BINNENKRANT
BINNENKRANT BIJLAGE ONS HEEM
Omwille van organisatorische redenen zal de HEEMDAG 2003 van Heemkunde Vlaanderen uitzonderlijk plaatsvinden op de derde zaterdag van september. Noteer alvast in uw agenda:
Tweede Heemdag Vlaanderen Zaterdag 20 september 2003 BOKRIJK Thema: Heiligen en volksgeloof
Stappenplan 2003 Heemkunde Vlaanderen vzw (oktober 2002) Eva Van Hoye, Coördinator Heemkunde Vlaanderen vzw
Inleiding Het is niet eenvoudig om een stappenplan voor het jaar 2003 op te stellen, aangezien de tekst die eraan ten grondslag zou moeten liggen, het beleidsplan 2002-2006, niet meer actueel is en evenmin nog van toepassing. Wegens de ingrijpende interne reorganisatie binnen de vereniging Heemkunde Vlaanderen vzw (nieuwe naam, nieuw bestuur, wijziging statuten, …) is het nodig om voor de periode 2003-2006 het beleidsplan grondig aan te passen. Bovendien zullen de aan de gang zijnde belangrijke wijzigingen in het cultureel-erfgoedbeleid in de nabije toekomst ook heel wat veranderingen teweegbrengen in de heemkundige sector. De Vlaams Minister van Cultuur Paul Van Grembergen heeft in de Beleidsbrief Cultuur 2003 geschreven: “Voor het cultureel erfgoed, een ‘jong’ beleidsdomein, komt het er in 2002-2003 op aan om de vernieuwende beleidsideeën en –initiatieven die de voor-
bije jaren werden ontwikkeld, verder uit te werken en te verfijnen. … We erkennen bijvoorbeeld de eigenheid van de sector volkscultuur met zijn belangrijke sociaal-culturele component of met zijn aandacht voor de actuele voorbeelden van alledaagse cultuur, maar plaatsen hem als behoeder van het immateriële erfgoed tegelijkertijd op een centrale plek in het erfgoedplaatje.” Wij beschouwen het onderhavige stappenplan dan ook als een strategisch overgangsdocument. Sinds 16 februari 2002 is het vroegere Verbond voor Heemkunde vzw omgedoopt tot de vereniging Heemkunde Vlaanderen vzw. Heemkunde Vlaanderen vzw is een koepelorganisatie voor sociaal-cultureel vormingswerk in verenigingsverband die begaan is met cultureel erfgoed en zich daarbij meer specifiek richt op de heemkundige
BIJLAGE ONS HEEM
1
BINNENKRANT
sector in Vlaanderen. Met het oog op de huidige ontwikkelingen op het terrein van de heemkundige sector moet de vernieuwde vereniging zich kunnen manifesteren als een eigentijdse koepelvereniging voor heemkunde in heel Vlaanderen én het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Daartoe dient zij in de eerste plaats duidelijk uiteen te zetten wat zij te bieden heeft. Het wazige beeld van wat heemkunde momenteel voorstelt, moet scherper gesteld worden en plaats ruimen voor een nieuwe, frisse beweging die weet waar ze voor staat en wat ze precies wil. Zij wil een bindmiddel zijn tussen de lokale heemkringen, de provinciale koepels, de individuele vorsers, historische en aanverwante verenigingen, scholen en allerhande instellingen. Zij wil als aanspreekpunt fungeren voor wie in Vlaanderen werkzaam is op het gebied van de heemkunde en de noodzakelijke wisselwerking tussen alle betrokkenen in goede banen leiden.
instellingen die zich speciaal onderscheiden hebben op het vlak van heemkunde of heemschut; - het aanknopen en onderhouden van binnen- en buitenlandse betrekkingen met gelijkaardige organisaties en andere culturen; - het inspelen op onderwijs en vorming.
Missie Heemkunde Vlaanderen vzw wil zich profileren en duidelijk stellen waarvoor zij staat: - een vereniging die heemkunde en onderzoek over lokale en regionale geschiedenis in Vlaanderen stimuleert, cultiveert en uitdiept en die mensen kan samenbrengen die belang hechten aan de geschiedenis van hun eigen regio, waarbij de uitwisseling van informatie en ideeën centraal staat; - een vereniging die heemkunde als een bindmiddel gebruikt om contacten te leggen tussen al wat beweegt binnen de erfgoedsector, in de breedste betekenis van het woord; - een vereniging die zich binnen een Europees en internationaal kader kan profileren, mensen kan stimuleren om cultuur te hanteren als een manier om wederzijds respect en begrip in de hand te werken; - een vereniging die kan bewijzen dat zij, op haar manier, meebouwt aan een eerlijke en democratische samenleving.
Heemkunde Vlaanderen vzw heeft als doelstelling: - het bevorderen van de studie van de plaatselijke geschiedschrijving en alle andere aspecten van de heemkunde zoals archeologie, familiekunde, natuurstudie, industriële archeologie en volkskunde op het regionale en lokale vlak in Vlaanderen; - het promoten, het bevestigen en het beschutten van de stoffelijke en geestelijke volkscultuur en het natuurlijk milieu; - het opvolgen van alles wat beweegt in de erfgoedsector en het vertalen ervan naar de provinciale verbonden en de plaatselijke kringen; - het meewerken aan en het stimuleren van een integraal en geïntegreerd erfgoedbeleid in een context van integraal lokaal cultuurbeleid; - het begeleiden van de werking en het behartigen van de belangen van de aangesloten kringen voor heemkunde in Vlaanderen; - het bevorderen en het coördineren van de samenwerking tussen de provinciale verbonden en tussen de kringen onderling op het vlak van hun heemkundige werking, met andere woorden heemschut en heemstudie, onder meer met het oog op het nemen van gemeenschappelijke initiatieven; - het vormen en begeleiden van plaatselijke vorsers; - het verwerven en het beheren van roerend en onroerend heemkundig erfgoed; - het organiseren van allerlei activiteiten, waaronder een jaarlijkse heemdag; - het toekennen van jaarlijkse eremerken aan personen en
1. Actualiseren van het beleidsplan 2002-2006 aan de hand van IKZ-principes Sinds 16 februari 2002 is het vroegere Verbond voor Heemkunde vzw omgedoopt tot de vereniging Heemkunde Vlaanderen vzw. Door deze interne herschikking van de organisatie is het nodig het huidige beleidsplan 2002-2006 grondig aan te passen en te actualiseren. Dit beleidsplan is immers opgesteld vanuit een andere context. De huidige beleidsontwikkelingen binnen de sector volkscultuur hebben hun implicaties voor de heemkundige sector. Men heeft andere verwachtingen ten aanzien van deze sector. Nu tevens het decreet lokaal integraal cultuurbeleid op kruissnelheid is gekomen, is het aan Heemkunde Vlaanderen vzw om hier strategisch op in te spelen. De resultaten van het onderzoeksproject alpha (kwantitatieve en kwalitatieve studie van het lokaal historisch, volks-
BIJLAGE ONS HEEM
2
BINNENKRANT
didactische aard: vb. hoe begin ik aan collectievorming en -beheer in een heemkundig museum.
en heemkundig landschap / 2000-2002), een project gecoördineerd door het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw (VCV), zijn voor Heemkunde Vlaanderen vzw van groot belang. We zullen op deze resultaten zeker inspelen, wat tot uiting zal komen in de SWOT-analyse van het aangepaste beleidsplan. Het actuele beleidsplan zal getoetst worden op de interne samenhang en de realiteitswaarde ervan. Er zal aandacht worden besteed aan de mate van professionalisering, van integrale kwaliteitszorg, van netwerkvorming met andere organisaties en van samenwerking met het VCV in zijn specifieke landelijke projecten. Heemkunde Vlaanderen vzw wil zich duidelijk profileren in het kader van de huidige beleidsveranderingen binnen de erfgoedsector, maar indien er geen versterking van de professionele staf zou komen, zal dit geen gemakkelijke opgave zijn.
Samenhangend met het project ‘Beelden in de straat … zij vertellen hun verhaal’ (zie projecten), waartoe door de Vlaamse Overheid projectsubsidies zijn toegekend aan het Verbond van de Kringen voor Heemkunde in Oost-Vlaanderen, zullen er publicaties verschijnen rond de kleine monumenten in Vlaanderen. De redactie van deze publicaties zal in handen komen van Heemkunde Vlaanderen vzw. Het betreft een inventarisatie van de kleine monumenten in heel Vlaanderen. Waarschijnlijk zal er in fasen gewerkt worden en per provincie één boek worden opgesteld. Tegen eind 2003 zou het eerste boekwerk gepubliceerd worden.
3. Manifestaties, colloquia en studiedagen 2. Publicaties
3.1. Heemdag 2003
Driemaandelijks zal door Heemkunde Vlaanderen vzw het tijdschrift Ons Heem uitgegeven worden. Het tijdschrift zal wetenschappelijke artikels over uiteenlopende heemkundige en volkskundige items leveren. Waar mogelijk zal getracht worden te werken met themanummers. Enerzijds wil deze periodiek een continuïteit met het voormalige Verbond voor Heemkunde vzw verzekeren. Anderzijds zal Ons Heem een gedaanteverwisseling ondergaan en met een opgefriste ‘look’ en inhoud trachten een ruimer publiek te bereiken en zo het uitstalraam van Heemkunde Vlaanderen vzw worden. De inhoud van Ons Heem moet bovenlokaal zijn: er moeten artikels in verschijnen vanuit iedere Vlaamse provincie. Het eerste nieuwe nummer van Ons Heem zal begin maart 2003 gepubliceerd worden (dan begin juni, september en december). Aangesloten kringen zullen geïnformeerd worden via een contactblad of nieuwsbrief, geïntegreerd in Ons Heem (middenkatern), welke eveneens idealiter integraal op de website zou komen. Het huidige professionele kader van de vereniging kan deze opdracht echter niet dragen. Het contactblad heeft tot doel de heemkundige kringen binnen Vlaanderen grondig te informeren aangaande alles wat zich op het vlak van het cultureel erfgoed afspeelt. Er kunnen tevens artikelen in verschijnen met het oog op competentieverhoging van de organisaties of artikelen van
In opvolging van de traditionele jaarlijkse landdag, uitgaande van het toenmalige Verbond voor Heemkunde vzw, zal er vanaf nu ieder jaar een heemdag plaatsvinden. De heemdag is een heemkundige studie- en ontmoetingsdag georganiseerd door Heemkunde Vlaanderen vzw. Deze heemdag zal ieder jaar plaatsvinden, telkens in een andere Vlaamse provincie. De heemdag zal steeds in het teken staan van één of ander heemkundig of volkskundig onderwerp. De heemdag 2002 was gewijd aan het thema van de kleine monumenten: ‘Beelden in de straat … zij vertellen hun verhaal’. Deze dag vond plaats op 27 oktober 2002 te Dendermonde. In 2003 zal de heemdag plaatsvinden in de provincie Limburg. Het thema zal eerstdaags worden vastgelegd. 3.2. ‘Lobby voor je hobby’ Sinds 1 januari 2002 is het “decreet houdende het stimuleren van een kwalitatief en integraal lokaal cultuurbeleid” van kracht. In september en oktober 2002 organiseerden Heemkunde Vlaanderen vzw en het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw praktische (gratis) informatiesessies over het nieuwe decreet over lokaal gemeentelijk cultuurbeleid: één sessie per provincie. Dit decreet kan immers van groot belang
BIJLAGE ONS HEEM
3
BINNENKRANT
zijn voor de heemkundige kringen. Na een presentatie en concrete toelichting van het decreet en de beleidscontext en na een bespreking van enkele voorbeelden, werd van gedachten gewisseld over strategieën om in te spelen op het decreet lokaal cultuurbeleid. Er werden vijf informatiesessies georganiseerd van ongeveer twee uur. Deze sessies waren gratis en werden begeleid door Eva van Hoye (coördinator Heemkunde Vlaanderen vzw) en Marc Jacobs (directeur VCV). In 2003 zullen het beleid en de effecten van dit decreet worden opgevolgd en vertaald naar de heemkundige kringen. Het is belangrijk dat Heemkunde Vlaanderen vzw inspeelt op dit decreet en haar leden wijst op het belang hiervan. Zij kan als koepelorganisatie het werkveld en de discipline in beeld brengen, hulp bieden bij het indienen van projecten en zorgen voor informatiedoorstroming, coördinatie en overleg. Heemkunde Vlaanderen vzw zal de heemkundige en geschiedkundige organisaties die willen inspelen op het decreet lokaal integraal cultuurbeleid begeleiden. In samenwerking met het VCV zal er in 2003 een tweede informatieronde in de diverse provincies worden georganiseerd.
van Heemkunde Vlaanderen vzw hierin is. Tot op welk niveau kunnen wij hierin een rol spelen? Daar heemkunde één van de dragende erfgoedfactoren is, is het heel belangrijk om na te gaan hoe wij, met de beperkte middelen die voorhanden zijn, zo optimaal mogelijk kunnen inspelen op de publiekswerking rond erfgoed. In maart 2003 zouden we zeker een nummer van Ons Heem kunnen wijden aan het thema reizen, dit in het kader van het komende Erfgoedweekend. Verder zal Heemkunde Vlaanderen vzw binnen de beperkte middelen en professionele staf de mogelijkheid onderzoeken om nog andere manifestaties, colloquia en studiedagen te organiseren.
4. Projecten Er zijn nogal wat uitdagingen voor Heemkunde Vlaanderen vzw om allerlei projecten te realiseren. In het aangepaste beleidsplan zullen de mogelijkheden hier aangaande onderzocht worden. Wat kunnen wij met de huidige middelen op dit vlak waarmaken?
3.3. Begeleiding en competentieverhoging van de heemkundige organisaties
4.1. ‘Beelden in de straat … zij vertellen hun verhaal’
De mogelijkheid tot het geven van cursussen rond Integrale Kwaliteitszorg wordt onderzocht. Het zou opportuun zijn indien Heemkunde Vlaanderen vzw aan haar leden een aantal cursussen rond IKZ kan aanbieden, maar gezien de huidige personeelsbezetting en financiële middelen moet dit eerst grondig overwogen worden. Heemkunde Vlaanderen vzw zal de provinciale koepels begeleiden en ondersteunen bij het organiseren van hun gouwdagen. Zij zal de deskundigheid binnen deze koepelorganisaties opvolgen en bevorderen. Er zal tevens nagegaan worden of de mogelijkheid bestaat om een aantal studiedagen rond de heemkundige musea te organiseren. Hiervoor kan eventueel een beroep gedaan worden op de provinciale museumconsulenten.
In 2002 werd er door het Verbond van de Kringen voor Heemkunde in Oost-Vlaanderen, in samenwerking met Heemkunde Vlaanderen vzw, een projectdossier bij het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap ingediend rond de inventarisatie van de kleine monumenten in Vlaanderen. Dit project zal resulteren in een aantal publicaties voor heel Vlaanderen, waarvan de redactie in handen komt van Heemkunde Vlaanderen vzw. In de boeiende verscheidenheid van de cultuurlandschappen die Vlaanderen rijk is, vervullen kleine monumenten een belangrijke rol omdat zij de eigen identiteit van elke cultuur- en leefgemeenschap uitdrukken en de sfeer van menige woongemeenschap bepalen. De beelden zijn de schakels tussen heden en verleden. In hun omgeving vormen zij bovendien een levendige en soms schilderachtige illustratie van het volksleven, een historische getuigenis opgevat naar de maat van de mens binnen een gemeente, wijk of straat. Zij vertellen hun eigen verhaal en verstenen als het ware een boeiend aspect van een lokale leefgemeenschap. De door Heemkunde Vlaanderen vzw vooropgestelde
3.4. Erfgoedweekend en Open Monumentendag Het Erfgoedweekend en de Open Monumentendag zijn grote publiekstrekkers op het vlak van het roerend en het onroerend erfgoed. In 2003 zullen we nagaan wat de rol
BIJLAGE ONS HEEM
4
BINNENKRANT
publicaties moeten in de eerste plaats gezien worden als een grondige inventaris van stand- en straatbeelden opgericht ergens in Vlaanderen. Wij hebben van bij de aanvang geopteerd voor beelden los van een gebouw, dus geen bas-reliëfs op gevels en ook geen oorlogsmonumenten. Allerlei vormen van gedenkplaten, beelden op privé-graven, beelden en beeldhouwwerken in tuinen van particulieren of in nissen als bekroning van gebouwen, vallen eveneens buiten het bestek van deze studie. Alle behandelde monumenten bevinden zich op voor het publiek toegankelijke plaatsen en werden opgericht met de bedoeling bepaalde personen, groepen of feiten publiek te eren of om louter heemkundige, folkloristische of artistieke redenen. Ondanks hun wisselende waarde zijn de bedoelde beelden doorgaans van een degelijke artistieke waarde. Het grootste deel van de informatie dient te worden samengebracht door de leden van de verschillende heemkringen binnen Vlaanderen. We spreken hier dan ook terecht van een activiteit van interregionaal belang. Het project betreft een inventarisatie van zoveel mogelijk kleine monumenten over heel Vlaanderen. Van ieder monument zal een inventarisfiche worden aangelegd met vermelding van de volgende gegevens: naam, lokalisatie, ontwerper, uitvoerder, gebruikte materiaal(en), jaartal inhuldiging, tekst op het beeld, korte historiek van het beeld. In een tweede fase zullen er dan een aantal publicaties volgen. Dit project werd ingediend door het Verbond van de Kringen voor Heemkunde in Oost-Vlaanderen, in samenwerking met Heemkunde Vlaanderen vzw. Het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap heeft voor dit project reeds een toezegging gedaan en stelt een bedrag van 30.129 euro ter beschikking voor de uitvoering ervan.
de bibliotheek meer bruikbaar en operationeel zal worden voor de aangesloten leden en kringen (raadpleegbaar via internet, excerperen van tijdschriften, speciale openingsuren ’s-avonds en op zaterdag, …). Voor de SBA heeft zo’n overeenkomst ook zijn voordeel. De bibliotheek kan namelijk gelden van abonnementen die zij nu heeft op bijna alle heemkundige tijdschriften in Vlaanderen vrijmaken. Bovendien kan de tijdschriftencollectie van Heemkunde Vlaanderen vzw mogelijke hiaten binnen de collectie van de SBA opvullen. De eerste gesprekken – tussen An Renard (directeur SBA), Jean-Paul Lissens (collectievorming), Dirk Van Duyssche (heemkundige collectie), Fons Dierickx (voorzitter Heemkunde Vlaanderen vzw) en Eva Van Hoye (coördinator Heemkunde Vlaanderen vzw) – zijn heel positief verlopen. Indien alle verdere onderhandelingen een vlot verloop kennen, zou de volledige overdracht van de tijdschriftenbibliotheek gebeuren vóór eind 2003.
6. Uitbouw van de website Heemkunde Vlaanderen vzw beschikt over een eigen website, www.heemkunde-vlaanderen.be. Met een moderne en professionele website wil de vereniging de contacten tussen de dragers van de heemkunde onderling en met onderzoekers bevorderen. In een wereld die sterk beïnvloed wordt door multimedia en andere ICT-toepassingen, biedt de website mogelijkheden tot een heel eigentijdse benadering en beleving van heemkunde. Naast het verstrekken van informatie over de organisatie Heemkunde Vlaanderen vzw en haar aangesloten kringen, schept de website ook mogelijkheden voor interacties via de voorstelling van publicaties, boekbesprekingen, aankondigingen van activiteiten via de nieuwsrubriek, e.d. De website kan tevens als uitvalsbasis dienen voor het surfen over het web via de links met verwante en voor de sector belangrijke websites. In 2003 zal er verder gewerkt worden aan de uitbouw van deze website. De mogelijkheid om een elektronische nieuwsbrief te zenden naar de aangesloten leden wordt overwogen. Heemkunde Vlaanderen vzw kan on line gecontacteerd worden voor het stellen van vragen of voor het aankondigen van activiteiten. Aangezien van deze functie vrij veel gebruik wordt gemaakt, zal ook dit luik in de loop van 2003 verder worden uitgebouwd. Hierbij zal Heemkunde Vlaanderen vzw vooreerst de ontwikkelingen
5. Bibliotheek In de loop van 2003 zal er verder werk worden gemaakt van de onderhandelingen tussen de Stadsbibliotheek Antwerpen (SBA) en Heemkunde Vlaanderen vzw. In juni 2002 werden de eerste gesprekken opgestart tussen de SBA en Heemkunde Vlaanderen vzw. In het kader van een mogelijke ‘erfgoedbibliotheek Vlaanderen’, een rol die door de SBA zou worden vervuld, wil Heemkunde Vlaanderen vzw een overeenkomst met de SBA sluiten om de tijdschriftenbibliotheek van Heemkunde Vlaanderen vzw te integreren in die van de SBA. Dit zou voor Heemkunde Vlaanderen vzw heel interessant zijn, daar op deze manier
BIJLAGE ONS HEEM
5
BINNENKRANT
binnen het VCV aangaande de creatie van een ‘kennisweb’, een website gebouwd rond een projectenbank en een expertennet, volgen. Aangezien de bezetting van de professionele staf momenteel niet optimaal is, ontbreekt het aan tijd om op alle informatievragen een afdoend antwoord te geven. Het is dus noodzakelijk om een beleid rond communicatie op punt te stellen. Hierdoor zal het voor Heemkunde Vlaanderen vzw dan ook heel interessant zijn om aan te sluiten bij het ‘kennisweb’ dat door het VCV zou worden gemaakt.
Besluit Er dienen zich veel mogelijkheden en uitdagingen aan voor Heemkunde Vlaanderen vzw. Met het op til zijnde nieuwe erfgoeddecreet en de ontwikkelingen binnen de sector volkscultuur is het belangrijk de rol van heemkunde in deze context nader te bepalen. Met de huidige financiële middelen en professionele staf zal dit echter een moeilijke taak zijn. We hopen dan ook op een versterking van beiden zodat we de nieuwe taken en ambities in een nieuwe context en in een vernieuwde organisatie kunnen vervullen.
7. Internationale samenwerking In 2003 zullen er verder contacten met gelijkgezinde instellingen in Nederland worden gelegd en uitgediept. Er kan worden getracht in de loop van 2003 het tweede luik van een dubbelcongres rond erfgoedbeleid te voorzien. Op 29 mei 2002 vond er te Antwerpen een studiedag plaats over het Nederlands cultuurbeleid. Dit was het eerste luik van het dubbelcongres. In 2003 zou het tweede luik, mogelijk in Tilburg, gaan over het Vlaams cultuurbeleid. Deze studiedag kan worden uitgewerkt door het VCV, Heemkunde Vlaanderen vzw, Culturele Biografie vzw, Brabants Heem, het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en de leerstoel Cultuur in Brabant. Mogelijkheden voor verdere internationale samenwerking zullen worden onderzocht.
8. Gegevensregistratie Gezien het belang van exacte cijfergegevens in de sector volkscultuur, zal Heemkunde Vlaanderen vzw een manier trachten te vinden om aan gegevensregistratie te doen. Het is nodig om te beschikken over een grondig overzicht van het aantal leden van de heemkundige verenigingen in Vlaanderen en van het profiel van deze leden. Voor de verwerking van deze cijfergegevens zal er overleg worden gepleegd met het VCV. Het is belangrijk om hiervoor een uniform systeem te vinden.
BIJLAGE ONS HEEM
6
BINNENKRANT
De betekenis van ‘project Alpha’ voor de sector heemkunde in Vlaanderen Jeroen Walterus, Vlaams Centrum voor Volkscultuur
Inleiding
Project Alpha in vogelvlucht
Het Vlaams Centrum voor Volkscultuur (VCV, zie voor meer informatie: www.vcv.be), steunpunt voor (de sector) volkscultuur, heeft onder meer als opdracht om een grondig zicht te verwerven op de omvang van de sector volkscultuur, de aard van de verenigingen, de initiatieven en de organisatievormen binnen deze sector en aan de grensgebieden ervan (randsectoren). Dankzij het beleidsgericht onderzoeksproject Alpha, ‘Een kwantitatief en kwalitatief onderzoek naar het actuele lokaal historisch, volks- en heemkundig landschap in Vlaanderen’ kon het VCV haar inspanningen op dit vlak vergroten. Er werd een poging ondernomen om ‘de sector volkscultuur’, opgevat in de breedste betekenis, op systematische wijze in kaart te brengen en kwantitatieve en kwalitatieve gegevens te verzamelen over de werking van de sector door middel van o.a. een grootschalig survey-onderzoek bij lokale verenigingen, ook in de sector heemkunde. Daaruit blijkt dat de verenigingen – in tegenstelling tot wat wel eens wordt aangenomen – het niet zo slecht doen, wel integendeel: het verenigingsleven opgebouwd rond de thema’s die we gemeenzaam onder de noemer volkscultuur vatten, bezit heel wat maatschappelijk potentieel dat momenteel binnen het grotere geheel van het ‘culturele landschap’ nog te veel buiten beeld blijft.
Project Alpha werd in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap door het VCV gecoördineerd en uitgevoerd i.s.m. verschillende partners en liep van december 2000 tot en met september 2002 (20 maanden). Het werd begeleid door een stuurgroep die instond voor de wetenschappelijke begeleiding. Het project omvatte verschillende onderzoeksluiken. Kwantitatieve studies Het kwantitatief deel bestond ten eerste uit een grootschalig survey-onderzoek bij lokale verenigingen, uitgevoerd door het marktonderzoeksbureau Significant, waaraan ook honderden heemkundekringen hun medewerking hebben verleend. Hierover verder meer. Ten tweede bouwde het VCV allerlei bestanden op met (adres)coördinaten van instellingen, verenigingen, groepen en initiatieven in de brede sector volkscultuur, inclusief een basisoverzicht van ‘volkscultuurevenementen’: we hebben tijdens de inventarisatieopdracht een lijst opgesteld van ca. 700 kalenderfeesten in Vlaanderen. In dit onderzoeksluik ging ten slotte ook bijzondere aandacht naar de rol van de sector als erfgoedbewaarder en erfgoed(ver)zorger. Momenteel weten we met zekerheid dat ca. 200 verenigingen in de sector volkscultuur een eigen documentatiecentrum beheren. Bij ca. 20 grotere documentatiecentra is een grondige analyse van het informatie- en documentatiebeheer gemaakt en werden de collecties meer in detail bestudeerd. Deze studie zou kunnen resulteren in een plan om op middellange termijn concrete initiatieven te ontwikkelen om de informatie- en documentatiefunctie van de gehele sector beter te ondersteunen. We kunnen in elk geval reeds stellen dat het verspreid documentair, en in hoofdzaak papieren erfgoed bij de documentatiecentra van de verenigingen in de sector volkscultuur van een grote omvang en diversiteit is. De collecties omvatten wellicht zeer veel zogenaamde ‘grijze literatuur’ of uniek
De resultaten van project Alpha werden op vrijdag 3 januari 2003 door minister Paul Van Grembergen, tijdens een persconferentie in het Huis van Alijn toegelicht en positief gewaardeerd. De minister zegde extra middelen toe, o.a. voor de sector heemkunde: “Ook Heemkunde Vlaanderen, de koepelvereniging voor heemkundige verenigingen, willen we meer armslag geven. Het budget en het personeelsbestand waren totnogtoe ontoereikend om een professionele werking te kunnen uitbouwen en aansluiting te vinden bij de nieuwe ontwikkelingen in het erfgoedbeleid. De heemkundesector speelt nochtans een belangrijke rol, zeker ook in het kader van het lokaal cultuurbeleid.” (De volledige toespraak is te lezen op de website van het VCV.) BIJLAGE ONS HEEM
7
BINNENKRANT
(lokaal) materiaal en zijn bijgevolg van een zeer grote culturele en historische waarde. Deze documentatiecentra zijn ‘kennis- en bewaarcentra’, die voor het (lokaal verweven) cultureel erfgoed en de lokale geschiedenis van zeer groot belang zijn. Het mag duidelijk zijn dat de vele heemkundige documentatiecentra hierin een cruciale rol spelen. De sector is overigens niet alleen rijk aan documentaire collecties, maar beheert ook heel wat museale collecties, al dan niet i.s.m. andere lokale erfgoedactoren. We registreerden ca. 150 lokale musea binnen de sector volkscultuur. Buiten de georganiseerde sector volkscultuur zijn er evenwel nog honderden andere lokale of kleinschalige musea die elementen van materiële volkscultuur presenteren. Ook heel wat individuen hebben hun eigen ‘schatkamer’: kleine eenkamercollecties of meer, die elk een museum op zich vormen. Naar aanleiding van de inventarisatieopdracht werden ca. 500 lokale en regionale musea en collecties in Vlaanderen en Brussel gedetecteerd, die in grote mate materiaal omvatten dat relevant is voor de studie van volkscultuur in Vlaanderen.
Een andere belangrijke deelstudie rond studie en praktijk van mondelinge geschiedenis in Vlaanderen werd uitgevoerd door de Universiteit Gent (prof. dr. Bruno Dewever en drs. Pieter François) in functie van een publicatie en een vormingsprogramma in 2003 en in de volgende jaren. Verder werden diverse experimenten opgezet rond ‘volkscultuur’ in de breedste betekenis van het woord. Zo werd een project rond landschappen en erfgoedbeheer en toerisme in de Zoutleeuwse context uitgevoerd door Joris Capenberghs. Onder de titel “Please don’t discover me” werden tijdens een masterclass onder begeleiding van Barbara Kirshenblatt-Gimblett (N.Y. University, V.S.) nieuwe wetenschappelijke en museale benaderingen van volkscultuur verkend. Ten slotte werd het erfgoedbeleid in Nederland onder de loep genomen tijdens het door het VCV in het kader van dit project georganiseerde erfgoedcongres van 19 mei 2002 (congresverslag beschikbaar via onze website).
Samengevat kunnen we stellen dat de heemkundesector zeker een centrale positie inneemt in het rijke en diverse volkscultuurlandschap in Vlaanderen. Niet enkel vanwege het kwantitatieve overwicht van de sector binnen het veld volkscultuur, maar ook vanwege de centrale positie die deze sector kan innemen in het zich ontwikkelende erfgoedbeleid én het lokaal cultuurbeleid (zie www.cultuurlokaal.be) in Vlaanderen: dit is een kans die de sector met twee handen moet grijpen. (We verwijzen in dit verband naar het artikel van M. Jacobs, Lobby voor je hobby: kansen en uitdagingen voor heemkundige kringen in een integraal lokaal cultuurbeleid, verschenen in Mores. Tijdschrift voor volkscultuur in Vlaanderen, 2 (2002) 3, p.19-25, ook te lezen op de website van het VCV). De keuze voor het erfgoedspoor kan overigens op goedkeuring van de sector rekenen: een verpletterende meerderheid (meer dan 90%) van de verenigingen gaat volmondig akkoord met de stelling dat volkscultuur ook cultureel erfgoed is. Het is duidelijk dat er een basis bestaat in de sector voor de erfgoedplannen van de overheid m.b.t. de sector volkscultuur (meer info hierover via de site van de Vlaamse Gemeenschap: www.wvc.vlaanderen.be/erfgoed).
Kwalitatieve studies Een belangrijk onderdeel van het project bestond uit een grondig Delphi-beleidsonderzoek over de toekomst van de sector volkscultuur in het erfgoedlandschap, uitgevoerd door de Vrije Universiteit Brussel (prof. dr. Eric Corijn) en iForum (dr. Dirk Kenis). ‘Een toekomst maken voor ‘Volkscultuur’’ is een beleidsgericht Delphi-onderzoek, waarbij een 20- tot 40-tal direct en indirect betrokken deskundigen (ook uit de sector volkscultuur) herhaaldelijk bevraagd werden via een gestructureerd discussieforum op het internet. Gedurende meer dan een half jaar hebben zij virtueel gediscussieerd over een toekomst voor volkscultuur. Eerst kwamen ‘kansen en bedreigingen’ aan bod, om vervolgens hierop de nodige ‘maatregelen en acties’ te formuleren, wat resulteerde in een strategisch langetermijnplan.
BIJLAGE ONS HEEM
8
BINNENKRANT
Het survey-onderzoek: enkele relevante resultaten
het Erfgoedweekend in 2001 en in 2002 liep dit op tot ca. een derde. De Open Monumentendag, die een langere traditie kent, kan op de medewerking rekenen van zomaar eventjes 73,4% van de verenigingen.
Het is onbegonnen werk om al de resultaten van het survey-onderzoek (enquête) hier te presenteren. We verwijzen daarom graag naar een interpretatief rapport dat begin maart zal verschijnen, ‘Volkscultuur in cijfers’ (werktitel), dat al de kwantitatieve resultaten zal samenbrengen en rapporteren. Hierbij toch een beknopt overzicht van enkele kerncijfers: zij zijn gebaseerd op de antwoorden van 380 verenigingen, waarvan ca. 60% vzw’s zijn en 62% zich situeert in de sector heemkunde.
Financiële middelen Koken kost geld, maar de werking wordt overwegend gefinancierd uit eigen middelen (ledengelden, inkomsten van verkoop en publicaties, inkomgelden,…). De lokale verenigingen genieten van eerder weinig subsidies, de gelden komen meestal van de gemeentelijke of provinciale overheden. 35% van de verenigingen ontvangt helemaal geen subsidies. De meeste uitgaven gaan naar publicaties, gevolgd door publieksactiviteiten en kosten verbonden aan huisvesting en administratie.
Leden Een vereniging telt gemiddeld 277 leden. Dit betekent dat voor de ganse sector ca. 150.000 tot 200.000 Vlamingen lid zijn van een lokale vereniging die volkscultuur bestudeert of een activiteit in de sfeer van volkscultuur beoefent. Het ledenaantal is in de voorbije 10 jaar eerder vooruitgegaan dan teruggelopen. De geïnteresseerde achterban van deze sector is dus niet te verwaarlozen. Het lijkt een groeisector, wat wellicht te danken is aan meer vrije tijd, vooral bij ‘jonggepensioneerden’. Vooral oudere personen (voornamelijk mannen vanaf 50 jaar) en hoger geschoolden zijn trouwe leden. Jongeren, vrouwen en lager geschoolden zijn duidelijk ondervertegenwoordigd. Duizenden actieve leden, gemiddeld 18 per vereniging, ondersteunen de werking. Ze besteden gemiddeld 11 uur per maand aan hun engagement. Bestuursleden besteden gemiddeld 14,5 uur per maand.
Samenwerking Het was een aangename verrassing vast te stellen dat de lokale verenigingen niet geïsoleerd staan binnen het lokale cultuurlandschap: een grote meerderheid werkte reeds samen met diverse andere verenigingen, organisaties en instellingen binnen of buiten de eigen gemeente. Het belang van nieuwe samenwerkingsprojecten – bijvoorbeeld in het kader van geïntegreerd lokaal cultuurbeleid - wordt onderkend door de verenigingen, maar zij plaatsen wel vraagtekens bij de haalbaarheid ervan, gezien de soms beperkte draagkracht van de verenigingen, die grotendeels afhankelijk zijn van vrijwillige inzet. Enkele conclusies De resultaten van het survey-onderzoek geven zeker geen eenduidig positief beeld van de sector. Er blijken heel wat problemen uit, zoals o.a. de veroudering van het ledenbestand, tekort aan middelen, te weinig ondersteuning op het vlak van deskundigheid (b.v. in het verwerven van projectgelden), en het moeilijk aansluiting vinden bij nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen of geactualiseerde vormen van de studie van volkscultuur (wat b.v. blijkt uit de eerder zwakke receptie en vrij negatieve perceptie van de ‘Campagne Actuele Volkscultuur’ van de K. Boudewijnstichting). Het Delphi-onderzoek (zie hoger) stelde dan ook als concreet beleidsdoel dat “de visie, de strategie en de doelstellingen van het werkveld moeten worden geactualiseerd. De eigenheid moet opnieuw worden gedefinieerd in het raam van hedendaagse maatschappelijke ontwikkelingen. Zowel de Europese dynamiek als de multiculturele samenleving vragen om een verbreding
Publicaties Publiceren is een kerntaak bij de verenigingen: 76% geeft een regelmatig verschijnende, periodieke publicatie uit (tijdschrift, nieuwsbrief of jaarboek). Elke periodieke publicatie telt gemiddeld 282 abonnees. 38% van de lokale verenigingen geeft regelmatig een boek uit, gemiddeld ca. 1 per jaar. Activiteiten De verenigingen organiseren jaarlijks ca. 7 publieksactiviteiten zoals tentoonstellingen, studiedagen, cursussen, een historische stoet of geleide wandeling, enz. We kunnen dus stellen dat jaarlijks vele honderdduizenden Vlamingen deelnemen aan activiteiten georganiseerd door de lokale verenigingen in de sector volkscultuur. Reeds 14,4% van de lokale verenigingen heeft meegewerkt aan
BIJLAGE ONS HEEM
9
BINNENKRANT
van de aanpak. Het dagelijks leven moet nu in al haar verscheidenheid en telkens met de eigen historische achtergrond worden bekeken. De sector Volkscultuur moet haar profiel vernieuwen.” Een hele opdracht, maar de basis ervoor kan in de komende jaren worden gelegd. Het is daarbij niet meer dan terecht dat elke sector, dus ook de sector heemkunde, vanuit haar interne dynamiek en eigenheid deze uitdagingen aanvat. Er is dus zeker heel wat werk aan de winkel voor de sector in de volgende jaren.
In tweede instantie ‘het randdomein of de randsectoren’ volkscultuur, die een sterke inhoudelijke en organisatorische overlap vertonen met de kernsector: de lokale (kunst)historische en archeologische verenigingen (o.a. ook numismatische en heraldische verenigingen) en de verenigingen (historische) taalkunde en dialectkunde: zij bestuderen (ook) aspecten van volkscultuur. Samen betreft het een honderdtal verenigingen in Vlaanderen; de verzameling van verenigingen, groepen, individuen, initiatieven en tijdelijke organisatieverbanden die zich toeleggen op de beleving of het beoefenen van ‘volkscultuur’, opgevat als de verzameling van activiteiten en fenomenen die onder deze noemer kunnen worden gevat. Het is dus niet de studie van volkscultuur die bij deze groepen centraal staat, maar het omgaan met (tradities uit) het verleden: volkssporten, oude ambachten, historische stoeten, carnavaloptochten, historische evocaties,... Het VCV heeft reeds ca. 800 verenigingen in dit domein geïdentificeerd, maar de oefening is zeker niet af.
Enkele krachtlijnen v/h kwantitatief onderzoek Het volkscultuurlandschap in Vlaanderen In dit onderzoeksproject werd uitgegaan van een werkbare, operationele definitie van ‘volkscultuur’ of van de ‘sector volkscultuur’. We baseerden ons hiervoor op een omschrijving van dr. Marc Jacobs: “Volkscultuur’ fungeert in het decreet als container- of paraplubegrip waarmee een aantal disciplines én koepelorganisaties (familiekunde, heemkunde, industriële archeologie en volkskunde) en een open variacategorie (gethematiseerde volkskunde) worden aangeduid. Door interdisciplinaire contacten, door synergieën, projecten en campagnes, en door de werking van een steunpunt (VCV) kan zo een platform of één veld uitkristalliseren: ‘volkscultuur’.” Om ‘het veld’ in te kleuren hebben we binnen deze operationele definitie de sector(en) opgesplitst in verschillende ‘zones’:
In derde instantie ‘de aanverwante sectoren’: het handelt hier over organisaties, instellingen en verenigingen die decretaal tot een andere cultuursector behoren (erfgoedsector, toerisme, sociaal-cultureel werk, professionele kunstensector, welzijnssector of het buurt- en opbouwwerk, de jeugdsector, amateurkunsten,…), maar wel occasioneel activiteiten ontplooien omtrent volkscultuur of de ‘cultuur van het alledaagse’. Binnen de sector van de erfgoedverenigingen zijn het vooral ‘gidsenkringen’ en het alternatief erfgoedtoerisme die in deze context interessant werk verrichten; samen tellen ze ongeveer een zeventigtal verenigingen. Verder ontwikkelen zich hier en daar lokale erfgoedoverlegplatformen die voor de sector volkscultuur van strategisch belang zijn.
In eerste instantie ‘de kernsector’ volkscultuur: in essentie de sector zoals omschreven in het decreet op de volkscultuur (Staatsblad 22/12/1998, zie www.vcv.be). In de kernsector staat de studie van volkscultuur centraal, zoals beoefend door professionele onderzoekers (historici, archeologen,…) en door ‘amateur-onderzoekers’ en vrijwilligers verbonden aan lokale, regionale verenigingen, Vlaamse koepelverenigingen en instellingen in de domeinen familiekunde, heemkunde, industriële archeologie en volkskunde. We konden ongeveer een 600 lokale verenigingen detecteren, waarvan ca. 400 heemkundige verenigingen, of zowat twee derde.
BIJLAGE ONS HEEM
10
BINNENKRANT
De sector in beeld: de verenigingswijzer
Meer informatie?
Het ligt in de bedoeling van het VCV om in de loop van 2003 een on line, doorzoekbare webdatabank, ‘de verenigingswijzer’, aan te bieden via een website op het internet (op de URL www.volkscultuur.be), met de coördinaten van alle bovenlokale organisaties en lokale verenigingen in de sector volkscultuur. Dit met het oog op het meer zichtbaar maken van de sector naar een ruim publiek. De webdatabank is ‘interactief’ opgevat, d.w.z. dat de verenigingen hun gegevens in de databank zelf on line kunnen beheren via paswoordbeveiligde toegang, terwijl het VCV ook zelf – hopelijk i.s.m. de koepelorganisaties – de gegevens mee up-to-date zal houden. Er werden reeds ca. 350 door de verenigingen ingevulde identificatiefiches ingevoerd in de databank. Elke vereniging zal door het VCV op de hoogte gebracht worden hoe zij haar gegevens kan invoeren of wijzigen in het systeem.
Op 19 maart organiseert het VCV een – gratis - studiedag in Gent over de resultaten van project Alpha, waar de verschillende partners toelichting zullen geven bij hun onderzoeksresultaten. Meer info volgt via onze website. Op de studiedag zal ook het rapport ‘Volkscultuur in cijfers’ aangeboden worden. Dit rapport zal ook in pdf-formaat beschikbaar gesteld worden op de VCV-site. Ook het eindrapport van het project evenals andere verslagen (o.a. het verslag van het congres van 29 mei 2002: ‘Innovatief beleid rond cultureel erfgoed in Nederland’) en rapporten worden op de site als pdf-bestand aangeboden. Er zullen ook artikels verschijnen in Mores. Tijdschrift voor volkscultuur in Vlaanderen. Later dit jaar volgen nog andere publicaties, zo zal over mondelinge geschiedenis een publicatie verschijnen i.s.m. de Universiteit Gent. Ten slotte zou er ook een boek over de resultaten van het onderzoek verschijnen i.s.m. de Vlaamse Gemeenschap. We houden u op de hoogte. (Meer info over project Alpha:
[email protected])
BIJLAGE ONS HEEM
11
BINNENKRANT
Provinciale heemdagen - West-Vlaanderen: zaterdag 5 april 2003 te Veurne Thema: geschiedenis van de Westhoek - Vlaams-Brabant: zaterdag 10 mei 2003 te Tielt-Winge Thema: orden en eretekens - Antwerpen: zondag 11 mei 2003 te Lier Thema: het volk tijdens feesten en bezettingen - Limburg: zaterdag 24 mei 2003 te Zonhoven Thema: visserij - Oost-Vlaanderen: zondag 25 mei 2003 te Waasmunster Thema: historisch erfgoed
Erfgoedweekend 26-27 april 2003 Het Erfgoedweekend 2003 heeft als thema ‘op reis’. Heemkunde Vlaanderen organiseert op zaterdag 26 april 2003 een dagtocht, met als titel ‘reis door de tijd in één dag’, in de regio Baasrode-Puurs-Temse. Deze tocht behelst een reis met oude vervoersmiddelen: een rit met de stoomtrein, met de oldtimerbus en een boottocht van ca. vier uur op een oud binnenschip. Op de boot zal een gids meer informatie geven over hoe men vroeger reisde en over de historische kernen van de Oude Schelde. Deze ‘reis door de tijd’ zal een volledige dag in beslag nemen. Verdere informatie over deze ‘reis’ zal verstrekt worden wanneer de officiële brochure van het Erfgoedweekend verschijnt.
BIJLAGE ONS HEEM
12
