeeld als: negatief. (zie 3.3.3) Ecologische vereisten: • Voedselrijkdom: matig voedselarm tot licht voedselrijk • Zuurgraad: pH optimaal 5,0 tot 6,5 • Vochttoestand: Zeer nat tot nat • Geen overstromingen met vervuild oppervlaktewater en zeer zoet milieu • Kritische waarde stikstofdepositie: 1071 mol N/ha/jr. Knelpunten en oorzakenanalyse H6410 Blauwgraslanden Processen die verslechtering van blauwgrasland veroorzaken zijn (bron: herstelstrategie document): Depositie van N gevolgd door verzuring vegetatie. In het herstelstrategie document wordt beschreven dat “de subassociatie met Parnassia (16Aa01D) is het meest gevoelig voor verzuring; beneden een pH-H2O van 5,5 worden de omstandigheden suboptimaal en onder 5,0 verdwijnt dit vegetatietype geheel. Deze lage pH is o.a. aangetoond door V.D. Hoek (zie beheerplan) in het Binnenveld. Bovendien, “Op soortniveau nemen typische soorten zoals Parnassia, Blonde zegge en Vlozegge af bij verzuring, terwijl

Pagina 67 van 120

andere soorten zoals Pijpenstrootje, Zwarte zegge, Moerasstruisgras en Veenpluis juist gaan toenemen.” Deze effecten worden in het Binnenveld eveneens waargenomen. Depositie van N gevolgd door verzuring bodem. Uit onderzoek van Jalink (2010) bleek dat het adsorptiecomplex deels is uitgeloogd. Dit proces zal verder gaan zonder maatregelen. Depositie van N gevolgd door vermesting vegetatie. “Op soortniveau komt vermesting tot uitdrukking in een toename van de biomassaproductie en uitbreiding van soorten zoals Gewone wederik en Hennegras. Soorten met minder concurrentiekracht kunnen daardoor afnemen.” “De vermestende effecten van stikstof worden vaak enigszins getemperd doordat stikstof en fosfaat co-limiterende factoren zijn.” Depositie van ammonium. Toxiciteit voor ammonium treedt in blauwgraslanden op bij een pH lager dan 4. Deze lage pH komt in het Binnenveld niet voor. Overigens is hier slechts kennis over slechts twee plantensoorten bekend. Voor veel soorten is er een kennislacune. Depositie van N gevolgd door verdrijving fauna In het herstelstrategie document wordt beschreven dat “de typische soorten Moerasparelmoervlinder en Zilveren maan vanwege verdringing kruidachtigen als waardplanten mogelijk worden beïnvloed door verhoogde atmosferische stikstofdepositie.” Beide soorten komen niet in het Binnenveld voor. Of de verdringing ook geldt voor andere van planten afhankelijke rode lijst soorten als Moerassprinkhaan en zompsprinkhaan is onbekend. De Watersnip is volgens het herstelstrategie document gevoelig wegens ongeschikt foerageergebied. Hierbij wordt een kritische depositiewaarde voor de soort van 1100 mol N/ha/jr aangegeven. Verdroging gevolgd door vermesting. “Mineralisatie van veengronden treedt op door een te lage grondwaterstand. waardoor extra stikstof beschikbaar komt voor de vegetatie. Dit leidt tot vermesting, temeer omdat bovendien de fosfaatbeschikbaarheid toeneemt. Verdroging gevolgd door vermesting door ijzergebrek. “Een bijzondere vorm van vermesting als gevolg van verdroging heeft te maken met de ijzervoorraad in beekdalgronden. Van nature zijn deze gronden vaak zeer ijzerrijk. Het vele ijzer (en calcium) droeg in het verleden bij aan een zeer geringe beschikbaarheid van fosfaat voor de vegetatie door fixatie. Er zijn aanwijzingen dat verdroging in combinatie met vooral de vroegere depositie van verzurende stoffen (zwavel!) heeft geleid tot een aanzienlijke vermindering van de ijzervoorraad (Kemmers et al. 2003). Daardoor kan tegenwoordig minder fosfaat worden vastgelegd met het risico op vermesting.” Verdroging gevolgd door verzuring. Verdroging kan er ook toe leiden dat blauwgraslanden verzuren. In de eerste plaats omdat verdroging meer ruimte bieden aan oxidatieprocessen, waardoor netto zuur wordt gegenereerd. Voorts treedt verzuring op in beekdalen of op beekdalflanken als de voeding met basenrijk grondwater vermindert. Daarnaast zullen lagere grondwaterstanden leiden tot de uitspoeling van kationen uit de toplaag van de bodem en kan deze toplaag zich vullen met ongebufferd regenwater (z.g. regenwaterlens). Tenslotte kunnen in sommige gevallen periodieke, kortstondige inundaties met beek- of rivierwater of boezemwater (in laagveengebied) vroeger hebben bijgedragen aan de buffering van blauwgraslanden. Vermesting door grondwater. landbouwkundige bemesting in bovenstroomse gebieden zorgt ervoor dat het gronden oppervlaktewater in beekdalen veelal zijn belast met teveel nitraat/ammonium, sulfaat en soms ook met fosfaat. Vermesting door oppervlaktewater. In beekdalen is het water slibrijk en konden blauwgraslanden alleen voorkomen op plekken waar – ook toen de waterkwaliteit nog beter was dan nu- die inundaties weinig frequent plaatsvonden of waar geen slib werd afgezet. Vernatting gevolgd door eutrofiëring. Indien blauwgraslanden te sterk worden vernat, bestaat de kans dat vermesting optreedt. Te sterke vernatting gebeurt in de praktijk niet vaak, maar het is wel een zaak om ernstig rekening

Pagina 68 van 120

mee te houden in herstelprojecten. Vooral wanneer het grondwater rijk is aan sulfaat, zorgen permanent waterverzadigde situaties in de zomer ervoor dat fosfaat vrijkomt. Ontoereikend beheer. Indien het regulier beheer van jaarlijks maaien en afvoeren meerdere jaren achtereen wordt nagelaten, dan hoopt zich al gauw organisch materiaal met nutriënten op waardoor vermesting optreedt. De effecten daarvan zijn vergelijkbaar met de vermestende invloed van depositie: verruiging van de vegetatie en afname van typische soorten. Verlies door versnippering. Kleine, versnipperde populaties sterven gemakkelijk uit en hervestigen zich daarna moeilijk. Dit betekent dat versnippering de effecten van stikstofdepositie kan verergeren, vooral voor de typische vlindersoorten moerasparelmoervlinder (mede hierdoor verdwenen) en zilveren maan. In het Binnenveld is dit gezien de geïsoleerde ligging zeker aan de orde. Verdrijving fauna In het herstelstrategie document wordt beschreven dat “de typische soorten Moerasparelmoervlinder en Zilveren maan vanwege verdringing van kruidachtigen als waardplanten mogelijk worden beïnvloed door verhoogde atmosferische stikstofdepositie.” Knelpunten van groot naar klein: 1. Verdroging gevolgd door verzuring en vermesting 2. Depositie van N gevolgd door verzuring bodem en verzuring vegetatie. 3. Vermesting door oppervlaktewater. 4. Vermesting door grondwater. 5. Verlies fauna door versnippering en eutrofiëring. Toelichting: 1. Uit onderzoek van Jalink (2010) bleek dat het adsorptiecomplex deels is uitgeloogd. Dit proces zal verder gaan zonder maatregelen. Bovendien duiden metingen van V.D.Hoek en ontwikkelingen (voor beide: zie beheerplan) in de vegetatie op verzuring van de toplaag. Het is daarnaast waarschijnlijk dat mineralisatie in de huidige omstandigheden optreedt, aangezien de actuele grondwaterstanden te laag zijn: Deelgebied

Blauwe Hel Hel Bennekomse Meent

GVG ± SD (m +NAP) 5,12 ± 0,19 4,90 ± 0,28 4,80 ± 0,04

GLG ± SD (m +NAP)

∆ GVG (cm)

∆ GLG (cm)

4,96 ±0,20 4,67 ±0,25 4,48 ±0,04

15

30

10

25

15

30

Tabel 6.2: Gemiddelde GVG en GLG per deelgebied in de huidige situatie en de benodigde stijging voor duurzaam behoud, uitbreiding, en herstel van trilvenen, kalkmoerassen en blauwgraslanden. Bron: ing. H.Huijskes, DLG.

In het westen van de blauwgraslandkern duidt uitbreiding van meer voedselminnende planten als gele lis, moerasspirea en scherpe zegge op toenemende voedselrijkdom, waarschijnlijk als gevolg van mineralisatie van het veen door verdroging. 2. Uit onderzoek van Jalink (2010) bleek dat het adsorptiecomplex deels is uitgeloogd. Dit proces zal verder gaan zonder maatregelen. Vergeleken met de periode 1939-1959 kwamen in de periode 1976-1991 een aantal plantensoorten van zeer basenrijke condities niet meer voor in de Bennekomse Meent, terwijl andere soorten van zeer basenrijke condities (vnl. habitattype kalkmoerassen), heischrale soorten en kritische soorten van blauwgrasland al achteruit waren gegaan. Achteruitgang betrof ondermeer bevertjes, geelhartje, parnassia, vlozegge, blonde zegge, klokjesgentiaan en melkviooltje (Baartmans, 1991 in Jalink 2010b). Verder blijkt de soortensamenstelling vooral in de periode 1960-1985 sterk te zijn veranderd, met afname van vochtige, basenminnende en/of heischrale soorten en toename van voedselminnende en zure soorten. Na 1985 zette deze trend zich voort, hetzij langzamer (Burgerhart, 1998; Terlouw,

Pagina 69 van 120

2003; Buil, 2003, allen in Jalink 2010b). Parnassia verdween uit het gebied in de periode 19691986 (Berg, 2000). Verder duidt het veelvuldig voorkomen van moerasstruisgras, hennegras, zwarte zegge en wateraardbei hier op stagnatie van regenwater. De verzuring van de toplaag is verder aangetoond door V.D.Hoek (zie beheerplan). 3. Door de sloten in de kern van het reservaat af te koppelen van de Grift, is overspoeling van het blauwgrasland met eutroof water uit de beek sterk afgenomen. Hierdoor is ook de verruiging van het blauwgrasland met filipendulionsoorten (moerasspirea) en de bedekking van voedselminnende soorten (gestreepte witbol en gewoon reukgras) sterk afgenomen. Wel komen er in het noordwestelijk deel van het reservaat nog voedselrijke riet- en zeggenmoerassen voor. In het overige deel van het reservaat zijn deze vegetaties teruggedrongen. Het gebied blijft echter gevoelig voor inundatie met Griftwater. 4. In het oosten van de blauwgraslandkern duidt toename van vooral liesgras op toenemende voedselrijkdom, waarschijnlijk afkomstig uit de naastgelegen landbouwpercelen (med. dhr. H. Roke en dhr. Th.C. Heufkens, beiden Staatsbosbeheer). 5. Moerasparelmoervlinder, Aardbeivlinder, Zilveren maan, Bruine vuurvlinder, Rode vuurvlinder, Heidegentiaanblauwtje, Klaverblauwtje en Grote parelmoervlinder zijn in het verleden uit het gebied verdwenen. De precieze oorzaak van hun verdwijnen is niet bekend, maar waarschijnlijk hebben verdroging gevolgd door eutrofiëring en versnippering daar sterk mee te maken, aangezien de meeste soorten in de periode 1944-1959 zijn verdwenen, en stikstof depositie in die tijd nog een ondergeschikte rol speelde, maar verdroging en versnippering juist in die periode het leefgebied sterk hebben ingekrompen. Moerassprinkhaan en zompsprinkhaan komen nog wel in het gebied voor, of deze soorten ongevoelig zijn voor eutrofiëring van de voedselplanten of voor versnippering is niet bekend. Leemten in kennis H6410 Blauwgraslanden De omvang van de eventuele invloed van onderstaande processen is in het Binnenveld onbekend. Daarom dient een monitoring en onderzoeksprogramma met deze processen rekening te houden zodat in de toekomst het beheer afgestemd kan worden op deze potentiële knelpunten. Toxiciteit ammonium Tav van toxiciteit van ammonium is er voor veel planten- en diersoorten een kennislacune. Depositie van N gevolgd door verdrijving fauna Of soorten als moerassprinkhaan en zompsprinkhaan gevoelig zijn voor stikstof depositie is onbekend. Vermesting door grondwater. Uit onderzoek van Jalink blijkt dat er geen gevaar is voor vermesting door grondwater afkomstig uit landbouwgebieden die het Binnenveld omringen, uitgezonderd de zgn “Enka-sulfaatpluim”. Deze pluim is echter nog veel meer dan één beheerplanperiode verwijderd van het gebied. Voor de langere termijn is dit wel een bedreiging. Een saneringsplan wordt hiervoor opgesteld i.o.m. alle betrokkenen.

6.3.2

H7140A Overgangs- en trilvenen (Trilvenen) Instandhoudingsdoel: Uitbreiding oppervlakte en verbetering kwaliteit Natuurkwaliteit 2004: zie 3.3.3. De kwaliteit van het habitattype wordt om de volgende redenen beoordeeld als : matig ongunstig In de Natura 2000 profielendocumenten staan vijf kwaliteitsaspecten van habitattypen inhoudelijk uitgewerkt: vegetatietypen, abiotische randvoorwaarden, typische soorten, overige kenmerken van goede structuur en functie en kwaliteitseisen omgeving.

De verhouding goede en matige vegetaties is 99/1; Van de abiotische randvoorwaarden zuurgraad, vochttoestand, zoutgehalte, voedselrijkdom, overstromingstolerantie en gemiddelde laagste grondwaterstand voldoen vochttoestand en gemiddelde laagste grondwaterstand niet aan de optimale waarden; Pagina 70 van 120

Van de typische soorten zijn er 3 van de acht genoemde soorten aanwezig; Van de vier kenmerken van structuur en functie voldoen de kenmerken ‘hoge soortenrijkdom’ en ‘optimale functionele omvang’ in onvoldoende mate; Een kwalitatief goede omgeving ontbreekt in voldoende mate, onder andere door een hoge stikstofdepositie.

De trend is sinds circa 1900 negatief voor kwaliteit en negatief voor omvang. Sinds 2006 licht positief voor omvang. (zie 3.3.3) Ecologische vereisten: • Voedselrijkdom: licht voedselrijk • Zuurgraad: pH optimaal 5,0 tot 7,5 • Vochttoestand: Zeer nat tot inunderend • Zeer zoet milieu • Gemiddelde laagste grondwaterstand: +10 tot -20 cm tov maaiveld • Kritische waarde stikstofdepositie: 1214 mol N/ha/jr. Knelpunten en oorzakenanalyse H7140A Overgangs- en trilvenen (Trilvenen) Processen die tot verslechtering van trilveen kunnen leiden (zie herstelstrategie document): Verzuring vegetatie door depositie en veenmossen “Verzuring van Trilveen in het laagveengebied leidt tot successie naar Veenmosrietland. Door atmosferische depositie van zuur en stikstof kan deze successie versneld worden. Een hogere nutriëntenbeschikbaarheid bevordert voedselminnende veenmossoorten die zelf de standplaats verzuren. Atmosferische depositie versterkt daardoor zowel via de direct verzurende werking als via toevoer van extra stikstof het verzuringsproces en verkort daardoor de duur van het trilveenstadium in verlandingsreeksen . Daarnaast zijn er aanwijzingen dat de pH van de Nederlandse schorpioenmostrilvenen bij vergelijkbare calciumgehalten significant lager is dan die van buitenlandse referentiesituaties (Cusell et al. 2011), wat de verzuringgevoeligheid verhoogt…Ook neemt in verzuurde trilvenen de netto mineralisatie van N, vergeleken met de voorgaande basenrijke condities, flink toe, waardoor het effect van hoge N-depositie nog sterker wordt.” Verzuring door verdroging In beekdalmoerassen zal zolang voldoende toestroming van basenrijk grondwater optreedt geen verzuring van de hele standplaats optreden. Daardoor kunnen trilvenen in beekdalen zeer lang stand houden, ook zonder beheer. Het is wel mogelijk dat in grondwatergevoede trilvenen op zeer lokale schaal zuurdere bulten van veenmossen ontstaan. Deze hoeven geen indicatie te zijn voor gehele verzuring van de standplaats, maar zijn een onderdeel van de natuurlijke structuur en dragen bij aan een hoge diversiteit. De trilveensoorten blijven dan aanwezig in de slenken. Verruiging door N-doorslag Het is aannemelijk dat evenals in hoogveen, ook in Trilveen en Veenmosrietland de veenmoslaag fungeert als een N-filter (Bobbink et al. 2011). Doorslag van dit filter (dat wil zeggen doordringen van nitraat in de laag onder het levend veenmos) treedt waarschijnlijk reeds op bij betrekkelijk lage depositie (rond 15 kg N ha-1.j-1). Wanneer doorslag optreedt, kunnen zich gemakkelijk grassen en later bomen vestigen en treedt versnelde successie op naar Veenmosrietland en uiteindelijk broekbos. Vermesting door N-depositie en vegetatie In het herstelstrategie document wordt gesteld dat “in trilvenen van Nederlandse beekdalen zijn de voorraden aan anorganisch fosfaat en stikstof hoger dan in ongestoorde trilvenen met grondwatervoeding. Het fosfaat is vooral gebonden aan ijzer en stikstof komt vooral voor als ammonium dat is gebonden is aan het kationen adsorptiecomplex. In ijzerrijke veenbodems kan het overheersen van helofyten met veel luchtweefsel mogelijk zorgen voor een relatief grote beschikbaarheid van stikstof en fosfaat in het wortelmilieu van deze planten. In beekdalen bestaat de vegetatie voor een groot deel uit matig productieve rompgemeenschappen van Holpijp en Snavelzegge die een matige kwaliteit van het habitattype vertegenwoordigen. De relatief hoge productie van de kruidlaag in deze gemeenschappen belemmert via lichtbeperking het voorkomen van kenmerkende mossoorten. Vermesting door mineralisatie “In beekdalen is het uitzakken van grondwaterstanden in de zomer ongunstig, omdat de veenbodem niet goed kan meedalen met de grondwaterstand. Een fluctuerende grondwaterstand

Pagina 71 van 120

bevordert dan vermoedelijk in de veelal ijzerrijke veenbodems een sterke afbraak van organisch materiaal… Er zijn aanwijzingen dat de actuele afbraak van organische stof in de Nederlandse beekdaltrilvenen hoog is, en daardoor ook de stikstof- en fosformineralisatie”. Ontbreken start successie Het ontbreken van kraggeverlanding is voor de nieuwe vestiging van trilveen een belangrijk probleem. Een belangrijke oorzaak daarvan is de slechte kwaliteit van het oppervlaktewater en mogelijk ook een te kleine of omgekeerde peildynamiek. Dit laatste is een kennislacune die momenteel in onderzoek is bij de UvA. Een slechte waterkwaliteit betekent vooral een te hoog fosfaat- en stikstofgehalte en meestal ook een te hoog sulfaatgehalte en te hoge alkaliniteit. Verdrijving mossen door verdroging De effecten van stikstofdepositie worden verergerd door ongunstige hydrologische condities. In de zomer kan de waterstand in het veen te diep wegzakken. In het laagveengebied (maar ook in beekdalen GK) is dit geen probleem zolang de kragge nog drijft en er aanvoer van oppervlaktewater (of grondwater GK) naar de kragge plaatsvindt. Wanneer de kragge dikker wordt en aan de ondergrond vastgroeit vermindert de aanvoer van oppervlaktewater (en grondwater GK). Hierdoor gaan de zomerstanden in het veen dieper uitzakken, waarbij de karakteristieke slaapmossen worden verdrongen door andere mossen. In beekdalen is het uitzakken van grondwaterstanden in de zomer ongunstig, omdat de veenbodem niet goed kan meedalen met de grondwaterstand. De huidige voorkomens betreffen voorheen verdroogde en sterk gedegradeerde veenbodem zonder acrotelm (zie boven). Momenteel zakt de grondwaterstand in beekdaltrilvenen in droge zomers nog enkele decimeters onder maaiveld uit. Uitzakkende grondwaterstanden benadelen kenmerkende slaapmossoorten van trilvenen. Verdrijving slaapmossen door N-depositie De voor Trilveen kenmerkende slaapmossen (Scorpidium scorpioides en andere 'brown mosses') zijn zeer gevoelig voor ammonium en zullen daarom snel verdwijnen bij toenemende depositie. Pailissen (2004) vond al bij concentraties van 20 micromol/l (overeenkomend met circa 320 mol NH3/ha/jr) een sterk afgenomen groeisnelheid. vermesting door grondwater In beekdalen kan vervuiling van het grondwater met meststoffen in het intrekgebied een bedreiging vormen voor trilvenen. Nitraat uitspoeling vindt plaats door bemesting van landbouwgrond en door stikstofdepositie in bossen. Aanvoer van nitraat en/of sulfaat dat door omzettingsprocessen in de ondergrond kan ontstaan (oxidatie van pyriet door nitraat), via toestromend grondwater kan in de veenbodem leiden tot afbraak waardoor veenvorming stopt en nutriënten vrijkomen. Vermesting door oppervlaktewater Behalve een te hoog nitraatgehalte zijn ook te hoge alkaliniteit en te hoge fosfaat- en sulfaatgehaltes in het oppervlaktewater ongunstige factoren voor Trilveen. Sulfaat leidt tot interne eutrofiering omdat het als electronenacceptor oxidatie van organische stof onder zuurstofloze condities mogelijk maakt. Hierbij wordt het zelf tot sulfide gereduceerd, wat zich weer aan ijzer kan binden en daarmee aan ijzer gebonden fosfaat vrijmaakt, terwijl nitraat vrijkomt uit organische stof. Toxiciteit ijzer Volgens het herstelstrategie document is “In veel beekdalen de toplaag van de veenbodem momenteel zeer ijzerrijk. Deze hoge ijzerrijkdom is waarschijnlijk is het verleden door ontwatering veroorzaakt. Daardoor kon veel ijzer dat werd aangevoerd in de (licht) ontwaterde bodem neerslaan door oxidatie. In vernatte ijzerrijke veenbodems zijn de ijzergehaltes in het bodemvocht zeer hoog omdat het neergeslagen ijzer weer oplost. De hoge gehalten zijn vermoedelijk toxisch voor veel kenmerkende mos- en zeggensoorten van trilvenen. Uitblijven vestiging soorten door versnippering In beekdaltrilvenen kunnen gebrekkige dispersie en het ontbreken van een zaadbank het voorkomen van veenvormende slaapmossoorten en kenmerkende zeggesoorten beperken. Na vernatting keren veel kenmerkende soorten daarom niet terug en kan inbreng van die soorten mogelijk het herstel trilvenen bevorderen (kennislacune Ontoereikend beheer. Maaibeheer zorgt volgens het herstelstrategie document voor afvoer van nutriënten, maar vooralsnog is onduidelijk of de netto effecten van maaibeheer in beekdalen gunstig of ongunstig zijn voor de kwaliteit van trilvenen (kennislacune). Ongestoorde grondwatergevoede trilvenen

Pagina 72 van 120

kunnen ook zonder beheer eeuwenlang in stand blijven, omdat de standplaats te nat en te voedselarm is voor opslag van bomen. De toevoeging van de opsteller van dit document is dat in de huidige omstandigheden zonder maaibeheer trilvenen heel snel verbossen, zodat maaien vooralsnog als een noodzakelijk kwaad moet worden gezien. Knelpunten van groot naar klein: 1. 2. 3.

Verzuring vegetatie door depositie en veenmossen, en door verdroging Verdrijving mossen door verdroging en N-depositie Verruiging door N-doorslag en ontoereikend beheer.

Toelichting: 1. De vestiging van veenmossen in de trilvenen in het Binnenveld is een actueel probleem. De oorzaak van de vestiging is een combinatie van factoren. Hierin spelen zowel N-depositie, als verdroging een rol. Veenmossen, met name soorten als Sphagnum squarrosum en S. palustre zullen zich niet vestigen in trilvenen die nog regelmatig tot in de toplaag door basenrijk water gevoed worden. Een beetje verzuring van die toplaag, door een ontoereikende basenaanvoer, en de depositie van ammonium, gevolgd door nitrificatie, zorgt echter voor een goed vestigingsmilieu. Eenmaal gevestigd zullen de venmossen door actieve uitwisseling van zuur tegen basen van het adsorptiecomplex, hun milieu verder verzuren. Daarmee winnen zij terrein op slaapmossen, die juist in staat zijn door basen in hun weefsel op te slaan, een actieve bijdrage aan de buffering van hun milieu te leveren. Het effect is dat een versnelde successie (Kooijman, 1993) optreedt van trilveen naar veenmosrietland of moerasheide. In Binnenveld is die successie in de Blauwe Hel zichtbaar tussen de Grift en halverwege het industrieterrein. Overigens komt trilveen in Binnenveld alleen voor op de laagste plekken in het terrein, waar het effect van verdroging het geringst is. 2. Naast competitie tussen veenmossen en slaapmossen worden slaapmossen ook direct bedreigd door verdroging en door stikstofdepositie (zie o.a. Paulissen 2004). Het is waarschijnlijk dat het momenteel ontbreken van Rood schorpioenmos in Binnenveld een gevolg is van verdroging in combinatie met hoge N-depositie. In omstandigheden met minder depositie en een stabielere waterstand en aanvoer van basen is Rood schorpioenmos een soort die zich, indien aanwezig, gemakkelijk verspreidt en hoge bedekkingen bereikt. Dat verdroging optreedt blijkt uit metingen:

Deelgebied

Blauwe Hel Hel Bennekomse Meent

GVG ± SD (m +NAP) 5,12 ± 0,19 4,90 ± 0,28 4,80 ± 0,04

GLG ± SD (m +NAP)

∆ GVG (cm)

∆ GLG (cm)

4,96 ±0,20 4,67 ±0,25 4,48 ±0,04

15

30

10

25

15

30

Tabel 6.3: Gemiddelde GVG en GLG per deelgebied in de huidige situatie en de benodigde stijging voor duurzaam behoud, uitbreiding, en herstel van trilvenen, kalkmoerassen en blauwgraslanden. Bron: ing. H.Huyskes, DLG.

3. In Binnenveld is de vestiging van met name Zwarte els in trilvenen een veel voorkomend fenomeen. In de Hellen is er in het verleden ontoereikend beheer geweest, waardoor mogelijk habitattypen zijn verdwenen door verbossing. Bovendien vangen deze ruige vegetaties meer stikstof dan korte vegetaties als trilveen, waardoor de vermesting verergert. Het ontoereikende beheer is enerzijds veroorzaakt door zeer moeilijke beheers-omstandigheden, anderzijds heeft geldgebrek een rol gespeeld. De huidige beheerder (Staatsbosbeheer) krijgt via de reguliere kanalen onvoldoende middelen om de actuele habitattypen te beheren, laat staan de vegetaties die door ontoereikend beheer zijn ontstaan te herstellen. Leemten in kennis H7140A Overgangs- en trilvenen (Trilvenen) Van de volgende effecten is de aanwezigheid en de omvang in Binnenveld onbekend. Daarom dient een monitoring en onderzoeksprogramma met deze processen rekening te houden zodat in de toekomst het beheer afgestemd kan worden op deze potentiële knelpunten

Pagina 73 van 120

Uitblijven vestiging soorten door versnippering De afwezigheid van o.a. Rood schorpioenmos, maar ook andere soorten in combinatie met de geïsoleerde ligging tov andere populatie doet een vestigingsprobleem vermoeden, aan de andere kant zijn andere zeer zeldzame mossoorten, zoals Geel en Groen schorpioenmos wél aanwezig. Daarnaast zijn er nog een behoorlijk aantal kennislacunes, die in het herstelstrategie document al zijn geadresseerd en niet specifiek voor dit gebied zijn.

6.3.3

H7140B Overgangs- en trilvenen (Veenmosrietlanden) Instandhoudingsdoel: Behoud oppervlakte en kwaliteit. Natuurkwaliteit 2004: zie 3.3.3. De kwaliteit van het habitattype wordt om de volgende redenen beoordeeld als : zeer ongunstig In de Natura 2000 profielendocumenten staan vijf kwaliteitsaspecten van habitattypen inhoudelijk uitgewerkt: vegetatietypen, abiotische randvoorwaarden, typische soorten, overige kenmerken van goede structuur en functie en kwaliteitseisen omgeving.

De verhouding goede en matige vegetaties is 100/0; Van de abiotische randvoorwaarden zuurgraad, vochttoestand, zoutgehalte, voedselrijkdom, overstromingstolerantie en gemiddelde laagste grondwaterstand voldoen vochttoestand en gemiddelde laagste grondwaterstand mogelijk niet aan de optimale waarden, er zijn echter geen metingen van bekend die in het habitattype waargenomen zijn. Van de typische soorten zijn er 2 van de zestien genoemde soorten aanwezig; Van de vier kenmerken van structuur en functie voldoen de kenmerken ‘geen of weinig opslag van struweel’ en ‘hoge soortenrijkdom’, ‘jaarlijks gemaaid’ en optimale functionele omvang’ in onvoldoende mate; Een kwalitatief goede omgeving ontbreekt in voldoende mate, onder andere door een hoge stikstofdepositie.

De trend is sinds 2004 positief in omvang, onbekend in kwaliteit. (zie 3.3.3) Ecologische vereisten: • Voedselrijkdom: licht voedselrijk • Zuurgraad: pH optimaal 4,5 tot 5,5 • Vochttoestand: Zeer nat • zeer zoet milieu • Gemiddelde laagste grondwaterstand: +0 tot -20 cm tov maaiveld • Kritische waarde stikstofdepositie: 714 mol N/ha/jr.

Knelpunten en oorzakenanalyse H7140B Overgangs- en trilvenen (Veenmosrietlanden) Processen die tot verslechtering van veenmosrietland kunnen leiden (zie herstelstrategie document): Verzuring door N-depositie. Verzuring door atmosferische depositie versnelt de successie van trilveen naar veenmosrietland, maar wanneer eenmaal veenmosrietland is ontstaan moet verzuring beschouwd worden als een natuurlijk proces. Dat neemt niet weg dat door depositie extra verzuring is opgetreden, die tot een verarming van het veenmosrietland heeft geleid. Bij lagere pH waarden gaan veenmossen domineren. Verzuring door zwavel verzuring kan ook veroorzaakt zijn door depositie van SO2 in het verleden, of door aanvoer van sulfaatrijk water. Sulfaat wordt onder zuurstofloze condities omgezet in sulfide, dat bij verdroging weer oxideert hetgeen veel zuur vrijmaakt. Vermesting door zwavel Sulfaat leidt tot interne eutrofiering omdat het als electronenacceptor oxidatie van organische stof onder zuurstofloze condities mogelijk maakt. Hierbij wordt het zelf tot sulfide gereduceerd,

Pagina 74 van 120

wat zich weer aan ijzer kan binden en daarmee aan ijzer gebonden fosfaat vrijmaakt, terwijl nitraat vrijkomt uit organische stof. Vermesting door stikstof en fosfaat in oppervlaktewater Bij onvoldoende waterkwaliteit treedt, ook bij maaibeheer, achteruitgang van de soortenrijkdom op. Behalve een te hoog nitraatgehalte zijn ook te hoge fosfaatgehaltes in het oppervlaktewater ongunstige factoren. Vermesting door de inlaat van bicarbonaatrijk oppervlaktewater Door de aanvoer van meer bicarbonaat kan in veenmosrietlanden de afbraak van organisch materiaal versneld worden. Hierdoor neemt de beschikbaarheid aan voedingsstoffen toe en treedt verruiging en soortenverlies op. Verdroging door peilfluctuaties In beekdalen is peilfluctuatie altijd ongunstig omdat het 's zomers tot uitdroging leidt. Verruiging door N-doorslag Het is aannemelijk dat evenals in hoogveen, ook in trilveen en veenmosrietland de veenmoslaag fungeert als een N-filter (Bobbink et al. 2011). Doorslag van dit filter (dat wil zeggen doordringen van nitraat in de laag onder levend veenmos) treedt waarschijnlijk reeds op bij betrekkelijk lage depositie (rond 15 kg N ha-1.j-1). Wanneer doorslag optreedt kunnen bomen zich gemakkelijk vestigen en treedt versnelde successie naar broekbos op, maar ook eutrafente grassen en kruiden kunnen zich vestigen zoals Calamagrostis canescens of Rubus spp. Eutrofiering van het oppervlaktewater onder de kragge zal leiden tot verhoogde productie van Riet en daarmee tot eenvormigheid in de kruidlaag. Ontoereikend beheer. Essentieel is dat Veenmosrietland in Nederland een halfnatuurlijke vegetatie is die slechts met maaibeheer in stand kan worden gehouden. In de praktijk is de afgelopen decennia veel Veenmosrietland door successie verloren gegaan ten gevolge van tekortschieten van het beheer in combinatie met een hoge stikstofdepositie. Vermesting door N-depositie, gevolgd door problemen voor Grote vuurvlinder. Door verandering van de voedingswaarde van waardplanten kan Grote vuurvlinder problemen ondervinden. Knelpunten van groot naar klein: 1.

Verruiging door N-doorslag en ontoereikend beheer.

Toelichting: 1. Het habitattype is pas bij de laatste vegetatiekartering beschreven. Het gaat om een jong stadium van veenmosrietland. Uit het opname materiaal blijkt een dominantie van haakveenmos en riet, begeleid door wateraardbei, gewoon puntmos, moeraswalstro, moerasvaren, kamvaren, hennegras, grote wederik, grote kattestaart, melkeppe, waterzuring, kale jonker en enkele andere soorten. Dit jonge veenmosrietland is waarschijnlijk veel minder gevoelig voor N-depositie dan het kernbereik van het habitattype (mond. med, D.Bal). Bij 1100 mol N-depositie treedt echter ook in deze vegetatie doorslag van stikstof op en vestigen zich oa. Boomsoorten. In Binnenveld is de vestiging van met name Zwarte els en Zachte berk in veenmosrietland een veel voorkomend fenomeen. In de Hellen is er in het verleden ontoereikend beheer geweest, waardoor mogelijk veenmosrietland is verdwenen door verbossing. Bovendien vangen deze ruige vegetaties meer stikstof dan korte vegetaties als veenmosrietland, waardoor de vermesting verergert. Het ontoereikende beheer is enerzijds veroorzaakt door zeer moeilijke beheers-omstandigheden, anderzijds heeft geldgebrek een rol gespeeld. De huidige beheerder (Staatsbosbeheer) krijgt via de reguliere kanalen onvoldoende middelen om de actuele habitattypen te beheren, laat staan de vegetaties die door ontoereikend beheer zijn ontstaan te herstellen. Leemten in kennis H7140B Overgangs- en trilvenen (Veenmosrietlanden) Van de volgende effecten is de aanwezigheid en de omvang in Binnenveld onbekend. Daarom dient een monitoring en onderzoeksprogramma met deze processen rekening te houden zodat in de toekomst het beheer afgestemd kan worden op deze potentiële knelpunten.

Pagina 75 van 120

Verzuring door N-depositie. Het gaat hier om een zeer jong veenmosrietland, waarvan het de vraag is of het beschouwd moet worden als een (door ontoereikende milieu omstandigheden) verzuurde vorm van trilveen. Is dat laatste het geval dan ligt het voor de hand dat op de locaties met veenmosrietland, door de te nemen maatregelen, trilveen zich zal vestigen. Veenmosrietland moet dan als degradatie van het trilveen beschouwd worden en kan uit het gebied verdwijnen. Onderzoek naar de samenstelling en de oorzaak van verzuring dient in de eerste beheerplanperiode uitsluitsel te geven. Daarnaast kan door depositie extra verzuring optreden, die tot een verarming van het veenmosrietland leidt. Levermossen en soorten van het Caricion davallianae en Filipendulion komen alleen voor in de minder zure stadia met een pH van ca. 6. Bij lagere pH waarden gaan veenmossen domineren. Doordat dit habitattype slechts in de laatste vegetatiekartering is gekarteerd, en er dus geen trend bekend is, is onbekend of deze verschijnselen zich hebben voorgedaan. Bovendien is er in de laatste kartering in onvoldoende mate naar het voorkomen van levermossen en dominantie van veenmossen gekeken. Monitoring van het habitattype, met speciale aandacht voor genoemde aspecten, is daarom noodzakelijk. Verzuring door zwavel Het is onbekend of zwavel in bovengenoemde kennislacune een rol speelt. Verdroging door peilfluctuaties Er is ter plaatse van het veenmosrietland geen monitoringpunt aanwezig.

6.4

Analyse per soort.

H1393 Geel schorpioenmos Instandhoudingsdoel: Uitbreiding omvang en verbetering kwaliteit biotoop voor uitbreiding populatie Natuurkwaliteit 2004: zie 3.3.3. De kwaliteit van het habitattype wordt om de volgende redenen beoordeeld als : zeer ongunstig Het betreft 1 vrij kleine populatie met twee vestigingen, waarvan 1 zeer kleine. De populatie is zeer ver verwijderd van de dichtsbijzijnde buurpopulatie, waardoor de kans op locaal uitsterven aanzienlijk is. De trend is sinds 2004 onbekend. (zie 3.3.3) Ecologische vereisten (zie soortendatabase): Geel schorpioenmos groeit in moskussens op venig substraat, vooral in bronveentjes en op plekken in hoog- en laagveen waar kwel optreedt van mineraalrijk water uit de diepere ondergrond. Ook is de soort aangetroffen in depressies in blauwgrasland. Geel schorpioenmos staat te boek als kensoort van het knopbies-verbond (Caricion davallianae), een vegetatietype waarin ze vroeger in ons land inderdaad is aangetroffen. Aangezien het een kensoort is van basenrijke kleine zeggenvegetaties en de soort uitsluitend gevonden wordt in situaties waarin gebufferd water wordt aangevoerd door kwel of bevloeiing, kan ivm het voorzorgsbeginsel vooralsnog worden uitgegaan van de ecologische vereisten van H7140A Trilveen. (kritische depositiewaarde van 1214 mol N/ha/jr).

Knelpunten en oorzakenanalyse H1393 Geel schorpioenmos Er is te weinig over deze soort bekend om een knelpuntenanalyse uit te kunnen voeren. Aangezien het een kensoort is van basenrijke kleine zeggenvegetaties en de soort uitsluitend gevonden wordt in situaties waarin gebufferd water wordt aangevoerd door kwel of bevloeiing, kan ivm het voorzorgsbeginsel worden uitgegaan van de knelpuntenanalyse van H7140A Trilveen. In het Binnenveld komt de soort alleen in, of in de onmiddellijke omgeving van trilveen voor.

Pagina 76 van 120

Leemten in kennis H1393 Geel schorpioenmos Geel schorpioenmos is recent in Nederland ontdekt in de omgeving van de Wieden in NW Overijssel. Later werd de soort ook ontdekt in De Blauwe Hel en vervolgens in de Hel in het Binnenveld. Er is betrekkelijk weinig over de soort bekend. Door de UvA wordt momenteel ecologisch onderzoek naar de soort gedaan. Aangezien het moment van vestiging onbekend is, is er ook geen trend bekend. Daarom is monitoring van de verspreiding van de soort is noodzakelijk.

6.5

Bepaling Herstelstrategie en maatregelpakketten per Habitattype. Er worden vier herstelstrategieën gedefinieerd: 1. hydrologisch herstel 2. voorkomen interne eutrofiëring 3. voorkomen externe eutrofiëring 4. voorkomen verontreiniging. De maatregelen die behoren bij het hydrologisch herstel zijn conform de maatregelen zoals ze door het expertteam dat in 2011 en 2012 heeft gadviseerd, zijn geformuleerd. Ze zijn aangevuld met enkele maatregelen die gericht zijn tegen het schadelijk gebruik van grondwater, dat de effectiviteit van de andere hydrologische herstelmaatregelen weer zou ondermijnen. De maatregelen ter voorkoming van interne eutrofiëring hebben tot doel het gebied binnen de natura 2000 begrenzing optimaal in te richten en te beheren ten aanzien van de gestelde doelen. De maatregel die behoort bij het voorkomen van externe eutrofiëring is een maatregel die is gericht tegen vermestende invloeden van buiten, uitgezonderd via aanvoer door de lucht. Tot slot is het voorkomen van verontreiniging gericht op het saneren van de twee aanwezige vuilstorten, en op het kwantificeren risico's nitraat en sulfaatverontreiniging uit ondiep grondwater en Enka pluim. De herstelstrategieën gaan gepaard met monitoring en onderzoeksmaatregelen om de kennislacunes op te heffen. Paragraaf 6.8 geeft een nadere uitwerking van alle PAS maatregelen.

6.6

Bepaling Herstelstrategie en maatregelpakketten per Soort. Voor geel schorpioenmos zijn geen aanvullende maatregelen nodig.

6.7

Relevantie van uitwerking voor andere habitattypen en natuurwaarden. In het gebied komen verschillende habitats voor in een verschillend successiestadia en met nét afwijkende milieu-eisen. Ze behoren wel allemaal tot de moerasserie, zoals die in venige beekdalen mag worden verwacht (van open water tot broekbos). Voor alle habitats geldt dan ook dat herstelstrategie 1, het hydrologisch herstel, versterkend is. De andere strategieën zijn gericht op het voorkómen van achteruitgang van de kwaliteit en de omvang van de habitattypen. Ten aanzien van de kernopgaven kan geconcludeerd worden dat alle herstelstrategieën bijdragen aan het realiseren ervan. Als gevolg van het dempen van sloten kan leefgebied van de grote modderkruiper en kleine modderkruiper verdwijnen. Voor andere bijzondere soorten zal het leefgebied verbeteren.

Pagina 77 van 120

6.8

Synthese: definitieve set van maatregelen. Nadat in de voorgaande hoofdstukken de ecologische sleutelprocessen en knelpunten zijn gegeven en de instandhoudingsdoelstellingen zijn uitgewerkt in omvang en ruimte, volgen in dit hoofdstuk de voorgestelde concrete maatregelen om de instandhoudingsdoelstellingen te bereiken. De inrichtings- en beheermaatregelen staan ruimtelijk weergegeven op de maatregelenkaart in bijlage 11.14. Een samenvattende en toelichtende tabel van alle maatregelen wordt gegeven in bijlage 11.15 (zie ook hoofdstuk 7). Uit bovengenoemde blijkt dat de basis van het halen van de instandhoudingsdoelstellingen ligt in het herstellen van het hydrologische systeem. Er dienen voldoende kweldruk en voldoende hoge grondwaterstanden in het Natura 2000-gebied gerealiseerd te worden. Deze maatregelen bestaan in eerste instantie uit het verhogen van het peil van de grift met 20cm en het dempen van watergangen in en om het Natura 2000-gebied. Door het Waterschap Vallei en Eem zijn vervolgens scenario's doorberekend om te bepalen welke watergangen precies gedempt moeten worden om minimaal voldoende kwel en voldoende hoge grondwaterstand te verkrijgen. Deze minimale hydrologische maatregelen zorgen ervoor dat er verdere consequenties (vernatting) voor het gebied rondom Natura 2000-gebied Binnenveld onstaan. Hiervoor zijn eveneens maatregelen beschreven, die ook zijn afgestemd tijdens het vormen van scenario's voor de gebiedsontwikkeling Binnenveld (zie bijlage 11.16). Het gaat dan vooral om ruiling en (reservering van gelden voor) aankoop van landbouwgronden die te nat worden voor landbouw en die noodzakelijk zijn om de doelen te realiseren, om compensatie van natschade en om mitigatie van vernattingseffecten. Daarnaast zijn er maatregelen beschreven die noodzakelijk zijn om risico’s van fosfaatmobilisatie en eutrofiëring te voorkomen (verwijderen toplaag), die zorgen voor aangepast beheer (extra maaikosten) en die dienen om uitbreiding van de habitattypen op termijn te realiseren (plaatselijk bos verwijderen). Noot 1: onderstaande opsomming geeft een overzicht van de maatregelen die technisch noodzakelijk zijn om de instandhoudingsdoelstellingen te halen. Het houdt hiermee geen rekening met het sociaal of bestuurlijk wenselijke. Een toelichting in het kader van sociaal/bestuurlijk haalbaar en betaalbaar, wordt wel in het hoofdstuk 10 'Sociaal economische aspecten' gegeven. Noot 2: de nummering van de maatregelen is gelijk getrokken aan nummering maatregelen in bijlage 11.16, t.b.v. scenario ontwikkeling gebiedsproces Binnenveld. 6.8.1 Grondverwerving, aankoop bedrijfsgebouwen en natschade 1a) Ruiling met SBB gronden in Binnenveld Binnen het geografische Natura 2000-gebied Binnenveld bezit Staatsbosbeheer gronden, die niet noodzakelijk zijn voor Natura2000, en die ná peilverhoging van de Grift geschikt zijn voor landbouw. Er kan 103 hectare ingezet worden voor ruiling met landbouwgronden die wel noodzakelijk zijn voor Natura2000 en die ná peilverhoging van de Grift te nat worden voor landbouw. De kosten van deze maatregel bedragen 316.000 euro. De gronden dienen ivm de sense of urgency in de eerste planperiode geruild te worden. 1c-e) Aankopen landbouwgronden & 5) compenseren natschade Hieronder staan in tabelvorm de maatregelen die genomen moeten worden in het kader van aankoop en compensatie van natschade, als gevolg van het nemen van de geschikte watermaatregelen. Daaronder volgt een uitgebreide toelichting. Utrechtse kant Natschade Aankoop (te nat voor landbouw) Gelderse Kant Natschade Aankoop (te nat voor landbouw)

oppervlakte 53 ha 44 ha

Totale schade (gekapitaliseerd) €80.000,€3.795.000,-

101 ha 0 ha

€160.000,€ 0,-

Pagina 78 van 120

Toelichting: Om de grondwaterstand binnen N2000 te verhogen en een toename van kwel te bereiken is het noodzakelijk om het peil van de Grift aan te passen. Volgens de ingestelde deskundigencommissie is daarvoor minimaal nodig; een peilverhoging van de Grift jaarrond met 20 cm en het dempen van waterlopen in en nabij de N2000-gebieden. De plekken waar de waterlopen buiten het Natura 2000-gebied moeten worden gedempt staan in onderstaande figuur in blauwe arcering weergegeven.

Het effect van beide maatregelen is door het Waterschap Vallei en Eem doorgerekend met een grondwatermodel. Dit geeft een grondwaterstandverhoging in het achterliggende gebied van rond de 10 cm. In de gebieden waar sloten worden gedempt is de grondwaterstandsverhoging uiteraard hoger: zo’n 20 cm. Huidige opbrengstdepressie Met het programma Waternood zijn doelrealisaties uit te rekenen. Deze zijn afhankelijk van functie, bodemtypen en grondwaterstandverloop. Het gebied met grondwaterstandverhoging bestaat uit grasland. De doelrealisatie is hier daarom te lezen als opbrengstdepressie. Op enkele plekken wordt geen doelrealisatie uitgerekend omdat hier de functie natuur is. Uit de berekeningen blijkt dat de droogteschade binnen de huidige EHS miniem is waardoor de totale schade vooral wordt bepaald door de natschade. Hoe de functie wordt bediend bij verschillende doelrealisatie is staat beschreven in het “Waternoodrapport” (bron: DLG 1998, Grondwater als leidraad voor het oppervlaktewater). Optimaal voor landbouw is 0 tot 10 % opbrengstdepressie. Suboptimaal ligt tussen de 10 en 25% en een opbrengstdepressie hoger dan 25% wordt als niet aanvaardbaar gezien. De berekening van de totale schade laat zien dat de situatie voor de landbouw in het dal van de Grift in de huidige situatie verre van optimaal is. Het merendeel is suboptimaal, een deel is optimaal en een deel heeft een niet aanvaarbare schade (opbrengstdepressie > 25%). Met name aan de Utrechtse kant liggen percelen met 25-40% opbrengstdepressie waar toch landbouw wordt bedreven. Hieruit valt te concluderen dat in de klasse tot 25% opbrengstdepressie landbouw mogelijk is en dat in de klasse 25-40% opbrengstdepressie landbouw met een beperking mogelijk is. Boven de 40% opbrengstdepressie is landbouw redelijkerwijs niet meer mogelijk. Opbrengstdepressie plan Door het jaarrond verhogen van het Griftpeil met 20 cm en het dempen van een aantal sloten gaat de grondwaterstand in het achterliggende gebied ophoog. Met Waternood is ook voor deze situatie de opbrengstdepressie uitgerekend. In bijlage 11.17 staat de toename van de opbrengstdepressie (natschade).

Pagina 79 van 120

Op basis van de totale opbrengstdepressie in de plansituatie zijn percelen toegekend aan een functie. Hierbij zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd: Tot 25% opbrengstdepressie is geschikt voor landbouw De klasse 25-40% opbrengstdepressie is geschikt voor landbouw met een beperking De klasse boven 40% opbrengstdepressie is ongeschikt voor landbouw en kan daarom het best aan natuur worden toebedeeld Er wordt verder gerekend naar wat minimaal nodig is voor N2000. Dit betekent dat grond van SBB die geschikt is voor landbouw hiervoor wordt ingezet (Herijking EHS). Bij de toekenning van percelen moet minimaal 90% geschikt voor de aangewezen functie. Hierbij zijn zoveel mogelijk gehele percelen beoordeeld. 6.8.2 Inrichting 2b Sloten dempen binnen begrenzing De sloten binnen de begrenzing dienen gedempt te worden. Dit dient ivm de sense of urgency in de eerste beheerplanperiode te worden uitgevoerd. De kosten bedragen 109.270 euro. Binnen de Natura 2000 begrenzing gaat het om circa 13 km. 2c Sloten dempen rondom natura2000 Rondom het Natura2000 gebied dienen sloten te worden gedempt, zie bijlage 11.14. Ook dit dient ivm de sense of urgency in de eerste beheerplanperiode uitgevoerd te worden. De kosten bedragen 41.181 euro. Buiten de Natura 2000 begrenzing gaat het om circa 7 km. 2d afgraven landbouwpercelen binnen natura2000 begrenzing De verworven landbouwpercelen dienen ivm risico’s van fosfaatmobilisatie in de eerste planperiode te worden ontdaan van de voedselrijke bovenlaag. De ontgravingsdiepte moet worden afgestemd met de hoogteligging van de habitattypen, om ongewenste effecten van kwelverplaatsing te vermijden. De kosten bedragen 426.000 euro. Het gaat hier om 25 hectare. 2e Bos verwijderen Om de uitbreidingsdoelstellingen van trilveen, en blauwgrasland te behalen en veenmosrietland te behouden is het noodzakelijk om over een oppervlakte van 6 ha bos te verwijderen. Dit kan in de tweede beheerplanperiode worden uitgevoerd. De kosten bedragen 60.000 euro. 2f extra maaikosten ivm natheid buiten SNL De subsidieregeling Natuurbeheer (SNL) is toereikend om de habitattypen te beheren met normaal materieel. In het natura2000 gebied is het terrein door het ontbreken van sloten echter zodanig ontoegankelijk, dat niet met normaal materieel beheerd kan worden. Er dient met aan moerassen aangepaste apparatuur (wetlandtrack) beheerd te worden. De extra kosten hiervan bedragen 49.000 euro per planperiode, uitgaande van 70 euro per ha per jaar extra kosten. 2g Kade om Bennekomse Meent aanleggen Om inundatie met Griftwater in Bennekomse meent te voorkomen is aanleg van een kade noodzakelijk. Dit dient gelijktijdig met het opzetten van het peil van de Grift uitgevoerd te worden, omdat daarmee de inundatiekansen stijgen. De kosten bedragen 40.000 euro. 6.8.3 Waterhuishouding 3a Bouw nieuwe stuw in Grift Deze, vanwege de sense of urgency in de eerste beheerplanperiode noodzakelijke investering is door het Waterschap Vallei & Veluwe begroot op 710.000 euro, inclusief beheerskosten. Daarbij komen meerkosten (geraamd op 160.000 euro), aangezien de stuw bij de rondweg moet komen (advies deskunidgencommissie april 2012), waardoor aanpassing van gebouwen & hydraulische maatregelen tbv waterafvoer nieuwbouwwijk nodig zijn. De stuw is noodzakelijk om het peil van de Grift met 20 cm te verhogen. 3b Opvoergemalen en aanpassen watergangen Enige aanpassing van de waterhuishoudkundige inrichting van landbouwgronden nabij de Veensteeg is noodzakelijk om vernatting van landbouwgronden te voorkomen. De bouw van een opvoergemaal, en enige aanpassing van de afvoer en aanvoersloten is nodig. De maatregel dient tegelijkertijd met het opzetten van het peil van de Grift te worden uitgevoerd. De kosten bedragen 185.000 euro.

Pagina 80 van 120

3c-g Aanpassen woningen Aan het Gelders Benedeneind, de Rauwveldsweg, de Dragonderweg, de Grebbeweg en de Meentdijk liggen woningen die mogelijk in geringe mate beïnvloed kunnen worden door peilverhoging van de Grift. Doordat de woningen relatief hoog liggen ten opzichte van het toekomstige peil, is de te verwachten schade gering. Desondanks is een stelpost opgenomen voor compensatie of mitigatie van schade aan woningen en tuinen. Het dichtmaken van eventuele kelders en het ophogen van tuinen zijn maatregelen die hieronder kunnen vallen. De maatregelen dienen gelijktijdig met de peilverhoging plaats te hebben. De kosten bedragen 260.000 euro. 6.8.4 Schade particulieren 4 Tuinen en paardeweitjes ophogen Tussen de Grebbeweg en de Grift liggen enkele paardenweitjes die als gevolg van de peilverhoging te nat worden. Deze moeten opgehoogd worden. De maatregelen dienen gelijktijdig met de peilverhoging plaats te hebben. De kosten bedragen 75.000 euro. 6.8.5 Vuilstort 10 Vuilstorten saneren De twee vuilstorten dienen als gevolg van de wet bodembescherming gesaneerd te worden. Het gaat in beide gevallen om een urgente sanering van de deklaag, en een niet urgente sanering van de grondwaterverontreiniging. De sanering van de deklaag dient in dat kader tegelijkertijd met of voorafgaand aan het verhogen van het peil van de Grift plaats te vinden. De kosten ervan zijn grofweg 2 miljoen euro (gebaseerd op ruwe schatting: €75/m3 af te voeren en te verwerken grond) en niet toe te rekenen aan natura2000, hoewel minder urgent risico ten aanzien van de habitattypen aanwezig is. 6.8.6 Specifieke monitoring en onderzoek 11 Monitoring en onderzoek De gesignaleerde kennislacunes dienen opgelost te worden. Afhankelijk van de aard en omvang van de kennislacune leidt dit tot monitoring, gevolgd door evaluatie, of tot onderzoek. Binnen het onderzoek is dan nog een onderscheid te maken tussen onderzoek dat noodzakelijkerwijs breder van opzet moet zijn dan alleen lokaal, b.v. omdat het om een algemeen geldende kennislacune gaat. De voor Binnenveld noodzakelijke monitoring en onderzoek wordt verder besproken in hoofdstuk 10 (Uitvoering en Monitoring), waarbij onderstaande wordt meegenomen: De volgende aanvullende gebiedsmonitoring is noodzakelijk: Samenstelling flora en verspreiding (lever-)mossen in veenmosrietland, oa om locaties voor bos verwijderen vast te stellen, maar ook om kwaliteit en trend te kunnen bepalen. Hydrologische monitoring om peilfluctuaties veenmosrietland vast te stellen. Monitoring van de verspreiding en ontwikkeling van geel schorpioenmos. Het volgende aanvullende lokale onderzoek is eveneens noodzakelijk: onderzoek naar wenselijkheid en mogelijkheden herintroductie van Rood schorpioenmos. Modelonderzoek naar aanvullende maatregelen verlaging waterpeil sportpark en verlegging waterlopen op de flanken van het beekdal (conform deskundigenadvies 2011). Bodem- en hydrochemisch onderzoek veenmosrietland om de oorzaak van verzuring vast te stellen. Totaal geschatte kosten van bovenstaande monitoring en onderzoek is 40.000 euro. Het volgende onderzoek met een breder belang is eveneens noodzakelijk: Ecologisch onderzoek geel schorpioenmos. Onderzoek stikstofgevoeligheid moerassprinkhaan en zompsprinkhaan. Onderzoek naar ammoniumtoxiciteit van flora en fauna. Onderzoek naar effectieve maatregelen voor behoud veenmosrietland bij hoge N-depositie. Onderzoek naar trilveenverlanding. Dit onderzoek is noodzakelijke op landelijk niveau (algemeen kennislacunes van HT's.) Is verder voor ministerie van EZ om op landelijk niveau op te pakken/uit te werken in onderzoek/monitoringsaanpak. Geen maatregelkosten opgenomen binnen dit beheerplan.

Pagina 81 van 120

6.9

Beoordeling effectiviteit.

Beoordeling of effecten van maatregelen heeft plaatsgevonden in de navolgende tabel. Hierbij is van elk in de herstelstrategie genoemd mogelijk effect bepaald of het door een van de herstelstrategieën (1 t/m 4) geneutraliseerd wordt, wat de duurzaamheid, de effectiviteit (theoretisch, in principe) en de responstijd van de maatregelen is, en wat de mate van bewijs voor het effect van de maatregelen is. De laatste vier factoren zijn gebaseerd op de herstelstrategiedocumenten. De effectiviteit is in een vervolgtabel toegelicht. Habitattype

Effect van N-depositie

Blauwgrasland

Depositie van N gevolgd door verzuring vegetatie.

1 J

Depositie van N gevolgd door verzuring bodem.

J

Depositie van N gevolgd door vermesting vegetatie. Depositie van ammonium dat toxisch werkt

Deel s J

Depositie van N gevolgd door verdrijving fauna

trilvenen

Neutralisatie door herstelstrategie

Duurzaam heid maat regelen

Effectiviteit maatregelen

Responstijd maatregelen

Mate bewijs

van

2 Deel s Deel s N

3 N

4 N

permanent

groot

even geduld

Bewezen

N

N

permanent

groot

even geduld

Bewezen

N

N

permanent

groot

even geduld

Bewezen

N

N

N

permanent

groot

even geduld

Bewezen

N

N

N

N

Verdroging gevolgd door vermesting.

J

J

N

N

permanent

groot

even geduld

Bewezen

Verdroging gevolgd door vermesting door ijzergebrek.

J

N

N

N

permanent

groot

even geduld

Bewezen

Verdroging gevolgd door verzuring.

J

N

N

N

permanent

groot

even geduld

Bewezen

Vermesting door grondwater.

N

N

N

J

permanent

zeer groot

direct

Hypothese

Vermesting door oppervlaktewater.

N

N

J

N

permanent

zeer groot

lang

Bewezen

Vernatting gevolgd door eutrofiëring.

N

N

N

N

Nvt

Ontoereikend beheer.

N

N

N

N

Nvt

Verlies door versnippering.

Deel s Deel s J

N

N

N

permanent

gering

Even geduld

Hypothese

N

N

N

permanent

groot

vertraagd

Bewezen

J

N

N

permanent

zeer groot

lang

Bewezen

Verzuring vegetatie door depositie en veenmossen Verzuring door verdroging

Pagina 82 van 120

Nvt

Verruiging door N-doorslag

N

J

N

N

permanent

vrij groot

Direct

Bewezen

Deel s Deel s N

N

N

N

permanent

groot

vertraagd

Bewezen

J

N

N

permanent

groot

vertraagd

Bewezen

N

N

N

Verdrijving mossen door verdroging

J

N

N

N

permanent

groot

vertraagd

Bewezen

Verdrijving slaapmossen door N-depositie

J

N

N

N

permanent

groot

vertraagd

vermesting door grondwater

N

N

N

N

Vermesting door oppervlaktewater

N

N

J

N

Toxiciteit ijzer

N

N

N

N

Nvt

Uitblijven vestiging soorten door versnippering

N

N

N

N

Nvt


N

J

N

N

permanent

Deel s

N

N

N

permanent

Verzuring door zwavel

N

N

N

N

Nvt

Vermesting door zwavel

N

N

N

N

Nvt

Vermesting door stikstof en fosfaat in oppervlaktewater Vermesting door de inlaat van bicarbonaatrijk oppervlaktewater

N

N

N

N

Nvt

N

N

N

N

Nvt

Verdroging door peilfluctuaties

J

J

N

N

permanent

Vermesting door N-doorslag

N

J

N

N

Ontoereikend beheer

N

J

N

N

Permanent middellang Permanentmiddellang

Vermesting door N-depositie en vegetatie Vermesting door mineralisatie Ontbreken start successie

Veenmosrietland

Geel schorpioenmos

Verzuring door N-depositie.

Zie trilveen

Nvt

Nvt permanent

zeer groot

lang

Bewezen

vrij groot

direct

Bewezen

groot

vertraagd

Bewezen

groot??

lang

groot

direct

In onderzoek Bewezen

groot

direct

Bewezen

Nvt

Pagina 83 van 120

Toelichting effectiviteit Habitattype

Effect van N-depositie

Neutralisatie door herstelstrategie

Blauwgrasland

Depositie van N gevolgd door verzuring vegetatie.

1 J

2 Deels

3 N

4 N

Depositie van N gevolgd door verzuring bodem.

J

Deels

N

N

Uit onderzoek van Jalink (2010) bleek dat het adsorptiecomplex deels is uitgeloogd. Dit proces zal verder gaan zonder maatregelen. Door beide herstelstrategieën neemt de kwelflux, en dus de aanvoer van basen naar het maaiveld in het gebied toe. De kwel blijkt bij een verhoging van het Griftpeil met 20 cm (herstelstrategie 1) over 75% van de oppervlakte van het oude reservaat in Bennekomse Meent gebied toe te nemen met 1 mm/dag (deskundigenadvies juni 2011). In het grondwater wordt een alkaliniteit van 1,4 tot 2 mmol per liter gemeten. Dit geeft een extra verzuringneutraliserende capaciteit vergelijkbaar met een ammoniakdepositie van 5100 tot 7300 mol/ha/jr. De herstelstrategie is dus voldoende om verzuring te voorkomen. Adsorbtie van Ca en Mg aan het bodemcomplex kan alleen plaatsvinden als gedesorbeert H wordt geneutraliseerd. Voor heroplading is dus extra alkaliteit nodig. Uitgaande van een depositie van een actuele depositie van 1770 mol per ha per jaar, is er dus bij deze herstelstrategie een overschot aan zuurneutralisernde capaciteit en dus is oplading van het adsorptiecomplex van de bodem met basen weer mogelijk.

Depositie van N gevolgd door vermesting vegetatie.

Deels

N

N

N

Op soortniveau komt vermesting tot uitdrukking in een toename van de biomassaproductie en uitbreiding van soorten zoals Gewone wederik en Hennegras. Soorten met minder concurrentiekracht kunnen daardoor afnemen. In het Binnenveld is de laatste tien jaar geen uitbreiding van Gewone wederik en Hennegras geconstateerd. Waarschijnlijk is de vegetatie ten minste mede gelimiteerd door fosfaat. De eerste herstelstrategie zorgt voor een extra flux aan calcium en ijzer naar het gebied. Zowel calcium als ijzer verkleinen de beschikbaarheid van fosfaat voor de planten, waardoor deze situatie niet zal verslechteren. Bovendien zorgen beide herstelstrategieën voor een vernatting, waardoor denitrificatie toeneemt en de beschikbaarheid van stikstof kan afnemen.

Depositie van ammonium dat toxisch werkt

J

N

N

N

Toxiciteit voor ammonium treedt in blauwgraslanden op bij een pH lager dan 4. Deze lage pH komt in het Binnenveld niet voor. Bovendien zorgt de herstelstratgeiv oor een verhoging van de

Pagina 84 van 120

Toelichting en onderbouwing

De eerste twee herstelstrategieën dragen bij aan een toename van de aanvoer van bufferende stoffen. Verdere verzuring van de vegetatie is dus niet te verwachten. (zie bij verzuring bodem voor de onderbouwing)

aanvoer van alkaliteit, en wordt de pH dus beter gebufferd. Depositie van N gevolgd door verdrijving fauna

N

N

N

N

Verdroging gevolgd door vermesting.

J

J

N

N

Verdroging gevolgd door vermesting door ijzergebrek.

J

Deels

N

N

Verdroging gevolgd door verzuring.

J

J

N

N

Pagina 85 van 120

In het herstelstrategie document wordt beschreven dat “de typische soorten Moerasparelmoervlinder en Zilveren maan vanwege verdringing kruidachtigen als waardplanten mogelijk worden beïnvloed door verhoogde atmosferische stikstofdepositie.” Beide soorten komen niet meer in het Binnenveld voor. Waardoor verslechtering op dit punt niet aan de orde kan zijn. Of de verdringing ook geldt voor andere van planten afhankelijke rode lijst soorten als Moerassprinkhaan en Zompsprinkhaan is onbekend. Er zijn, buiten de beperking van de stikstofdepositie, geen maatregelen bekend om dit effect te neutraliseren. “Mineralisatie van veengronden treedt op door een te lage grondwaterstand. waardoor extra stikstof beschikbaar komt voor de vegetatie. Dit leidt tot vermesting, temeer omdat bovendien de fosfaatbeschikbaarheid toeneemt. Stikstof en fosfaat zijn vaak z.g. colimiterende factoren, hetgeen betekent dat de vermesting het grootst is als beide nutriënten tegelijk meer beschikbaar komen. Matig voedselrijke habitats zoals blauwgraslanden raken daardoor uit balans. Snelgroeiende soorten gaan overheersen en verdringen geleidelijk de soorten met minder concurrentiekracht.” Het is niet uitgesloten dat mineralisatie in de huidige omstandigheden optreedt, aangezien de actuele grondwaterstanden te laag zijn: voor de GVG geldt een afwijking van 10-15 cm tov het optimale bereik, de GLG is 25-30 cm te laag. Omdat door de eerste twee herstelstrategieën de grondwaterstanden in het natura 2000 gebied zullen stijgen (de GLG met 5 tot meer dan 20 cm), zullen de eventuele effecten van mineralisatie in combinatie met stikstofdepositie afnemen. Monitoring moet uitwijzen of dit voldoende is. De waarneming dat er de laatste tien jaar geen verruiging is geweest ter plaatse van de habitattypen duidt op ten minste co-limitatie van fosfaat in de actuele habitattypen. De eerste herstelstrategie zorgt bovendien van een extra aanvoer van calcium en ijzer, waardoor dit effect niet op zal treden op de plaatsen waar de kwelintensiteit toeneemt. Anders is dit op de plaatsen waar nu geen habitattypen voorkomen. Deze plaatsen zijn in landbouwkundig beheer, of herbergen wel ruige vegetaties. Dit wordt deels veroorzaakt doordat extra fosfaat in de bodem aanwezig op plaatsen met een bemestingsverleden. Dat geldt in ieder geval voor de gronden die in landbouwkundig gebruik zijn of zijn geweest. Deze gronden worden in de tweede herstelstrategie aangekocht en ingericht tbv natuur. Daar zal verwijdering van de voedselrijke toplaag deel van kunnen uitmaken. Uitvoering van de eerste twee herstelstrategieën leidt ertoe dat de grondwaterstanden flink zullen stijgen en de buffering van het systeem wordt hersteld door een verhoogde kwelintensiteit. Verzurende porcessen kunnen dan nog wel optreden, maar de verzuring wordt gebufferd door voldoende bufferingscapaciteit (zie

trilvenen

Vermesting door grondwater.

N

N

N

J

Vermesting door oppervlaktewater.

N

N

J

N

Vernatting gevolgd door eutrofiëring.

J

J

N

N


N

N

N

N

Verlies door versnippering.

Deels

N

N

N

N

N

Verzuring vegetatie door depositie en veenmossen

Deels

N

Pagina 86 van 120

verzuring bodem) Uit onderzoek van Jalink blijkt dat er geen gevaar is voor vermesting door grondwater, uitgezonderd de zgn “Enka-sulfaatpluim”. Deze pluim is echter nog meer dan één beheerplanperiode verwijderd van het gebied. Een saneringsplan wordt hiervoor opgesteld i.o.m. alle betrokkenen.. De eventuele vervuiling en vermesting die optreedt door uitspoeling vanaf de twee vuilstorten in het gebied worden, zijn na de sanering die van de herstelstrategie deel uitmaakt opgeheven. De hellen worden in de actuele situatie niet geïnundeerd met water uit de Grift, dat naar grote waarschijnlijkheid vervuild slib bevat. Het waterschap doet hier onderzoek naar. De Bennekomse meent wordt wel geïnundeerd met water uit de Grift, dat zeker in et verleden, maar ook actueel nog, voor verruigde vegetaties heeft gezorgd. In de herstelstrategie wordt een kade om de Bennkomse Meent gelegd, zodat inundatie met Grift-water wordt voorkomen. Dit effect treedt op als er veel ijzergebonden fosfaat in de bodem aanwezig is en sulfaat aangevoerd wordt met het grondwater.. Er zijn echter geen aanwijzingen dat sulfaat met het grondwater wordt aangevoerd (Jalink 2010). Verhoogde sulfaatwaarden wijzen in het gebied op oxidatie van pyriet. Het risico op dit effect, dat juist onder zuurstofarme condities optreedt, is daarmee klein. Het gevormde sulfaat wordt in natte omstandigheden namelijk óf afgevoerd via de sloten óf weer gereduceerd tot sulfide. Bovendien is de bodem ijzerarm (Aggenbach et al 2010). Monitoring moet duidelijk maken of deze inschatting terecht is. In de Bennekomse meent en in de Hellen ter plaatse van het blauwgrasland is er geen sprake geweest van ontoereikend beheer. De tweede herstelstrategieën voorziet in een adequaat beheer van de actuele habitattypen. Door de vernatting van herstelstrategie 1 worden de gronden die tussen de Bennekomse Meent en de Hellen liggen te nat voor de landbouw. Verwerving en inrichting tbv natuur is daarom noodzakelijk. Hierdoor komen de Hellen en de Bennekomnse Meent bijna met elkaar in verbinding te staan via natte vegetatietypen. Alleen de Grift zit er dan nog tussen. Dit zal dus de isolatie van zowel Bennekomse meent als de Hellen verkleinen. Of de versnippering voor de huidige nog aanwezige soorten daarmee is opgeheven, is onbekend. De isolatie van het natura 2000 gebied als geheel blijft erg groot. Hervestiging van verdwenen soorten zal daarom wellicht uitblijven. De kweltoename in combinatie met minder diep wegzakkende grondwaterstanden zorgt voor meer aanvoer van bufferstoffen naar de wortelzone en minder berging van regenwater. Dit leidt tot buffering van de pH op een hoger niveau, nodig voor het behoud (en herstel) van het habitattype. De directe effecten op de vegetatie door gunstiger omstandigheden voor venmossen kunnen niet geneutraliseerd worden, maar wél wordt voorkomen dat veenmossen zich kunnen vestigen op de basenrijkere bodem. Dat is voldoende

Verzuring door verdroging

J

J

N

N

Verruiging door N-doorslag

N

J

N

N

Vermesting door N-depositie en vegetatie

Deels

N

N

N

Vermesting door mineralisatie

Deels

J

N

N

Pagina 87 van 120

voor behoud van het habitatype. De aanvoer van basen wordt hier gedeeltelijk hersteld, zie voor de onderbouwing onder blauwgrasland, verzuring van de bodem. In de Hel gaat het om een vergroting van de kwelflux over 25% van het terrein, met een flux groter dan 0,5 mm/dag. Dit levert een extra zuurneutraliserende capaciteit van 2550 tot 3650 mol ammoniak. Aangezien de actuele depositie nu 1770 mol N per ha per jaar bedraagt en de KDW van trilvenen 1300 is, is de toename van kwel op gebiedsniveau voldoende om het effect te neutraliseren. Verruiging en verbossing door N-doorslag kan worden opgevangen door een jaarlijks maaibeheer.. In het herstelstrategie document wordt gesteld dat “in trilvenen van Nederlandse beekdalen is de voorraden aan anorganisch fosfaat en stikstof hoger zijn dan in ongestoorde trilvenen met grondwatervoeding. Het fosfaat is vooral gebonden aan ijzer en stikstof komt vooral voor als ammonium dat is gebonden is aan het kationen adsorptiecomplex. Er zijn aanwijzingen dat de actuele afbraak van organische stof in de Nederlandse beekdaltrilvenen hoog is, en daardoor ook de stikstof- en fosformineralisatie. In ijzerrijke veenbodems kan het overheersen van helofyten met veel luchtweefsel mogelijk zorgen voor een relatief grote beschikbaarheid van stikstof en fosfaat in het wortelmilieu van deze planten (doordat ze zuurstof naar het wortelmilieu kunnen aanvoeren GK). Uit recent onderzoek aan de UvA blijkt in trilvenen vooral aan calcium gebonden fosfaat in het bodemvocht aanwezig. Ijzergebonden fosfaat is er niet meer, terwijl er in het oppervlaktewater genoeg van aanwezig is. Kennelijk kunnen de planten in trilvenen ijzergebonden fosfaat wél benutten, maar calcium gebonden fosfaat niet. Uit onderzoek van Jalink (2010) blijkt vooral calcium en weinig ijzer met het grondwater te worden aangevoerd, waardoor vrijkomend fosfaat, na uitvoering van de herstelstrategie deels gebonden kan worden. Aangezien de plantengemeenschappen van het habitattype fosfaat gelimiteerd zijn, zal de extra mineralisatie door helofyten daarom niet hoeven leiden tot verruiging. De effecten op fauna zijn echter onbekend. “Het herstelstrategiedoucument stelt ook dat “In beekdalen bestaat de vegetatie voor een groot deel uit matig productieve rompgemeenschappen van Holpijp en Snavelzegge die een matige kwaliteit van het habitattype vertegenwoordigen. De relatief hoge productie van de kruidlaag in deze gemeenschappen belemmert via lichtbeperking het voorkomen van kenmerkende mossoorten. Trilvenen met een goede kwaliteit die bestaan uit laagproductieve plantengemeenschappen komen momenteel nauwelijks voor in Nederlands beekdaltrilvenen. Een lagere nutriëntenbeschikbaarheid in de beekdaltrilvenen zal daarom leiden tot een verbetering van de kwaliteit van het habitattype.” In Binnenveld bestaat 15% van het Trilveen uit deze hoogproductieve vegetaties. Beschaduwing speelt dus een relatief beperkte rol. “Mineralisatie van veengronden treedt op door een te lage

grondwaterstand. waardoor extra stikstof beschikbaar komt voor de vegetatie. Dit leidt tot vermesting, temeer omdat bovendien de fosfaatbeschikbaarheid toeneemt. Stikstof en fosfaat zijn vaak z.g. colimiterende factoren, hetgeen betekent dat de vermesting het grootst is als beide nutriënten tegelijk meer beschikbaar komen. Matig voedselrijke habitats zoals blauwgraslanden raken daardoor uit balans. Snelgroeiende soorten gaan overheersen en verdringen geleidelijk de soorten met minder concurrentiekracht.” Het is niet uitgesloten dat mineralisatie in de huidige omstandigheden optreedt, aangezien de actuele grondwaterstanden te laag zijn: voor de GVG geldt een afwijking van 10-15 cm tov het optimale bereik, de GLG is 25-30 cm te laag. Omdat door de eerste twee herstelstrategieën de grondwaterstanden in het natura 2000 gebied zullen stijgen (de GLG met 5 tot meer dan 20 cm), zullen de eventuele effecten van mineralisatie in combinatie met stikstofdepositie afnemen. Monitoring moet uitwijzen of dit voldoende is. Ontbreken start successie

N

N

N

N

Het ontbreken van kraggeverlanding is voor de nieuwe vestiging van trilveen een belangrijk probleem. Het speelt echter meer in laagvenen dan in beekdalen. Er is in laagvenen ook veel meer ruimte om het lopende onderzoek uit te voeren. Beide herstelstrategieën bevatten, in afwachting van de uitkomsten van het onderzoek naar de knelpunten voor verlanding, geen maatregelen die dit effect kunnen neutraliseren.

Verdrijving mossen door verdroging

J

N

N

N

“De effecten van stikstofdepositie worden verergerd door ongunstige hydrologische condities. In de zomer kan de waterstand in het veen te diep wegzakken, waarbij de karakteristieke slaapmossen worden verdrongen door andere mossen.” In Binnenveld ontbreken de karakteristieke trilveenslaapmossen grotendeels De herstelstrategie draagt bij aan het verhogen van de grondwaterstanden in de zomer. De verhoging van de GLG met 5 tot 10 cm is echter niet toerijkend om de gewenste verhoging (25-30) (zie de ecologische vereisten) cm te realiseren. Een verdere achteruitgang van de karaktersitieke slaapmossen is daarmee niet uitgesloten. De adviescommissie onder voorzitterschap van J. Schaminéé constateerde (mei 1012) echter dat met de uitvoering van herstelstrastegie 1 dat “ook de kenmerkende basenminnende soorten op deze standplaats aanwezig kunnen blijven” doordat de kwel hoger in het bodemprofiel komt. Hiermee is dit effect genuetralisserd.

Verdrijving slaapmossen door N-depositie

J

N

N

N

Uit het deskundigenadvies van J.Schaminéé: “Ondanks de hoge Ndepositie komen verschillende zeer kritische en voor ammoniakdepositie zeer gevoelige soorten mossen (nog) voor, zoals Geel schorpioenmos en Gekruld sikkelmos. Deze soorten hebben zich weten te handhaven – ondanks de zeer hoge ammoniakdepositie – op plaatsen gevoed door kwel van gebufferd grondwater.” Door een toename van de door baserijk water periodiek geïnundeerde

Pagina 88 van 120

Veenmosrietland

oppervlakte zullen deze mossen zich verder kunnen uitbreiden. Uit onderzoek van Jalink blijkt dat er geen gevaar is voor vermesting door grondwater, uitgezonderd de zgn “Enka-sulfaatpluim”. Deze pluim is echter nog meer dan één beheerplanperiode verwijderd van het gebied. Een saneringsplan wordt hiervoor opgesteld i.o.m. alle betrokkenen. De eventuele vervuiling en vermesting die optreedt door uitspoeling vanaf de twee vuilstorten in het gebied worden, zijn na de sanering die van de herstelstrategie deel uitmaakt opgeheven.

vermesting door grondwater

N

N

N

J

Vermesting door oppervlaktewater

N

N

J

N

Toxiciteit ijzer

N

N

N

N

Uitblijven vestiging soorten door versnippering

N

N

N

N


N

Deels

N

N

In de Hellen is er in het verleden ontoereikend beheer geweest, waardoor mogelijk stukken met dit habitattype zijn verdwenen door verbossing. Bossen vangen daarnaast meer stikstof dan korte vegetaties als trilveen en blauwgrasland, waardoor de vermesting verergert. Het ontoereikende beheer is enerzijds veroorzaakt door zeer moeilijke beheers-omstandigheden, de draagkracht van het terrein is zeer gering en de inzet van speciale aan moerassen aagepaste maaiapparatuur is noodzakelijk. Anderzijds heeft geldgebrek een rol gespeeld. De beheerder (Staatsbosbeheer) krijgt onvoldoende middelen om de actuele habitattypen te beheren, laat staan de vegetaties die door ontoereikend beheer zijn ontstaan te herstellen. De tweede herstelstrategie voorziet in een adequaat beheer van de actuele habitattypen, maar niet in een herstel van de oude situaties, waardoor in de tabel een negatief oordeel mbt dit stikstof effect is gescoord.

Deels

N

N

N

Indien de vernattingsmaatregelen leiden tot basenaanreiking in de

Verzuring door N-depositie.

Pagina 89 van 120

De hellen worden in de actuele situatie niet geïnundeerd met water uit de Grift, dat naar grote waarschijnlijkheid vervuild slib bevat. Het waterschap doet hier onderzoek naar. De Bennekomse meent wordt wel geïnundeerd met water uit de Grift, dat zeker in et verleden, maar ook actueel nog, voor verruigde vegetaties heeft gezorgd. In de herstelstrategie wordt een kade om de Bennekomse Meent gelegd, zodat inundatie met Grift-water wordt voorkomen. Deze opmerking geldt zeer vermoedelijk niet voor het Binnenveld omdat de bodem Fe-arm is. Het gebied werd gevoed door zeer Fearm grondwater. In de licht verdroogde ontginningsfase kon daardoor maar weinig ijzer accumuleren in de toplaag. Het voorkomen van soorten als Geel schorpioenmos en Generfd sikkelmos kan juist samenhangen met het feit dat de ijzergehalte in de toplaag laag zijn (zie Aggenbach et al 2010). Verder domineren ijzerresistente soorten als Holpijp en Snavelzegge niet in de natte delen. In geen van de herstelstrategieën zijn maatregelen voorzien om de versnippering op te heffen. De beperkingen voor de vestiging van soorten blijven daardoor hetzelfde als in de actuele situatie. De vernatting tussen Bennekomse meent en Hellen die voor blauwgraslandsoorten een corridor kan bieden, biedt voor trilveensoorten geen soelaas.

Geel schorpioenmos

Verzuring door zwavel

N

N

N

N

Vermesting door zwavel

N

N

N

N

Vermesting door stikstof en fosfaat in oppervlaktewater

N

N

N

N

Vermesting door de inlaat van bicarbonaatrijk oppervlaktewater Verdroging door peilfluctuaties

N

N

N

N

Deels

Deels

N

N

Vermesting door N-doorslag

N

J

N

N

Ontoereikend beheer

N

deels

N

N

Zie trilveen

Pagina 90 van 120

toplaag van het veenmosrietland, dan zal dit de omgekeerde successie naar trilveen inzetten. Indien de basen de toplaag niet kunnen bereiken dan zal het effect niet geneutraliseerd worden. Neutralisatie van dit effect is in zijn algemeenheid zeer moeilijk omdat de veenmossen de stikstof direct aan het oppervlak opnemen, en praktisch niet gemaaid kunnen worden. Wél kan voorkomen worden dat veenmossen zich op meer plaatsen kunnen vestigen, en daarmee is achteruitgang van het habitattype volgens het deskundigenadvies van J, Schaminée te voorkomen. Onderzoek naar de experimentele maatregel veenmos trekken kan zinvol zijn, maar kan beter in gebieden met een robuustere aanwezigheid van trilveen of veenmosrietland worden uitgevoerd. De verzuring door zwavel is waarschijnlijk geen probleem, aangezien er weinig zwavel wordt aangevoerd. Toch is dit vooral een kennislacune die is opgenomen inde monitoring. De vermesting door zwavel is waarschijnlijk geen probleem, aangezien er weinig zwavel wordt aangevoerd. Mogelijk is er wel zwavel aanwezig, maar dat zal in zuurstofarme omstandigheden snel gereduceerd worden, waardoor het niet meer als oxidator optreedt. De kennislacune is opgenomen in de monitoring. Er is geen sprake van doorstromend oppervlaktewater, waardoor dit effect niet van belang is. Er is geen sprake van ingelaten oppervlaktewater, waardoor dit effect niet van belang is. Er is geen monitoringpunt in dit habitattype aanwezig, het is opgenomen in de kennislacunes. Daarnaast heeft herstelstrategie 1 een dempend effect op peilfluctiuaties, ook ter plaatse van het veenmosrietland. Het eventuele effect zal dus afnemen. Verruiging en verbossing door N-doorslag kan worden opgevangen door een jaarlijks maaibeheer.. Het type is mogelijk ontstaan door ontoerijkend beheer en een verdroogd en vermest milieu. Kwaliteitsbehoud kan echter onder die omstandigheden niet bereikt worden. Door in ieder geval een maaibeheer in te stellen, kan voorkomen worden dat het habitattype in de toekomst door ontoerikend beheer achteruit gaat.

Het blijkt uit bovenstaande effectiviteitsbeoordeling dat herstelstrategie 1 t/m 4 toereikend zijn om de effecten van stikstof op blauwgraslanden, trilvenen, veenmosrietlanden en geel schorpioenmos te neutraliseren. Verdere achteruitgang van het habitattype kan onder de condities van de huidige stikstofdepositie voorkomen worden, en de toekomstige mogelijkheden om de doelen te realiseren blijven in stand. Een aantal door de herstelstrategiedocumenten genoemde effecten is niet door de maatregelen te neutraliseren. Deze effecten zijn echter weinig relevant voor Binnenveld of vormen geen acute bedreiging. De uitbreiding van de oppervlakte Blauwgrasland is met de maatregelen van herstelstrategie 1,2 en 3, gezien de potentiële geschiktheid (hfst 3) van met name de Bennkomse Meent, waarschijnlijk te realiseren. De uitbreiding van de oppervlakte Trilveen is met de maatregelen van herstelstrategie 1, 2 en 4 gezien de potentiële geschiktheid (hfst 3) van met name de niet centrale delen van de Hellen, waarschijnlijk te realiseren. De verbetering van de kwaliteit van Trilveen is mogelijk alleen te bereiken door een stikstofdepositie te realiseren die lager ligt dan de KDW. Wellicht kan de introductie van rood schorpioenmos een belangrijke bijdrage leveren, maar dit dient nog te worden onderzocht. Voor veenmosrietland geldt, dat het waarschijnlijk een degradatiegemeenschap is van trilveen, die door verdroging en vermesting en ontoereikend beheer is ontstaan. Bovendien is het belangrijkste knelpunt hier de doorslag van stikstof. Deze treedt op bij een depositie van circa 15 kg (1100 mol). Dit effect kan geneutraliseerd worden met een maaibeheer. Het effect van directe verzuring door N-depositie kan niet geheel worden geneutraliseerd, maar treedt ook op in Trilvenen, waarvan de KDW 1214 mol bedraagt. De overige effecten zijn in het Binnenveld niet van belang. Het hanteren van een lange termijn streefwaarde van 1214 mol voor de maximaal toelaatbare depositie van Veenmosrietland is daarom te onderbouwen. Voor de middellange termijn zijn de genoemde maatregelen voldoende om achteruitgang te voorkomen. Aangezien geen uitbredingsdoelen of kwaliteitsverbeteringsdoelen aanwezig zijn, zijn de maatregelen uit herstelstrategie 2 en 4 voldoende. De uitbreding van de oppervlakte waarin geel schorpioenmos voorkomt is met de maatregelen van herstelstrategie 1 en 2 gezien de potentiële geschiktheid (hfst 3) van met name de niet centrale delen van de Hellen, waarschijnlijk te realiseren. Of dat ook geldt voor de gewenste kwaliteitsverbetering is onzeker. Er is te weinig kennis over deze soort beschikbaar om hier een oordeel over te vellen. Nader onderzoek is dus ook op dit punt noodzakelijk. Het actuele oordeel tav de instandhouding van habitattypen en –soorten, mits gewaarborgd is dat de in alle herstelstrategieën genoemde maatregelen worden uitgevoerd: H6410 Blauwgrasland: 1b. Er is wetenschappelijk gezien redelijkerwijs geen twijfel dat de instandhoudingsdoelstellingen niet in gevaar komen, waarbij behoud is geborgd en een toekomstige verbetering/uitbreiding niet onmogelijk wordt gemaakt. H7140A Trilveen: 1b. Er is wetenschappelijk gezien redelijkerwijs geen twijfel dat de instandhoudingsdoelstellingen niet in gevaar komen, waarbij behoud is geborgd en een toekomstige verbetering/uitbreiding niet onmogelijk wordt gemaakt. H7140B Veenmosrietland: 1b. Er is wetenschappelijk gezien redelijkerwijs geen twijfel dat de instandhoudingsdoelstellingen niet in gevaar komen, waarbij behoud is geborgd en een toekomstige verbetering/uitbreiding niet onmogelijk wordt gemaakt. H1393 Geel schorpioenmos: 1b. Er is wetenschappelijk gezien redelijkerwijs geen twijfel dat de instandhoudingsdoelstellingen niet in gevaar komen, waarbij behoud is geborgd en een toekomstige verbetering/uitbreiding niet onmogelijk wordt gemaakt. Aangezien voor beoordeling van een gebied geldt dat de laagste score geldig is voor het hele gebied, geldt voor het Natura2000 gebied Binnenveld een gebiedscategorie 1b.

Pagina 91 van 120

6.10

Kwaliteitsborging. •

• • • • •

•

Dit hoofdstuk is opgesteld door drs. ing. G.Kooijman, senior medewerker ontwikkeling en beheer bij Staatsbosbeheer Regio Oost te Deventer. G. Kooijman heeft de functiespecialisaties ecologie en hydrologie. Hij is sinds 2005 betrokken bij het beheer van het Binnenveld, en is lid van het OBN-deskundigenteam laagveen- en zeekleilandschap. Een eerste versie van het hoofdstuk is beoordeeld en van waardevol commentaar voorzien door Drs. C.J.S. Aggenbach, lid van het OBN deskundigenteam beekdalen. Dit hoofdstuk maakt ruim gebruik van en bouwt voort op de overige hoofdstukken van het concept beheerplan natura 2000 Binnenveld. In het hoofdstuk wordt tevens ruim gebruik gemaakt van gegevens van een studie van KWR (Jalink 2010) die in het kader van het beheerplan onderzoek heeft verricht naar de hydro- en bodemchemie van het natura 2000 gebied. In dit hoofdstuk wordt gebruik gemaakt van inzichten die zijn verworven met behulp van het hydrologisch model van Waterschap Vallei & Veluwe . Met het hydrologisch model zijn de gevolgen van verschillende scenario’s berekend. Er is in de laatste drie jaar vier keer een beroep gedaan op externe deskundigheid. In 2008 is advies uitgebracht door het OBN-deskundigenteam beekdalen, in 2010 is advies uitgebracht door dr. ir. J. van Bakel, in 2011 en in 2012 is advies uitgebracht door een deskundigenteam bestaande uit Prof. dr. J. Schaminee, dr. A.J.M. Jansen, drs. M. Jalink, en dr. ir. J. van Bakel. Alle belangrijke adviezen zijn verwerkt in dit hoofdstuk. Er is van uitgegaan dat Aerius 1.5 de best beschikbare kennis op het gebied van stikstofdepositie heeft aangeleverd. Deze kennis is gebruikt om de herstelstrategieën op te stellen.

Literatuur: Aggenbach, C.J.S, R. van Diggelen, A.P. Grootjans, H. van Kleef, L.P.M. Lamers, F.Smolders. 2010. Pilotstudie herstel veenvomrende zeggenbegroeiingen in beekdalen. KWR rapport 2010.067 (A308033) Nieuwegein. Beije, H.M., A.J.M. Jansen, Q.L. Slings & N.A.C. Smits, 2012. Herstelstrategie H6410: Blauwgraslanden. Versie april 2012. Ministerie van EZ, Den Haag. Jalink, M, 2010. Basenrijk grondwater in het Wageningse Binnenveld. KWR rapport nr A308138. KWR, Nieuwegein. Paulissen, M.P.C.P, 2004. Effects of nitrogen enrichment on bryophytes in fens. Proefschrift Universiteit Utrecht. Van Dobben, H.F., A. Barendregt, A.M. Kooijman & N.A.C. Smits, 2012. Herstelstrategie H7140A: Overgangs- en trilvenen (trilvenen). Versie april 2012. Ministerie van EZ, Den Haag. Van Dobben, H.F., A. Barendregt, N.A.C. Smits & R. van ’t Veer (G. van Wirdum, L.P.M. Lamers, H. de Vries), 2012. Herstelstrategie H7140B: Overgangs- en trilveen (Veenmosrietland). Versie april 2012. Ministerie van EZ, Den Haag.

Pagina 92 van 120

Samenvatting Hoofdstuk 6 In het kader van de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) is voor alle habitattypen die voor het Binnenveld zijn aangewezen een PAS-herstelstrategie opgesteld om de negatieve effecten van stikstofdepositie te mitigeren. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen PAS-maatregelen die op gebiedsniveau worden uitgevoerd en maatregelen die op het niveau van habitattype gelden. In dit hoofdstuk worden hiervoor de volgende herstelmaatregelen beschreven: grondverwerving en aankoop bedrijfsgebouwen 1a Ruiling met sbb gronden in Binnenveld 1c-e Aankopen landbouwgronden in EHS en Natura2000 Inrichting 2b Sloten dempen binnen begrenzing 2c Sloten dempen rondom natura2000 2d afgraven landbouwpercelen binnen natura2000 begrenzing 2e Bos verwijderen 2f extra maaikosten ivm natheid buiten snl 2g Kade om bennekomse meent aanleggen Waterhuishouding 3a Bouw nieuwe stuw in Grift 3b Opvoergemalen en aanpassen watergangen 3c-g Aanpassen woningen Schade particulieren 4 tuinen en paardeweitjes ophogen Schade landbouw 5 natschade compenseren Vuilstort 10 Vuilstorten saneren Specifieke monitoring en onderzoek 11 Monitoring en onderzoek Bij uitvoering van bovenstaande maatregelen kan voor N2000 Binnenveld worden geconcludeerd: Er is wetenschappelijk gezien redelijkerwijs geen twijfel dat de instandhoudingsdoelstellingen niet in gevaar komen, waarbij behoud is geborgd en een toekomstige verbetering/uitbreiding niet onmogelijk wordt gemaakt.

Pagina 93 van 120

7 MAATREGELEN, KOSTEN EN DEKKING In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van alle maatregelen die nodig zijn voor het halen van de instandhoudingsdoelstellingen, waarbij de kosten en dekking per maatregel wordt aangegeven. De maatregelen zijn onderverdeeld in PAS en niet-PAS maatregelen. In het vorige hoofdstuk zijn de maatregelen t.b.v. de PAS uitvoerig beschreven. Deze worden in dit hoofdstuk alleen nader beschreven d.m.v. extra toelichting in de maatregeltabel in bijlage 11.15. De niet-PAS maatregelen (niet stikstof gerelateerd) worden in paragraaf 7.1 toegelicht en daarna ook verder gespecificeerd in de maatregelentabel in bijlage 11.15. De maatregelentabel vormt de basis voor de uitvoering van het beheerplan, waar verder in hoofdstuk 10 (Uivoering en monitoring) op wordt ingegaan.

7.1

Aanvullende, niet PAS-maatregelen

In de PAS-gebiedsanalyse (H6) is voor alle stikstofgevoelige habitattypen die voor het Natura 2000gebied Binnenveld zijn aangewezen, het pakket aan herstelmaatregelen beschreven. Op basis van deze PAS-maatregelen is geconcludeerd dat de instandhoudingsdoelen voor de korte termijn zullen worden behaald, en die voor de lange termijn evenzo of in elk geval niet onmogelijk zijn. Met deze PASherstelstrategie worden de negatieve effecten van stikstofdepositie gemitigeerd. In hoofdstuk 3 zijn echter nog enkele andere knelpunten voor de instandhoudingsdoelstellingen geformuleerd die niet of slechts gedeeltelijk met stikstofdepositie te maken hebben. Het gaat hierbij om de mogelijke verontreiniging van habitattypen door de sulfaatpluim vanuit Ede. Voor het behalen van de doelen op lange termijn is er daarom, naast de PAS-herstelmaatregelen, de volgende aanvullende maatregel hiervoor noodzakelijk: 12 Sanering sulfaatpluim Vanaf het voormalige Enka-terrein te Ede komt via het grondwater een sulfaatpluim naar de Gelderse Vallei. Hiervoor wordt een saneringsplan door alle betrokken organisaties opgesteld waardoor deze sulfaatpluim kan worden beheerst. Een grondwatermodel heeft berekend dat bij niets doen 6% van deze pluim over 50 jaar in N2000 Binnenveld kan komen. Het is een bestuurlijke afweging welke partijen voor welk (financieel) deel aan de lat staan voor het oplossen van dit probleem. Dit beheerplan gaat uit van een inschatting dat 6% van de kosten voor het oplossen van dit probleem voor rekening van Natura2000 komt. Totale inschatting van sanering is 3 miljoen euro. Daardoor wordt €180.000 opgenomen in dit beheerplan voor maatregel 12: Sanering sulfaatpluim.

7.2

Maatregelentabel

Alle PAS en niet-PAS maatregelen zijn in een tabel in bijlage 11.15 nader gespecificeerd. Hierbij wordt per maatregel ingegaan op de onderstaande punten: • Specificatie van maatregel; • Betreffende areaal voor uitvoering van de maatregel; • Benodigde intensiteit van de maatregel; • Relatie maatregel met andere habitats (versterkend, neutraal, conflict); • Bijdrage aan doelrealisatie: ? = onduidelijk + = klein ++ = matig +++ = groot; • Meest logische partij voor uitvoering van de maatregel (TBO, prov, waterschap, gemeenten); • No regret maatregel? (uitvoerbaar 2012-2013); • Omvang van de kosten per BP-periode; • Financiele dekking per partij. De totale bruto kosten voor het realiseren van de instandhoudingsdoelstellingen komen hierbij ook aan de orde en zijn € 6,5 miljoen. De netto kosten (incl. staartkosten en meerkosten voor saneringen) komen uit op € 10,4 miljoen. PM: uitwerking dekking van de maatregelen & verdeling kosten tussen provincie, EZ en waterschap.

Pagina 94 van 120

Samenvatting Hoofdstuk 7. Naast de PAS maatregelen, is één aanvullende maatregel nodig voor het behalen van alle instandhoudingsdoelstellingen: ‘Saneren sulfaatpluim'.. De maatregelen voor het behalen van de instandhoudingsdoelstellingen zijn daarmee de volgende: o 1a Ruiling met sbb gronden in Binnenveld o 1c-e Aankopen landbouwgronden in EHS en Natura2000 o 2b Sloten dempen binnen begrenzing o 2c Sloten dempen rondom natura2000 o 2d afgraven landbouwpercelen binnen natura2000 begrenzing o 2e Bos verwijderen o 2f extra maaikosten ivm natheid buiten snl o 2g Kade om bennekomse meent aanleggen o 3a Bouw nieuwe stuw in Grift o 3b Opvoergemalen en aanpassen watergangen o 3c-g Aanpassen woningen o 4 tuinen en paardeweitjes ophogen o 5 natschade compenseren o 10 Vuilstorten saneren o 11 Monitoring en onderzoek o 12 Saneren sulfaatpluim De totale bruto kosten zijn € 6,5 miljoen, de netto kosten (incl. staartkosten en meerkosten voor saneringen) zijn € 10,4 miljoen. PM: uitwerking dekking van de maatregelen & verdeling kosten tussen provincies, EZ en waterschap.

Pagina 95 van 120

8 KADER VOOR VERGUNNINGVERLENING Dit hoofdstuk geeft het kader dat wordt gebruikt bij vergunningverlening op grond van de Natuurbeschermingswet 1998. Allereerst wordt een algemene uitleg gegeven over de vergunningprocedure. Daarna wordt aangegeven hoe wordt omgegaan met depositie van stikstof in relatie tot vergunningverlening. Als laatste wordt het vergunningenkader per sector beschreven. 8.1

Wanneer geldt de vergunningplicht?

Het beheerplan laat zien dat behoud en ontwikkeling van de natuurwaarden binnen het Binnenveld samen gaat met andere functies in (de omgeving) van het gebied. Voor nieuwe ontwikkelingen is er ook ruimte, mits er voldoende rekening wordt gehouden met de instandhoudingsdoelen waarvoor het gebied is aangewezen. In deze paragraaf is beschreven of ruimte kan worden gegeven aan toekomstige ontwikkelingen in en rond Natura 2000 gebied het Binnenveld. In de Natuurbeschermingswet 1998 (hierna te noemen Nbw) is aangegeven dat projecten en handelingen die de natuurlijke kenmerken van het desbetreffende gebied kunnen aantasten (art. 19d lid 1 Nbw) vergunningplichtige activiteiten zijn. Als de activiteit leidt tot: o o o o o

verdroging verzuring vermesting verontreiniging PM: o.b.v. effectenindicator en i.o.m. provinciale vergunningverleners nader specificeren

is dit een aanwijzing dat natuurlijke kenmerken worden aangetast. Wat moet een initiatiefnemer doen? In paragraaf 8.3 is voor een aantal activiteiten aangegeven of die vergunningvrij zijn of dat er een vergunningtoets moet worden uitgevoerd. Initiatiefnemer is verantwoordelijk voor deze toets. Onderstaand is beschreven wat een initiatiefnemer hiervoor moet doen. Het stappenschema in figuur 8.1 is hiervoor een hulpmiddel. Dit schema toont welke stappen doorlopen moeten worden. Stap 1 Allereerst moet een initiatiefnemer het project of de handeling kort omschrijven . Stap 2 Vervolgens wordt de afstand tot de N2000 gebieden bepaald. Maak een overzicht van de beschermde natuurwaarden en inzichtelijk waar ze voor kunnen komen. Stap 3 Voor de effectbepaling is het van belang dat alle factoren die kunnen zorgen voor verstoring of verslechtering van de kwaliteit van de beschermde waarden van de nabijgelegen Natura 2000-gebieden worden bepaald. Hiervoor kan o.a. gebruik worden gemaakt van de door het Ministerie van EZ beschikbaar gestelde “Effectenindicator” (www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/natuur/natura-2000). In de Effectenindicator kan het betrokken Natura 2000-gebied geselecteerd worden en de gewenste activiteit. Wanneer beide keuzen gemaakt zijn, zal in een tabel worden aangegeven welke factoren meegenomen moeten worden in de beoordeling en welke instandhoudingsdoelen gevoelig zijn voor deze factoren. Na het beschrijven van alle beschermde natuurwaarden en mogelijke verstoringsfactoren dienen de effecten op de natuurwaarden te worden bepaald. Stap 4 (voortoets) Voor de effectenstudie moet voor elk instandhoudingsdoel beschreven worden of er een positief dan wel negatief effect is. Binnen deze stap zal dan ook bepaald moeten worden welke mate van relevantie een bepaald effect heeft bij de beoordeling. Wordt de activiteit bijvoorbeeld uitgevoerd in het voortplantingsseizoen/broedseizoen van een beschermde soort of niet, tot welke afstand geeft de verstoringsbron nog een effect, etc. Als verslechterende en/of verstorende effecten voor alle beschermde natuurwaarden op voorhand zijn uit te sluiten en de activiteit de natuurlijke kenmerken van het gebied niet aantasten, dan is de

Pagina 96 van 120

effectbepaling gereed. Er hoeft geen vergunning te worden aangevraagd. Als verslechterende en/of verstorende effecten niet zijn uit te sluiten moet verder worden bepaald welke effecten te verwachten zijn. Het kan raadzaam zijn om de conclusies van de voortoets te delen met het bevoegd gezag. Stap 5 (passende beoordeling) Wanneer verslechterende en/of verstorende effecten niet op voorhand zijn uit te sluiten dient een verdieping gemaakt te worden op de eerdere stappen. Een bureauonderzoek volstaat niet meer en een veldonderzoek in de voor de natuurwaarden geschikte periode is noodzakelijk. Doel van deze stap is om na te gaan of significant negatieve effecten zijn uit te sluiten. Hierbij is het volgende van belang: Neem cumulatieve effecten mee. Bepaald moet worden wat het effect van de activiteit of het project is in combinatie met ander projecten. In de cumulatiebeoordeling moeten alle plannen worden meegenomen waarvoor reeds een besluit op grond van de Nbw is genomen. Daarnaast is het raadzaam om projecten die al in een vergevorderd stadium van voorbereiding zijn ook mee te nemen. Is mitigatie mogelijk? Om significante effecten te beperken kan gebruik gemaakt worden van mitigerende- ofwel verzachtende maatregelen . Dit kan door de activiteit aan te passen of aanvullende maatregelen te treffen. Wat is ‘significant’ negatief? Een effect is significant negatief, wanneer mede als gevolg van de activiteit het beoogde instandhoudingsdoel in gevaar wordt gebracht. Voor een indicatie van het begrip significantie zie de leidraad significantie van het steunpunt Natura 2000. Wanneer significante effecten op de instandhoudingsdoelen zijn uit te sluiten, , dan kunt u volstaan met een verslechteringstoets (stap 6).. Wanneer significant negatieve effecten niet zijn uit te sluiten, ga dan door naar stap 7. Stap 6 (verslechteringstoets) Zijn significant negatieve effecten uit te sluiten, maar treden er wel verslechterende gevolgen op, dan dient de vergunning te worden aangevraagd. Zijn ook verslechterende gevolgen uit te sluiten, dan hoeft er geen vergunning te worden aangevraagd. Stap 7 (ADC toets) Blijven er significant negatieve effecten bestaan, voer dan de ADC-toets uit. Een vergunningsaanvraag kan alleen worden gedaan indien voldaan wordt aan de ADC-criteria: er zijn geen reële Alternatieven, er is sprake van Dwingende redenen van groot openbaar belang (waaronder redenen van sociale of economische aard) en er vindt compensatie plaats. Is dit niet aan de orde, dan is er geen vergunning mogelijk. Toelichting dwingende redenen van groot belang: Omdat het Binnenveld mede is aangewezen voor de prioritaire habitattypen Zachthoutooibossen (H91EOA), Essen-iepenbossen (H91EOB) en Stroomdalgraslanden (H6120) geldt voor aantasting van deze typen een verscherpte eis ten aanzien van de dwingende redenen van groot openbaar belang. Zonder nader advies van de Europese Commissie zijn alleen dwingende redenen acceptabel die te maken hebben met volksgezondheid of veiligheid, of als er sprake is van voor het milieu wezenlijke gunstige effecten. Het is de minister van Economische Zaken (EZ) die een dergelijk advies aan de Europese Commissie moet aanvragen. De Nbw-vergunning haakt aan bij de omgevingsvergunning. Als voor de activiteit waarvoor een omgevingsvergunning wordt aangevraagd ook een Nbw-vergunning nodig is, dan moet het Nbw-deel opgenomen worden in de omgevingsvergunning. Als u een omgevingsvergunning aanvraagt via het Omgevingsloket online, wordt vanzelf duidelijk of u mogelijk ook een vergunning nodig heeft van de Nbw. Is, voordat de omgevingsvergunning wordt aangevraagd, al een Nbw-vergunning aangevraagd of verleend, dan geldt de verplichting tot aanhaken niet.

Pagina 97 van 120

Stappenplan Natuurbeschermingswet 1998

Input voor voortoets en verdieping

(1)

(3) Bepalen verslechterende / verstorende Factoren III

Omschrijving activiteit

I:Natura 2000-doelen: (ontwerp)aanwijzingsbesluit

(2)

II: Leefgebied- en habitattypenzonering (externe werking)

(4) Voortoets: zijn verslechterende / verstorende effecten uit te sluiten?IV

Afstand tot/ligging van Natura 2000-gebied & instandhoudingsdoelen I / II / V

III:Effectenindicator IV:Broedseizoen en gevoelige periode

ja

nee

V: Vastgesteld beheerplan (5) Passende beoordeling Zijn significante effecten uit te sluiten? ja

Neem cumulatieve effecten mee! Is mitigatie mogelijk? nee (7) ADC toets

Geen vergunning mogelijk

nee

A) Zijn er geen reële alternatieven?

nee

D) Zijn er dw ingende redenen van groot openbaar belang?

nee

C) Worden effecten gecompenseerd?

(6) Verslechteringstoets

nee

Zijn er w el verslechterende gevolgen? ja

ja

Vergunning aanvragen

3 december 2012

Figuur 8.1: Stappenschema bij het beoordelen van nieuwe activiteiten

Pagina 98 van 120

Geen effecten, geen vergunningplicht

8.2

Depositie van stikstof

Depositie van stikstof op habitattypen of leefgebieden van soorten kan negatieve effecten hebben op betreffende typen en soorten. Hierdoor kan de vergunningverlening voor projecten waarbij stikstof vrijkomt in de knel komen. In het Binnenveld zijn alle aangewezen habitattypen gevoelig voor stikstof (de depositie is hoger dan de kritische depositiewaarde). Met de PAS wordt beoogd de vergunningverlening voor projecten waarbij stikstof vrijkomt weer mogelijk te maken en de stikstofproblematiek in het N2000 gebied op te lossen. Een deel van de daling van de depositie als gevolg van extra generieke maatregelen kan volgens de PAS in het kader van de vergunningverlening worden gebruikt voor nieuwe activiteiten. Een voorwaarde is dat gewaarborgd is dat de zogenoemde PAS-maatregelen tijdig worden uitgevoerd. Als voor een project op grond van de PAS ontwikkelingsruimte aanwezig is, is het de bedoeling dat de PAS als passende beoordeling aan de vergunningverlening op grond van de Nbw 1998 ten grondslag wordt gelegd. De PAS dient in die gevallen de zekerheid te bieden dat de natuurlijke kenmerken van een Natura 2000-gebied niet worden aangetast door een project dat binnen de beschikbare ontwikkelingsruimte past. Door de uitvoering van de herstelmaatregelen zoals vermeld in hoofdstuk 7 van dit beheerplan ontstaat ontwikkelingsruimte voor de verschillende activiteiten waarbij stikstof vrij komt. Verdeling van de ontwikkelingsruimte Om de situatie voor nieuwe ontwikkelingen te beoordelen is het rekeninstrument AERIUS ontwikkeld. Dat geeft aan hoeveel ontwikkelingsruimte er op een bepaald gebied is en hoe die verdeeld is. De berekening van de ontwikkelingsruimte levert voor elk gebied en elke locatie een andere uitkomst op en is afhankelijk van de voorziene daling van de depositie ter plaatse. Bij de verdeling van de ontwikkelingsruimte moet rekening gehouden worden met de al gereserveerde ontwikkelingsruimte. Hiertoe is een aantal bestuurlijk dringende projecten geïnventariseerd . Voor het Binnenveld gaat het om de volgende projecten: - p.m. in kader van PAS nader geinventariseerd (Het gaat bijvoorbeeld om MIRT-projecten of de Landbouw ontwikkelingsgebieden) Voor deze projecten geldt dat als de verhoging van de depositie van stikstof op Natura 2000-gebieden vanwege dit project past binnen de hiervoor gereserveerde ontwikkelingsruimte, dan kan er voor het aspect stikstof een Nb-wetvergunning of Vggb worden afgegeven. Een passende beoordeling is dan niet meer nodig. Voor alle overige projecten waarbij stikstof vrijkomt kan met AERIUS berekend worden hoe groot de depositie op de Natura 2000-gebieden is. Als deze depositie past binnen de resterende beschikbare ontwikkelingsruimte dan kan de Nb-wetvergunning of Vggb worden afgegeven. Verordening Stikstof en Natura 2000 Gelderland Sinds 15 oktober 2011 heeft de provincie Gelderland een stikstofverordening. Deze stikstof verordening is van belang voor de vergunningverlening aan veehouderijbedrijven. Ten aanzien van twee aspecten wijkt de provincie Gelderland af van de provincie Utrecht. Het gaat om de datum van toetsing van de toeof afname van de stikstofdepositie en de wijze waarop met piekbelastingen wordt omgegaan. Datum van toetsing In Gelderland wordt bij vergunningaanvragen voor veehouderijbedrijven uitgegaan van de vergunde situatie, zoals die volgt uit de vergunningen krachtens de Wet milieubeheer en meldingen krachtens het Besluit landbouw milieubeheer op 1 februari 2009. Toename en afname van de stikstofdepositie in de periode gelegen tussen 7 december 2004 en 1 februari 2009, heeft plaatsgevonden via collectieve saldering met een passende beoordeling. De provincie Utrecht gaan bij de beoordeling van vergunningaanvragen uit van 7 december 2004, het moment van plaatsing van het gebied op de lijst van gebieden van communautair belang voor de betreffende Habitatrichtlijn-gebieden. Op het moment dat de PAS in werking treedt, zullen alle provincies op dezelfde wijze met de datum van toetsing omgaan. Piekbelastingen Van een piekbelasting is sprake als een individueel veehouderijbedrijf een stikstofdepositie veroorzaakt die groter is dan 50% van de kritische depositiewaarde van het relatief meest belaste stikstofgevoelige habitat. Aan bedrijven die inclusief de beoogde uitbreiding een piekbelasting vormen, wordt in principe geen vergunning verleend of verklaring van geen bedenkingen afgegeven behalve bij het positief doorlopen van de ADC-toets (Alternatieven, Dwingende redenen van openbaar belang of Compensatie). Dit is bij agrariërs vrijwel nooit het geval. Als gevolg hiervan kunnen piekbelasters niet uitbreiden. Indien een bedrijf toch wil uitbreiden, zal moeten worden uitgeweken naar een andere locatie. De provincie Utrecht heeft een vergelijkbaar beleid. Ook hier wordt geen Nb-wetvergunning verleend aan bedrijven die met de beoogde uitbreiding een piekbelasting gaan vormen. Voor bestaande

Pagina 99 van 120

piekbelastingen leveren GS een actieve saneringsinspanning. Uit onderzoek van de Dienst Landelijk Gebied uit 2012 blijkt dat er nabij Binnenveld geen agrarische bedrijven zijn die aangemerkt worden als piekbelaster.

8.3

Toetsingskader per sector

PM: i.o.m. provincie Gelderland bepalen hoe vorm en inhoud te geven

Samenvatting Hoofdstuk 8. In dit hoofdstuk is beschreven of ruimte kan worden gegeven aan toekomstige ontwikkelingen in en rond Natura 2000 gebied het Binnenveld en geeft daarmee een vergunningkader voor nieuwe activiteiten. Vergunningplichtige activiteiten zijn activiteiten die leiden tot: o verdroging o verzuring o vermesting o verontreiniging o PM: o.b.v. effectenindicator en i.o.m. provinciale vergunningverleners nader specificeren Met betrekking tot de depositie van stikstof in relatie tot vergunningverlening geldt het volgende: • Rekeninstrument AERIUS berekent hoe groot de depositie op de Natura 2000-gebieden is. Als deze depositie past binnen de resterende beschikbare ontwikkelingsruimte dan kan de Nb-wetvergunning of Vggb worden afgegeven. • Stikstofverordening (Gelderland): bij vergunningaanvragen voor veehouderijbedrijven wordt uitgegaan van de vergunde situatie op 1 februari 2009. Toename en afname van de stikstofdepositie in de periode gelegen tussen 7 december 2004 en 1 februari 2009, heeft plaatsgevonden via collectieve saldering met een passende beoordeling. Voor Utrecht geldt peildatum 7 december 2004. • Piekbelastingen: aan een individueel veehouderijbedrijf die een stikstofdepositie veroorzaakt die groter is dan 50% van de kritische depositiewaarde van het relatief meest belaste stikstofgevoelige habitat wordt in principe geen vergunning verleend. Rondom Binnenveld zijn momenteel geen piekbelasters aanwezig. Per sector is het volgende toetsingskader van belang: PM: i.o.m. provincie Gelderland bepalen hoe vorm en inhoud te geven Uit het bovenstaande gegevens blijkt voor welke activiteiten een vergunningtoets moet worden uitgevoerd. Initiatiefnemer is verantwoordelijk voor deze toets, waarbij onderstaande stappen doorlopen moeten worden: Stap Stap Stap Stap

1: 2: 3: 4:

project of de handeling kort omschrijven. afstand tot gebied bepaald & overzicht van natuurwaarden. effectbepaling o.b.v. alle verstoring/verslechtering factoren. per instandhoudingsdoel effect bepalen incl. mate van relevantie.

Effecten op voorhand uit te sluiten? Dan geen vergunningsaanvraag nodig. Anders door naar Stap 5: Passende beoordeling: neem cumulatieve effecten mee, bepalen significantie. Significante effecten uit te sluiten, maar wel negatief effect, dan: Stap 6. Niet uit te sluiten, dan stap 7. Stap 6: verslechteringstoets: wel verslechterende gevolgen? Dan vergunning aanvragen. Verslechterende gevolgen uit te sluiten? Dan behoeft geen vergunning. Stap 7: ADC toets: vergunning kan alleen worden verkregen indien voldaan wordt aan de ADC-criteria: er zijn geen reële Alternatieven, er is sprake van Dwingende redenen van groot openbaar belang (waaronder redenen van sociale of economische aard) en er vindt Compensatie plaats.

Pagina 100 van 120

9 SOCIAAL ECONOMISCHE ASPECTEN De provincie Gelderland heeft een onderzoek verricht naar de sociaal economische aspecten van Natura 2000, toegespitst op het Gelderse deel van het Binnenveld. Aangenomen wordt dat een vergelijkbaar onderzoek in het Utrechtse deel van het Binnenveld tot vergelijkbare conclusies komt. Het betreft een globaal onderzoek dat op gebiedsniveau een goed overzicht geeft. Op bedrijfsniveau is het onderzoek niet bruikbaar. Noot: de directe sociaal economische effecten van de uitvoering van de noodzakelijke hydrologische herstelmaatregelen in het beheerplan zijn ook op individueel bedrijfs- en eigendomsniveau onderzocht, wat geresulteerd heeft het opnemen van maatregelen in het beheerplan m.b.t. het beperken en/of compenseren van natschade. Overige directe sociaal economische effecten van de maatregelen uit het beheerplan zullen verder aan bod komen in een uitvoeringsplan, zie ook hoofdstuk 10. Hiervoor is al een nadere analyse met kosten uitgevoerd in het kader van het gebiedsproces Binnenveld, zie Bijlage 11.16 - kostentabel scenario 3 Binnenveld januari 2012. Bij de globale analyse hebben de vragen die door de SER Gelderland aan PS van Gelderland zijn gesteld centraal gestaan. De vragen luidden, samengevat, als volgt: 1. Kunnen bedrijven hun huidige activiteiten voortzetten? 2. Kunnen de bedrijven uitbreiden en hebben zij daarvoor een NB-wet vergunning nodig? 3. Wat zijn de extra kosten voor eventuele maatregelen die ze moeten nemen om een vergunning te kunnen krijgen? Resultaten Vraag 1. Kunnen bedrijven hun huidige activiteiten voortzetten? Binnen een straal van 3km rondom het Binnenveld bevinden zich 563 bedrijven. Deze bedrijven kunnen allen hun bestaand gebruik voortzetten. Vraag 2 Kunnen de bedrijven op en rond de Veluwe uitbreiden? Of bedrijven kunnen uitbreiden, hangt af van de aard van het bedrijf en hun ligging ten opzichte van het Binnenveld. Voor uitbreiding is het voor het merendeel van de bedrijven waarschijnlijk niet nodig om een NB-wet vergunning aan te vragen. Voor zo’n 77 bedrijven (merendeels veehouderijen) is het waarschijnlijk wel nodig dat zij een NB-wet vergunning aanvragen, maar zullen deze waarschijnlijk steeds verleend krijgen. Veel bedrijven blijven bij uitbreiding onder de drempelwaarde voor ammoniakemissie, terwijl de overige bedrijven vaak nog kunnen salderen of gebruik kunnen maken van de ontwikkelruimte in de PAS (wanneer deze is vastgesteld). Ten slotte kan het nog zijn dat bedrijven toch nog extra maatregelen moeten treffen. Vraag 3. Wat zijn de extra kosten voor eventuele maatregelen die bedrijven moeten nemen om een vergunning te kunnen krijgen? Voor enkele veehouderijen zijn bij uitbreiding wellicht emissiearme stallen nodig. Dat kan tot hogere kosten leiden van plm € 120.000 per stal. Conclusies uit het onderzoek Uit het onderzoek is gebleken dat bestaande activiteiten over het algemeen kunnen worden voortgezet. Een uitzondering hierop vormen enkele bedrijven die een hoge stikstofuitstoot hebben. Van de 563 bedrijven rondom het Binnenveld zal ±14% een NB-wetvergunning moeten aanvragen als zij willen uitbreiden. Dit zijn voornamelijk veehouderijbedrijven. Door het ammoniakbeleid van de provincie Gelderland en de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) kunnen de bedrijven deze vergunning naar verwachting krijgen zonder dat er (veel) extra kosten moeten worden gemaakt. Sociaal-economische meerwaarde Naast de vragen uit bovenstaand onderzoek, gericht op de negatieve effecten, zijn er ook ook positieve sociaal-economische aspecten aan Natura 2000. Dat is in het onderzoek niet verder onderzocht, maar hieronder wordt hier wel enige aandacht aan besteed. De sociaal-economische meerwaarde van het Binnenveld wordt door een reeks van factoren bepaald. De toeristisch-recreatieve opbrengst vormt daar slechts één onderdeel van. Andere aspecten zijn de de regulering van de waterhuishouding, het vastleggen van koolstof, het zuiveren van lucht (chemisch en fijnstof), het bijdragen aan de volksgezondheid en het bijdragen aan woon- en werkgenot. Sommige van deze aspecten zijn niet eenvoudig te kwantificeren, maar met de rekenmodellen van de RIVM zijn goede ramingen te maken, terwijl de OZB goede hulpmiddelen bieden tot kwantificering.

Pagina 101 van 120

Samenvatting Hoofdstuk 9. Een sociaal economische analyse op verzoek van de SER Gelderland geeft de volgende conclusies: • bestaande activiteiten kunnen worden voortgezet • van de 563 bedrijven binnen 3km rondom Binnenveld zal ±14% een NB-wetvergunning moeten aanvragen als zij willen uitbreiden. Dit zijn voornamelijk veehouderijbedrijven. • door het ammoniakbeleid van de provincies en de PAS kunnen de bedrijven deze vergunning naar verwachting krijgen zonder dat er (veel) extra kosten moeten worden gemaakt. Directe sociaal economische effecten van de uitvoering van hydrologische herstelmaatregelen zijn in het beheerplan ook op individueel bedrijfs- en eigendomsniveau onderzocht, wat geresulteerd heeft het opnemen van maatregelen in het beheerplan m.b.t. het beperken en/of compenseren van natschade. Overige directe sociaal economische effecten van de maatregelen uit het beheerplan zullen verder aan bod komen in een uitvoeringsplan. Hiervoor is al een nadere analyse met kosten uitgevoerd in het kader van het gebiedsproces Binnenveld, zie Bijlage 11.16 - kostentabel scenario 3 Binnenveld januari 2011. De sociaal-economische meerwaarde van het Binnenveld bestaat o.a. uit de volgende punten: • toeristisch-recreatieve opbrengst • regulering van de waterhuishouding • vastleggen van koolstof • zuiveren van lucht (chemisch en fijnstof) • bijdragen aan de volksgezondheid • bijdragen aan woon- en werkgenot Kwantificering hiervan is niet eenvoudig, maar ramingen zijn te maken met rekenmodellen van RIVM en de OZB geeft een goed hulpmiddel tot kwantificering.

Pagina 102 van 120

10 UITVOERING EN MONITORING PM: onderstaande gaat uit van gezamelijke opstelling van uitvoeringsplan en monitoringsplan door beide provincies: nagaan of deze werkwijze (opgesteld door provincie Gelderland) ook door provincie Utrecht wordt gedeeld. 10.1

Uitvoering

De provincies Gelderland en Utrecht zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor de regie op de uitvoering van dit beheerplan. De provincies zullen daarom in overleg met beheerders en andere direct betrokkenen een uitvoeringsplan opstellen, dat aangeeft wat, waar en wanneer moet gebeuren en hoe dat wordt uitgevoerd. Op basis van dat plan maken de provincies afspraken met de relevante partijen over de te leveren prestaties. De maatregelentabel uit hoofdstuk 7 van dit beheerplan vormt de basis voor dit uitvoeringsplan. PM: basis hierboven is correct, maar nadere specificatie van paragraaf is mogelijk.

10.2

Monitoring

Doel monitoring De provincies Gelderland en Utrecht zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor de regie van de monitoring en evaluatie van het beheerplan. Doel van de monitoring is om die gegevens te verzamelen die nodig zijn om het beheerplan aan het eind van de planperiode te kunnen evalueren. Aan de hand van deze gegevens moet bepaald kunnen worden of de instandhoudingsdoelstellingen uit het aanwijzingsbesluit gerealiseerd zijn (effectmonitoring) en of de in het beheerplan beschreven prestaties (maatregelen) op een effectieve manier zijn geleverd (prestatiemonitoring). Ook moet er informatie worden geleverd aan de Minister van EZ ten behoeve van de landelijke en gebiedsgerichte rapportages aan de Europese Commissie. De monitoringresultaten zijn daarnaast van belang voor vergunningverlening, handhaving en beheer. Uitwerking monitoringaanpak In dit hoofdstuk wordt de monitoring beknopt uitgewerkt. Daarbij wordt aangesloten op het Programma van Eisen Gebiedsgerichte Monitoring Natura 2000, dat is vastgesteld door het Regiebureau Natura 2000 (juli 2009). Het gaat er hierbij om wat er gemonitord gaat worden en in hoeverre dit kan worden gerealiseerd met bestaande of al voorziene monitoring-activiteiten. De uitvoering van de monitoring en evaluatie voor het beheerplan wordt door de provincies nog nader uitgewerkt in de vorm van een monitoringaanpak. Hierbij ligt het accent op hoe de monitoring en evaluatie gerealiseerd gaan worden. In de monitoringaanpak zal nader worden uitgewerkt wie gegevens aanlevert, wie de monitoring en evaluatie uitvoert en welke methoden hiervoor worden gebruikt. De monitoringaanpak sluit aan op de doelen voor het Binnenveld. Voor de prestatiemonitoring wordt aangesloten op het uitvoeringsplan. Hierbij wordt in overleg met betrokken partijen vastgelegd hoe de voortgang van de afspraken uit het uitvoeringsplan wordt gemonitord. Effectmonitoring Op grond van de doelen zijn in onderstaande tabel op hoofdlijnen de effectindicatoren aangeven die bij de plandoelen horen. Deze effectindicatoren bepalen wat er gemonitord wordt om het doelbereik van het beheerplan te bepalen. Uitgangpunt is dat de gegevens die nodig zijn om de waarden van de effectindicatoren te bepalen, zoveel mogelijk voortkomen uit bestaande monitoringsystemen. Daarbij gaat het voor een groot deel om de landelijke meetnetten van het NEM (Netwerk Ecologische Monitoring) en het recent ontwikkelde SNLmonitoringsysteem voor de EHS en eventuele provinciale meetnetten. Uitgangspunt is dat deze systemen zo worden ingericht, dat zij samen in de monitoringbehoefte voor de bovenstaande effectindicatoren voorzien. Mochten deze monitoringsnetwerken niet voldoende de behoefte van de te monitoren habitattypen vervullen, dan zullen deze leemtes inzichtelijk worden gemaakt en zullen hier keuzes in gemaakt worden door de provincies.

Pagina 103 van 120

Strategisch doel Duurzame realisatie van instandhoudingsdoelen

Plandoel

Effectindicator

Oppervlakte habitattypen behouden Kwaliteit habitattypen behouden/verbeteren

Oppervlakte per habitattype Vegetatie, (typische) soorten, standplaatsfactoren, stikstofdepositie, structuur, ruimtelijke condities per habitattype

Ten behoeve van de evaluatie van het beheerplan, moeten de waarden van de effectindicatoren met een frequentie van eens in de 6 jaar beschikbaar zijn. Voor andere doeleinden kan het nodig zijn dat sommige gegevens in een hogere frequentie beschikbaar zijn. Dit geldt bijvoorbeeld voor gegevens over de oppervlakte van habitattypen, die nodig kunnen zijn om maatregelen tijdig bij te sturen. Dit wordt nader ingevuld in de monitoringaanpak. Prestatiemonitoring Aan elke prestatie (maatregel) die in het kader van het beheerplan moet worden geleverd, is een prestatie-indicator gekoppeld. De prestatie-indicatoren geven aan wat er gemonitord gaat worden om te kunnen bepalen in hoeverre de in het beheerplan vastgelegde prestaties daadwerkelijk zijn geleverd. Het gaat om prestaties van verschillende aard. In het hoofdstuk met maatregelen van dit beheerplan staan deze te leveren prestaties beschreven. De effecten van de prestaties op de realisatie van de instandhoudingsdoelen worden indirect gemonitord via de effectindicatoren. Soms is het nodig om een directe relatie tussen uitvoering en effect van een specifieke prestatie/maatregel vast te kunnen stellen. De monitoring van de prestatie moet dan deel uitmaken van de prestatie/maatregel zelf. Ten behoeve van de evaluatie van het beheerplan, moeten de waarden van de prestatie-indicatoren met een frequentie van eens in de 6 jaar beschikbaar zijn. Het bijhouden en vastleggen van prestaties wordt nader uitgewerkt in de monitoringaanpak. Stand van zaken november 2012 Op dit moment wordt gewerkt aan het verzamelen van beschikbare informatie ten behoeve van monitoring. Onderstaande tabel gaat aangeven welke informatie beschikbaar is, maar ook welke data er mist om uitspraken te kunnen doen over de gunstige staat van instandhouding van habitattypen na de eerste beheerplanperiode. Per habitattype zal vervolgens ingeschat worden of de monitoring voldoende is of dat er aanvullende monitoring noodzakelijk zijn om een gegronde uitspraak te kunnen doen over het behoud van de gunstige staat van instandhouding maar ook welke effecten maatregelen hebben die zowel in de PAS als in de beheerplannen zijn opgenomen. Bij het nader uitwerken hiervan zal de monitoring zoals genoemd in hoofdstuk maatregel 10 (zie hoofdstuk 6.8 en hoofdstuk 7) als basis dienen. Instandhoudingsdoelstelling

Methode

Frequentie

Verantwoordelijke

Habitattypen Typische soorten Abiotiek

Pagina 104 van 120

Uitvoering

Via landelijk programma

Aanvullende kosten

Samenvatting Hoofdstuk 10. Provincies Gelderland en Utrecht zijn verantwoordelijk voor de uitwerking van en regie op de uitvoering en monitoring van het beheerplan. Uitvoering In overleg met beheerders en andere direct betrokkenen zal na dit beheerplan een uitvoeringsplan worden opgesteld, dat aangeeft wat, waar en wanneer moet gebeuren en hoe dat wordt uitgevoerd. Op basis van dat plan maakt de provincie afspraken met de relevante partijen over de te leveren prestaties. De maatregelentabel uit hoofdstuk 7 van dit beheerplan vormt de basis voor dit uitvoeringsplan. Monitoring De uitvoering van de monitoring en evaluatie voor het beheerplan wordt door de provincie in overleg met betrokken partijen nog nader uitgewerkt in de vorm van een monitoringaanpak. Bij het nader uitwerken hiervan zal de monitoring zoals genoemd in hoofdstuk maatregel 10 (zie hoofdstuk 6.8 en hoofdstuk 7) als basis dienen. Doel van monitoring is om gegevens te verzamelen t.b.v. evalueren van realisatie instandhoudingsdoelstellingen uit het aanwijzingsbesluit (effectmonitoring) en t.b.v. evalueren of de maatregelen op een effectieve manier zijn geleverd (prestatiemonitoring). De gegevens moeten met een frequentie van eens in de 6 jaar beschikbaar zijn. Daarnaast is de monitoring van belang ten behoeve van landelijke en gebiedsgerichte rapportages aan de EU en voor vergunningverlening, handhaving en beheer. Effectmonitoring: Bij de monitoringsaanpak wordt aangesloten op het Programma van Eisen Gebiedsgerichte Monitoring Natura 2000 en zal nader worden uitgewerkt wie gegevens aanlevert, wie de monitoring en evaluatie uitvoert en welke methoden hiervoor worden gebruikt. Ook wordt zoveel mogelijk aangesloten bij de landelijke meetnetten van het NEM (Netwerk Ecologische Monitoring), het recent ontwikkelde SNLmonitoringsysteem voor de EHS en eventuele provinciale meetnetten. Uitgangspunt is dat deze systemen zo worden ingericht, dat zij samen in de monitoringbehoefte voor de volgende effectindicatoren voorzien: • Oppervlakte per habitattype • Vegetatie • (Typische) soorten • Standplaatsfactoren • Stikstofdepositie • Structuur • Ruimtelijke condities per habitattype Prestatiemonitoring: Aan elke prestatie (maatregel) is een prestatie-indicator gekoppeld. Deze geven aan wat er gemonitord gaat worden om te kunnen bepalen in hoeverre de in het beheerplan vastgelegde prestaties daadwerkelijk zijn geleverd. De effecten van de prestaties worden indirect gemonitord via de effectindicatoren en soms direct doordat de monitoring van de prestatie onderdeel uitmaakt van de prestatie/maatregel zelf.

Pagina 105 van 120

11

BIJLAGEN

Zie losse bijlagen bij dit beheerplan Binnenveld: PM: nummering binnen de pdf bestanden is nog niet conform onderstaande nummering voor alle bijlagen! Tussen haakjes staat hieronder aangegeven welke oude Romeinse cijfers als nummering in de pdf bestanden staat. Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage

11.1 - Beleidskaart.pdf 11.2a - Aanwijzingsbesluit 99% versie.pdf 11.2b - Kaart bij aanwijzingsbesluit 99% versie.pdf 11.3 (II)- Toponiemenkaart.pdf 11.4 (III) - Eigendomsituatie .pdf 11.5a (VIIa) - Hoogtekaart Bennekomse Meent.pdf 11.5b (VIIb) - Hoogtekaart Hellen.pdf 11.6 (VIII) - Modeluitkomsten huidige situatie grondwater.pdf 11.7 (XXI) - Grondwaterkwaliteit KWR - Mark Jalink.pdf 11.8 (IX) - Waterberging.pdf 11.9 (VI) - Bodemkaart.pdf 11.10 (X) - Vertaling typologie.pdf 11.11 - Habitattypekaart.pdf 11.12 - Conclusies bestaand gebruik.doc 11.13a - stikstofdepositie 2010.pdf 11.13b - stikstofdepositie 2030.pdf 11.14 - maatregelenkaart.pdf 11.15 - Maatregeltabel.xls 11.16 - kostentabel scenario 3 Binnenveld januari 2012.pdf 11.17 - toename natschade.pdf

Pagina 106 van 120

LITERATUUR Arcadis (juli 2008), ‘Quick scan bestaand gebruik & Natura 2000 – Sectornotities’, Bijlage 8: industrie. 71-90. Arcadis (oktober 2009), ‘PlanMER bestemmingsplan buitengebied gemeente Ede’, Arnhem Alterra (2009), ‘Waterberging en Natuur’, http://www.synbiosys.alterra.nl/waterberging, geraadpleegd op 17 augustus 2009. Altenburg & Wymenga en Van Oord Faunatechniek (2008), ‘Effectenstudie jacht, beheer en schadebestrijding in Natura 2000-gebieden’, Veenwouden. Bal, D., Beije, H.M., Fellinger, M., Haveman, R., van Opstal en F.J. van Zadelhoff (2001), ‘Handboek natuurdoeltypen’, Directie Natuurbeheer van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, Wageningen. Balassus, H. en R. Sossinka (1997), ‘Auswirkungen von Hochspannungstrassen auf die Flachennutzung überwinternder Blat und Saatgaense Anser albifrons, A. fabalis, Journal für Ornithologie 138: 215-228. Berendsen, H.J.A. (2005), ‘Landschappelijk Nederland – De fysisch-geografische regio’s’. 3e druk, Koninklijke Van Gorcum, Assen. Berg, G.J. (2000), ‘Vegetatiekartering De Hel 1999’. Everts & de Vries e.a., ecologisch advies- en onderzoeksbureau, Groningen. Rap. No. EV 00/5. Bloemen, S., J. de Vos, C. Donker, J. de Groot, A. Rijneveld, C. de Bree, C. Munneke en E. Harkema (s.a.), ‘Uitwerkingsplan RBS. Object: De Hel. Periode: 2002 – 2012’, Staatsbosbeheer. Bos, D. en M. Engelmoer (2002), ‘Verstoring en wadvogels, met name door militaire oefening op de Vliehors: een verkenning van de problematiek’, A&W-rapport 355., Altenburg & Wymenga ecologisch onderzoek, Veenwouden. Broeckx, P.B., (2009), ‘Inventarisatie kwelplekken Blauwe Hel, Hel en Bennekomse Meent’, Rapport nr. 09-018, Bureau Waardenburg / Dienst Landelijk Gebied Regio Oost, Culemborg / Arnhem. Broekmeyer, M.E.A. (redactie) (2006), ‘Effectenindicator Natura 2000 gebieden – achtergronden en verantwoording ecologische randvoorwaarden en storende factoren’, Alterra-rapport 1375. 51 blz.; 4 fig.; 1 tab., Alterra, Wageningen. Brouwer, L., M. van Ginkel, C.C.G. Laan, A. Soetens en T. van den Broek (2009), ‘Effectenstudie grondwateronttrekkingen Provincie Utrecht – Hydrologische effecten op Natura 2000 en TOP gebieden’, Haskoning Nederland b.v., Rotterdam. Burger, J. (1994), ‘The effects of human disturbance on foraging behavior and habitat use in piping glover (Charadrius melodus)’, Estuaries, 17(3), pp. 695-701. Dam, D. en G.M. Sanders (2009), ‘Inventarisatie van de Bennekomse Hooilanden en de Bennekomse Meent in 2008’, KNNV afd. Wageningen. Deskundigencommissie Binneveld (mei juni 2011). ‘Minimaal noodzakelijke maatregelen voor instandhoudingsdoelstellingen N2000 Binnenveld’. DHV Ruimtelijke Ontwikkeling en Vastgoed (april 2005), ‘Samenvatting Milieueffectrapport en Strategische Milieubeoordeling woningbouwlocatie Veenendaal-oost’.

Pagina 107 van 120

Dienst Landelijk Gebied Oost (september 2006), ‘Binnenveld-Oost – Verkenning planuitwerking Reconstructieplan’. Dienst Landelijk Gebied (1998), ‘Grondwater als leidraad voor het oppervlaktewater. Een op het grondwater georiënteerde aanpak voor inrichhting en beheer van oppervlaktewatersystemen. Utrecht, Dienst Landelijk Gebied, DLG-publicatie-1998/2; Den Haag, Unie van Waterschappen. Directie Natuur (september 2005), ‘Algemene Handreiking Natuurbeschermingswet 1998’, Den Haag, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Directie Natuur (6 juli 2007), ‘Brief ‘TOP-lijsten verdrogingsbestrijding’, Kenmerk DN. 2007/1749. Bijlage 1: Provinciale TOP-lijsten, 6 juli 2007, Ministerie van LNV, Den Haag. Directie Natuur- en Landschapsbescherming (10 februari 1983), ‘Besluit tot beschermd natuurmonument “De Hel c.a.”’, Kenmerk: NLB/GS/GA-54900. Directie Natuur, Milieu en Faunabeheer (2 juli 1986), ‘Besluit tot staatsnatuurmonument “Bennekomse Meent”’, Kenmerk: NMF/N86-8134. Dobben, H. van en A. van Hinsberg (2008), ‘Overzicht van kritische depositiewaardes voor stikstof, toegepast op habitattypen en Natura 2000 gebieden’, Alterra-rapport 1654, Alterra, Wageningen. Elands, B.H.M., R. van Marwijk, R. Jochem, R. Pouwels en T.A. de Boer (2005), ‘Natuur in Nederland: recreatie en biodiversiteit in balans – een modelstudie naar recreatiekwaliteit. Alterrarapport 1220, Alterra, Wageningen. Gemeente Ede (september 2005), ‘Structuurvisie WERV’. Gemeente Ede (mei 2008a), ‘Ontwikkelingsplan buitengebied Ede - ‘Ruimte voor kwaliteit’’. Gemeente Ede (oktober 2008b), ‘Strooiplan 2008-2009’. Gemeente Ede (2009), ‘Ede in cijfers – strategie en onderzoek: Bevolkingsprognose gemeente Ede 2009’, http://ede.buurtmonitor.nl/, geraadpleegd op 17 augustus 2010. Gemeente Rhenen (2010), ‘Gemeente Rhenen – Statistische gegevens per 1 januari 2010’, http://www.rhenen.nl/bestanden/STATISTISCHE%20GEGEVENS%20PER%201%20januari%2020 10.pdf, geraadpleegd op 17 augustus 2010. Gemeente Veenendaal (mei 2005a), ‘Bestemmingsplan ‘Het Ambacht en Nijverkamp’’. Gemeente Veenendaal, ism Stipo Consult, Amsterdam (december 2005b), ‘Strategische Visie Veenendaal 2025’. Gemeente Veenendaal (december 2008), ‘Welkom in Veenendaal’. Gemeente Veenendaal (december 2009), ‘2e Tussenproduct Structuurvisie Veenendaal 2025’. Gemeente Veenendaal/Ede (december 2005), ‘Plan van Aanpak voor realisatie van de Groenzone Ede-Veenendaal’. Gies, T.J.A., J. Kros, R.A. Smidt en J.C. Voogd (2009), ‘Ammoniakemissie en –depositie in en rondom de Natura 2000-gebieden en beschermde natuurmonumenten in de provincie Gelderland’, Alterra rapport 1850, Alterra, Wageningen. Gill, J.A., W.J. Sutherland en A.R. Watkinson (1996), ‘A method to quantify the effects of human disturbance on animal populations’, Journal of Applied Ecology, 33(4), pp. 786-792.

Pagina 108 van 120

Van der Grift, E.A., R. Foppen, W.B. Loos, H. de Molenaar, D. Oomen, R. Reijnen, H. Sierdsema en R. Wegman (2008), ‘Quick-scan verstoring fauna door laagvliegen’, Alterra-rapport 1725, Alterra, Wageningen. Haarman, F.G., A.J.M. van den Broek en A.S. Roelandse (2003), ‘Antiverdrogingsonderzoek Binnenveld’, Haskoning Nederland b.v./ Provincie Utrecht, ’s Hertogenbosch/Utrecht. Harkema, E. (2002a). De Hel – hydrologisch advies. Staatbosbeheer. Harkema, E. (2002b). Aanvullingen op “Hydrologische advisering de Hel” (mei 2002) naar aanleiding van veldbezoek met Arie Rijneveld en Saskia Bloemen op 22 augustus 2002. Staatsbosbeheer. Van der Hoek, D., A.J.E.M. van Mierlo en J.M. van Groenendael (2004), ‘Nutrient limitation an nutrient-driven shifts in plant species composition in a species-rich fen meadow’, Journal of Vegetation Science, 15, 387-394. Van der Hoek, D. en K.V. Sýkora (2006), ‘Fen-meadow succession in relation to spatial and temporal differences in hydrological and soil conditions’, Applied Vegetation Science, 9, 185-194. Van der Hut, R.M.G., Ch. de Jonge, R. Berkers en L. Davids (2009), ‘Visitormanagementplan Nationaal Park Weerribben-Wieden’, A&W-rapport 1146, Altenburg & Wymenga ecologisch onderzoek, Veenwouden; Kenniscentrum Recreatie, Den Haag. Jacobs, L., H. Roke, H. Linde, F. Klinge, T.C. Heufkens, J.X.M. van Laake en M. Oudshoorn (december 2008), ‘Interne kwaliteitsbeoordeling op terreincondities en doelcomponenten. Object: Bennekomse Meent. Staatsbosbeheer, versie 0.4. Jalink, M. (2009), ‘Basenrijk grondwater Binnenveld – herkomst en verspreiding’, Mondelinge presentatie gehouden voor de Klankbordgroep binnenveld, d.d. 14 mei 2009, KWR Watercycle Research Institute. Jalink, M.H. (2010a), ‘Samenvatting rapporten Blauwe Hel en Hel’. Memo d.d. 22 maart 2010, KWR Watercycle Research Institute. Jalink, M.H. (2010b), ‘Samenvatting rapporten Bennekomse Meent’. Memo d.d. 22 maart 2010, KWR Watercycle Research Institute. Jalink, M.H. (2010c), ‘Basenrijk grondwater in het Binnenveld’. KWR Watercycle Research Institute, rapportnummer KWR2010.102, december 2010, Nieuwegein. Janssen, J.A.M. en R.J. Bijlsma (2005), ‘Recreatie en Natura 2000 op de Veluwe – Voorstel voor een strategisch kader ‘Groei & Krimp’ in relatie tot de Vogel- en Habitatrichtlijn. Alterra, Wageningen. Jongman, M. (2003), ‘Vegetatiekartering Bennekomse Meent’, EGG Consult, Jongman ecologisch advies, Rapport EGG-mj 480, Groningen. Kabout, J. (2008), ‘Verslag overleg met Deskundigenteam Binnenveld d.d. 3-11-2008’, Provincie Gelderland. Kiwa Water Research (2007), ‘Ecologische vereisten per habitattype’, versie November 2007, Beschikbaar via internet, Kiwa Water Research, Nieuwegein. Kiwa Water Research en EGG (2007), ‘Knelpunten- en kansenanalyse Natura 2000 gebieden’, Kiwa Water Research, Nieuwegein/ EGG, Groningen. Klaver, B, (2012). Natuurpotenties van BBL-percelen in het Binnenveld. Rapportage over de potenties voor natuurbeheertypen van 4 percelen van het Bureau Beheer Landbouwgronden in

Pagina 109 van 120

het Binnenveld, op basis van een globale landschapsecologische systeemanalyse. Dienst Landelijk Gebied, Arnhem. Kleunen, A. van en J. Kok (2008), ‘Broedvogels van De Hel en Blauwe Hel in 2008’, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. Kleunen, A. van en J. Kok (2009), 'Broedvogels van De Hel en Blauwe Hel in 2009', SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. KNNV (2004), ‘Inventarisatie van de Bennekomse Hooilanden en de Bennekomse Meent in 2003’, KNNV afdeling Wageningen, Wageningen e.o.. Knol. W. 1976. Vegetatiekartering De Hel. Ongepubliceerd. Konings, P. 1986. De vegetatie van de natuurreservaten de Hel en de Baluwe Hel bij Veenendaal. Studentenrapport vakgroep vegetatiekunde, LH Wageningen. Krausman, P.R., M.C. Wallace, C.L. Hayes en D.W. DeYoung (1998), ‘Effects of jet aircraft on mountain sheep’, Journal of Wildlife Management, 62, pp 1246-1251 Krijgsveld, K.L., S.M.J. van Lieshout, J. van der Winden en S. Dirksen (2004), ‘Verstoringsgevoeligheid van vogels – literatuurstudie naar de reacties van vogels op recreatie’, Bureau Waardenburg, rapport 03-187, Zeist: Culemborg / Vogelbescherming Nederland. Krijgsveld, K.L., R.R. Smits en J. van der Winden (2008), ‘Verstoringsgevoeligheid van vogels – Update literatuurstudie naar de reacties van vogels op recreatie’, Bureau Waardenburg, rapport 08173. Lud, D. en J. Steketee (2009), ‘Onderzoek risico’s sulfaatpluim Enka te Ede’, I.o.v. gemeente Ede, Tauw, Deventer. Ministerie van LNV (sa), ‘Buiten aan het werk? Houd tijdig rekening met beschermde dieren en planten!’, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Ministerie van LNV (2004), ‘Werken aan Natura 2000. Handreiking voor de bescherming van de Vogel- en Habitatrichtlijngebieden’, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Den Haag. Ministerie van LNV (september 2005a), ‘Algemene Handreiking – Natuurbeschermingswet 1998’, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Den Haag. Ministerie van LNV (september 2005b), ‘Handreiking beheerplannen – Natura 2000 gebieden’, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Den Haag. Ministerie van LNV (juni 2006), ‘Natura 2000 doelendocument’, versie 1.1., Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Den Haag. Ministerie van LNV (november 2007), ‘065_gebiedendocument_Binnenveld - Natura 2000 gebiedendocument – werkdocument Natura 2000 aanwijzingsbesluit’. Ministerie van LNV (2008), ‘Natura 2000 profielendocument’, Voorlopige versie 01 september 2008, Ministerie van LNV, Directie Kennis, Ede. Noordijk, H. (2006), ‘Het tijdelijke meetnet “Ammoniak in de natuur” – Opzet en voorlopige resultaten van het eerste half jaar’, Rapport 500037012/2006, Milieu- en Natuurplanbureau (MNP). Oosterveld, E.B. en W. Altenburg (2005), ‘Kwaliteitscriteria voor weidevogelgebieden, met toetslijst (tweede druk)’, A&W-rapport 412, Altenburg & Wymenga ecologisch onderzoek bv, Veenwouden.

Pagina 110 van 120

Oosterveld, E.B. (2006), ‘Weidevogelmozaïekbeheer in Noord-Nederland 2000-2005’, De Levende Natuur, 1007 (3): 130-133 Paulissen, M.P.C.P., R.C. Nijboer en P.F.M. Verdonschot (2007), ‘Grondwater in perspectief – Een overzicht van hydrochemische watertypen in Nederland’, Alterra-rapport 1447, Alterra, Wageningen. Platteeuw, M. en R.J.H.G. Henkens (1997), ‘Possible impacts of disturbance of waterbirds: individuals, populations and carrying capacity’, Wildfowl, 48, pp 225-236 Programmadirectie Natura 2000 (2009), ‘Ontwerpbesluit Binnenveld’, PDN/2009-065. Projectbureau WERV (juni 2007), ‘Landschapsontwikkelingsplan Binnenveld voor de WERVgemeenten’. Provincie Gelderland (juni 2004), ‘Op weg naar een duurzame leefomleving – Gelders milieuplan 3 – Hoofdlijnen van beleid’, Provinciaal Bestuur van Gelderland, Arnhem. Provincie Gelderland (29 juni 2005), ‘Streekplan Gelderland 2005 – Kansen voor de regio’s’, Provincie Gelderland. Provincie Gelderland (mei 2006), ‘Uitwerking streekplan Gelderland 2005 – Kernkwaliteiten en omgevingscondities van de Gelderse ecologische hoofdstructuur’. Provincie Gelderland (2008), ‘Gebiedsplan Natuur en Landschap 2008’, Provincie Gelderland. Provincie Gelderland (2008), ‘Aanvulling Effectenstudie jacht, beheer en schadebestrijding in Natura 2000 gebieden’, Provincie Gelderland. Provincie Gelderland (29 september 2009), ‘Natuurbeheerplan Provincie Gelderland’, Provincie Gelderland. Provincie Gelderland (11 november 2009), ‘Waterplan Gelderland 2010-2015’, Provincie Gelderland. Provincie Utrecht (13 december 2004), ‘Streekplan 2005-2015’, Provincie Utrecht. Provincie Utrecht (februari 2007), ‘Natuurgebiedsplan Gelderse Vallei Herziening 2007’. Provincie Utrecht (23 november 2009), ‘Provinciaal Waterplan 2010-2015, deelplan KRW’, Provincie Utrecht. Provincie Utrecht (23 november 2009), ‘Provinciaal Waterplan 2010-2015’, Provincie Utrecht. Provincie Utrecht (29 september 2009), ‘Natuurbeheerplan Provincie Utrecht’, Provincie Utrecht. Provincie Utrecht en Provincie Gelderland (januari 2005), ‘Reconstructieplan Gelderse Vallei/Utrecht-Oost – Van wet naar werkelijkheid’. Regionaal Bestuurlijk Overleg Rijn-Midden (maart 2008), ‘Rijn-Midden – Keuzenota over KRWdoelen, maatregelen en kosten’, Ando bv, Den Haag. Reijnen, M.J.S.M. en R.P.B. Foppen (1991), ‘Effect van wegen met autoverkeer op de dichtheid van broedvogels’, IBN-DLO-rapport 91/1, Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek, Leersum. Reijnen, M.J.S.M., G. Veenbaas en R.P.B. Foppen (1992), ‘Het voorspellen van het effect van snelverkeer op broedvogelpopulaties’, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Dienst Weg- en Waterbouw/ Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek, Leersum/ NIVO drukkerij, Delft.

Pagina 111 van 120

Reijnen, M.J.S.M. (1995), ‘Disturbance by car traffic as a threat to breeding birds in the Netherlands’, Diss. Rijks Universiteit Leiden, Leiden. Reijnen, R., R. Foppen en G. Veenbaas (1997), ‘Disturbance by traffic of breeding birds: Evaluation of the effect and considerations in planning and managing road corridors’, Biodiversity and Conservation 6: 567-581. Schaminée, J.H.J., E.J. Weeda en V. Westhoff (1995), ‘De vegetatie van Nederland. Deel 2. Plantengemeenschappen van wateren, moerassen en natte heiden’, Opulus press, Uppsala/Leiden. Schaminée, J.H.J., A.H.F. Stortelder, V. Westhoff, E.J. Weeda en P.W.F.M. Hommel (1995-1999), ‘De vegetatie van Nederland – Deel 1 t/m 5’, Opulus Press, Uppsala. Schaminée, J.H.J. et al. (2011). Minimaal noodzakelijke maatregelen voor instandhoudingsdoelstellingen N2000 Binnenveld. Smolders, A.J.P., L.P.M. Lamers, E.C.H.E.T. Lucassen, G. van der Velde en J.G.M. Roelofs (2006a), ‘Internal eutrophication – How it works and what to do about it – a review’, Chemistry and Ecology, 22, 93-111. Smolders, A.J.P., E.C.H.E.T. Lucassen, H.B.M. Tomassen, L.P.M. Lamers en J.G.M. Roelofs (2006b), ‘De problematiek van fosfaat voor natuurbeheer’, Vakblad Natuur Bos Landschap, april, 5 – 11. Staatsbosbeheer (juni 2002b), ‘Uitwerkingsplan RBS: Object De Hel – Periode 2002 – 2012’. Staatsbosbeheer (2008), ‘Uitwerkingsplan Bennekomse Meent’ Tauw (2012) Modellering Enka-pluim Ede. Ten behoeve van het nauwkeurig in beeld brengen van de verspreiding van de Enka-pluim, Deventer. Tweel, M.J. van.& L.B. Sparrius, 2010, NEM Meetnet Geel schorpioenmos. Rapportage meetronde 2010. BLWG Rapport 2010.03. Bryologische en Lichenologische Werkgroep, Gouda. Verdonschot, P.F.M. (2000), ‘Natuurlijke levensgemeenschappen van de Nederlandse binnenwateren deel 2 – beken’, Rapport EC-LNV AS-02, Expertisecentrum LNV, Wageningen. Waterschap Vallei & Eem (2006), ‘Waterhuishoudkundig inrichtingsplan Binnenveld’, Royal Haskoning, ’s-Hertogenbosch. Waterschap Vallei & Eem (2007), ‘Uitwerking Gedragscode Flora- en faunawet voor het Waterschap Vallei & Eem, Bureau Viridis. Weisenberger, M.E., P.R. Krausman, M.C. Wallace, D.W. DeYoung en O.E. Maughan (1996), ‘Effects of simulated jet aircraft noise on heart rate and behaviour of desert ungulates’, Journal of Wildlife Management, 60, pp 52-61 Witteveen en Bos (2007), ‘Herziening uitwerking waterhuishouding Veenendaal-Oost’, Projectcode VND38-7, Witteveen+Bos, Deventer. Yasué, M. (2005), ‘The effects of human presence, flock size and prey density on shorebird foraging rates’, Journal of Ethology, 23(2), pp 199-204 Zijlmans, J. (2006), ‘De beschermingsregimes voor beschermde natuurmonumenten en Natura 2000 gebieden in de Natuurbeschermingswet 1998 – een vergelijking’, Journaal Flora en fauna, Juli/augustus, 4/5

Pagina 112 van 120

VERKLARENDE WOORDENLIJST A Aanwijzingsbesluit

Algemene Maatregel van Bestuur waarin een Natura 2000-gebied wordt aangewezen en begrensd en waarin de instandhoudingsdoelstellingen van dat gebied worden aangegeven.

Abiotisch

Niet behorend tot de levende natuur.

AMvB

Algemene Maatregel van Bestuur; het uitvoeringsbesluit behorende bij een wet, wordt genomen door De Kroon of regering en heeft een algemene strekking.

Ammoniakgat

Verschil tussen berekende en gemeten ammoniakdepositie.

B Basenbeschikbaarheid

Beschikbaarheid van basen – tegenhanger van zuur. Een basische oplossing heeft een pH-waarde hoger dan 7.

Beschermd natuurmonument

Gebied beschermd volgens de Natuurbeschermingswet 1998, maar niet aangewezen en/of aangemeld als Vogel- en/of Habitatrichtlijngebied.

Bestaande activiteit

Een activiteit zoals die plaatsvond bij vaststellen van dit beheerplan onder de voorwaarden die op dat moment van kracht waren. OF een activiteit die op het moment van aanwijzing van het gebied als beschermd natuurmonument of ter uitvoering van de Vogel- en Habitatrichtlijn bestond en onafgebroken heeft plaatsgevonden OF iedere handeling die op 1 oktober 2005 werd verricht en sindsdien niet of niet in betekende mate is gewijzigd.

Bevoegd gezag

Overheidsinstelling die is belast met een bepaalde taak, bijvoorbeeld vergunningverlening of vaststellen van beheerplannen.

Biotisch

Behorend tot de levende natuur.

Buffergebied

Gebied, gelegen tussen twee gebieden die elkaar negatief beïnvloeden, dat dient om de wederzijdse negatieve invloed van beide andere gebieden te verminderen.

C Compenserende maatregelen

Maatregelen die worden genomen ter compensatie van en in samenhang met de aantasting van een natuurgebied en die zorgen dat de grootte en kwaliteit van het natuurgebied en de samenhang met andere natuurgebieden behouden blijven.

D Depositie

Neerslag of afzetting van luchtverontreinigende stoffen op bodem, water, planten, dieren of gebouwen. Het gaat in milieuverband om depositie van verzurende (bijvoorbeeld ammoniak) en vermestende stoffen. Gebeurt deze neerslag in droge vorm dan spreken we van droge depositie. Worden verzurende stoffen door de neerslag afgezet dan spreken we van natte depositie.

Pagina 113 van 120

Depositienorm

Dispersiebarrières

Een getal dat aangeeft hoeveel mol potentieel zuur per hectare een natuurgebied kan hebben voordat er verstoring op dat gebied optreedt. Hindernissen voor spontane verspreiding van dieren plantensoorten.

Drainage Door mensen aangelegde voorziening om water te onttrekken aan de bodem, met als doel verlaging van de grondwaterstand. E Effectenanalyse

Een middel om te beoordelen wat het effect is van het bestaand gebruik, van bestaande activiteiten en te treffen maatregelen op de staat van instandhouding van de habitattype of soorten die in de instandhoudingsdoelstellingen worden genoemd.

EHS

Ecologische Hoofdstructuur: een samenhangend netwerk van in (inter)nationaal opzicht belangrijke duurzaam te behouden ecosystemen. De EHS is opgebouwd uit natuurkerngebieden, natuurontwikkelingsgebieden en ecologische verbindingszones.

Emelten

Larven van de langpootmug.

Emissie

Uitstoot van stoffen.

Eutrofiëring

Proces van het vergroten van de voedselrijkdom van water of grond.

Expert judgement

Inschatting van een deskundige op grond van zijn kennis en ervaring.

Externe eutrofiëring Verhoging van de nutriënten-input (meestal N of P) via grondwater en/of atmosfeer. Externe werking Stond er eerst wel, weggelaten met een reden?

Plannen, projecten of handelingen die plaatsvinden buiten de begrenzing van een gebied, maar die schadelijke effecten kunnen hebben voor de te beschermen waarden en kenmerken binnen het gebied. Deze dienen door het bevoegd gezag aan de hoofddoelstelling te worden getoetst door toepassing van het afwegingskader zoals is vastgelegd in het Europees rechtelijke afwegingskader uit de Vogel- en Habitatrichtlijn en de Natuurbeschermingswet.

F Fauna

De totaliteit van de diersoorten van een bepaald gebied.

Flora

De totaliteit van de plantensoorten van een bepaald gebied.

Flora- en faunawet

Wet die inheemse dieren plantensoorten beschermt. In de wet is bepaald dat planten en dieren mede beschermd worden, omdat hun bestaan op zichzelf waardevol is, zonder te kijken welk nut de dieren voor de mens kunnen hebben.

Fluvioglaciaal

Door smeltwater gevormd.

G Gedeputeerde Staten

Dagelijks bestuur van een provincie.

Pagina 114 van 120

Ganzengebied

Gedragscode

Door de overheid aangewezen gebied waar vanwege het belang voor overwinterende ganzen een regeling geldt voor financiële compensatie van gewasschade door ganzen. Document waarin regels en richtlijnen worden gegeven voor gedrag, bijvoorbeeld om natuurwaarden te ontzien.

Generieke maatregelen

Maatregelen die niet voor een specifiek gebied gelden maar algemeen van toepassing zijn.

Geohydrologie

De wetenschap die het grondwater onderzoekt.

Geomorfologie

De vorm van het aardoppervlak of de studie daarvan.

GGOR

Gewenste grond- & oppervlaktewaterregime: de waterstanden of -peilen, fluctuaties, waterkwaliteit, kweldruk, stroming, etc.

GHG

Gemiddelde hoogste grondwaterstand.

Gliede

Zwarte laag op of in de bovenste zandlaag onder het veen, bestaande uit sterk verteerde en daardoor sterk smerende humus. Afhankelijk van de dikte en menging met zand vrij sterk tot zeer sterk ondoorlatende eigenschappen. Gemiddelde laagste grondwaterstand.

GLG Gunstige staat van instandhouding

Van een gunstige staat van instandhouding van een soort of habitattype is sprake als de biotische en abiotische omstandigheden waarin de soort of het habitattype voorkomt perspectief bieden op een duurzaam voortbestaan van die soort of dat habitattype.

Grondgebonden veehouderij

Vorm van veehouderij die voor de productie geheel of voor een groot deel afhankelijk is van cultuurgrond.

Grondwaterregime

Verloop van de grondwaterstand ten opzichte van het maaiveld in een kalenderjaar.

Grondwatertrappen

Klasse-indeling van het grondwaterstandniveau, op basis van een bepaalde combinatie van de hoogste en laagste grondwaterstand.

Gyttja

Laag die ontstaan is in de oorspronkelijke afvoerloze laagten waarin de veengroei op gang kwam. Het is het eerst gevormde organische sediment en is sterk verteerd. Het kan vermengd zijn met fijn zand of lemig materiaal. Het is meestal sterk ondoorlatend en heeft daardoor de veengroei mogelijk gemaakt.

H Habitat

Kenmerkend leefgebied van een soort.

Habitatrichtlijn

EU-richtlijn (EU-richtlijn 92/43/EEG van 21 mei 1992)die als doel heeft het in stand houden van de biodiversiteit in de Europese Unie door het beschermen van natuurlijke en halfnatuurlijke habitats en de wilde flora en fauna.

Habitattype

Land- of waterzone met bijzondere geografische, abiotische en biotische kenmerken die zowel geheel natuurlijk als halfnatuurlijk kunnen zijn. (= letterlijke definitie die in de Richtlijn staat). OF Beschrijving van tot een bepaald habitattype behorende vegetatietypen, waarbij ook minder goed ontwikkelde vormen zijn aangegeven.

Pagina 115 van 120

Hokdierbedrijven

Agrarische bedrijven met intensieve veehouderij zijnde varkens, pluimvee, konijnen en/of pelsdieren.

Hoogveen (aangetast)

Habitattype dat landschappelijk en ecologisch lijkt op oorspronkelijk hoogveen, maar waarin door aantasting nauwelijks of geen veenvorming meer plaatsvindt.

Hoogveen (actief)

Habitattype waarin veenvormende plantensoorten voorkomen. Door het voorkomen van deze soorten en door gunstige abiotische omstandigheden groeit de dikte van het veenpakket.

Hoogveenlandschap

Hoogveen is een karakteristiek systeem van vegetaties en faunagemeenschappen; een landschapstype. In vegetatiekundig opzicht is er (nat) levend hoogveen, natte heide, vochtige heide, droge heide, berkenbroekbossen, schrale graslanden. Herstel van een functionerend hoogveensysteem. Op korte termijn wordt aan de levensvoorwaarden voldaan van planten en dieren die in het veen voorkomen. Zodoende kunnen deze overleven totdat op lange termijn een functioneel hoogveenlandschap, inclusief de overgangen naar het omringende landschap, is gerealiseerd. Actieve hoogveenvorming houdt in dat er meer organisch materiaal wordt gevormd en opgeslagen dan afgebroken. Het levende hoogveen houdt veel regenwater vast en in het natte zure hoogveen milieu verteren afgestorven plantendelen heel erg langzaam. Het systeem groeit dus omhoog.

Hoogveenregeneratie

Hoogveenvorming (actieve)

Horst

Hoogte in het aardoppervlak begrensd door breukvlakken, ontstaan door verticale beweging van de aardkorst langs deze breukvlakken.

Hydrologie

De leer van het voorkomen, het gedrag en de chemische en fysische eigenschappen van water in al zijn verschijningsvormen boven, op en in het aardoppervlak.

Hydrologische basis

Bodemlaag waarboven grondwaterstroming plaatsvindt. Voorgesteld door het waterschap

I Infiltratie

Het indringen van water in de grond.

Instandhouding

Geheel van maatregelen verstaan die nodig zijn voor het behoud of herstel van natuurlijke habitats en populaties van wilde dieren plantensoorten in een gunstige staat van instandhouding. Niet-grondgebonden veehouderij waarbij het vee geheel of vrijwel geheel in gebouwen wordt gehouden.

Intensieve veehouderij

Interne eutrofiëring

Beschikbaar komen van reeds aanwezige nutriënten, meestal door verdroging of aanvoer van ‘gebiedsvreemd water’.

K Kavel

Aaneengesloten stuk grond van een gebruiker, bestaande uit meerdere percelen, waarin geen grenzen voorkomen als openbare wegen en waterlopen.

Pagina 116 van 120

Keur

De Keur is een verordening van het waterschap, die tot doel heeft om de waterlopen zodanig te kunnen beschermen, beheren en onderhouden, dat deze altijd kunnen voldoen aan hun functie. Vanaf 1 juni 2006 is de nieuwe Keur van Waterschap Peel en Maasvallei van kracht. Ter onderscheid met de voorgaande Keuren, wordt deze Keur aangeduid met “Keur 2005”.

Kritische depositiewaarde voor stikstof

De grens waarboven het risico niet kan worden uitgesloten dat de kwaliteit van het habitattype significant wordt aangetast als gevolg van de verzurende en/of vermestende invloed van de atmosferische stikstofdepositie.

Kwel

Het uittreden van grondwater aan het grondoppervlak, in de waterlopen of drains.

L Lagg-zone

Randzone van een hoogveen, waar de waterkwaliteit beïnvloed wordt door zowel het zure, voedselarme veenwater als door grondwater. De vegetatie wijkt daardoor af van zowel het hoogveen als van de omringende gebieden.

M Melkveehouderij

Agrarisch bedrijf waar melk- en kalfkoeien gehouden worden.

MER

Milieueffectrapport; dit is een openbaar document waarin een voorgenomen activiteit (landinrichting), de mogelijke alternatieven en de te verwachten gevolgen voor het milieu op een systematische wijze worden beschreven. Milieueffectrapportage; dit is een procedure in de Wet Milieubeheer waarmee het milieubelang een volwaardige plaats krijgt in de besluitvorming over activiteiten met mogelijk belangrijke gevolgen voor het milieu.

m.e.r.

Mesotrafent

Een matig voedselrijk milieu verkiezend.

Minnelijke verwerving

Aankoop waarbij de verkopende partij uit vrije wil verkoopt.

Mitigerende maatregelen / mitigatie

Maatregelen die negatieve effecten verminderen of wegnemen.

Monitoring

Het door de tijd blijven volgen van het verloop van de waarde van een of meer grootheden volgens een vastgestelde werkwijze.

MTR

Maximaal toelaatbaar risico (eco-toxicologisch).

N Nationaal park

Een natuurgebied van ten minste duizend hectare met een karakteristiek landschap en bijzondere planten en dieren, als zodanig ingesteld door de minister van LNV.

Natuurbeschermingswet 1998

Wet die natuurgebieden beschermt. Bescherming vindt plaats door ingrepen met mogelijke negatieve gevolgen op de instandhoudingsdoelstellingen van het beschermde gebied niet toe te staan, tenzij een vergunning kan worden verkregen. Een samenhangend netwerk van leefgebieden en soorten die van belang zijn vanuit het perspectief van de Europese Unie als geheel, ingesteld door de Europese Unie. Op de gebieden is de Vogel- en/of Habitatrichtlijn van toepassing.

Natura 2000

Pagina 117 van 120

Natura 2000-gebied

Gebied behorende tot het Natura 2000-netwerk; in Nederland een gebied beschermd volgens de Natuurbeschermingswet 1998, tevens aangewezen en/of aangemeld als Vogel- en/of Habitatrichtlijngebied (art 10a NB-wet).

NB-wet

Natuurbeschermingswet 1998.

O OGOR

Optimaal grond- & oppervlaktewaterregime: de waterstanden of -peilen, fluctuaties, waterkwaliteit, kweldruk, stroming, etc t.b.v. een functie.

Oppervlaktewater

Water dat zichtbaar stroomt door waterloop of over grondoppervlak.

P Passende beoordeling

Met een passende beoordeling wordt vastgesteld of door een project, handeling of plan er een kans bestaat op een significant negatief effect. Dit op basis van de beste wetenschappelijke kennis ter zake, waarbij alle aspecten van het project of een andere handeling op zichzelf én in combinatie met andere activiteiten of plannen worden geïnventariseerd en getoetst.

Peelgebieden

De begrensde Natura 2000-gebieden Deurnsche Peel, Mariapeel en Groote Peel.

Prioritair

Voor prioritaire soorten en habitattypen heeft de Europese Unie een bijzondere verantwoordelijkheid voor de instandhouding omdat een belangrijk deel van hun natuurlijke verspreidingsgebied binnen de Europese Unie ligt. Het onderscheid tussen prioritair en niet-prioritair is met name van belang bij de uitvoering en beoordeling van een passende beoordeling.

R

S Significant negatief effect

Een significant negatief effect is een wezenlijke verslechtering van de kwaliteit en/of vermindering van de omvang van een habitattype, zoals bedoeld in de instandhoudingsdoelstelling ten gevolge van menselijk handelen, afhankelijk van de staat van instandhouding en de trends en natuurlijke fluctuaties in omvang/kwaliteit van habitattypen dan wel in populatieomvang van soorten.

Slenk

Laagte in het aardoppervlak begrensd door breukvlakken, ontstaan door verticale beweging van de aardkorst langs deze breukvlakken.

Staat van instandhouding

Het effect van de som van de invloeden die op de betrokken soort inwerken en op lange termijn een verandering kunnen bewerkstelligen in de verspreiding en de grootte van de populaties van die soort op het grondgebied van de Europese Unie.

Standstill-beginsel

Beginsel dat voorschrijft dat een bepaalde waarde niet mag verslechteren. Pagina 118 van 120

Stroomgebied

Gebied waaruit het afstromende water door dezelfde waterloop wordt afgevoerd.

T TOV

Teeltondersteunende Voorziening.

U Uitplaatsen

Het verplaatsen van bedrijven naar een ander gebied ten behoeve van de realisatie van de doelen van het landinrichtingsplan.

Uitspoeling

Het verplaatsen van mineralen naar onbereikbare diepere grondlagen.

V Vegetatie

Het ruimtelijk voorkomen van planten in samenhang met de plaats waar zij groeien en in de rangschikking die zij spontaan hebben aangenomen.

Verdroging

Alle nadelige effecten op natuurwaarden als gevolg van een, door menselijk ingrijpen, structureel lagere gronden/of oppervlaktewaterstand dan de gewenst of als gevolg van de aanvoer van gebiedsvreemd water ter bestrijding van de lagere waterstanden.

Vermesting

Het toevoegen van teveel meststoffen aan de bodem, waardoor het natuurlijk evenwicht in de bodem wordt verstoord.

Versnippering

Schade aan faunapopulaties als gevolg van doorsnijding van het leefgebied door infrastructuur en/of door andere vormen van habitatdoorsnijding.

?Verspreiding?

Meststoffen en resten van gewasbeschermingsmiddelen worden via grondwater, lucht en/of andere wijze verspreid.

Verstoring

Storen van dieren door lawaai, betreding, licht e.d.

Verstorings- en verslechteringstoets

Toets waarmee wordt nagegaan of door een project, handeling of plan een kans bestaat op een verstoring of verslechtering van een natuurlijke habitat of habitat van een soort dan wel een verstorend effect op een soort. Hiertoe dienen alle relevante aspecten van het project of handeling in kaart gebracht te worden.

Verzuring

Door in regenwater opgeloste verzurende stoffen worden de bodems en het grondwater zuurder.

Vogelrichtlijn

EU-richtlijn (EU-richtlijn 79/409/EEG van 2 april 1979) die tot doel heeft om alle natuurlijk in het wild levende vogelsoorten op het grondgebied van de Europese Unie te beschermen, inclusief en in het bijzonder de leefgebieden van bedreigde en kwetsbare soorten.

W Waterconservering

Het zolang mogelijk vasthouden van gebiedseigen water (regen- of grondwater) in de bodem of boven maaiveld of in het oppervlaktewater. Dit kan in effect hebben op gemiddelde grondwaterstanden en/of situaties bij extreme neerslag.

Pagina 119 van 120

Waterscheiding

Grens tussen twee stroomgebieden.

WAV

Wet Ammoniak en Veehouderij.

Weidevogelgebied

Door de overheid aangewezen gebied waar een regeling geldt voor bescherming van weidevogels, vanwege het belang van het gebied voor die vogels.

Wetland

Waterrijk natuurgebied. Erkende wetlands genieten speciale bescherming op grond van internationale verdragen.

WERV (-gebied)

Gebied tussen de vier gebieden Wageningen, Ede, Rhenen en Veenendaal.

Z

Pagina 120 van 120

BINNENVELD. Beheerplan Natura 2000

Recommend Documents