BIM en de projectmanager

BIM en de projectmanager

BIM en de projectmanager Onderzoek naar de impact van het Bouw Informatie Model op de rol van de projectmanager

22 oktober 2012 Annieke Smith Technische Universiteit Delft

Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | i



Pagina | ii


Colofon Document:

BIM en de projectmanager Onderzoek naar de impact van het Bouw Informatie Model op de rol van de projectmanager

Versie: Datum:

P5 Masterthesis 22 oktober 2012

Naam: Studentnummer: E-mail: Telefoonnummer: Adres:

Annieke Smith 4022465 [email protected] [email protected] +31 (0) 6 430 778 67 Botersloot 503, 3011 HE Rotterdam

Universiteit: Faculteit: Cluster: Opleiding: Adres:

Technische Universiteit Delft Bouwkunde Master Architecture Urbanism and Building Science Real Estate and Housing Julianalaan 134, 2628 BL Delft

MSc. Afstudeerrichting:

Design and Construction Management

Eerste mentor: Afdeling: Domein:

Dr.ir. L.H.M.J. (Louis) Lousberg Real Estate and Housing, Design and Construction Management Construction Process Innovation

Tweede mentor: Afdeling: Domein:

Dr.ir. A. (Alexander) Koutamanis Real Estate and Housing, Design and Construction Management Computational Design

Afstudeerbedrijf: Adres: Telefoonnummer:

Stevens Van Dijck Boerhaavelaan 34, 2713 HX Zoetermeer +31 (0) 88 002 43 00

Praktijkbegeleider 1: E-mail:

ir. B. (Bram) Priem [email protected]

Praktijkbegeleider 2: E-mail:

ir. T. (Thomas) van Leeuwen [email protected]

© Technische Universiteit Delft – A.W. Smith – oktober 2012


Pagina | iii


“The only true wisdom is knowing you know nothing” -Socrates-


Pagina | iv


Voorwoord Voor u ligt het afstudeeronderzoek ‘BIM en de projectmanager: Onderzoek naar de impact van het Bouw Informatie Model op de rol van de projectmanager’. Dit rapport is het resultaat van mijn afstudeeronderzoek binnen de afdeling Real Estate & Housing aan de Technische Universiteit Delft. Dit onderzoek is uitgevoerd binnen het afstudeer lab Design & Construction Management van de Master Real Estate & Housing. Het afstudeeronderzoek is uitgevoerd bij het afstudeerbedrijf Stevens Van Dijck, bouwmanagers en adviseurs te Zoetermeer. De keuze voor het onderwerp van het onderzoek is een combinatie van actualiteit en persoonlijke interesse. Een bouwproces is meer dan boeiend en vaak ook zeker complex. Vooral voor grote bouwprojecten heb je tientallen verschillende teams nodig die met elkaar moeten samenwerken om hetzelfde doel te bereiken, namelijk de realisatie van een gebouw met kwaliteit, binnen het budget en binnen de tijdsplanning. In april 2011 kreeg ik voor het eerst te horen wat het Bouw Informatie Model is en inhoudt. Voor een project in het tweede deel van de Master RE&H hebben we in groepen van 5 studenten een advies uitgebracht over een toepassing van BIM bij een zelf uitgekozen bedrijf, Restauro Architecten. Pas aan het einde van het blok was het mij duidelijk wat BIM inhield en waarvoor het handig en belangrijk is. Na de afsluiting van het project kwam het begrip BIM steeds vaker naar voren. Dit heeft mij doen inzien dat het begrip BIM zich aan het uitbreiden is en dat het steeds vaker gebruikt zal worden in de praktijk. Zoals het er nu voor staat wil ik, na het afronden van de studie, bouwprojectmanager worden en mede door Stevens Van Dijck, is mijn interesse in BIM en vooral de impact dat het zal hebben op de projectmanager erg gegroeid. Mijn dank gaat uit naar iedereen die ik heb mogen interviewen. In het bijzonder wil ik de volgende personen bedanken: Bram Priem en Thomas van Leeuwen van Stevens Van Dijck voor het begeleiden van mijn scriptie. Louis Lousberg en Alexander Koutamanis voor het begeleiden van mijn scriptie vanuit de TU Delft. Bart van Lieshout van Cepezed voor het verschaffen van de benodigde informatie over ESIC. Jørgen de Kock van BAM Utiliteitsbouw voor het verschaffen van de benodigde informatie over Capgemini. Zonder uw hulp was dit afstudeeronderzoek niet mogelijk geweest.

Annieke Smith Delft, 22 oktober 2012


Pagina | v



Pagina | vi


Leeswijzer Dit rapport is als volgt opgebouwd: Hoofdstuk 1 bestaat uit de probleemanalyse, waarin de problematiek en ontwikkelingen omtrent BIM en de projectmanager worden voorgelegd. Vervolgens zal in hoofdstuk 2 de probleemstelling en onderzoeksvraag worden gegeven. De methodes die gebruikt worden om dit onderzoek te kunnen voltooien worden weergegeven in hoofdstuk 3. Vanaf het 4de tot en met het 6de hoofdstuk worden de relevante terminologieën omschreven aan de hand van de bestudeerde literatuur. De onderwerpen BIM, informatiebeheersing en de projectmanager komen hierbij aan bod. Vervolgens worden in hoofdstuk 7 de hypotheses gevormd die voorvloeien uit de theorie. In het volgende deel van het onderzoek worden de cases geanalyseerd. Hierbij wordt in hoofdstuk 8 beschreven hoe de cases zijn geselecteerd. In hoofdstuk 9 wordt de case Capgemini besproken, in hoofdstuk 10 de case Danone en in hoofdstuk 11 de case ESIC. In hoofdstuk 12, 13, 14 en 15 is de onderzoeksinformatie geanalyseerd. Tot slot bestaan hoofdstukken 16 en 17 uit de conclusie en aanbevelingen die volgen uit dit onderzoek. Hoofdstuk 18 is een reflectie op het gehele proces dat doorlopen is voor dit onderzoek.


Pagina | vii


Samenvatting Door de groei van complexe bouwprojecten is de vraag naar een andere manier van samenwerken de afgelopen jaren gegroeid. Hierdoor heeft Bouw Informatie Model, ook wel BIM genoemd, zijn intrede gedaan in de markt. BIM is een technologische vooruitgang in de bouwindustrie, welke effect heeft op de manier van samenwerken tijdens een bouwproces. BIM is dan ook een groeiend fenomeen in Nederland. BIM zou het samenwerkingsproces en vooral de informatie uitwisseling tussen de betrokken partijen binnen een bouwproces vergemakkelijken, waardoor minder fouten worden gemaakt en beter inzicht ontstaat in de beschikbare informatie. Vooral ontwerpende partijen werken met BIM, voor deze partijen bestaan er dan ook standaarden waar zij zich aan kunnen houden. Er zijn echter nog geen standaarden of protocollen voor de projectmanager die inzicht geven in hoe zij optimaal gebruik kunnen maken van BIM als managementtool. Uit verscheidene onderzoeken is het gebleken dat BIM op het gebied van informatie‐ en procesbeheersing kansen biedt voor de projectmanager. Er is echter nog geen antwoord gegeven op de vraag welke effecten BIM in de praktijk concreet heeft op de rol van de projectmanager. Het doel van dit onderzoek is zorgen voor duidelijkheid over BIM en de impact op de rol van de projectmanager door het maken van een handleiding welke de punten uiteenzet die de projectmanager moet hanteren bij een BIM project om zelf optimaal gebruik te kunnen maken van BIM. Voor dit onderzoek is dan ook de volgende onderzoeksvraag opgesteld: In hoeverre heeft het toepassen van een Bouw Informatie Model tijdens de ontwerp-, voorbereidingsen uitvoeringsfase van een complex bouwproject impact op de taken van een projectmanager op het gebied van informatiebeheersing betreffende tekeningenroulatie en fasering tijdens een bouwproject? Het onderzoek is een kwalitatief onderzoek. Het onderzoek wordt uitgevoerd middels een theorie toetsend onderzoek. Dit houdt in dat bestaande inzichten zullen worden getoetst aan de hand van cases en eventueel zullen worden bijgesteld. Er is gekozen voor een kwalitatief onderzoek, omdat veel actoren in de bouwindustrie nog zoekende zijn hoe ze te werk moeten gaan met BIM en hoe ze het binnen hun bedrijf moeten implementeren. Hierdoor is het moeilijk de benodigde resultaten kwantitatief te vergaren. De onderzoekscyclus heeft een empirische vorm. Empirisch onderzoek houdt in dat er vanuit de opgedane ervaringen en resultaten in de praktijk conclusies worden getrokken. In eerste instantie wordt er een probleem en onderzoeksvraag uitgewerkt, voordat er begonnen kan worden met het empirische onderzoek. Vervolgens wordt eerst het theoretisch onderdeel uitgewerkt, daarna wordt uit de theorie een aantal hypotheses afgeleid. De volgende stap is het vergaren van de data uit de praktijk, uit deze collectie volgen vervolgens een aantal resultaten. Vervolgens zullen deze data geanalyseerd en gevalideerd worden, waarna de resultaten vergeleken worden met de resultaten uit de theorie. Dit kan vervolgens leiden tot een confrontatie tussen de praktijk en de theorie, vanwege tegenstrijdigheden die zich voor kunnen doen. Hieruit zullen vervolgens de conclusies, het verwerpen of aannemen van de hypotheses en de aanbevelingen voortvloeien.


Pagina | viii


Door middel van een uitgebreide literatuurstudie is er verkennend onderzoek gedaan. Deze benadering is gebruikt om de verschillende uiteenlopende theoretische inzichten op het onderwerp te bundelen, maar ook om de mogelijke kansen en bedreigingen van BIM voor de projectmanager in kaart te brengen. Aan de hand hiervan zijn een aantal hypotheses opgesteld die in het casestudie onderzoek getoetst zullen worden. Hypothese 1 Het toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt in de praktijk tot een betere informatiebeheersing tussen de architect, installatieadviseur, constructeur, aannemer en projectmanager, tijdens het project. Uit de meeste opvattingen over BIM kan worden geconcludeerd dat BIM ervoor zal zorgen dat de informatiestromen tussen de betrokken partijen zullen verbeteren, omdat de verschillende partijen in het bouwproces steeds op de hoogte kunnen zijn van actuele informatie. Wijzigingen in de tekeningen worden namelijk automatisch doorgevoerd. Hierdoor ontstaan er geen stapels papierwerk en tekeningen en zullen de partijen niet werken met tekeningen die niet up‐to‐date zijn. Echter het werken in BIM wil niet altijd zeggen dat er voldoende toezicht is in de volledigheid van de informatie, de actualiteit van de informatie en correctheid van de informatie. Deze onzekerheid heeft geleid tot de eerste hypothese die getoetst zal worden. Hypothese 2 Het toepassen van BIM heeft invloed op de rol van een projectmanager. De projectmanager structureert, organiseert, coördineert, controleert en evalueert de activiteiten tijdens het bouwproces. De projectmanager zou in het proces de rol van toezichthouder op het BIM model op zich kunnen nemen. Hierdoor wordt de scope van de projectmanager vergroot, maar wordt het makkelijk om informatie te beheersen en de controle te behouden tijden het bouwproces. Echter moet de projectmanager er wel voor zorgen dat de partijen direct met elkaar blijven communiceren in plaats van alleen indirect via het BIM model, anders zullen er zich nog steeds fouten bevinden in de informatie. Dit heeft geleid tot de tweede hypothese. Hypothese 3 Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject heeft invloed op de fasering van de ontwerpen uitvoeringsfase van een bouwproces. Gesteld kan worden dat grenzen die te zien zijn in het traditionele proces zullen vervagen. De informatiebeheersing zal veel makkelijker verlopen. Dit zal gevolgen hebben voor de organisatie van het bouwproces. Een andere manier van werken moet toegepast worden om optimaal gebruik te maken van BIM. De workflow van de betrokken partijen zal veranderen en er moet op een transparante en intensievere manier met elkaar samengewerkt worden. Partijen zullen makkelijker en vaker bij elkaar moeten komen om de 3D tekeningen op elkaar af te stemmen. Veel fouten in het ontwerp zullen al in de ontwerpfase worden tegengegaan en niet pas gezien worden tijdens de uitvoering op de bouwplaats. Dit komt onder andere doordat er een verschuiving zal ontstaan in de toevoer van informatie. Tijdens het ontwerpproces is meer informatie nodig dan voorheen het geval was om het model zo compleet mogelijk te maken voor de uitvoering. Dit heeft geleid tot de derde hypothese. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | ix


Deze drie hypotheses zijn getoetst aan de hand van drie cases, te weten: o Capgemini hoofdkantoor te Utrecht o Danone onderzoekscentrum te Utrecht o ESIC bedrijfsverzamelgebouw te Noordwijk Capgemini Tijdens het Capgemini project wordt er in het ontwerpproces weinig gewerkt met BIM. Dit komt onder andere doordat nog niet alle partijen de middelen hebben en er klaar voor zijn om met BIM te werken. Tijdens de uitvoeringsfase is er wel gebruik gemaakt van een BIM model. Deze is door een BIM manager in elkaar gezet. De tekeningen van de partijen waarvoor het niet mogelijk was om deze te leveren in 3D werden door de BIM manager omgezet en in het model geplaatst. De BIM manager controleerde het model continu op clashes en zorgde ervoor dat de partijen de clashes aanpasten in hun tekeningen. De BIM manager heeft echter een persoon gemist in het project die sturing gaf aan en afspraken maakte over de grenzen en detailniveau van het model. Door de verwachtingen die in het begin van de uitvoeringsfase zijn gelijkgesteld met de co‐makers verloopt de onderlinge samenwerking tussen de partijen goed. Ook doordat er minimaal één keer per week wordt samengekomen en er tijdens dat overleg het model wordt besproken is het helder wat de verschillende partijen moeten doen en wat van hen wordt verwacht. Ook wordt het daardoor duidelijk waar knelpunten ontstaan, waardoor deze vroegtijdig voorkomen kunnen worden. Er wordt tijdens het project nauw en op een transparante manier met elkaar samengewerkt. Echter komt dit waarschijnlijk doordat de meeste partijen die in het projectteam zitten samenkomen onder dezelfde moedermaatschappij. De volgende aandachtspunten komen bij deze case naar boven: o o o o o o

Geen bouwtijdvertraging Minder fouten in de uitvoering door beter uitgewerkt ontwerp Informatiebeheersing niet door model Rol toegevoegd Onduidelijke afspraken inzake BIM model Nauwere samenwerking

Danone Tijdens het Danone project is BIM met name toegepast tijdens de ontwerpfase tussen de architect, constructeur en installatieadviseur. Tijdens de uitvoeringsfase is minimaal gebruik gemaakt van BIM. Werkoverleggen werden gewoon nog gedaan met 2D tekeningen. Wel heeft de aannemer makkelijker hoeveelheden en maatvoering uit het model kunnen halen en kunnen controleren. Niet alle partijen waren even ervaren in het gebruik van het 3D model, hierdoor is geen optimaal gebruik gemaakt van het model. Er zijn in het begin van het project te weinig afspraken gemaakt over het detailniveau van het model. Ook zijn hierover geen afspraken gemaakt met de aannemer. De projectmanager heeft hier geen Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | x


invloed op kunnen uitoefenen, aangezien hij pas na de vorming van het ontwerpteam het project is binnengestapt. Het project ligt ver voor op de planning, het is echter onduidelijk of dit komt doordat er gebruik is gemaakt van 3D modelleren. Bij deze case komen de volgende aandachtspunten naar boven: o o o o o

Geen bouwtijdvertraging Minder fouten in de uitvoering door beter uitgewerkt ontwerp Informatiebeheersing niet door model Onduidelijke afspraken inzake BIM model Nauwere samenwerking

ESIC Tijdens het ESIC project is BIM toegepast tijdens de ontwerpfase tussen de architect, constructeur en de installatieadviseur. Hierbij zijn de modellen naast elkaar gebruikt in plaats van dat er in één model is gewerkt. De ontwerpende partijen kwamen wel veel bij elkaar om de modellen te vergelijken met elkaar en clashes uit het model te halen. Verwachtingen van het werken met BIM was vooraf niet duidelijk afgesproken, er waren met name geen duidelijk afspraken gemaakt over het detailniveau van de tekeningen. Ook waren belangrijke vragen, zoals hieronder staan, niet van te voren met elkaar besproken: o o o o

Wanneer moet je het model bevriezen of bepaalde delen van het ontwerp bevriezen, wanneer is het klaar? Wie maakt de eerste opzet van het model, is dat de constructeur of de architect? Wie modelleert wat en wie werkt welk detail uit? Hoe wordt de benodigde informatie uitgewisseld?

De projectmanager heeft zich tijdens het project niet bezig gehouden met het BIM model, hij heeft de communicatie en informatiestroom van en naar de opdrachtgever geregeld en heeft zich tijdens het project voornamelijk gericht op het behartigen van de belangen van de opdrachtgever. Er is geen uitwisseling van het model geweest naar de uitvoerende partijen. De oorzaak was onder meer dat de architect zijn aangelegde bibliotheek, waar veel tijd in is gaan zitten, niet heeft willen vrijgeven aan derden in verband met het eventuele kopiëren van de gegevens. Wat ook een reden is geweest dat de uitvoerende partijen niet hebben gewerkt met BIM is dat de bouwende partijen nog niet toe zijn aan het werken met BIM. Bij deze case kwamen de volgende aandachtspunten naar voren: o o o o o o

Minder fouten in de uitvoering door beter uitgewerkt ontwerp Onduidelijke afspraken inzake BIM model Organisatie bouwproces anders Nauwere samenwerking Het ontwerpproces anders ingedeeld Geen bouwtijdvertraging


Pagina | xi


Analyse Uit de analyse van de cases en de onderzochte theorie blijkt dat de onderzochte projecten op bepaalde punten overeenkomsten vertonen of juist verschillen vertonen. Wat allereerst geconcludeerd kan worden uit de resultaten is dat BIM nog niet optimaal wordt toegepast, echter is duidelijk te zien dat des te nieuwer het project, hoe meer de BIM eigenschappen in positieve mate voorkomen tijdens het project. Ook is duidelijk te stellen dat BIM bij alle drie de cases voornamelijk voor 3D clash controle is gebruikt. Niet alle mogelijke informatie is in het model geladen en niet alle informatie die bij de case in het model is gestopt is er vervolgens uitgehaald. De voornaamste reden voor het toepassen van BIM was om de clashes uit het ontwerp te halen, zodat deze niet tijdens de uitvoering op de bouwplaats naar voren kwamen. Bij alle cases zijn bij de start van het werken met BIM geen duidelijke afspraken gemaakt over hoe precies gewerkt zou worden met het BIM model. Ook waren de verwachtingen over het detailniveau, waarin een ander het model zou krijgen, zeer verschillend. Tijdens de projecten is het niet zo dat rollen veranderen, bij iedere case was te zien dat iedere partij zijn eigen discipline uitoefende en zich niet bemoeide met de discipline van een ander. Iedereen deed zijn werk, er werd alleen wel op een andere manier naar het model gekeken. Doordat het model 3D is kunnen de partijen het veel sneller inzichtelijk krijgen waar de knelpunten liggen in het ontwerp. Er kan gezegd worden dat de rollen niet veranderen. De manier van werken verandert wel, bijvoorbeeld in de zin dat partijen vaker samenkomen. Bij de cases was dit te zien. Er kan op een andere manier vergaderd kan worden, door met zijn allen tijdens een vergadering door een model te lopen in plaats van het werken met 2D tekeningen tijdens vergaderingen. Tijdens geen van de cases is er door de projectmanager gebruik gemaakt van het model, waarbij hij bijvoorbeeld geen informatie uit het model heeft kunnen halen en via het model niet heeft kunnen bijhouden of de partijen hun afspraken nakwamen. Dit komt doordat bij alle cases de projectmanager nog niet genoeg kennis heeft over het werken met BIM, hoe er efficiënt met het model omgegaan kan worden en hoe hij er optimaal gebruik van kan maken. Tijdens alle projecten is gewerkt met een internet based project omgeving, de gegevens die de partijen van elkaar nodig hadden werden meestal in pdf of dwg format op de internet based project omgeving gezet. De partijen hadden daardoor geen toegang tot elkaars model. Dit komt onder andere doordat de architect zijn model nog niet wil vrijgeven aan derden, met het oog op plagiaat van de elementen uit het model. Wel waren de tekeningen duidelijker aan elkaar uit te leggen en was er makkelijker door het model heen te lopen als de modellen waren samengevoegd. Het bouwproces zelf loopt in alle cases via dezelfde route, maar bij Danone en ESIC is het zwaartepunt van het ontwerp naar een eerder stadium verschoven. De TO fase was bijvoorbeeld bij ESIC korter aangezien er meer gedetailleerd in de DO fase was getekend om de clashes uit het model te halen. De partijen die betrokken zijn bij het proces blijven dezelfde partijen, wel is het zo dat zij anders bij elkaar zaten, namelijk korter en frequenter.


Pagina | xii


Het ontwerp is beter uitgewerkt, waardoor minder fouten in de uitwerking ontstaan. Veel problemen en fricties kunnen van te voren door het model worden geïdentificeerd. Normaal gesproken zouden deze op de bouwplaats pas inzichtelijk worden. Conclusie De hypotheses die gesteld zijn in de theorie kunnen aan de hand van de praktijk aangenomen worden, ondanks dat niet alle eigenschappen van BIM in de praktijk in hoge mate worden toegepast. Naar aanleiding van het onderzoek kan de hoofdvraag als volgt worden beantwoord: Op dit moment zijn veel partijen nog niet toe aan het werken met BIM, het vereist een cultuurverandering in de bouw. Het vergt een te grote investering in soft‐ en hardware en omscholing van het personeel om met BIM te kunnen werken. De eerste stappen zijn wel genomen. Optimaal gebruik van BIM kan als volgt worden gedefinieerd: BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw. Hierbij kunnen de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel‐, realisatie‐ en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld. Bovenstaande wordt nog lang niet ten volle toegepast in de praktijk. De projectmanager zou hierin een grote rol kunnen spelen. Hij is degene die de opdrachtgever kan laten inzien welke voordelen BIM te bieden heeft, zoals het managen van de kwaliteit van het project en het beheersen van het budget van het project, doordat vele clashes al tijdens de ontwerpfase uit het ontwerp worden gehaald. Hij is ook in staat sturing en controle te geven op het werken met een BIM model. Het Bouw Informatie Model heeft zeker een impact op de taken van een projectmanager op het gebied van informatiebeheersing en organisatie. Waarom zou een projectmanager dan moeten werken met BIM en is het van belang dat ook de projectmanager weet wat BIM inhoudt? o o o o o o

Door BIM tijdens een project toe te passen kan de projectmanager beter het budget bewaken. Door het toepassen van BIM kunnen de risico’s van het project beter gemanaged worden. Door het project in een BIM model te zetten kan de kwaliteit van een BIM project beter gewaarborgd worden. Het toepassen van BIM heeft invloed op de organisatie van een bouwproject. Door BIM tijdens een bouwproces toe te passen kan ook de planning van een project beter door de projectmanager gemanaged worden. De informatie kan tijdens een project beter gemanaged worden door de projectmanager.

Een projectmanager kan door middel van BIM een project beter organiseren, structuren, controleren, coördineren en evalueren.


Pagina | xiii


Aanbevelingen Uit het onderzoek komt een aantal punten naar voren die ervoor zorgen dat BIM nog niet optimaal wordt toegepast in de praktijk. Deze punten zijn: o o

o o o o

Nog niet alle partijen werken of kunnen werken met BIM. Er wordt geen gebruik gemaakt van één compleet model waaruit alle partijen hun informatie kunnen halen. ‐ Er is geen transparantie ‐ Niet alle partijen willen hun model vrijgeven ‐ Er wordt gebruik gemaakt van een internet based project omgeving in plaats van ontwerpdocumenten uitwisseling via BIM BIM wordt niet gedurende het gehele bouwproces toegepast. Er wordt niet gewerkt volgens één BIM gedachte, de partijen hanteren hun eigen interpretatie, waardoor bijvoorbeeld het detailniveau per ontwerpdiscipline verschilt. De projectmanager werkt op dit moment nog niet met BIM. Het werken met BIM vereist een intensievere samenwerking.

Om een efficiënt en doeltreffend BIM te kunnen ontwikkelen, is het noodzakelijk om van af het begin helderheid te hebben over ambities en doelstelling van het project. De toepassing van BIM vraagt om een geïntegreerd ontwerpproces, waarbij het ontwerpteam vanaf het begin zo compleet mogelijk is. BIM kan ook als middel worden gebruikt in een traditioneel georganiseerd proces, maar de toepassingsmogelijkheden en effecten van zo’n BIM model zullen minder zijn dan bij een meer geïntegreerd proces. Vanuit de cases is er vraag naar een protocol voor het toepassen van BIM. Er moet een samenwerkingscontract, ofwel een BIM protocol van te voren in het bouwproces worden opgesteld, waarmee zowel de ontwerpende partijen als de uitvoerende partijen akkoord gaan. Dit protocol zal de projectmanager helpen bij het structureren, controleren, organiseren, coördineren en evalueren van het project tijdens de ontwerpfase en uitvoeringsfase. In dit document moeten minstens de volgende punten aanbod komen: 1. Het is van belang dat de projectmanager als eerste wordt aangesteld voor het project of tegelijk met het ontwerpteam. 2. Alle partijen moeten samenwerken met het BIM model. De partijen zijn verplicht in BIM te werken. 3. Het is van belang dat wordt vastgesteld welke definitie van BIM er tijdens het project gebruikt zal worden. 4. Het is van belang dat wordt vastgesteld hoe met BIM gewerkt zal worden in bijvoorbeeld een BIM manual. Hierbij zullen de grenzen en randvoorwaarden van het BIM model worden vastgesteld. 5. Het is van belang dat wordt vastgesteld welke informatie aan het model gekoppeld moet worden. Hoeveelheden, maatvoering, prijs, levertijd etc. 6. Het is van belang dat wordt vastgesteld wie voor wat verantwoordelijk en aansprakelijk is in het model. 7. Het is van belang dat wordt vastgesteld wie de eigendom heeft over het model en wie het auteursrecht.


Pagina | xiv


8. Het is van belang dat een vast tijdstip in de week/2 weken wordt vastgesteld om bij elkaar te komen, om met elkaar de clashes te bespreken, oplossingen aan te dragen en de vorderingen te bespreken. 9. Het is van belang dat de aannemer op de hoogte gesteld wordt wat van hem wordt verwacht met BIM en met hem ook de boven genoemde punten door te lopen. Ook is het van belang zijn verwachtingen mee te nemen in de eerdere besluitvorming over BIM. Dit onderzoek heeft dan ook geleid tot een handleiding die ervoor zorgt dat een projectmanager optimaal BIM kan toepassen tijdens een bouwproject.


Pagina | xv


Management summary Due to the fact that the complexity of the building industry is growing, the demand for a different way of working has been growing the past several years. That is why Building Information Modeling, also called BIM, was introduced into the market. BIM is a technological advance in the construction industry, BIM is one technological advance in the construction industry, which affects the cooperation between parties during a construction process. BIM is, therefore, an increasing phenomenon in the Netherlands. BIM could improve the cooperation and especially the information exchange between the parties involved within a building process. Also, it is reducing errors in the design and it gives better insight into the available information. Especially designing parties are working with BIM, for these parties there are standards to work with. However, there are no standards or protocols for the project manager that provide insight into how to use of BIM in a fully optimal manner as a management tool. From various studies it is shown that BIM can create opportunities for the project manager in the area of information and the However, there is still no answer to the question on what kind of effect BIM has on the role of the project manager. The purpose of this study is to provide clarity on BIM and its impact on the role of the project manager by making a manual which explains the points that the project manager must handle in a BIM project, so he can make fully use of BIM. Therefore, for this study the following research question is drawn up: To what extent has the use of a Building Information Model during the design, preparation and execution phase of a complex construction project impact on the tasks of a project manager in the field of information management on the exchange of drawings and phasing during a construction project? The research is a qualitative study. The research is conducted through theory‐testing research. This means that existing knowledge will be tested on the basis of cases and may be adjusted. A qualitative study has been chosen, because many actors in the construction industry are still searching how they should proceed with BIM and how to implement it within their company. This makes it difficult to obtain the needed results quantitatively. The cycle of the research is empirical. Empirical research implies that, from the experience gained and results achieved in practice, conclusions can be drawn. At first, a problem statement and a research question will be drawn up before the empirical research can be started. Then first the theoretical part will be worked out, then from the theory a number of hypotheses derived. The next step is to collect the data from the field, for this data some results will come up. Subsequently, these data are analyzed and validated, and the results are compared with the results from the theory. This can then lead to a confrontation between practice and theory, because of inconsistencies that may occur. After that the findings will be discussed, the hypotheses will be rejected or adopted, conclusions will be drawn, which will finally ends in recommendations.


Pagina | xvi


Through an extensive literature study, exploratory research has been done. This approach has been used to gain several different theoretical insights on the subject , but also to find out what the potential opportunities and threats are for the use BIM by the project manager. On this basis a number of hypotheses created, which will be tested in case studies. Hypothesis 1 The use of a BIM during a construction project leads in practice to better information management between the architect, construction manager, engineer, contractor and project manager during the project. Out of most of the notions about BIM can be concluded that BIM will ensure that the information flows between the parties in the building industry will improve, because the various parties in the construction process can be constantly informed of up‐to‐date information. Changes in the drawings are automatically changed in the whole model. This causes no piles of paperwork and drawings, and the parties will not work with drawings that are not up‐to‐date. However, working in BIM does not always mean that there is sufficient supervision in the completeness of the information, the timeliness of the information and accuracy of the information. This uncertainty has led to the first hypothesis will be tested. Hypothesis 2 The use of BIM affects the role of a project manager. The project manager structures, organizes, coordinates, monitors and evaluates the activities during the construction process. The project manager could take the role of supervisor of the BIM model during the project. This means that the scope of the project manager increases. It will also be easier to manage and control information and to maintain the control over the construction process. However, the project manager should ensure that the parties continue to communicate directly with each other rather than through the BIM model, otherwise there will still be errors in the information. This has led to the second hypothesis. Hypothesis 3 The use of BIM during a construction project affects the phasing of the design and construction phase of a building process. It can be argued that the boarders of the phases appearing in the traditional process will fade. The information management will be much easier. This will have implications for the organization of the construction process. Another way of working should be used to optimize the use of BIM. The workflow of the parties will change and there must be a transparent and intensive way of working together. It will be easier for parties to work together and align the 3D drawings. Many errors in the design will already be countered in the design and a solutions has been given before the errors are seen on site. This is partly because a shift will occur in the flow of information. During the design process more information will be added to the drawings than previously was the case, to make the model as complete as possible for the implementation. This has led to the third hypothesis


Pagina | xvii


These three hypotheses are tested on the basis of three cases, namely: o Capgemini headquarters in Utrecht o Danone Research Centre in Utrecht o ESIC business center in Noordwijk Capgemini During the Capgemini project little has been done with BIM during the design phase. This is partly because not all parties have the means necessary to work with BIM and are ready to work with BIM. During the implementation phase a BIM model has been set up. This model has been made by a BIM manager. The drawings of the parties, for which it was not possible to deliver it in 3D, were converted by the BIM manager and placed in the model. The BIM manager checked the model constantly on clashes and ensured that the parties adapted the clashes in their drawings. The BIM manager, however, missed a person in the project that gave guidance and who made sure agreements were made on the limits and level of detail of the model. Due to the fact that the expectations of the parties involved in the project were encountered at the beginning of the implementation phase, the cooperation between the parties was very good. Also, because there were meetings at least once a week. Parties came together and discussed the model on what needed to be done and what they could expect. The model made it also more clear where the bottlenecks could occur, making it easier to prevent them. The cooperation between the parties during the project was transparent. However, this is probably because most parties in the project are coming from the same mother company. The following issues are addressed in these case up: o o o o o o

No construction delays Fewer errors in the execution by more elaborate design Information management not by model Role added Unclear agreements on BIM model Enhanced cooperation

Danone During the Danone case BIM was especially applied during the design phase between the architect, engineer and installation consultant. During the implementation phase BIM is used minimal. Consultations about work were still done with 2D drawings. However, the contractor could easier get the quantities and dimensions from the model. Not all parties were equally experienced in the use of the 3D model, thus the BIM model has not been used in an optimal way. At the beginning of the project little agreements has been made regarding the level of detail of the model. There are no agreements on this subject with the contractor. The project has no effect on the project manager, since he entered the project after the formation of the design team. The project is well ahead of schedule, but it is unclear whether this is because the project used BIM. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | xviii


In this case, the following issues arose: o o o o o

No construction delays Fewer errors in the execution by more elaborate design Information management not by model Unclear agreements on BIM model Enhanced cooperation

ESIC During the ESIC project BIM has been applied during the design phase between the architect, engineer and installation consultant. Here, models are used next to each other instead of in one model. The designing parties came often together to compare the models with each on clashes in the designs. No clear agreements were made in advance on the expectations of working with BIM. Also, there were no clear agreements about the level of detail of the drawings. There were important questions left unanswered before the start of the project: o o o o

When do you need to freeze the model or parts of the design, when is the model finished? Who makes the first draft of the model is that the engineer or architect? Who makes what in which detail? How is the information shared?

The project manager did not worked with BIM during the project. There was no exchange of the model to the executing parties. This has partly to do with the architect's landscaped library, which took a long time to create, the architect did not wanted to give the model to the other parties because of copyright. This was also a reason that the parties involved not worked with BIM, another reason was that the constructing parties are not yet ready to work with BIM. In this case revealed the following points emerged: o o o o o

Fewer errors in the execution by more elaborate design Unclear agreements on BIM model Organisation of the process was different Enhanced cooperation No construction delays

Analyses The analysis shows that the cases and the theory studied have similarities on several points but also show differences. What can be concluded from the results is that BIM is not optimally used, however, the cases clearly show that the newer the project is, the more the BIM features occur during the project. It is clearly that BIM in all three cases mainly has been used for 3D clash control. Not all information is put in the model and not all the information put in the model has been use during the project. The main reason for using BIM was to do clash detections to prevent flaws during the construction. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | xix


During all the cases, no clear agreements where made about what exactly would be working with the BIM model at the start of the project. The expectation about the level of detail was very different between the parties involved in the BIM project. During the projects, the roles of the parties did not change, in each case each party involved exercised his own discipline. Because the model is 3D, the parties are having a better insight in where the problems lie in the model. It can be said that the rollers do not change, but the way they look to the project is changing, for example, that parties often come together, what could be seen in the cases. With BIM another way of having meetings is possible. You can walk through the model during a meeting and create a better understanding between the parties. During none of the cases the project manager used the BIM model, for example, the project manager did not gain the information from the model and did not check the commitments of the parties by using the model. This is because in all cases the project manager did not had enough knowledge about working with BIM, how efficiently the model can be handled and how he can use it optimally. All projects made use of a web‐based project environment, the data that the parties needed from each other were put on the web‐based project environment and were mostly in pdf or dwg format. The parties therefore had no access to each other’s model. This is partly because the architect's model was not disclosed to third parties, for the purpose of plagiarism of the elements of the model. However, the drawings were clearly explained and lesser flaws arise because of the clash detections. The building process itself had in all cases the same route, however, with Danone and ESIC the focus of the design shifted to an earlier stage. The TO phase of ESIC was shorter as more detail was put in the DO phase due to BIM. However, the parties involved in the process are the same parties as by a traditional process. Conclusion The hypotheses which are drawn during this research can be adopted, in spite of that not all the characteristics of BIM are used to all the advantages. As a result of the research, the main question can be answered: At present, many parties are not ready to work with BIM, it is a cultural change and not every party is ready. It is also an excessive investment in software and hardware and retraining of staff to work with BIM. The first steps have been taken to achieve the optimal level of using BIM according to the following definition: BIM is a digital representation of physical and functional characteristics of a building. Here, the parties involved in the development, implementation and operation phases use a shared platform of information, which include drawings, schedules and costs are linked. The above definition is still not fully applied in practice. The project manager could play a major role in adapting BIM into the building industry. The project manager is the one who is able to make the client aware of the advantages BIM has to offer, such as managing the quality of the project and managing the budget of the project, because many clashes that can occur during construction can be


Pagina | xx


prevented by using BIM. He is also able to provide guidance and control of the process with a BIM model. BIM has definitely an impact on the tasks of a project manager in the field of information management and organization. This rises the question: Why should a project manager work with BIM and why is it important that the project manager knows what BIM entails? o o o o o o

By using BIM during a construction project the project manager is able to manage the budget better. By using BIM, the risks of the project can be better managed. By making the project in a BIM model the quality of the project can be managed better. BIM also influences the organization of the project in a good way. By using BIM the planning of the project can be monitored better. The information can be better managed during a project by the project manager.

Through BIM, a project manager can organize, structure, control, coordination and assessment a project in a better way than traditionally the case is. Recommendations From the research done a number of points arise which show that BIM is not yet optimally applied in practice. These points are: o o

o o o o

Not all parties can or are able to work with BIM. A complete model is not used from which all parties can get their information. ‐ There is no transparency ‐ Not all parties want their model the be released to other parties ‐ An internet based project environment is used instead of information exchange through BIM BIM is not applied throughout the whole project process. Parties have all their own BIM definition, the parties use their own interpretation, so that for example the level of detail for each design discipline differs. The project manager is currently not using BIM. Working with BIM requires a closer collaboration

To make an efficient and effective BIM model, it is necessary to clarify the goals and objectives of the project at the start of the project. The use of BIM requires an integrated design process, the design team should be complete from the start. However BIM can also be used as a tool in a traditionally organized process, but the application and effects of such a BIM model will be less than a more integrated process. From the cases, there is demand for a protocol for the use of BIM. A collaboration contract, or a BIM protocol in advance of the construction process should be prepared, in which all parties are agreeing on the implementation of BIM. This protocol will assist the project manager in structuring, monitoring, organizing, coordinating and evaluating the project during the design and implementation phase. This document must include at least the following:


Pagina | xxi


o o o o o o o o o

It is important that the project manager is appointed at the beginning of the projector at the same time as the other design team members. All parties must work with BIM, it should be required within the project. It is important that the project manager must understand and must be able to read BIM software. It is important to determine how to work with BIM. Here, the limits and constraints of the BIM model are established. It is important to determine which information is to be linked to the model. Quantities, dimensions, price, delivery etc. It is important to determine who is responsible for what and liable for parts in the model. It is important to determine who has the ownership of the model and the copyright. It is important that a fixed time in the week / 2 weeks is determined to come together, to do clash detections with each other, to discuss solutions and to review the progress. It is important that the contractor is notified of what is expected of him with BIM and with the contractor the above mentioned points through discussed.

This research has also led to a guide which ensures that the project manager is able to use BIM in an optimal manner during a construction process.


Pagina | xxii


Afkortingen AEC

Architectuur, Engineering en Constructie

BIM

Bouw Informatie Model

DO

Definitief Ontwerp

NBIMS

National BIM Standards

PM

Projectmanager

RGD

Rijksgebouwendienst

SO

Schetsontwerp

SVD

Stevens Van Dijck

TO

Technisch ontwerp

VO

Voorlopig ontwerp

VS

Verenigde Staten

WT

Werktekeningen


Pagina | xxiii



Pagina | xxiv


Inhoudsopgave Colofon..............................................................................................................................................iii Voorwoord .........................................................................................................................................v Leeswijzer ........................................................................................................................................ vii Samenvatting .................................................................................................................................. viii Management summary ................................................................................................................... xvi Afkortingen ................................................................................................................................... xxiii Introductie onderzoek........................................................................................................................1 1. Probleemanalyse.....................................................................................................................2

2.

3.

1.1

Een inefficiënt bouwproces..............................................................................................2

1.2

BIM is de oplossing? ........................................................................................................3

1.3

Mogelijke gevolgen van BIM ............................................................................................6

1.4

Gebrek aan kennis ...........................................................................................................9

1.5

Conclusie .........................................................................................................................9

Probleemstelling en onderzoeksvraag ................................................................................... 11 2.1

Probleemstelling ............................................................................................................ 11

2.2

Doelstelling.................................................................................................................... 11

2.3

Onderzoeksvraag ........................................................................................................... 12

2.4

Deelvragen .................................................................................................................... 12

2.5

Afbakening van het onderzoek....................................................................................... 13

2.6

Wetenschapsgebieden................................................................................................... 14

2.7

Relevantie...................................................................................................................... 14

Onderzoeksopbouw .............................................................................................................. 16 3.1

Onderzoeksmodel.......................................................................................................... 16

3.2

Onderzoeksmethodologie .............................................................................................. 17

3.3

Onderzoeksstrategie ...................................................................................................... 18

3.4

Structuur van het onderzoek.......................................................................................... 19

Theorie .............................................................................................................................................23 4. Bouw Informatie Model ........................................................................................................ 24 4.1

Inleiding......................................................................................................................... 24

4.2

Geschiedenis ................................................................................................................. 25

4.3

BIM................................................................................................................................ 26

4.4

Voor‐ en nadelen van BIM ............................................................................................. 29

4.5

BIM in de praktijk en zijn barrières................................................................................. 32

4.6

Conclusie ....................................................................................................................... 35


Pagina | xxv


5.

De projectmanager................................................................................................................ 36 5.1

Inleiding......................................................................................................................... 36

5.2

Het projectmatig werken ............................................................................................... 37

5.3

Rol projectmanager ....................................................................................................... 39

5.4

De beheersaspecten van de projectmanager ................................................................. 40

5.5

Stevens Van Dijck en projectmanagement ..................................................................... 42

5.6

Projectmanager en BIM ................................................................................................. 44

5.7

Conclusie ....................................................................................................................... 46

6.

Informatiebeheersing bouwproces ........................................................................................ 47 6.1

Inleiding......................................................................................................................... 47

6.2

Soorten informatie ........................................................................................................ 47

6.3

Informatie gebonden problemen ................................................................................... 48

6.4

Oplossingen informatieproblemen................................................................................. 50

6.5

Informatiebeheersing en BIM ........................................................................................ 50

6.6

Informatiebeheersing en de planning ............................................................................ 52

6.7

Conclusie ....................................................................................................................... 54

7.

Hypothese vorming ............................................................................................................... 55

Onderzoek........................................................................................................................................59 8. Casecriteria en selectie .......................................................................................................... 60 8.1

Datacollectie protocol .................................................................................................... 60

8.2

Selectiecriteria............................................................................................................... 61

8.3

De selectie ..................................................................................................................... 63

8.4

Opbouw casestudie rapport ........................................................................................... 63

9.

Case Capgemini Utrecht ........................................................................................................ 64 9.1

Inleiding......................................................................................................................... 64

9.2

Werken met BIM ........................................................................................................... 67

9.3

Aandachtspunten .......................................................................................................... 70

9.4

Conclusie ....................................................................................................................... 74

10.

Case Danone Utrecht ......................................................................................................... 75

10.1

Inleiding......................................................................................................................... 75

10.2

Werken met BIM ........................................................................................................... 77

10.3


10.4

Conclusie ....................................................................................................................... 83

11.

Case ESIC gebouw Noordwijk ............................................................................................. 84


Pagina | xxvi


11.1

Inleiding......................................................................................................................... 84

11.2

Werken met BIM ........................................................................................................... 86

11.3


11.4

Conclusie ....................................................................................................................... 92

Data analyse.....................................................................................................................................95 12. Werkwijze analyse ............................................................................................................. 96 13.

Within case analyses.......................................................................................................... 99

13.1

Capgemini ..................................................................................................................... 99

13.2

Danone ........................................................................................................................ 104

13.3

ESIC ............................................................................................................................. 109

14.

Cross‐case analyse ........................................................................................................... 114

14.1

Niveau werken met BIM .............................................................................................. 114

14.2

BIM eigenschappen ..................................................................................................... 114

14.3

De overeenkomsten en verschillen .............................................................................. 117

15.

Validatie en betrouwbaarheid van de analyse.................................................................. 121

Conclusie en Aanbevelingen...........................................................................................................123 16. Eindconclusie................................................................................................................... 124 16.1

Aannemen of verwerpen van de hypotheses ............................................................... 124

16.2

Beantwoording van de centrale hoofdvraag................................................................. 131

16.3

Het heden en BIM ........................................................................................................ 135

16.4

Conclusie ..................................................................................................................... 136

17.

Aanbevelingen................................................................................................................. 138

17.1

Aanbevelingen Theorie ................................................................................................ 138

17.2

Aanbevelingen Stevens Van Dijck ................................................................................. 139

17.3

Aanbevelingen projectmanager en BIM ....................................................................... 141

17.4

Handleiding en reflectiemodel projectmanager en BIM ............................................... 146

18.

Reflectie .......................................................................................................................... 151

18.1

Onderzoeksproces ....................................................................................................... 151

18.2

Onderzoeksresultaat.................................................................................................... 152

Literatuurlijst .................................................................................................................................153 Bijlage 1 Taken projectmanager .....................................................................................................161 Bijlage 2 Lijst van interviews ..........................................................................................................163 Bijlage 3 Interviewvragen ...............................................................................................................165 Bijlage 4 Samenvattingen interviews .............................................................................................167 Bijlage 5 BIM workshop 28 maart 2012 ..........................................................................................245 Bijlage 6 BIM groepsdiscussie Stevens Van Dijck 11 mei 2012 .......................................................249 Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | xxvii


Bijlage 7 Capgemini Utrecht in de media........................................................................................253 Bijlage 8 Danone Utrecht in de media ............................................................................................259 Bijlage 9 ESIC Noordwijk in de media .............................................................................................263 Bijlage 10 Reflectiescore cases .......................................................................................................265 Bijlage 11 BIM Manual Stevens Van Dijck ......................................................................................269 Bijlage 12 Model BIM overeenkomst .............................................................................................285 Bijlage 13 Figurenlijst .....................................................................................................................295


Pagina | xxviii



Pagina | xxix



Pagina | xxx


Introductie onderzoek Het Bouw Informatie Model (BIM) kan gezien worden als één van de meest veelbelovende ontwikkelingen voor de bouwindustrie (Azhar, 2011) en BIM een is in rap tempo opkomend fenomeen in de bouwindustrie (Chao‐Duivis, Juridische implicaties van het werken met BIM, 2010). Het begrip BIM komt steeds vaker naar voren. BIM is zich aan het uitbreiden en doordat het steeds vaker gebruikt zal worden in de praktijk is mijn interesse in BIM gegroeid. Dit is dan ook de voornaamste reden voor dit onderzoek. Om duidelijkheid te verschaffen over wat er in dit onderzoek bedoeld wordt met BIM, zal er allereerst antwoord worden gegeven op de vraag ‘wat is BIM?’ BIM is een benadering voor het ontwerpen, het bouwen en beheren van gebouwen, waarin een digitale representatie van het bouwproces wordt gebruikt om de uitwisseling en compatibiliteit van de informatie in digitale vorm te vergemakkelijken (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008) Hierbij kunnen de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel‐, realisatie‐ en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijk platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld. Met BIM kunnen de partijen met elkaar samenwerken en informatie uitwisselen. Hoe deze definitie tot stand is gekomen zal beschreven worden in hoofdstuk 4 van dit rapport. In de eerstvolgende hoofdstukken zal beschreven worden wat de aanleiding is tot dit onderzoek en hoe het onderzoek is opgezet. Hierbij zullen de volgende onderwerpen aanbod komen: o o o

Hoofdstuk 1 – Probleemanalyse Hoofdstuk 2 – Probleemstelling en onderzoeksvraag Hoofdstuk 3 – Onderzoeksopbouw


Pagina | 1


1.

Probleemanalyse

Dit hoofdstuk bevat een introductie over de ontwikkelingen van BIM en wat informatiebeheersing en projectmanagement daar mee te maken hebben. Hieruit zal de problematiek rondom het onderwerp ‘BIM en de projectmanager’ naar voren komen. Ook word er gekeken naar onderzoeken die eerder zijn uitgevoerd op dit gebied. B

1.1 Een inefficiënt bouwproces Bouwprojecten zijn vaak complex, wat onder andere betekent dat het gaat om bouwprojecten waarbij meerdere functies en verschillende doelgroepen samenkomen. Complexiteit is namelijk de mate waarin een project verdeeld kan worden in technische complexiteit en organisatorische complexiteit. Of een project complex is kan aan de hand van de vijf aspecten beoordeeld worden (Koolwijk & Geraedts, 2006): • Technische complexiteit bestaat uit: o De uniekheid van de opdracht o De te gebruiken uitvoeringstechnieken • Organisatorische complexiteit wordt bepaald door: o De hoeveelheid systemen o Het aantal betrokken partijen o De beschikbare tijd Door complexiteit is er tijdens het bouwproces veel kennis nodig, deze kennis is echter verspreid over vele verschillende actoren. Dit komt omdat de bouwindustrie op projectbasis is georganiseerd en gepaard gaat met de betrokkenheid van vele verschillende partijen, zoals projectmanagers, architecten, aannemers, adviseurs, de klant en de gemeenschap in het algemeen (Anumba, Egdu, & Carrillo, 2005). De interactie tussen de verschillende actoren is vaak beperkt, waardoor de kennis die wordt opgedaan tijdens het bouwproces niet hergebruikt kan worden voor volgende projecten (Fruchter & Demian, 2002). Het slecht managen van kennis zorgt meestal voor veel dubbelwerk, vertragingen en kostenoverschrijdingen bij bouwprojecten. Misinterpretaties van de randvoorwaarden zorgen er voornamelijk voor dat de eisen, de projectinhoud en de doelstellingen van de partijen worden aangetast. Dit heeft te maken met het feit dat complexe bouwprojecten geen prototypes kennen. Een bouwproces van een complex gebouw is een eenmalig proces.

Figuur 1 - Management bouwproces (Rutten, 2010)


Pagina | 2


Tijdens een bouwproces veranderen de formatie van de actoren en de taakomschrijvingen van de actoren voortdurend. Het grote aantal partijen die betrokken is bij een bouwproces en de dynamiek van een bouwproces maken de kans op faalkosten hoger. Vandaag de dag wordt tijdens het bouwproces met name via de mail en uitgeprinte bouwtekeningen met aantekeningen in de kantlijn gecommuniceerd met elkaar. Fouten en nalatigheid in de op schrift gebaseerde communicatie en de documentatie daarvan veroorzaken vaak onvoorziene kosten, vertragingen en zelfs eventuele rechtszaken tussen de verschillende partijen in een project team (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008). Chao‐Duivis (2011) zegt ook dat de belangrijkste oorzaak van rechtszaken over bouwprojecten komt door de slechte communicatie tussen de opdrachtgever en de aannemer in de uitvoeringsfase. Een van de meest voorkomende problemen die veroorzaakt wordt met op schrift gebaseerde communicatie gedurende de ontwerpfase is dat het veel tijd kost om uit te vinden welke informatie van belang is voor het ontwerp, bijvoorbeeld kostenramingen, energieverbruik, structurele details, etc.. Normaal gesproken worden in een laat stadium van de ontwerpfase nog ontwerpwijzigingen aangebracht of inconsistenties in het ontwerp gevonden. Het is dan eigenlijk te laat om nog belangrijke wijzigingen door te voeren. Doordat de resulterende verbeteringen niet plaatsvinden tijdens de ontwerpfase of laat in de ontwerpfase, moeten deze aanpassingen vaak gedaan worden door de aannemer om inconsistenties te voorkomen. Dit resulteert vaak in ten nadele van het oorspronkelijke ontwerp (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008).

1.2 BIM is de oplossing? Door vele partijen wordt BIM gezien als de oplossing voor een betere samenwerking tussen de verschillende actoren die betrokken zijn bij een bouwproces. In deze paragraaf staat beschreven waarom het de oplossing is en waar deze vermeende oplossing al veelvuldig wordt toegepast. 1.2.1 De RGD en BIM Het Bouw Informatie Model kan gezien worden als één van de meest veelbelovende ontwikkelingen voor de bouwindustrie (Azhar, 2011). BIM is een in rap tempo opkomend fenomeen in de bouwindustrie (Chao‐Duivis, Juridische implicaties van het werken met BIM, 2010). Zo heeft de Rijksgebouwendienst het toepassen van BIM in november 2011 verplicht gesteld bij hun projecten die door middel van geïntegreerde contracten tot stand komen (Rijksgebouwendienst, 2011). Dit wil zeggen, contracten die een design & build constructie hebben, waarbij de verschillende fases van de bouwcyclus met elkaar geïntegreerd zijn. Hierbij heeft bijvoorbeeld de aannemer de verantwoordelijk voor de uitvoering, maar is hij ook voor een deel verantwoordelijk voor het ontwerp. De RGD wil met het voorschrijven van BIM concrete, betrouwbare en uniforme informatie vergaren over de eigen vastgoedportefeuille. Ook moet het verplichtstellen van BIM als prikkeling leiden voor andere partijen om ook BIM toe te passen in het bouw‐ en beheerproces. Hiervoor heeft de Rijksgebouwendienst een eigen BIM norm opgesteld. De RGD heeft eisen gesteld aan de wijze waarop BIM wordt opgebouwd en hoe uit een BIM model informatie gehaald wordt.


Pagina | 3


1.2.2 BIM en andere landen BIM wordt niet alleen in Nederland toegepast, ook in andere landen is BIM een opkomend fenomeen, vooral in de Verenigde Staten (VS) wordt BIM veel en in toenemende mate toegepast.

Figuur 2 - BIM gebruik Noord-Amerika vs. Europa (McGraw-Hill Constructions, 2010)

Terwijl in 2007 in de VS minder dan 28% gebruik gemaakt werd van BIM bij nieuwe bouwprojecten, wordt er tegenwoordig in 49% van de projecten gebruik gemaakt van BIM. De verwachting is dat dit in 2014 zal oplopen tot wel 75% (McGraw‐Hill Constructions, 2011). Daarentegen staat BIM hier in Nederland nog in de kinderschoenen (Peters, 2011), terwijl het ook in Nederland een groeiend fenomeen is. Er wordt gezegd dat men al een aantal jaren ervaring heeft met het werken met BIM, zie figuur 3, hierop wordt verder ingegaan in hoofdstuk 4.5.

Figuur 3 - Ervaring van BIM gebruikers (McGraw-Hill Constructions, 2010)


Pagina | 4


Figuur 4 - Bouw Informatie Model (Autodesk, 2007)

1.2.3 Samenwerken BIM is een benadering voor het ontwerpen, het bouwen en beheren van gebouwen, waarin een digitale representatie van het bouwproces wordt gebruikt om de uitwisseling en compatibiliteit van de informatie in digitale vorm te vergemakkelijken (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008), zie ook figuur 4. Het is een manier van samenwerken. BIM is de oplossing die ervoor zorgt dat alle relevante informatie gedurende het bouwproces wordt opgeslagen, gebruikt en beheerd in een digitale (3D) gebouwtekening/model. Alle actoren die betrokken zijn tijdens het bouwproces werken met dezelfde informatie. De informatie wordt continu geüpdatet, waardoor alle actoren van elkaar weten waar ieder mee bezig is. BIM kan gezien worden als het proces van genereren en beheren van gegevens over het gebouw, gedurende zijn levenscyclus. Een uitgangspunt van BIM is een samenwerking van de verschillende actoren tijdens verschillende fases van de levenscyclus van een gebouw, waarbij het invoegen, verwijderen en updaten van informatie in BIM ervoor zorgt dat de uitgangspunten van de actoren behouden worden. Dit is ook te zien in figuur 5, waarbij het verschil tussen het traditionele proces en het BIM proces uiteen wordt gezet. Met andere woorden, BIM zorgt ervoor dat de samenwerking tussen de verschillende actoren verbeterd en bevorderd wordt, dat het proces efficiënter verloopt en dat er een betere verstandhouding ontstaat tussen de actoren (Rosenberg, 2006).


Pagina | 5


Figuur 5 - Traditioneel werken versus BIM werken (NIBS, 2007; Reniers, 2008)

De US National BIM Standards (NBIMS) Commissie definieert BIM op de volgende manier (Delany, 2010): “Building Information Modelling is a digital representation of physical and functional characteristics of a facility creating a shared knowledge resource for information about it forming a reliable basis for decisions during its life cycle, from earliest conception to demolition.”

1.3 Mogelijke gevolgen van BIM Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject kan meerdere gevolgen hebben voor het proces van het project. Zo kunnen door het toepassen van BIM de faalkosten gereduceerd worden, kan de informatie efficiënter worden beheerst en kan het als hulpmiddel dienen voor de projectmanager. Deze mogelijke gevolgen van het toepassen van BIM zullen in dit hoofdstuk verder worden toegelicht. 1.3.1 Faalkosten reductie Gebrekkige informatie‐uitwisseling, communicatie en onvoldoende aandacht voor de uitvoerbaarheid tijdens de ontwerpfase heeft als gevolg dat faalkosten kunnen ontstaan (Busker, 2008; Roozendaal, 2008). Faalkosten zijn de onnodige kosten die gemaakt worden door fouten gemaakt binnen het bouwproces (Vollenbroek, 2003). Volgens Bouwkennis (2011) lag het percentage van faalkosten in 2010 rond 11,4% van de omzet. Doordat het bouwproces onnodig inefficiënt verloopt, door het feit dat zaken moeten worden hersteld of vervangen of doordat het eindproduct niet aan de afgesproken kwaliteitseisen voldoet ontstaan faalkosten binnen een bouwproces. Voorbeelden van vermijdbare problemen die veelal leiden tot faalkosten zijn (Brokelman & Vermande, 2005): o o o o

gebrekkige communicatie; onvoldoende tijd; onvakkundige inbreng; onbeheerst proces.


Pagina | 6


Ondanks dat iedereen vermijdbare problemen die veelal leiden tot faalkosten wil voorkomen, komen faalkosten tijdens het bouwproces nog altijd voor. BIM zou hier een oplossing kunnen bieden (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008; Peters, 2011). 1.3.2 Efficiëntere informatiebeheersing Kennis leeft in gemeenschappen en wordt gegenereerd door middel van het uitwisselen van informatie (Wenger, 1998). De wijze van informatie uitwisseling van de actoren is vaak een tactiek en hangt vaak af van de context waarin het zich afspeelt. De mate van informatie uitwisseling is afhankelijk van de veranderende verantwoordelijkheden, rollen, attitudes en waarden in de werkomgeving (Bresnen, Edelman, Newell, Scarbrough, & Swan, 2003). In de bouwwereld zorgt een goede beheersing van informatie tussen de actoren ervoor dat problemen worden opgelost en voorkomen, besluiten worden genomen en actie wordt ondernomen. Het communiceren van deze informatie kan gezien worden als een web van belangen en verantwoordelijkheden, waarbij informatiebeheersing en onderlinge afstemming tussen de verschillende actoren een moeilijk doorgrondbaar proces is (Welling, 2006), zie ook figuur 6. Voor de beheersing van de informatie zijn verschillende instrumenten beschikbaar, het doel van informatiebeheersing is altijd om ervoor te zorgen dat de informatie op tijd, compleet en correct is, waardoor eventuele budget‐ en tijdsoverschrijdingen tegen gegaan kunnen worden (Reniers, 2008; Jadhav, 2011). Uit wetenschappelijke literatuur en eerder wetenschappelijk onderzoek, waaronder uit het onderzoek van Emiel Reniers (2008) en Manasi Jadhav (2011), is gebleken dat door het toepassen van het Bouw Informatie Model tijdens een bouwproces de problemen die voortvloeien uit informatiemanagement verkleind kunnen worden. Dit komt doordat bij het toepassen van BIM (Reniers, 2008): 1. De projectmanager meer inzicht krijgt in de compleetheid en actualiteit van de informatie. 2. De projectmanager foutieve informatie eerder opmerkt, waardoor er eerder tijdens het proces ingegrepen kan worden. 3. De projectmanager een duidelijker beeld krijgt en kan geven van de benodigde kwaliteit van informatie. Hierdoor is er meer duidelijkheid in hoeverre informatie moet worden uitgewerkt en kan er worden gestuurd wanneer hier niet aan wordt voldaan. 4. De projectmanager een overzicht krijgt van welke informatie wel of niet aanwezig is. Dit komt doordat de informatie centraal is opgeslagen en op een andere manier geïnventariseerd kan worden. Hierdoor kan er beter worden gestuurd op ontbrekende informatie. 5. De projectmanager een overzicht krijgt van het totaalplaatje van het project en alle wijzigingen. Hierdoor komen onduidelijkheden en conflicten in de informatie eerder naar voren en kan hier op gestuurd worden. 6. De projectmanager heeft een beter inzicht in wie welke informatie is gezien, beoordeeld en geaccordeerd.


Pagina | 7


Figuur 6 - Het web van belangen en verantwoordelijkheden in een bouwproces (Welling, 2006)

Veelheid van belangen

Wisselende invloed van die belangen

Een veelheid van betrekkingen tussen belangen van wisselende invloed

Een intensieve wisselwerking tussen de belangen, waardoor overwegingen en beslissingen vaak vele malen heen en weer gaan tussen vele verschillende partijen.

1.3.3 Impact op de projectmanager Een projectmanager zorgt voor het structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren van alle activiteiten tijdens het bouwproces en het vertegenwoordigen van de opdrachtgever. Een projectmanager heeft sturende kwaliteiten en inhoudelijke kennis nodig om het bouwproces te kunnen begeleiden. Dit loopt vanaf de initiatieffase tot en met de ingebruikname van een project en heeft tot resultaat dat de wensen van de opdrachtgever worden gerealiseerd. Om dat te bereiken kan de projectmanager sturen op de zes beheersaspecten, geld, risico, organisatie, tijd, informatie en kwaliteit door middel van de vijf activiteiten van de projectmanager (Lousberg, 2010). Met behulp van een Bouw Informatie Model kan de projectmanager beter sturen op de informatie en kan deze er beter voor zorgen dat de informatie juist is en op een juiste manier gecommuniceerd wordt. Een gevolg hiervan is dat de planning beter wordt beheerst, dat minder tijdsoverschrijdingen zullen plaats vinden en dat de deadlines beter bewaakt worden (Reniers, 2008; Rutten, 2010). Implementatie van BIM tijdens bouwprojecten zorgt voor uitdagingen in het managen van het project. Dit komt omdat er nog geen tools en vuistregels zijn voor het selecteren van verschillende BIM mogelijkheden ter verbetering van de communicatie, analyse en coördinatie ten behoeve van het ontwerp. Er bestaan richtlijnen en cursussen op het gebied van BIM die van toepassing zijn op de ontwerpende partijen, zodat deze laatsten het meeste voordeel kunnen halen uit het werken met BIM. De projectmanager wordt echter niet hierin betrokken (Rekola, Kojima, & Mäkeläinen, 2009).


Pagina | 8


1.4 Gebrek aan kennis Zoals eerder in dit hoofdstuk beschreven is BIM een groeiend fenomeen in Nederland, echter staat het nog wel in de kinderschoenen. Er is al veel onderzoek gedaan op het gebied van BIM en naar de kansen die het kan bieden in een bouwproject. Er is op het gebied van BIM en de rol van de projectmanager een duidelijke en acute vraag naar onderzoek. Hieronder staan een aantal onderzoeken beschreven die als uitgangspunt voor dit onderzoek worden gebruikt en waarop dit onderzoek een aanvulling is of aansluit. o

Ir. E. Reniers, afstudeerder TU Delft, 2008 (Reniers, 2008): Ir. Reniers heeft voor Real Estate & Housing, afdeling van Bouwkunde aan de Technische Universiteit te Delft, onderzoek gedaan naar hoe een projectmanager tijdens de voorbereidingsfase, met behulp van een Bouw Informatie Model, problemen door informatie en communicatie in de uitvoering kan verminderen. Hij concludeerde dat de projectmanager, met behulp van een Bouw Informatie Model, beter op de informatie kan sturen en meer kan waarborgen dat de informatie juist is en dat de informatie op een juiste manier gecommuniceerd wordt.

o

Ir. M. Jadhav, afstudeerder TU Delft, 2011 (Jadhav, 2011): Ir. Jadhav heeft voor Real Estate & Housing, afdeling van Bouwkunde aan de Technische Universiteit te Delft, onderzoek gedaan naar het verkrijgen van meer kennis over de veranderingen in de processen als gevolg van BIM en hoe de rollen worden aangetast als gevolg van deze verandering. Hij concludeerde dat projectfasen opnieuw moeten worden gepland, samen met het herdefiniëren van de rol met betrekking tot BIM.

Beide onderzoeken, van zowel Reniers als Jadhav, zijn exploratieve onderzoeken waaruit de aanbeveling is voortgevloeid om de theorie, zoals beschreven in beide onderzoeken, te toetsen in de praktijk. BIM neemt toe en biedt tal van mogelijkheden. Er is echter geen of weinig kennis over de impact die BIM heeft op de rol van de projectmanager op het gebied van ontwerp‐ en bouwmanagement. Het afstudeeronderzoek valt binnen de afstudeerrichting bouwprocesinnovatie binnen het afstudeerlaboratorium Design en Construction Management van de afdeling Real Estate & Housing aan de faculteit Bouwkunde van de TU‐Delft.

1.5 Conclusie Door de groei van complexe bouwprojecten is de vraag naar een andere manier van samenwerken de afgelopen jaren gegroeid. Hierdoor heeft BIM zijn intreden gedaan in de markt. BIM is een technologische vooruitgang in de bouwindustrie, welke effect heeft op de manier van samenwerken tijdens een bouwproces. BIM is dan ook een groeiend fenomeen in Nederland, maar ook in andere delen van de wereld, zoals bijvoorbeeld Amerika. BIM zou het samenwerkingsproces en vooral de informatie uitwisseling tussen de betrokken partijen binnen een bouwproces vergemakkelijken, waardoor minder fouten worden gemaakt en beter inzicht ontstaat in de beschikbare informatie. Vooral ontwerpende partijen werken met BIM. Voor deze partijen bestaan er dan ook standaarden waar zij zich aan kunnen houden. Er zijn echter nog geen standaarden of protocollen voor de


Pagina | 9


projectmanager die inzicht geven in hoe hij optimaal gebruik kan maken van BIM als managementtool. Uit verscheidene onderzoeken is het gebleken dat BIM op het gebied van informatie‐ en procesbeheersing kansen biedt voor de projectmanager. Echter is er nog geen antwoord gegeven op de vraag welke effecten BIM in de praktijk concreet heeft op de rol van de projectmanager.


Pagina | 10


2.

Probleemstelling en onderzoeksvraag

In dit hoofdstuk is de probleemanalyse, die beschreven staat in het vorige hoofdstuk, vertaald naar een probleemstelling met de bijbehorende doelstelling en onderzoeksvraag. Welk eindproduct voortvloeit uit de uiteindelijke beantwoording van de onderzoeksvraag, staat eveneens beschreven in dit hoofdstuk. Ook zal er aangegeven worden op welke vlakken dit onderzoek relevant is en waarom.

2.1 Probleemstelling Gedurende de jaren is gebleken dat informatiebeheersing één van de belangrijkste middelen is van het bouwproces. Voor het tot stand komen van een bouwwerk is de samenwerking en de expertise van verschillende actoren vereist, zoals van de opdrachtgevers, projectmanagers en architecten. Deze samenwerking en uitwisseling van expertise gaat gepaard met de benodigde communicatie tussen de actoren. Doordat communicatie essentieel is tijdens het bouwproces kan dit tevens gezien worden als een van de grotere knelpunten. Nu wordt er gezegd dat BIM de oplossing is voor de toekomst en BIM is dan ook een groeiend fenomeen in de bouwindustrie, BIM staat echter nog wel in de kinderschoenen. Ook wordt er beweerd dat de informatie uitwisseling tussen de partijen, die betrokken zijn bij een bouwproject, aanzienlijk zal verbeteren door BIM toe te passen. Betekent dit dat bij het toepassen van BIM tijdens een bouwproject de rol van een projectmanager verschilt met die van de projectmanager zonder BIM? Maakt BIM het beheersen van het project makkelijker voor de projectmanager? Als een bedrijf zich wil specialiseren in BIM, welke vaardigheden heeft de projectmanager dan nodig en zijn deze anders dan bij een project waar niet gewerkt wordt met BIM? Welke kansen en bedreigingen biedt BIM voor de projectmanager in de toekomst? De probleemstelling is: BIM is in de Nederlandse bouwindustrie nog een vrij nieuw fenomeen, Hierdoor bestaat er nog veel onduidelijkheid over wat voor een impact BIM zal hebben op de rol van de projectmanager op het gebied van informatiebeheersing.

2.2 Doelstelling Het doel van het onderzoek is inzicht krijgen in de impact van het toepassen van een BIM tijdens de ontwerpfase, voorbereidingsfase en uitvoeringsfase van een bouwproces op de rol van de projectmanager op het gebied van het structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren van de informatie. Daarnaast is het doel om voor de praktijk een leidraad te creëren voor de rol van de projectmanager betreffende het beheersen van de informatie en organisatie, wanneer hij gebruik maakt van BIM tijdens een bouwproces. Er zal inzicht gegeven worden in de kansen, bedreigingen en veranderingen voor de projectmanager, wanneer BIM wordt toegepast als managementtool tijdens een bouwproject. Tevens zal duidelijk worden hoe BIM tot nu toe in de praktijk wordt toegepast en of dit tot ieders tevredenheid werkt. De doelstelling is: Zorgen voor duidelijkheid over de impact van BIM op de rol van de projectmanager door het aandragen van een advies welke de punten uiteenzet die de projectmanager moet hanteren bij een BIM project om zelf optimaal gebruik te kunnen maken van BIM. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 11


2.3 Onderzoeksvraag Op basis van de probleemanalyse, de probleemstelling en de doelstelling is de volgende hoofdvraag geformuleerd: In hoeverre heeft het toepassen van een Bouw Informatie Model tijdens de ontwerp-, voorbereidingsen uitvoeringsfase van een complex bouwproject impact op de taken van een projectmanager op het gebied van informatiebeheersing betreffende tekeningenroulatie en fasering tijdens een bouwproject?

2.4 Deelvragen Om tot beantwoording van de hoofdvraag te komen zullen eerst de onderstaande vragen tijdens het onderzoek beantwoord moeten worden. o Hoe wordt BIM beschreven in de huidige literatuur? Deze vraag heeft als doel inzicht te krijgen in wat er in de literatuur beschreven staat over BIM. Waar volgens verschillende onderzoekers BIM aan moet voldoen om er optimaal gebruik van te maken en wat de voor‐ en nadelen zijn van BIM. Door deze vraag te beantwoorden kan er een kader geschetst worden waaraan een project moet voldoen om optimaal gebruik te kunnen maken van BIM. Deze vraag zal beantwoord worden aan de hand van wetenschappelijke literatuur, voornamelijk artikelen. o Hoe wordt BIM toegepast binnen de Nederlandse bouwindustrie? Deze vraag is een schakel tussen de theorie en de praktijk. Aan de hand van de literatuur zal worden ingegaan op hoe BIM in de praktijk wordt toegepast. Door de jaren heen is er al een hoop geschreven over BIM en verschillende partijen zijn er al mee bezig. Bij het beantwoorden van de vraag zal duidelijk worden op welke manier er in de praktijk gebruik gemaakt wordt van BIM. o Wat is de rol van de projectmanager volgens de huidige literatuur? Deze vraag heeft als doel inzicht te krijgen in wat er in de literatuur bedoeld wordt met de rol van de projectmanager. Door deze vraag te beantwoorden zal er een kader geschetst worden waarin duidelijk wordt wat het verschil is tussen rol en taken van de projectmanager en wat voor een soort projectmanager er gehanteerd wordt tijdens het onderzoek. o Wat wordt er in de literatuur bedoeld met informatiebeheersing? Deze vraag heeft als doel inzicht te krijgen in wat er in de literatuur bedoeld wordt met informatiebeheersing. Door deze vraag te beantwoorden zal er een kader geschetst worden waarin duidelijk wordt welke vorm van informatiebeheersing er bedoeld wordt tijdens dit onderzoek. Deze vraag zal beantwoord worden aan de hand van wetenschappelijke literatuur, voornamelijk artikelen. o Hoe staan BIM, de projectmanager en informatiebeheersing in relatie tot elkaar? Door deze vraag te beantwoorden wordt er op zoek gegaan naar wat er in de literatuur staat beschreven over welke invloed BIM heeft op de rol van de projectmanager op het gebied van informatiebeheersing. Aan de hand van deze vraag kunnen er uiteindelijk hypotheses worden opgesteld.


Pagina | 12


o Hoe wordt BIM in de praktijk toegepast? Hier wordt aan de hand van cases gekeken hoe BIM in de praktijk wordt toegepast. Drie cases zullen in dit onderzoek behandeld worden, wat zorgt voor een heldere weerspiegeling van hoe BIM wordt toegepast in de praktijk. o Welke relaties worden gelegd tussen BIM en de roulatie van ontwerptekeningen en fasering? Er wordt hier gezocht naar de relatie tussen het toepassen van BIM en wat voor een invloed dit heeft op de ontwerptekeningen roulatie en fasering tijdens een bouwproject in de praktijk. o Wat voor een invloed heeft BIM in de praktijk op de projectmanager? Hier wordt er aan de hand van de cases gekeken hoe de projectmanager gebruik heeft gemaakt van BIM en waarom hij dat op die manier heeft aangepakt. o Wat zijn de verschillen tussen BIM in de literatuur en BIM in de praktijk? Door deze vraag te beantwoorden kan gekeken worden of er een groot verschil is in wat bedoeld wordt met BIM in de literatuur en hoe het in de praktijk wordt toegepast. o Wat kan BIM betekenen voor de rol van de projectmanager? Door deze vraag te beantwoorden kan uiteindelijk de hoofdvraag beantwoord worden. Hier blijkt uiteindelijk definitief uit wat voor een impact BIM heeft op de rol van de projectmanager. Welke punten zijn er nodig om ervoor te zorgen dat een projectmanager optimaal gebruik kan maken van BIM? Aan de hand van de vergelijking tussen de theorie en de praktijk kan vervolgens geconcludeerd worden of BIM invloed heeft op de rol van de projectmanager en in welke vorm dit zich vormgeeft. Er wordt een beeld geschetst over wat een projectmanager moet doen om optimaal gebruik te maken van BIM tijdens een bouwproject. o

2.5 Afbakening van het onderzoek Om ervoor te zorgen dat het onderzoek haalbaar is, is het onderzoek op een aantal punten begrensd. o BIM project vergeleken met een traditioneel project Als het gaat om de invloed van BIM op de rol van de projectmanager op het gebied van informatiebeheersing, dan zal dit vergeleken worden met de traditionele manier van informatiebeheersing tijdens een bouwproces. o Onderzoek vanuit Stevens Van Dijck Het onderzoek wordt vanuit Stevens Van Dijck uitgevoerd. Tijdens dit onderzoek wordt gekeken vanuit het oogpunt van de projectmanagers die werkzaam zijn bij Stevens Van Dijck. Dit heeft gevolgen voor de resultaten, doordat de projectmanager vanuit Stevens Van Dijck meer inhoudelijk betrokken zijn bij een bouwproces, in tegenstelling tot wat er in de theorie beschreven wordt over de rol van de projectmanager. Ieder projectmanagementbedrijf onderscheidt zich op een andere manier van zijn concurrenten. Dit onderdeel zal duidelijker worden in het theorie deel van dit onderzoek.


Pagina | 13


o Afbakening van de betrokken actoren Het onderzoek richt zich op bouwprojecten waarbij in ieder geval een externe projectmanager die in opdracht werkt van de opdrachtgever aanwezig is. Ook moeten er bij het project in ieder geval een architect, constructeur, installatieadviseur een hoofdaannemer aanwezig zijn om een beeld te kunnen scheppen hoe binnen het proces gebruik is gemaakt van een BIM model. Onderaannemers in de vorm van leveranciers en fabrikanten, gemeente, opdrachtgever en dergelijke actoren zullen buiten beschouwing gelaten worden. o Afbakening bouwproces In het onderzoek wordt gekeken naar de ontwerp‐, voorbereidings‐ en uitvoeringsfase van een bouwproces. De andere fases zullen buiten beschouwing gelaten worden. o Afbakening informatiebeheersing Een bouwproces kent verschillende berheersaspecten, te weten: Geld, Risico, Organisatie, Tijd, Informatie en Kwaliteit (Flapper, 1998). Niet al deze aspecten kunnen onderzocht worden, hierdoor beperkt het onderzoek zich tot het aspect informatiebeheersing. Informatiebeheersing is op zichzelf ook een zeer breed begrip, ook wanneer het is toegespitst op de ontwerp‐ en bouwindustrie. In dit kader is dit onderwerp daarom dan ook beperkt tot de uitwisseling van ontwerpdocumenten tussen de verschillende partijen.

2.6 Wetenschapsgebieden De master Real Estate & Housing is onderverdeeld in een aantal hoofddomeinen, te weten Design & Construction Management, Real Estate Management en Housing. Deze domeinen zijn gericht op de klassieke wetenschapsgebieden van de studie Real Estate & Housing. Dit onderzoek richt zich tot het hoofddomein Design and Construction Management. Dit domein is gericht op proces‐ en informatiebeheersing en taak‐ en rolverdelingen, bevoegdheden en communicatielijnen tijdens het proces. Ook is een aantal leerstoelen gealloceerd aan de wetenschapsgebieden. In dit onderzoek zal de leerstoel computational design van Design and Construction Management naar voren komen. Deze leerstoel richt zich op de verandering van traditioneel naar geïntegreerd samenwerken met behulp van ICT.

2.7

Relevantie

2.7.1 Maatschappelijke relevantie De bouwpraktijk geeft aan dat BIM zijn intrede heeft gedaan in de bouwwereld en dat het werken met BIM in de bouw toeneemt. Door middel van dit onderzoek, met een adviesrapport als resultaat, zal de bouwpraktijk meer inzicht krijgen in welke mate BIM impact heeft op de rol van de projectmanager. Het onderzoek moet gaan bijdragen aan de vormgeving van de taakomschrijving van een projectmanager (c.q. de BIM‐projectmanager).


Pagina | 14


2.7.2 Wetenschappelijke relevantie De wetenschappelijke missie van het domein Design and Construction Management van de afdeling Real Estate and Housing is het doorgronden en beschrijven van het ontwikkeling‐ en realisatieproces van bouwwerken (Wamelink, 2012). Door de toenemende complexiteit van bouwprocessen ontstaan er verschuivingen in organisatievormen en taakomschrijvingen. De functie en benodigde competenties van projectmanagers veranderen hierdoor ook. De sectie Design and Construction Management ontwikkelt sturingsinstrumenten en ‐methoden voor de huidige en toekomstige generaties beroepsbeoefenaars. Dit onderzoek zal bijdragen aan de kennis over de omgang met BIM in relatie tot de rol van de projectmanager. Het gebruik van BIM is sterk toegenomen de afgelopen paar jaar en de verwachting is dat het gebruik alleen maar verder zal toenemen. Daarnaast is BIM geen kleine verandering in de bouw, maar heeft dit mogelijk net zulke gevolgen voor het ontwerp en bouwproces als de invoering van autocad in 1982. Het is daarom onvermijdelijk dat de afdeling Design and Construction Management onderzoek verricht naar de mogelijke impact van een dergelijke grootschalige verandering op het vakgebied. 2.7.3 Praktische relevantie Het afstudeeronderzoek zal worden verricht bij het bouwmanagement en adviseurs bedrijf Stevens Van Dijck in Zoetermeer. Het onderzoek is voor Stevens Van Dijck van belang om inzicht te krijgen in het toepassen van BIM in de praktijk, wat voor een rol BIM zal innemen in de toekomst en wat voor een impact BIM zal hebben op de rol van de projectmanagers van Stevens Van Dijck en vergelijkbare bouwmanagementbureaus. 2.7.4 Persoonlijke relevantie In mijn omgeving en tijdens de colleges van Real Estate & Housing is het mij opgevallen dat er steeds meer over BIM en het belang van BIM wordt gesproken. Er is tegenwoordig ook een vak gewijd aan BIM, dat gegeven wordt tijdens de Master Real Estate & Housing. Aangezien ik later werkzaam wil zijn in de projectmanagement, zorgt de kennis die ik vergaar met dit onderzoek ervoor dat ik meer voorbereid ben op wat de toekomst brengt wat betreft BIM.


Pagina | 15


3.

Onderzoeksopbouw

In dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de onderzoeksopzet en de methodes en technieken die gebruikt zullen worden tijdens dit onderzoek. Dit zal een beter beeld geven van het proces dat doorlopen dient te worden om tot het eindresultaat te kunnen komen.

3.1 Onderzoeksmodel Onderstaand is een flowchart weergegeven van het onderzoeksmodel waarin alle fases van het onderzoek zijn weergegeven, deze zal nader worden toegelicht in hoofdstuk 3.4.

Figuur 7 - Flowchart onderzoeksmodel Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 16


3.2 Onderzoeksmethodologie Het onderzoek is een kwalitatief onderzoek. Het onderzoek wordt uitgevoerd middels een theorie toetsend onderzoek. Dit houdt in dat bestaande inzichten zullen worden getoetst aan de hand van cases en eventueel zullen worden bijgesteld (Braster, 2000). De huidige theorieën over het toepassen van BIM tijdens een bouwproces en welke invloed dit zou hebben voor de projectmanager worden getoetst en zo nodig aangepast. Doordat BIM in de praktijk nog in de kinderschoenen staat (Peters, 2011), is er gekozen voor een kwalitatief onderzoek. Veel actoren in de bouwindustrie zijn nog zoekende hoe ze te werk moeten gaan met BIM en hoe ze het binnen hun bedrijf moeten implementeren. Hierdoor is het moeilijk de benodigde resultaten kwantitatief te vergaren, aangezien iedereen een andere uitgangspunt van BIM hanteert. Daarnaast is de hoeveelheid aan BIM projecten volgens de daadwerkelijke BIM standaarden minimaal, waardoor een kwantitatief onderzoek op dit moment niet representatief kan zijn. De onderzoekscyclus heeft een empirische vorm. Empirisch onderzoek houdt in dat er vanuit de opgedane ervaringen en resultaten in de praktijk conclusies worden getrokken (Braster, 2000). Een empirisch onderzoek is meestal kwalitatief van aard en levert ongestructureerde informatie op. Hierbij geven de resultaten een beter idee over bepaalde oorzaken van verschijnselen en over verbanden tussen gegevens. Op basis hiervan kunnen de uiteindelijke uitspraken worden gedaan (Saunders, Lewis, Thornhill, Booij, & Verckens, 2011). Schematisch gezien ziet het onderzoek er als volgt uit (figuur 8):

Figuur 8 - Het wiel van de wetenschap (Helmerhorst, Duerink, van Loon, & Bruil, 2011; Braster, 2000)

Deze cyclus, zoals weergegeven in figuur 8, werkt als volgt: in eerste instantie wordt er een probleem en onderzoeksvraag uitgewerkt, voordat er begonnen kan worden met het empirische onderzoek. Vervolgens wordt eerst het theoretisch onderdeel uitgewerkt, daarna wordt uit de theorie een aantal Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 17


hypotheses afgeleid. De volgende stap is het vergaren van de data uit de praktijk, uit deze collectie volgen vervolgens een aantal resultaten. Deze data zullen geanalyseerd en gevalideerd worden, waarna de resultaten vergeleken worden met de resultaten uit de theorie. Dit kan leiden tot een confrontatie tussen de praktijk en de theorie, vanwege tegenstrijdigheden die zich voor kunnen doen. Hieruit zullen de conclusies, het verwerpen of aannemen van de hypotheses en de aanbevelingen voortvloeien (Braster, 2000).

3.3 Onderzoeksstrategie Het onderzoek bestaat uit een theoretisch deel en een empirisch deel, zie figuur 8. Het theoretisch deel is nodig om hypotheses op te stellen over BIM en de invloed op de rol van de projectmanager op het gebied van informatiebeheersing. Het theoretisch kader van het onderzoek wordt opgesteld door middel van nationale en internationale literatuur over BIM, de projectmanager en informatiebeheersing. Het empirische gedeelte van het onderzoek volgt nadat de hypotheses zijn gevormd. In dit deel van het onderzoek zullen de hypothese getoetst worden aan de hand van casestudieonderzoek. Hiervoor wordt de casestudie onderzoeksmethode van Yin (2009) gebruikt.

Figuur 9 - Casestudie methode (Yin, 2009)

Dit wordt gedaan aan de hand van drie cases die behandeld worden tijdens het casestudieonderzoek. Casestudieonderzoek is ‘een onderzoeksstrategie waarvan het voornaamste kenmerk is dat er sprake is van een intensieve bestudering van een sociaal verschijnsel bij één of enkele onderzoekseenheden’ (Braster, 2000). In het geval van dit onderzoek gaat het om aspecten waarbij de lijnen nog niet duidelijk gedefinieerd zijn, waardoor er vraag is naar een onderzoek waarbij meerdere bronnen betrokken moeten zijn om tot duidelijke uitspraken te kunnen komen (Yin, 2009). Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 18


Voor het onderzoek betekent dit dat er diep wordt ingegaan op BIM en de impact op de rol van de projectmanager op het gebied van informatiebeheersing in de dagelijkse praktijk. Om een duidelijk beeld te vormen over hoe met BIM wordt gewerkt in de praktijk zal er gebruik gemaakt worden van verschillende bronnen. Het gebruik van meerdere soorten informatiebronnen wordt ook wel triangulatie genoemd, dit vergroot de betrouwbaarheid van de data (Yin, 2009). De informatiebronnen die gebruikt zullen worden zijn interviews en dataverzameling door middel van de documentatie. In figuur 9 staat beschreven welke stappen ondernomen dienen te worden voor het casestudieonderzoek om tot een goed resultaat te kunnen komen.

3.4

Structuur van het onderzoek

3.4.1 Theorie Het vormen van het theoretisch kader vormt het eerste deel van het onderzoek. Voor het doen van casestudieonderzoek is het definiëren van de theorie een belangrijke basis voor het onderzoek. Voor het analyseren van de data zal de theorie als een leidraad fungeren voor het bepalen van welke gegevens er verzameld moeten worden (Yin, 2009). Het theoretisch kader zal ingaan op de eigenschappen van en conclusies die gedaan zijn over BIM, de rol van de projectmanager en informatiebeheersing. Het theoretisch kader wordt gevormd door nationale en internationale literatuur over deze onderzoekseenheden. Aan de hand daarvan zullen er hypotheses worden gevormd, over het effect van BIM op de informatiebeheersing en organisatie tijdens een bouwproces en hoe die informatiebeheersing weer van invloed kan zijn op de rol van de projectmanager. Deze hypotheses zullen vervolgens aan de hand van de empirie worden getoetst. Het vormen van het theoretisch kader is weergeven in stap 1 en 2 van het onderzoeksmodel, zie figuur 7 in het hoofdstuk 3.1. 1. Introductie onderzoek, waarin onder andere de probleemanalyse, de probleemstelling en het doel van het onderzoek worden beschreven. Hierin wordt ook het onderzoeksontwerp weergegeven, waarin wordt uitgelegd welke methodes er gebruikt zullen worden om tot een conclusie en aanbevelingen te kunnen komen. 2. Theorie, waarin antwoord wordt gegeven op de deelvragen die behoren bij het theoretisch kader, begrippen worden uitgelegd en hypotheses worden gevormd.

3.4.2 Empirie Het casestudieontwerp bestaat uit een meervoudig theorie toetsende casestudie. De theorie gevormd in het theoretisch kader die de vorm zullen hebben van hypotheses zullen namelijk door middel van casestudies getoetst worden of deze hypotheses aangenomen of verworpen moeten worden (Braster, 2000). Dit wil zeggen dat het een theorie toetsend onderzoek is. Er is gekozen voor drie cases, omdat hierdoor de onderzoeker in staat is om de verschillen en overeenkomsten te vinden binnen de cases en tussen de cases (Yin, 2009). Aan de hand van een aantal criteria is er een aantal cases gekozen, hierbij zal er bij iedere case gekeken worden op welke manier de projectmanager, de aannemer, de architect, de constructeur en de installatieadviseur met BIM


Pagina | 19


hebben gewerkt en hoe door middel van BIM de informatie is beheerst. Door deze gegevens te verzamelen kan er vervolgens de link worden gelegd tussen de theorie en de praktijk.

Figuur 10 - Casestudie ontwerp

Dataverzameling Verschillende soorten gegevens kunnen gebruikt worden voor het verzamelen van de data. In dit onderzoek zal er gebruik gemaakt worden van twee verschillende bronnen om data te verzamelen. De eerste bron van dataverzameling is documentatie. Met deze manier van dataverzameling zal er al geprobeerd worden om delen van vragen te beantwoorden over de cases. Door middel van de documentatie zal er in kaart worden gebracht hoe de cases zijn ingericht, in welke mate er met BIM wordt gewerkt en wat de rol van de projectmanager is binnen de case. Interviews Interviews is de tweede manier om tot de benodigde informatie te komen voor de cases. Door middel van de interviews wordt er doelgericht naar de benodigde informatie gezocht. Er zullen interviews gehouden worden met de projectmanager, de aannemer, de architect, de installatieadviseur en de constructeur die betrokken zijn binnen de cases. Tijdens de interviews zal er ingegaan worden op deelvragen die vallen onder het empirisch deel van het onderzoek. Er wordt in de praktijk gekeken hoe de huidige situatie is. Analyseren Voor het analyseren van casestudies bestaan er verschillende technieken. Eerst zal er een within case analyse worden toegepast. Dit houdt in dat de onderzoeker zich bekend en vertrouwd maakt met de case. Dit zorgt ervoor dat de onderzoeker niet te snel patronen en bevindingen generaliseert tussen de cases (Yin, 2009). Deze stap van het onderzoek is weergegeven in stap 3, waarin de onderzoeker vertrouwd raakt met de cases om vervolgens within case onderzoek te kunnen doen, zie figuur 7. Na de within case analyses zal er een cross case analyse worden toegepast, dit is ook onderdeel van stap 4 van het onderzoeksmodel. Deze manier van analyseren zorgt ervoor dat de onderzoeker verder kijkt dan zijn eerste bevindingen, wat de kans op nauwkeurige en betrouwbare theorieën vergroot. Cross case analyse wordt gebruikt om overeenkomsten en verschillen tussen de cases te analyseren (Yin, 2009).


Pagina | 20


3.4.3 Conclusies en aanbevelingen Ten slotte zullen de bevindingen gerapporteerd worden en getoetst worden tegen de hypotheses die gevormd zijn in het theoretisch kader. Hierna kunnen de hypotheses verworpen of aangenomen worden. Vervolgens zal er afgesloten worden met conclusies die getrokken kunnen worden uit het onderzoek en zal er een advies worden geschreven. Dit is de laatste stap van het onderzoek, stap 5, conclusies en aanbevelingen.


Pagina | 21



Pagina | 22


Theorie Onderzoek naar de impact van BIM op de rol van de projectmanager is schaars. Er is vraag naar onderzoek in de praktijk, maar er is ook vraag naar het verfijnen van het begrip BIM. Er bestaan geen duidelijke standaarden. Door middel van een uitgebreide literatuurstudie is verkennend, ofwel exploratief onderzoek verricht. Deze benadering is gebruikt om de verschillende uiteenlopende theoretische inzichten op het onderwerp te bundelen, maar ook om de mogelijke kansen en bedreigingen van BIM voor de projectmanager in kaart te brengen. Aan de hand hiervan zijn een aantal hypotheses opgesteld die in het casestudie onderzoek getoetst zullen worden. De volgende onderwerpen komen aan bod in het theoriedeel van het onderzoek: o o o o

Hoofdstuk 4 – Bouw Informatie Model Hoofdstuk 5 – Informatiebeheersing bouwproces Hoofdstuk 6 – De projectmanager Hoofdstuk 7 – Hypothese vorming


Pagina | 23


4.

Bouw Informatie Model

4.1 Inleiding De samenwerking in de Architectuur, Engineering en Constructie (AEC) industrie draait rond het uitwisselen van 2D tekeningen en documenten. Hoewel de ontwerpende partijen afzonderlijk van elkaar wel werken met 3D modellen en 3D visualisatie, is de samenwerking tussen de partijen en informatie uitwisseling veelal in de vorm van 2D documentatie. Vandaag de dag vindt echter een trage verschuiving plaats van het 2D uitwisselen van informatie naar 3D. Het Bouw Informatie Model speelt een significante rol in deze opkomende transformatie (Singh, Gu, & Wang, 2010; Wang, 2009). Wat betekent BIM nou eigenlijk en wat voor een nut heeft het tijdens een bouwproces? Er zijn vele definities die veelal enige tegenstrijdigheid in zich hebben. Juist een volledige en juiste definitie is bij de term BIM zeer belangrijk. Dit voorkomt verwarring tussen de partijen tijdens een project waardoor de verschillende partijen die samenwerken in BIM een zelfde doel nastreven (Penttilä, 2009). BIM is een benadering voor het ontwerpen, het bouwen en beheren van gebouwen, waarin een digitale representatie van het bouwproces wordt gebruikt om de uitwisseling en compatibiliteit van de informatie in digitale vorm te vergemakkelijken (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008). Om beter uit te kunnen leggen wat BIM betekent zal naast de definitie door Eastman et al (2008), ook gekeken worden naar de volgende twee uitspraken: ‘BIM can be viewed as a virtual process that encompasses all aspects, disciplines, and systems of a facility within a single, virtual model, allowing all design team members (owners, architects, engineers, contractors, subcontractors, and suppliers) to collaborate more accurately and efficiently than using traditional processes. As the model is being created, team members are constantly refining and adjusting their portions according to project specifications and design changes to ensure the model is as accurate as possible before the project physically breaks ground.’ (Azhar, 2011) ‘Building Information Modelling is a digital representation of physical and functional characteristics of a facility creating a shared knowledge resource for information about it forming a reliable basis for decisions during its life cycle, from earliest conception to demolition.’ (Delany, 2010) Bij BIM draait het om een samenwerking van verschillende disciplines. Door meerdere partijen moet er samengewerkt worden om tot een BIM te kunnen komen. Hierbij zijn de partijen bij het bouwproces op een meer collaboratieve en efficiënte wijze met elkaar betrokken, waardoor het samenwerken wordt bevorderd en informatiedelen vergemakkelijkt wordt (Kolarevic, 2009). BIM is dus niet een nieuwere CAD versie. BIM is van toepassing op de gehele levenscyclus van een gebouw. Ook heeft het invloed op het bouwproces, onder meer op activiteiten zoals de planning, de levering en de exploitatie op een sociaal‐, bedrijfs‐ en zelf politiekniveau (Holzer, 2011). BIM is een manier van samenwerken, waarbij het model gedeeld wordt met de partijen die betrokken zijn bij het bouwproces. De manier van informatiedelen bij BIM is anders dan bij de traditionele manier van werken. BIM zorgt er namelijk voor dat iedereen zijn informatie meteen kan verwerken in het model, waardoor het sneller en efficiënter met de andere partijen gedeeld kan worden (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008; NIBS, 2007). Ook ontstaat een beter inzicht in de kosten en de planning van een project, aangezien het model tot op de laatste schroef uitgewerkt kan Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 24


worden en er montagetijden en elementenprijzen aan het model gekoppeld kunnen worden. BIM treedt op als een geïntegreerd model dat informatie opslaat in traditionele bouw documenten, zoals tekeningen, specificaties, en constructiedetails, en nog veel meer, in een gecentraliseerde database. Informatiemanagement in deze vorm verandert de procedure voor het ontwerp en documentatie, omdat alle relevante informatie is georganiseerd in een database, in plaats van sets van tekeningen en specificaties (Aksamija & Iordanova, 2011). Op basis van de bronnen die in dit hoofdstuk zijn behandeld, kan BIM als volgt geformuleerd worden: BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw, waarbij de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel‐, realisatie‐ en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld. Deze definitie zal gedurende dit onderzoek gehanteerd worden. In hoofdstuk 4.3 zal er dieper op BIM worden ingegaan, maar eerst zal de ontstaansgeschiedenis van BIM beschreven worden.

4.2 Geschiedenis Het concept en het begrip BIM is een groeiend fenomeen in de bouwindustrie. Het concept en het begrip BIM bestaan al enige jaren. Meer dan 30 jaar geleden bestond het concept BIM al en ongeveer 15 jaar geleden is het begrip BIM ontstaan (Het Nationaal BIM‐platform, 2012a). Het eerste document dat het concept BIM bevat was de beschrijving van een werkend prototype ‘Building Description System’ van Charles M. Eastman. In dit model is er voor de eerste keer sprake van interactief gedefinieerde elementen, waar gevel, plattegrond, perspectief en doorsnede informatie is samengevat in dezelfde beschrijving van datzelfde element. Dit model zorgde ervoor dat wijzigingen maar één keer uitgevoerd hoefde te worden, want wijzigingen die aangebracht werden, werden vanzelf doorberekend in de andere tekeningen. Dit hield in dat hoeveelheden‐, materiaal‐ en kostengegevens eenvoudig gegenereerd konden worden (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008; Het Nationaal BIM‐platform, 2012a). In de jaren 70 en 80 is er in Europa vergelijkbaar onderzoek gedaan, vooral in Groot Brittannië. Tijdens deze onderzoeken werden er pogingen gedaan om BIM commercieel te gaan toepassen. In de VS stond BIM in de begin jaren 80 vooral bekend als ‘Building Product Models’ en in Europa, met name Finland als ‘Product Information Models’. Door het gebruiken van het woord product, werd er getracht onderscheid te maken met proces modellen (Het Nationaal BIM‐platform, 2012a). In 1986 werd voor het eerst het begrip ‘Building Modeling’ gebruikt op de manier zoals het nog steeds wordt gebruikt. Hier werd uiteengezet wat er nu met BIM wordt bedoeld en hoe het geïmplementeerd diende te worden. In 1992 werd de term BIM voor het eerst gebruikt (Het Nationaal BIM‐platform, 2012a). Niet alleen aan de ontwikkeling van BIM op academisch niveau werd hard gewerkt, ook op commercieel gebied heeft BIM een ontwikkeling doorstaan om geïmplementeerd te kunnen worden in de commerciële producten. Architecten begonnen in de begin jaren 80 met het tekenen in het op Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 25


lagen gebaseerde systemen waar meerdere tekeningen over elkaar konden worden gelegd. Technologie begon het bouwproces te beïnvloeden. In plaats van tekeningen werden er DWG files uitgewisseld. In de jaren 90 werd de object georiënteerde CAD waar niet grafische informatie aan de tekeningen gekoppeld kon worden geïntroduceerd. De ontwikkeling van het internet had ook een grote invloed op de ontwikkeling van BIM. Informatie kon hierdoor veel makkelijker worden gedeeld (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008; Het Nationaal BIM‐platform, 2012a). Vooral de laatste 10 jaar is de bekendheid van BIM erg gegroeid en is de software die hieraan gekoppeld moet worden ver uitgebreid. Door deze ontwikkelingen wordt het managen, beheren en uitwisselen van informatie steeds eenvoudiger gemaakt (Het Nationaal BIM‐platform, 2012a). Echter zijn nog niet alle partijen bereid om met BIM samen te werken. Er is een vooruitgang in het 3D tekenen, maar het efficiënt uitwisselen van de informatie volgens de BIM principes heeft nog lang niet zijn optimale niveau bereikt (Wang, 2009).

4.3 BIM In de voorgaande hoofdstukken is gedefinieerd wat BIM is, in dit hoofdstuk zal hier dieper op ingegaan worden, waarin onder andere BIM wordt vergeleken met het traditionele bouwproces. Tijdens een traditioneel bouwproces start het proces met de initiatieffase, waarna vervolgens het initiatief uitgewerkt zal worden tot een uiteindelijk ontwerp en een bestek, wat gedaan zal worden door de architect en wat constructief uitgewerkt zal worden door een ingenieursbureau. Het ontwerp van de gas‐, licht‐, water‐ en verwarmingsinstallaties wordt verzorgd door de installatieadviseur. De gegevens van de partijen van het ontwerp worden vastgelegd in een contract (in de vorm van het bestek), hieraan wordt een directiebegroting gekoppeld voor het te bouwen project (Het Nationaal BIM‐platform, 2012b; Bruggeman, Chao‐Duivis, & Koning, 2007). Vervolgens zal er na de aanbesteding begonnen worden met de uitvoering van het project. Na de uitvoering zal na de oplevering de onderhoudsfase beginnen. Deze kan worden berekend door meerjaren onderhoudsplanning en onderhoudsbegrotingen (Het Nationaal BIM‐platform, 2012b; Bruggeman, Chao‐Duivis, & Koning, 2007). In het traditioneel bouwproces wordt het plan/project steeds weer opnieuw gemaakt door de partijen. Iedere partij krijgt het plan van zijn voorganger en maakt een nieuw plan met zijn verbeteringen/interpretaties daarin verwerkt, zie ook figuur 11, traditioneel werken versus BIM werken. Door middel van BIM kan er tegelijkertijd in hetzelfde model worden gewerkt. Door het werken in één model wordt de snelheid van het proces gecombineerd met minder fouten en wordt het project met minder fouten aangeleverd aan de aannemer en hierdoor wordt minder, kostenverhogend, meer‐ en minderwerk uitgevoerd (Het Nationaal BIM‐platform, 2012b; Bruggeman, Chao‐Duivis, & Koning, 2007). Door het werken met BIM kunnen ontwerpbeslissingen direct op elkaar afgestemd worden, doordat het binnen BIM mogelijk is om met één model samen te werken. Dit heeft als gevolg dat er minder ontwerpverschillen aan het licht zullen komen, wat zal resulteren in minder faalkosten (Het Nationaal BIM‐platform, 2012b).


Pagina | 26


In andere woorden, BIM zorgt ervoor dat het bouwproces niet meer lineair doorlopen wordt. BIM zorgt ervoor dat het projectteam al veel eerder in het proces moet samenwerken. Dit zorgt ervoor dat de aannemer en leveranciers al eerder bij het proces betrokken kunnen worden. Er moet dus in een vroeg stadium nauw met elkaar samengewerkt worden, hiervoor zou het handig zijn om tijdig een samenwerkingsplan te maken die ervoor zorgt dat de projectleden zo vroeg mogelijk efficiënt communiceren en beter informatie delen. Ook zorgt BIM ervoor dat er meer nadruk ligt op de eerdere fases van het bouwproject. De taken en verantwoordelijkheden verschuiven. Er gebeurt meer werk in de vroege fases van het bouwproces. Dit kan bijvoorbeeld consequenties hebben voor de verdeling van het honorarium van ontwerpende partijen over de verschillende ontwerpfasen, zie figuur 11. Er zullen hogere eisen gesteld moeten worden aan samenwerking, communicatie en transparantie van de informatie die nodig is in het proces (Carmona & Irwin, 2007; Goossen, 2011). Figuur 11 laat schematisch zien dat tijdens het bouwproces relatief meer invloed uitgeoefend kan worden in de vroege ontwerpfasen op het gebouw en dat die invloed nog geen grote gevolgen heeft voor de kosten, zie de lijn ‘mogelijkheid beïnvloeden kosten/kwaliteit. De lijn ‘kosten van ontwerpwijzigingen’ laat zien dat wanneer wijzigingen worden aangebracht in een laat stadium van het ontwerpproces, de kosten van deze wijzigingen steeds hoger worden. Tijdens een traditioneel proces wordt er tijdens het proces veel invloed uitgeoefend tijdens de TO fase, wanneer wijzigingen dan juist veel geld kosten, zie lichtblauwe stippellijn. BIM, de donkerblauwe stippellijn, zorgt er juist voor dat er meer tijd wordt besteed aan het ontwerp in de vroegere fases, waardoor het mogelijk is om meer invloed op het ontwerp uit te oefenen, terwijl dat geen grote gevolgen heeft voor de kosten. Door het toepassen van BIM zal er dus een verschuiving moeten plaats vinden in het ontwerpproces, waardoor de partijen eerder in het proces nauw met elkaar moeten samenwerken om optimaal gebruik te kunnen maken van de voordelen van BIM (Goossen, 2011; Holzer, 2011). Visualisatie van het ontwerp in de driedimensionale ruimte is een van de voordelen van BIM, maar het is niet de enige mogelijkheid van BIM die de integrerende aard van de inhoud moet benadrukken. Naast visualisatie, worden BIM modellen gebruikt om constructie onderdelen te beoordelen en vroegtijdig oplossingen te kunnen voordragen voor problemen die ontstaan tussen die bouwtekeningen en installatietekeningen. Bouwschema’s kunnen worden geïntegreerd met het model om de volgorde van bouwactiviteiten te bepalen, dit wordt ook wel aangeduid als "4D"‐ modellen, omdat tijdsdimensies opgenomen zijn in het model. Kostenraming is een andere dimensie, meestal aangeduid als "5D", omdat materialen en componenten worden geanalyseerd en direct gekoppeld aan kostprijs overzichten. Zo kan financiële informatie geproduceerd worden en kan deze betrokken worden bij het analyseren en maken van ontwerpbeslissingen (Aksamija & Iordanova, 2011).


Pagina | 27


Figuur 11 - Zwaartepunt ontwerpinspanningen (Goossen, 2011; Holzer, 2011)

BIM kan voor verschillende doeleinden worden gebruikt. Deze doeleinden zijn (Azhar, 2011): o o o o

o o

o

o

BIM kan gebruikt worden voor visualisatie. 3D‐renderings kunnen door middel van BIM gemakkelijker in‐huis gegenereerd worden. Fabricage tekeningen kunnen makkelijker gegenereerd worden. Wanneer het ontwerp in BIM staat is het gemakkelijker om de tekeningen voor diverse bouwsystemen te genereren. BIM kan gebruikt worden voor het beoordelen van de richtlijnen. Brandweer en andere ambtenaren kunnen gebruik maken van BIM voor de toetsing van het bouwprojecten. Ook kan BIM gebruikt worden voor kosten calculatie. BIM software heeft ingebouwde kosten schattende functies. Materiaal hoeveelheden worden automatisch doorberekend wanneer veranderingen worden aangebracht in het model. BIM geeft een beter inzicht in de bouw sequens. Het kan worden gebruikt om materialen te bestellen en fabricage en leveringsschema's te coördineren voor alle bouwcomponenten. Ook kan BIM worden ingezet voor conflict en interventie detectie. Doordat iedereen in één model werkt kunnen bijvoorbeeld conflicten in de tekeningen makkelijker worden gecontroleerd. Er kan makkelijker en sneller worden gekeken of bijvoorbeeld leidingen niet kruisen met balken of muren. Met BIM kan er gemakkelijk een forensische analyse worden uitgevoerd op het gebouw. Door BIM kunnen grafische illustraties worden gemaakt van eventuele storingen, lekken en evacuatieplannen. Ook kan BIM worden gebruikt voor facilitymanagement. De facility‐manager kan door middel van BIM een beter overzicht houden van de benodigde renovaties, planningen en onderhoudswerkzaamheden.


Pagina | 28


Na het beschrijven van de verscheidende doeleinden van BIM is het ook zaak te beschrijven wat BIM niet is, maar wel veelal in die context wordt gebruikt. BIM is geen software, software is slechts een klein onderdeel van een groter geheel. BIM is samenwerking, een organisatorische uitdaging waarbij iedereen in het proces vanaf het begin open en transparant met elkaar moet samenwerken. BIM is ook niet hetzelfde als werken en tekenen met Revit. Revit is slechts één van de mogelijke IT‐ producten die een BIM‐proces ondersteunt. BIM kan ook niet door middel van één druk op de knop bouwcoördinatie en afstemming automatiseren, hier is een voorafgaand proces voor nodig. BIM kan slechts een deel van de faalkosten verlagen. BIM kan niet voorkomen dat bestellingen verkeerd zijn gegaan of dat producten te laat worden geleverd (Technische Raad van TVVL, 2011). Kortom, BIM is een managementtool en niet alleen een computerprogramma. Om ervoor te zorgen dat BIM ook daadwerkelijk kan werken als een managementtool is het zaak dat vanaf het begin van het proces nauw met elkaar wordt samengewerkt in een transparante omgeving (Boeykens & Neuckermans, 2007).

4.4 Voor- en nadelen van BIM BIM is een tool die een intensieve samenwerking tussen alle partijen, vanaf het begin tot het einde van het bouwproces mogelijk maakt. Hierbij moet met name veel gecommuniceerd worden, afspraken gemaakt worden en gezamenlijk naar optimale oplossingen worden gezocht. BIM kan worden gezien als het integraal benaderen van een huisvestingsvraagstuk (Barlish & Sullivan, 2012). Het is daarom dan ook belangrijk dat de partijen vertrouwen hebben in elkaar en dat ze bereid zijn om transparant met elkaar te werken. Door BIM toe te passen worden verantwoordelijkheden meer gedeeld en de rollen van partijen verschuiven (Technische Raad van TVVL, 2011; Williams, Stehling, Scheurer, Oesterle, Kohler, & Gramazio, 2011). Het voordeel van BIM is dan ook dat het een nauwkeurige geometrische weergave is van de onderdelen van een gebouw in een geïntegreerde gegevensomgeving (CRC Construction Innovation, 2007). Het is vandaag de dag moeilijk om zo’n nauwe en intensieve samenwerking te bereiken. Dit komt omdat er voor zo’n ontwikkeling in de technologie multidisciplinaire expertise vereist is terwijl de bouwindustrie juist bestaat uit veel verschillende actoren met elk hun eigen expertise (Williams, Stehling, Scheurer, Oesterle, Kohler, & Gramazio, 2011). 4.4.1 Voordelen De voordelen die het meest worden genoemd in de literatuur voor het toepassen van BIM zijn als volgt beschreven (Azhar, 2011; Rosenberg, 2006; Technische Raad van TVVL, 2011; Rutten, 2010): o o o o o

Het toepassen van BIM zorgt voor een hogere kwaliteit van de werkprestatie. Het toepassen van BIM zorgt voor een betere coördinatie tussen de ontwerp en engineering disciplines. Het toepassen van BIM zorgt ervoor dat er kosten worden bespaard in het ontwerp en de engineering. Het toepassen van BIM zorgt ervoor dat de snelheid van de levering wordt verhoogd. Het toepassen van BIM zorgt ervoor dat het proces sneller en efficiënter verloopt.

Het efficiëntere verloop van het proces wanneer BIM wordt toegepast komt omdat informatie makkelijker kan worden gedeeld onder de partijen. Ook kan de kwaliteit van de informatie Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 29


makkelijker worden verbeterd en kan de informatie beter worden hergebruikt. Een ander voordeel is dat bij het toepassen van BIM het ontwerp erop vooruit gaat. Dit komt omdat het ontwerp beter geanalyseerd kan worden, er kunnen makkelijker simulaties worden uitgevoerd. Hierdoor is het mogelijk om sneller tot innovatieve oplossingen te komen. BIM zorgt er ook voor dat de levenscyclus kosten meer worden begrepen en duidelijker zijn. Een ander voordeel van meer inzicht in de levenscyclus van het gebouw is dat de eisen, het ontwerp, de constructie en de operationele informatie kan worden gebruikt voor de facility management. Ook kan er een betere visualisatie gegeven worden van het ontwerp aan de opdrachtgever, wat als voordeel heeft dat partijen, zoals de opdrachtgever, makkelijker het voorgestelde ontwerp begrijpen (Azhar, 2011; CRC Construction Innovation, 2007). Stanford University Centre voor Integrated Facilities Engineering heeft onderzoek gedaan op het gebied van BIM, hierbij is informatie verzameld van 32 grote projecten en is een onderzoek onder 171 participanten gedaan. Dit heeft het volgende resultaat gegeven over de voordelen van BIM in vergelijken met het traditionele werken van nu (Gilligan & Kunz, 2007): o o o o o

Bij het toepassen van BIM zullen er zich 40% minder onvoorziene financiële wijzigingen voordoen. De foutmarge van de kostenberekeningen bij BIM projecten zullen binnen de 2% liggen. Er hoeft 80% minder tijd besteed te worden aan het opstellen van kostenberekeningen. De bouwkosten worden bespaard met 10%, doordat eventuele fouten in het ontwerp sneller gesignaleerd zullen worden. Er zal 7% bespaard worden in de bouwtijd.

Ook McGraw‐Hill Constructions (2010) heeft onderzoek gedaan naar de voordelen bij bouwprojecten volgens West‐Europese BIM gebruikers, zie figuur 13. Dit onderzoek is gedaan onder 948 respondenten, waarbij de verdeling te zien is in figuur 12.

Figuur 12 - Verdeling respondenten onderzoek McGraw-Hill Constructions (2010)

Figuur 13 - Meest hoogwaardige project voordelen volgens West-Europese BIM gebruikers (McGraw-Hill Constructions, 2010)


Pagina | 30


Het grootste voordeel wat uit het onderzoek is voortgekomen is dat er een beter collectief inzicht ontstaat in het ontwerp en dat het duidelijker is wat de achterliggende gedachtes zijn van de verschillende partijen. Nu wordt er vaak nog langs elkaar heen gewerkt, waarbij vaak de ene partij niet begrijpt wat het idee is geweest van de andere partij. Een verbetering in deze interface zorgt er automatisch voor dat het samenwerken tussen partijen zal verbeteren, waarbij er minder conflicten en clashes zullen voorkomen in het ontwerp en tussen de partijen. Dit zal uiteindelijke de gehele kwaliteit van het project verbeteren. 4.4.2 Nadelen Naast de vele voordelen van het toepassen van BIM bestaan er ook nadelen en punten waarin nog meer inzicht gegeven moet worden voor het toekomstig toepassen van BIM. Er is namelijk nog geen duidelijkheid en regelgeving/jurisprudentie over hoe de verdeling is van het risico van een BIM‐ project (Rosenberg, 2006). Ook is het lastig vast te stellen wie het eigendom heeft over de informatie die staat in het BIM model, het is niet duidelijk wie en hoe er beschermd is door middel van de copyright wetgeving. Bijvoorbeeld wanneer iemand betaald heeft voor het ontwerp, heeft hij het idee dat hij de eigenaar is van het gehele ontwerp. Echter, wanneer andere partijen vertrouwelijke informatie inbrengen in het ontwerp moet deze ook beschermd worden (Thomson, 2001). Een oplossing voor dit probleem kan zijn om vanaf het begin vast te stellen hoe het is gesteld met het eigendom van documenten en waar de verantwoordelijkheden liggen rondom deze documenten (Rosenberg, 2006; Azhar, 2011). Een ander nadeel is dat er nog geen duidelijkheid bestaat over wie er verantwoordelijk is voor de controle van de invoer van de data in het BIM model en wie er verantwoordelijk is voor eventuele fouten en onjuistheden van de invoer van de gegevens. Het is namelijk zo dat wanneer iemand de verantwoordelijkheid op zich neemt van het bijwerken en waarborgen van de juistheid van de inbreng in het model, dit ook een hoop risico’s met zich meebrengt. Het is dan ook belangrijk dat voordat de BIM technologie wordt gebruikt er duidelijke afspraken komen over hoe de aansprakelijkheid is verdeeld. Ook zal er meer tijd en aandacht moeten worden besteed aan het invoeren en beoordelen van input van de BIM gegevens, dit heeft als gevolg dat er een nieuwe kostenpost toegevoegd moet worden in het ontwerp en het projectadministratieproces voor de gene die de controles op het model uitvoert. Hoewel deze nieuwe kostenpost gecompenseerd kan worden door winst op gebied van efficiëntie en planning, blijft het een kostenpost die iemand binnen het project op zich moet nemen. Kortom, voordat BIM‐technologie volledig gebruikt kan worden, moeten niet alleen de risico's van het gebruik ervan worden vastgesteld en toegekend, maar de kosten van de uitvoering van controles op het model moeten ook betaald worden (Miner & Thompson, 2006). Ook een nadeel van BIM is dat de kosten en planning gelaagd voorkomen in het BIM model. Bij de invoering van deze gegevens is het noodzaak dat er een juiste koppeling is tussen alle programma’s die hiervoor gebruikt kunnen worden. Op die manier kan een wijziging of invoering van de data doorgevoerd worden in alle modellen en tekeningen in een BIM model. Bij een groot project werken namelijk vele onderaannemers, wanneer zij allemaal hun planning en kostenbegroting invoeren in een BIM model, moet dit wel op de juiste manier worden doorgevoerd, dezelfde software moet gebruikt worden of in ieder geval software die op elkaar aansluit. Wanneer de software niet aansluit zal de hoofdaannemer dit allemaal eigenhandig moeten invoeren in het model. Daarom moet de


Pagina | 31


verantwoordelijkheid voor de nauwkeurigheid en de coördinatie van de kosten en planning op een contractuele wijze worden vastgelegd (Miner & Thompson, 2006). De meest effectieve manier om de bovengenoemde nadelen en risico’s te bestrijden is om gezamenlijk, geïntegreerd project leveringscontracten op te stellen, waarin de risico's van het gebruik van BIM worden verdeeld onder de deelnemers aan het project (Azhar, 2011). Het eerder genoemde, dat BIM zal leiden tot innovatieve oplossing, kan ook gezien worden dat BIM juist leidt tot standaardisatie. Doordat bijvoorbeeld de architect, constructeur en installateur tijdens projecten een bibliotheek hebben aangelegd in BIM, bestaat er de kans dat er eerder naar een standaard oplossing gegrepen wordt, omdat dit sneller voorhanden is. Het werken met BIM kan gezien worden als een nadeel voor de creativiteit binnen een project. De enige gegevens die uit een BIM model rollen zijn de gegevens die de partijen er zelf instoppen. Als deze niet compleet zijn zullen de ontwerpdocumenten nog steeds beïnvloedbaar zijn door persoonlijke interpretaties van de verschillende partijen. Dit kan vooralsnog leiden tot tegenstrijdigheden in het ontwerp (Martens, Koutamanis, & Brown, 2007).

4.5 BIM in de praktijk en zijn barrières In de literatuur wordt veelal een positief beeld geschetst over BIM, maar dit beeld is in de praktijk nog niet haalbaar voor de meeste bedrijven in Nederland (Deutsch, 2011). In de bouwindustrie bestaat er juist weerstand tegen het toepassen van BIM. Deze weerstand is deels te wijten aan het ontbreken van een consistente en samenhangende standaard en deels is er een gebrek aan de uitwisselingsmogelijkheden van informatie tussen de verschillende softwarepakketten (Owen, et al., 2010). Ook wanneer er wel gebruik gemaakt wordt van BIM, wordt er nog weinig of vrijwel geen gebruik gemaakt van de uitwisseling van het model tussen de ontwerp‐ en de uitvoeringsfase (Boeykens & Neuckermans, 2007). Om überhaupt BIM efficiënt toe te kunnen passen tijdens een bouwproces zullen allereerst de volgende uitdagingen overwonnen moeten worden (Arayici, Coates, Koskela, Kagioglou, Usher, & O'Reilly, 2011; Gu & London, 2010): o o o o o o

Het overwinnen van weerstand tegen verandering, en het laten inzien dat BIM een grotere waarde en meer mogelijkheden heeft dan 2D informatie uitwisseling. Het aanpassen van de bestaande workflows naar meer geïntegreerde bouwprocessen. Het opleiden van mensen naar het werken met BIM, of het vinden van medewerkers die BIM begrijpen. Het laten begrijpen dat high‐end hardware‐ en netwerkfaciliteiten nodig zijn om BIM toepassingen en hulpprogramma's efficiënt toe te passen. Het laten begrijpen dat samenwerking en integratie binnen de bouwketen nodig is bij een BIM proces om het efficiënt te gebruiken. Het scheppen van een duidelijk inzicht in de verantwoordelijkheden van de verschillende belanghebbenden in het BIM proces.


Pagina | 32


De implementatie van BIM vereist niet alleen het leren van nieuwe software applicaties, maar ook moet er een nieuwe workflow toegepast worden waarin meer geïntegreerd met elkaar wordt samengewerkt. Er moet gekeken worden hoe het personeel opgeleid moet worden en hoe de taken worden verdeeld. Daarnaast vergt BIM een andere manier van denken en ontwerpen (Arayici, Coates, Koskela, Kagioglou, Usher, & O'Reilly, 2011). Opdrachtgevers en grote constructiebedrijven kunnen hun macht gebruiken tijdens een bouwproces om het toepassen van BIM te verplichten gedurende het project. Nog niet iedere onderaannemer is er klaar voor om BIM toe te passen. Niet iedere partij heeft de financiële middelen om BIM te implementeren tijdens een bouwproces, aangezien het implementeren van BIM gepaard gaat met een aanzienlijke investering in tijd en geld (Howell & Batcheler, 2005). De opdrachtgever is uiteindelijk het beste gebaat bij het efficiënt toepassen van BIM tijdens een project en hij is ook in staat om BIM tijdens het project als een vereiste te stellen. De grote uitdaging is dan om BIM niet alleen voor clash‐detectie te gebruiken, zoals nu veelal wordt gedaan, maar het ten volle te benutten (Linderoth, 2010). Want vandaag de dag worden er voornamelijk nog 2D tekeningen onderling uitgewisseld, terwijl er wel in een 3D omgeving gewerkt wordt (Gu & London, 2010). De productiviteit en economische voordelen van het gebruik van BIM in de AEC industrie zijn welbekend. Voorspeld wordt dat door het gebruik van BIM de relaties zullen verbeteren tussen de partijen binnen het ontwerpteam en tussen het ontwerp en de constructie, wat weer leidt tot een nauwere samenwerking (Muramoto, Jemtrud, Kumar, Balakrishnan, & Wiley, 2009). Ook is de juiste technologie beschikbaar en deze wordt ook continu verbeterd. Het toepassen van BIM gaat toch langzamer dan verwacht (Azhar, Hein, & Sketo, 2008). De hoofdredenen hiervoor liggen op zowel technologisch als management gebied. Dit komt doordat BIM in eerste essentie een projectmanagement tool is, wat het delen van informatie tussen de verschillende partijen faciliteert. Om ervoor te zorgen dat BIM efficiënt en effectief wordt gebruikt moet er vervolgens ook sturing gegeven worden aan de verschillende partijen die betrokken zijn bij het BIM‐model, de samenwerking, gedeelde expertise en tussentijdse besluitvorming (Muramoto, Jemtrud, Kumar, Balakrishnan, & Wiley, 2009). De technologische barrières om BIM toe te passen kunnen onderverdeeld worden in drie categorieën (Bernstein & Pittman, 2004): 1. Dat er vraag is naar goed gedefinieerde bouwproces modellen en definities; 2. Dat er een eis is dat de digitale ontwerpgegevens berekenbaar zijn; en 3. Dat er vraag is naar goed ontwikkelde praktische strategieën voor de doelgerichte uitwisseling en integratie van betekenisvolle informatie tussen de BIM componenten. De barrières om BIM toe te passen op management gebied liggen rondom de implementatie en het gebruik van BIM. Er zijn nu nog geen duidelijke richtlijnen over hoe BIM geïmplementeerd zou moeten worden. Er bestaat ook geen handleiding over hoe BIM gebruikt zou moeten worden (The Associated General Contractors of America, 2006). Ook zijn er nog geen speciale contractdocumenten voor het werken met BIM (Post, 2009). Verder is er nog vraag naar het standaardiseren van BIM en het definiëren van richtlijnen voor de implementatie van BIM (Azhar, 2011). Er zijn ook veel verschillende computergestuurde programma’s in omloop die het toepassen van BIM mogelijk maken. Het kan voorkomen dat niet iedere partij dezelfde versie van een programma of überhaupt het zelfde programma gebruikt. Hierdoor komt het voor dat bij de Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 33


verschillende analyses die uitgevoerd worden met een BIM‐model de verschillende versie geconverteerd moeten worden naar één en dezelfde versie waardoor gegevens gedurende dit proces verloren kunnen gaan (Sanguinetti, Abdelmohsen, Lee, Lee, Sheward, & Eastman, 2012; Linderoth, 2010), zie ook figuur 14.

Figuur 14 - Het huidige proces van evaluatie van het ontwerp vereist afstemming van de verschillende modellen, waarbij terugkomend in het gemeenschappelijk BIM model gegevens verloren kunnen gaan (Sanguinetti, Abdelmohsen, Lee, Lee, Sheward, & Eastman, 2012)

Op dit moment worden de consultants gedurende een project ook niet gecompenseerd voor de tijd die zij stoppen in een BIM model en voor hun BIM gerelateerde service door de opdrachtgever (Holzer, 2011). Met andere woorden er moet nog veel gebeuren wil iedereen optimaal gebruik kunnen maken van BIM. BIM heeft vele voordelen, maar er bestaan nog veel onzekerheden over hoe BIM het beste toegepast kan worden en welke regels er toegepast moeten worden tijdens een BIM proces. Ook heeft het succesvol gebruiken van BIM tijdens een project te maken met vele verschillende factoren, zoals de grote van het projectteam, communicatie tussen de verschillende partijen, in welke mate de partijen BIM gebruiken tijdens het project en nog veel meer factoren (Barlish & Sullivan, 2012). In de praktijk zeggen de verschillende actoren dat ze kunnen werken met BIM, maar meestal blijkt dit niet zo te zijn of geven die actoren er een eigen draai aan. Zo wordt gezegd dat 95% van de aannemers die zeggen dat ze met BIM kunnen werken, dit in de werkelijkheid niet kunnen. Vaak worden er mooie 3D tekeningen gepresenteerd, maar wordt de ‘I’ van informatie overgeslagen. Welk bedrijf er wel of in de werkelijkheid niet met BIM werkt kom je pas achter wanneer je met die partij samen gaat werken (van Belzen, 2012). Vaak wordt het gebruik van BIM beperkt tot één organisatie, waardoor niet alle voordelen van BIM worden benut (Tissink, 2012). De voorspelling voor de praktijk is dat 2D tekeningen voorlopig nog niet verdwijnen, zeker niet zolang de technologie nog niet toepasbaar is voor het dagelijks gebruik (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008). Ook is het volgens veel partijen, zoals leveranciers en installateurs, nog niet voldoende bewezen dat BIM lagere kosten en minder arbeidsuren met zich meebrengt (Howell & Batcheler, 2005).


Pagina | 34


4.6 Conclusie Uit dit hoofdstuk kan geconcludeerd worden dat BIM meer is dan een computerprogramma. BIM is een managementtool, waarbij de fases van het bouwproces elkaar niet meer lineair zullen opvolgen. Door BIM toe te passen tijdens het bouwproces is het nodig dat de verschillende partijen die betrokken zijn bij het proces eerder met elkaar samenwerken. Er ontstaat een geïntegreerd proces, hierbij kan bijvoorbeeld de aannemer eerder betrokken worden bij het proces en zullen de verschillende ontwerpdisciplines beter op elkaar afgestemd zijn. BIM is een middel om het doel van een bouwproject te bereiken. Op basis van diverse bronnen heb ik BIM als volgt gedefinieerd: BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieke van een gebouw, waarbij de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel‐, realisatie‐ en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld. BIM is in opkomst in Nederland om op een innovatieve manier projecten te beheren. Prestaties van gebouwen en de voorspelbaarheid van de resultaten zullen sterk verbeteren door BIM toe te passen. Door het toepassen van BIM zal de samenwerking tussen de partijen in het bouwproces verbeteren. Een gevolg hiervan is dat de winstgevendheid zal toenemen, kosten zullen lager zijn, er zal een beter tijdmanagement plaatsvinden en klantenrelaties zullen bevorderd worden. Daarbij is het belangrijk dat de verschillende partijen die betrokken zijn bij het proces uitkijken voor de juridische valkuilen, zoals gegevenseigendom en de bijbehorende problemen en risico’s die gedeeld zouden moeten worden. Zulke kwesties moeten worden aangepakt in aan het begin van een bouwproces en bij de contractvorming tussen de verschillende partijen. BIM staat voor een nieuw paradigma binnen de AEC, één die de integratie van de taken van alle betrokkenen aan een project stimuleert. Dit heeft het potentieel om te komen tot een grote efficiëntie en harmonie tussen de spelers die al te vaak in het verleden zichzelf of elkaar zagen als tegenstanders. Alhoewel BIM groeiende is in Nederland, gaat deze groei erg langzaam, BIM wordt nog niet gebruikt volgens de BIM principes en de definitie die in dit hoofdstuk is gegeven, men tekent in 3D, maar wisselt de tekening nog veelal uit in 2D format. Actoren zeggen dat zij gebruik maken van BIM, maar de ‘I’ van informatie wordt nog vaak overgeslagen. Er kan geconcludeerd worden dat verschillende niveaus van BIM gehanteerd kunnen worden in de praktijk. Het eerste niveau is het optimaal gebruiken van BIM. Dit houdt in dat BIM wordt gebruikt op de manier zoals beschreven staat in de definitie, met andere worden, hoe BIM de praktijk gebruikt zou moeten worden. Niveau 2 is wanneer BIM alleen gebruikt wordt voor het controleren van fouten en het oplossen van clashes, waarbij partijen werken met mooie 3D tekeningen, maar daarvoor niet één model gebruiken. Bij dit niveau wordt dus geen optimaal gebruik gemaakt van het model en wordt de ‘I’ van informatie niet volledig benut. Het laatste niveau, niveau 3, is wanneer alleen binnen een bedrijf gebruik wordt gemaakt van BIM. Kortom: o Niveau 1: optimaal BIM o Niveau 2: 3D clash BIM o Niveau 3: intern BIM Deze niveaus zullen verder in het onderzoek gebruikt worden om de manier van werken met BIM te verduidelijken. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 35


5.

De projectmanager

5.1 Inleiding In de jaren tachtig van de twintigste eeuw werden de bouwmanagementfuncties voornamelijk ingevuld door de architect. Na die tijd is de bouwmanagementfunctie zich geleidelijk tot een afzonderlijke discipline gaan ontwikkelen. Waar eerst architectenbureaus het bouwmanagement verzorgden tijdens een bouwproject, verschoof dit deels naar bouwmanagementbureaus. Deze verschuiving was het gevolg van een aantal oorzaken, te weten (Lousberg, 2010): o o o

De bouw kreeg een veel meer multidisciplinaire karakter; De bouw werd steeds complexer en de verscheidenheid van gebouwen werd steeds groter; De vraag naar gespecialiseerde adviseurs werd steeds groter.

In het algemeen ligt het meer voor de hand om als opdrachtgever een externe bouwmanager te contracteren naarmate het project complexer wordt (Wamelink, 2006). 5.1.1 Projectmanagement Om te kunnen beschrijven wat de rol van een projectmanager is, is het belangrijk om eerst vast te stellen wat projectmanagement is: ‘Bouwprojectmanagement is – vanaf het initiatief tot en met de ingebruikname – het structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren van alle activiteiten die ten behoeve van de totstandkoming van bouwprojecten noodzakelijk zijn, waarbij de wensen van de opdrachtgever tot een bouwresultaat met optimale prijs/kwaliteit verhouding leiden.’ (Philipsen, 1995) ‘Projectmanagement is – Het besturen van een project zodat het project binnen vooraf vastgestelde kaders (tijd, geld, kwaliteit, overig) wordt afgerond en dat het projectresultaat, na oplevering, op vooraf vastgestelde wijze bijdraagt aan een vooraf vastgesteld bedrijfsdoel.’ (van Leeuwen, 2004) Projectmanagement is vooral gericht op de inhoudelijke aspecten van een project, steunend op een duidelijke doelstelling, tijdspad en randvoorwaarden en een vooraf gesteld eindproduct (van de Blaak, 2006). 5.1.2 Projectmanager Een projectmanager zorgt voor het structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren van alle activiteiten tijdens het bouwproces en het vertegenwoordigen van de opdrachtgever. Een projectmanager heeft sturende kwaliteiten en inhoudelijke kennis nodig om het bouwproces te kunnen begeleiden. Dit loopt vanaf de initiatieffase tot en met de ingebruikname van een project en heeft tot resultaat dat de wensen van de opdrachtgever worden gerealiseerd. Om dat te bereiken kan de projectmanager sturen door middel van de vijf activiteiten, structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren (Lousberg, 2010; Philipsen, 1995). Om het doel te bereiken heeft de projectmanager zes beheersaspecten: Geld, Risico, Organisatie, Tijd, Informatie en Kwaliteit (Flapper, 1998). Deze beheersaspecten kan hij door middel van het structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren in goede banen leiden. Hiervoor kan hij onder andere de methode projectmatig werken toepassen. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 36


5.2 Het projectmatig werken Het projectmatig werken is binnen projectmanagement in de bouw één van de meest gebruikte methoden. Projectmatig werken heeft met name betrekking op de inhoudelijke aspecten van een project. Hierbij wordt voortdurend rekening gehouden met de vooraf gestelde doelstellingen, randvoorwaarden en tijdspad en het vooraf gestelde product. Wanneer een projectmanager kiest voor de projectmatig werken methode, moet hij als projectmanager faseren, beslissen en beheren, zie ook figuur 15 (Groote, Hugenholtz‐Sasse, & Klaassen, 2011).

Figuur 15 - Projectmatig werken (Kor & Wijnen, Essenties van projecten programmamanagement: succesvol samenwerken aan unieke opgaven, 2005)

Bij het faseren wordt ervoor gezorgd dat het project in fases wordt verdeeld. Dit zorgt ervoor dat het project beheersbaar blijft. Er kan een eigen invulling gegeven worden aan de fasering van een project, maar over het algemeen worden de volgende fasen gehanteerd (Groote, Hugenholtz‐Sasse, & Klaassen, 2011): o Initiatief (Idee) o Definitie (Wat?) o Ontwerp (Hoe ziet het eruit?) o Voorbereiding (Hoe te maken?) o Uitvoering (Het doen/uitvoeren) o Nazorg (In stand houden) De vooraf gestelde doelen die voor elke fase behaald moeten worden, worden na iedere fase getoetst aan de gestelde eisen en randvoorwaarden. Vervolgens worden er nieuwe doelen gesteld voor de volgende fase. Op deze manier wordt de beheersing en de sturing van het project mogelijk. Tijdens dit onderzoek ligt de nadruk op de ontwerp‐, voorbereiding‐ en uitvoeringsfase, zie ook figuur 16 en figuur 17, het witte gedeelte.


Pagina | 37


Figuur 16 - Fasen onderzoek

In de ontwerpfase wordt het projectresultaat gedetailleerd uitgewerkt. Door het projectteam wordt het ontwerp verder uitgewerkt en worden oplossingen ontworpen en concreet uitgewerkt aan de hand van de gestelde eisen en randvoorwaarden. Aan het einde van deze fase hoort er een ontwerp te liggen dat voldoet aan de gestelde eisen en randvoorwaarden (Kor & Wijnen, 2005). De voorbereidingsfase ligt tussen de ontwerp‐ en realisatiefase in. In deze fase wordt voorbereid wat in de ontwerpfase is bedacht. In deze fase wordt bijvoorbeeld het ontwerp uitgedetailleerd en werkinstructies worden gemaakt (werktekeningen) die voor de uitvoeringsfase gebruikt kunnen worden. Ook worden in deze fase de orders geplaatst, zodat uiteindelijk het ontwerp getekend in de ontwerpfase en de verdere detaillering in de voorbereidingsfase op de bouwplaats gerealiseerd kan worden (Kor & Wijnen, 2005). Faseren is onder andere nodig om de beheersbaarheid van het project te verhogen, onzekerheden te reduceren, beetje bij beetje het eindresultaat te concretiseren, de besluitvorming over tussenresultaten te bevorderen en projectmedewerkers te motiveren door middel van een korte termijnoriëntatie (Lousberg, 2010).

Figuur 17 - Huisvestingscyclus (Lousberg, 2010)

Voor een project is het essentieel dat er tijdens het project belangrijke keuzes en beslissingen gemaakt worden. Naar mate het project vordert worden de keuzes gedetailleerder en wordt er naar een vooraf gesteld projectresultaat toe gewerkt. Hierbij wordt meestal van grof naar fijn gewerkt, waarbij de keuzemogelijkheden steeds grotere gevolgen kunnen hebben voor het project (Groote, Hugenholtz‐Sasse, & Klaassen, 2011). Een voorbeeld hiervan is dat het voorlopig ontwerp bijvoorbeeld wordt getoetst aan het programma van eisen en er vervolgens wordt gekeken in hoeverre dit conform de overeenkomst is of afwijkt (Lousberg, 2010). Bij het nemen van beslissingen Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 38


stuurt de projectmanager op de eerder genoemde beheersaspecten, waarbij hij door middel van het structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren ervoor zorgt dat het project in goede banen wordt geleid.

5.3 Rol projectmanager De projectmanager is zelf één van de vele actoren die betrokken is bij een bouwproces. Daarnaast heeft hij ook de medewerking nodig van alle andere actoren die nodig zijn om een project te realiseren. De projectmanager moet rekening houden met de verschuiving van de belangen en commitment van de betrokken partijen, met strategisch gedrag, de dynamiek binnen een probleem en met het netwerkkarakter van een project (in 't Veld, Doctor, Dijkzeul, & Meuleman, 2006). In verschillende fases van het project komt projectmanagement tot uiting. Zo is het noodzakelijk dat, voor er begonnen wordt met het ontwerpen, alle neuzen dezelfde richting op staan. Dit hoort ervoor te zorgen dat er in de ontwerpfase geen verschillen meer ontstaan in de interpretatie van het doel van het project en het ontwerp. Het gaat om het creëren van een gezamenlijk draagvlak. De afstemming over de verrichte activiteiten en de samenhang daarvan vindt plaats tijdens de ontwerp‐ en voorbereidingsfase met de betrokken partijen (Licht & Nuiver, 2006). Het project wordt vanuit vele verschillende disciplines gemanaged door de projectmanager. De projectmanager zorgt voor de randvoorwaarden, de ruimtes en de middelen waarbinnen de teamleden optimaal kunnen presteren (van de Blaak, 2006). De projectmanager zorgt ervoor dat er een team wordt gevormd met een aantal sleutelfiguren uit de belangrijkste partijen. Door de verschillende ingangen die de teamleden hebben kunnen de interacties met de omgeving beter beheerst worden. Echter moet er wel een consensus zijn over de gehele projectaanpak en de besturing. Ook is het belangrijk dat er door één persoon naar de omgeving wordt gecommuniceerd, hierdoor worden misverstanden voorkomen (Licht & Nuiver, 2006). In figuur 18 staat weergegeven dat de projectmanager een belangrijke schakel is tussen de teamleden en de opdrachtgever.


Pagina | 39


Figuur 18 - De projectmanager als schakel tussen opdrachtgever en projectteam (Boddeke, Drentje, Roesink, & van Woerden, 2002)

Zoals eerder genoemd is de rol van de projectmanager het structureren, organiseren, controleren, coördineren en evalueren van alle activiteiten die nodig zijn om een project te kunnen realiseren (Lousberg, 2010). De projectmanager levert een belangrijke bijdrage als het gaat om kennis van organisatie, kosten, planning, kwaliteit en informatie van het bouwproces om dit zo goed mogelijk te laten verlopen. Om dit te kunnen doen moet de projectmanager een aantal taken vervullen per fase. In De Nieuwe Regeling (DNR) staat een uitgebreide lijst van deze taken, echter wordt er in dit onderzoek gekeken naar de grote lijnen betreffende de taken. Deze taken staan weergegeven in bijlage 1 en hebben betrekking tot de ontwerpfase, de voorbereidingsfase en uitvoeringsfase. De taken geven onder andere weer dat de projectmanager een structurerende, organiserende, coördinerende, evaluerende en controlerende rol heeft, waardoor hij per fase, door middel van zijn rol, verschillende taken moet voltooien om tot een goed eindresultaat te kunnen komen. Dit gebeurt binnen de vooraf gestelde kaders, betreffende geld, organisatie, tijd, informatie en kwaliteit, de beheersaspecten van de projectmanager.

5.4 De beheersaspecten van de projectmanager De projectmanager heeft zowel inhoudelijke kennis als sturende kwaliteiten nodig om een bouwproces te kunnen begeleiden. Het belangrijkste doel van de projectmanager is om uiteindelijk te kunnen voldoen aan de eisen en wensen van de opdrachtgever. Daarvoor moet de projectmanager sturing geven aan de vijf beheersaspecten, geld, organisatie, tijd, informatie en kwaliteit, door middel van zijn activiteiten. 5.4.1 Geld Bij het beheersaspect geld gaat het om het beheersen van de opbrengsten en de kosten. Beslissingen die genomen worden betreffende geld hebben altijd gevolgen voor de andere beheersaspecten. Zo heeft geld invloed op kwaliteit en tijd wanneer het een projectresultaat betreft en heeft het invloed op informatie en organisatie voor zover het een projectproces betreft. Het hangt af van wat voor een Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 40


soort project het is of geld een belangrijke rol speelt. Zo kan kwaliteit of tijd een hogere prioriteit hebben dan geld. Bij ieder project dienen de geldstomen beheerst te worden, hierbij bepaalt de opdrachtgever hoe hoog het budget is dat ter beschikken wordt gesteld (Kor & Wijnen, 2001; Lousberg, 2010). Geld kan beheerst worden aan de hand van een aantal activiteiten (Lousberg, 2010): 1. Plannende activiteiten; Het doel van het budget is om de financiële norm vast te stellen van het project, zo dusdanig dat deze norm bewaakt kan worden (Groote, Hugenholtz‐Sasse, & Klaassen, 2011). 2. Voortgangsbewaking en bijsturende activiteiten; Als het budget voor een fase is vastgesteld, dan is dit over het algemeen het uitgangspunt waarop de projectmanager aan het einde van een fase afgerekend kan worden. De projectmanager heeft meestal het mandaat om binnen het budget te handelen, met andere woorden, mutaties beoordelen, goedkeuren en te (laten) registreren. Op basis hiervan kunnen rapportage gemaakt worden ten behoeve van budget over‐ en onderschrijdingen. Dit kan zowel plaatsvinden aan het einde van een fase of tijdens een fase. Waarna besloten kan worden welke maatregelen er getroffen dienen te worden. 5.4.2 Organisatie Bij het beheersen van de organisatie van een project gaat het erom hoe taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden zijn vastgelegd, hoe er met elkaar gecommuniceerd gaat worden en hoe besluiten genomen gaan worden (Kor & Wijnen, 2001; Lousberg, 2010). De regelingen en structuren van het project worden hierbij vastgelegd, waar onder andere de volgende onderwerpen aan bod komen (Lousberg, 2010): o o o o

Selectie van de projectteamleden, dit gebeurt eventueel bij het volgen van een aanbestedingsprocedure; Organisatiemodellen; Contractmodellen; Samenwerking en teamvorming.

5.4.3 Tijd Bij het aspect tijd gaat het met name over de beheersing en vaststellen van de benodigde capaciteit voor de uit te voeren activiteiten en de doorlooptijd van het project. Tijd is geld, dit wil zeggen dat tijd een grote invloed heeft op geld en visa versa (Kor & Wijnen, 2001; Lousberg, 2010). Ook tijd kan beheerst worden door middel van dezelfde activiteiten als bij geld (Lousberg, 2010): 1. Plannende activiteiten; Voor er begonnen wordt met een projectfase zal duidelijk moeten zijn binnen welk tijdsbestek een fase uitgevoerd moet worden. Wanneer dit niet gebeurt kan er ook geen planning worden beheerst. Wijzigingen van de tijdschema’s dienen tijdens het project zo min mogelijk voor te komen, tot de momenten dat er een totaaloverzicht is van alle andere beheersaspecten. Dit is om zo efficiënt mogelijk wijziging toe te kunnen passen en het proces onder controle te houden. Op deze manier is het mogelijk om integrale besluiten te nemen en is er een overzicht van de consequenties van wijzigingen.


Pagina | 41


2. Voortgangsbewaking en bijsturende activiteiten; Door middel van de registratie van de huidige stand van zaken van het project ten opzichte van de eerder vastgestelde planning kan er vastgesteld worden of er sprake is van een tijdsoverschrijding of dat men voorligt op schema. Op basis van deze rapportage kunnen er corrigerende acties ondernomen worden. Met deze rapportage kan er uiteindelijk ook een eventuele onderbouwing gegeven worden, wanneer een project uitloopt. 5.4.4 Informatie Zonder informatie is het niet mogelijk een project te kunnen sturen. Bij informatiebeheersing is het van belang om van beslisdocumenten te weten welke het laatst geldende is en wie dat mag goedkeuren en wijzigen. Aan de hand van beslisdocumenten kan de opdrachtgever een go/no‐go geven of kan er bijgestuurd worden binnen de gestelde kaders van de opdrachtgever. Ook kan er een onderscheid gemaakt worden tussen vastgelegde informatie en niet vastgelegde informatie, zoals informele gesprekken. Het beheer van informatie is noodzakelijk om de juiste informatie op het juiste moment ter beschikking te hebben. Het beheer van de informatie bestaat uit eenduidige identificatie van de te beheren informatie, een sluitende registratie van de informatie en de distributie van de informatie (Kor & Wijnen, 2001; Lousberg, 2010). Aangezien informatiebeheersing een groot deel van dit onderzoek in beslag neemt, zal het begrip informatie nader worden toegelicht in hoofdstuk 6 van dit rapport. 5.4.5 Kwaliteit Bij kwaliteit gaat het over het beheersen van de inhoudelijke eisen die gesteld zijn aan het projectresultaat in de vorm van kwaliteitseisen die meetbaar moeten zijn. Het is daardoor ook belangrijk om te bepalen hoe de kwaliteitseisen worden gemeten per fase. Meestal wordt het toetsen van de kwaliteit van het resultaat gedaan aan de hand van het toetsen van de resultaten aan de vooraf vastgestelde documenten, zoals tekeningen, berekeningen en plan van eisen (Kor & Wijnen, 2001; Lousberg, 2010). Wanneer er geen goede specificaties van de eisen aan het resultaat zijn vastgesteld kan niet eenduidig worden vastgesteld of een project geslaagd is (Lousberg, 2010). Bij een project is het van belang om in eerste instantie vast te stellen wat er überhaupt bedoeld wordt met het begrip kwaliteit, om de kwaliteit te kunnen beheersen. Er kunnen namelijk vele verschillende invullingen worden gegeven aan het begrip kwaliteit. Wanneer dit niet gebeurt, wordt de kwaliteit niet beheerst, maar beheerst de kwaliteit het project (Groote, Hugenholtz‐Sasse, & Klaassen, 2011).

5.5 Stevens Van Dijck en projectmanagement De projectmanager fungeert als de adviseur van de opdrachtgever. Tijdens een project treedt de projectmanager dan ook op namens de opdrachtgever en geheel voor rekening van de opdrachtgever. Hierbij neemt de projectmanager een onafhankelijke en ongebonden positie in binnen het project. Meestal wordt de projectmanager gehonoreerd op basis van bestede tijd of op basis van een percentage van de bouwsom. Dit geldt voor de projectmanagers bij het bedrijf Stevens Van Dijck.


Pagina | 42


Dit hoofdstuk heeft betrekking op het bedrijf Stevens Van Dijck aangezien dit onderzoek is uitgevoerd onder leiding van het bedrijf Stevens Van Dijck en de TU Delft. Om die reden wordt er, wanneer er gesproken wordt over een projectmanager, rekening gehouden met de invulling die het bedrijf Stevens Van Dijck geeft aan het beroep projectmanagement. Door het bedrijf Stevens Van Dijck wordt de volgende invulling gegeven aan het begrip projectmanager: ‘Het bouwproces is complex. Er zijn vele actoren, randvoorwaarden en risico's. En er zijn vele wegen om van idee te komen tot een opgeleverd gebouw. Dat is nu de professie van de bouwmanager. Om als regisseur de weg te bepalen en het proces te beheersen. Om als dirigent de spelers te laten samenwerken. Bouwmanagers zijn procesmanagers met een gedegen materiekennis die zowel op proces als op inhoud sturen.’ (Stevens Van Dijck, 2011) In de ontwerp en voorbereidingsfase van een project zorgt Stevens Van Dijck (SVD) voor de taken zoals beschreven in hoofdstuk 5.2. Hierin vervullen zij een controlerende, structurerende, coördinerende, organiserende en evaluerende rol. Tijdens de ontwerp‐ en voorbereidingsfase moeten er in een korte tijd tal van belangrijke keuzes worden gemaakt. Dit gebeurt met een team bestaande uit ontwerpers en adviseurs en de keuzes moeten vallen binnen een uitgebreid scala van randvoorwaarden. SVD fungeert hier als een projectmanager die ervoor zorgt dat dit traject goed en effectief verloopt. De projectmanager is de onafhankelijke deskundige die in deze fase onbevangen kan oordelen en sturen. Hij toetst of het ontwerp voldoet aan het programma van eisen. Of dit het meest optimale ontwerp is en of er aspecten zijn die nadere studie behoeven, zoals bijvoorbeeld energie neutraliteit. Ook beoordeelt de projectmanager of de prijs‐kwaliteit verhouding correct is en of keuzes niet leiden tot hogere exploitatielasten. Tijdens de ontwerpfase zijn ook talloze randvoorwaarden die het proces en soms het ontwerp kunnen beïnvloeden. Hierbij valt te denken aan vergunningsprocedures en bestemmingsplannen, subsidieregelingen, de wijze van aanbesteden of fiscale aspecten etc. De projectmanager brengt de risico's in beeld en stuurt op het minimaliseren van die risico's. Om dit proces goed te laten verlopen moet een ontwerpteam goed kunnen samenwerken. Met respect voor elkaar maar ook kritisch jegens elkaar. Hier neemt de projectmanager ook een controlerende en sturende rol in (Stevens Van Dijck, 2011). In de uitvoeringsfase van een project zorgt het bedrijf Stevens Van Dijck voor de taken, zoals beschreven in hoofdstuk 5.2, in de vorm van directievoering. De directievoerder is de vertegenwoordiger van de opdrachtgever tijdens de uitvoeringsfase. De voornaamste taak is het toezien op een correcte uitvoering van het werk. Dit betekent dat er toezicht wordt gehouden op wat de uitvoerende partijen leveren, wat contractueel overeengekomen is en wat beschreven is in het bestek. Een goede projectorganisatie is nodig om de uitvoering van een bouwproces goed te laten verlopen. Vaak werken partijen voor het eerst samen tijdens een bouwproject, daarom is het belangrijk dat de partijen precies weten wat ieders taken en bevoegdheden zijn, hoe er wordt gecommuniceerd en hoe er wordt samengewerkt. Dit is ook belangrijk vanwege de intensieve samenwerking en uitwisseling van informatie tijdens de uitvoeringsfase die plaats vindt tussen de adviseurs, Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 43


uitvoerende partijen, opdrachtgever en/of gebruiker en derden zoals overheidsinstanties. Deze aspecten worden door SVD in een zogeheten Bouwmanual vastgelegd, die vervolgens zal leiden als leidraad voor de uitvoeringsfase. Voor SVD begint directievoering met het bestuderen van de aanbestedingsdocumenten. Wat zijn de belangrijkste vraagstukken en uitdagingen? Waar liggen de risico's? Is het bestek compleet? Zijn er nog 'grijze vlekken' die moeten worden ingevuld? Als deze vragen zijn beantwoord kan het werk beginnen. SVD doet dat vanuit een onafhankelijke positie ten opzichte van aannemers en adviseurs, hierbij wordt ieders discipline en inbreng gerespecteerd. Dit zorgt ervoor dat de rol die SVD inneemt transparant is. Op basis van vastgestelde uitgangspunten zorgt SVD ervoor dat het werk correct wordt uitgevoerd binnen de vastgestelde tijd en binnen het vastgestelde budget (Stevens Van Dijck, 2011). Figuur 19 geeft weer hoe het projectmanagement eruit ziet in het geval van een traditionele aanbesteding. In geval van bouwteam of Design & Build kan de organisatie van het projectmanagement natuurlijk anders zijn, dit is afhankelijk van de wens van de opdrachtgever.

Figuur 19 - Projectmanagement SVD

5.6 Projectmanager en BIM Om optimaal gebruik te kunnen maken van BIM is het verstandig dat alle partijen die betrokken zijn bij het bouwproces werken in een BIM model, kortom elke partij draagt bij aan BIM (opdrachtgever, architect, constructeur, installatieadviseur, uitvoerend bedrijf, enzovoort). Hiervoor zou het handig zijn wanneer er één iemand verantwoordelijk wordt gemaakt voor het structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren van het BIM model. Zo kunnen eventuele onvolledigheden van de informatietoevoer of fouten in de informatietoevoer tegen worden gegaan. Zeker bij complexe projecten is het van belang dat er bij het toepassen van BIM een BIM manager aan te pas komt (Gu & London, 2010). De verantwoordelijkheden van een dergelijke BIM manager zijn onder andere (Goossen, 2011): o o o o o

Het controleren en bewaken van het overeengekomen detailniveau van de informatie in het model voor elke procesfase; Het beoordelen en bewaken van de kwaliteit van de informatie in het aspectmodel; Het overdragen van data uit het aspectmodel naar andere projectpartners; Het combineren of koppelen van meerdere deel‐ en/of analysemodellen, zoals luchttoevoer analyses of zonlichttoetredingsanalyses; Het deelnemen aan BIM‐coördinatiesessies (toetsing van het ontwerp en het BIM model);


Pagina | 44


o o o o

Het terugkoppelen/bespreken van knelpunten; Standaardisatie van de bestandsnamen; Versiebeheer; Het updaten van de eigen aspectmodellen (en andere projectdocumenten) in het gezamenlijke model.

Hierbij kan het maken van een samenwerkingsplan in een zo vroeg mogelijk stadium van het bouwproces ervoor zorgen dat de verschillende partijen die betrokken zijn bij het bouwproces efficiënter communiceren en beter informatie delen. Hierdoor haalt het projectteam meer voordeel uit het werken met BIM (Goossen, 2011). Om ervoor te zorgen dat er op een goede manier met BIM wordt gewerkt, zodat BIM ook echt als managementtool gebruikt kan worden is het zaak dat er goed toezicht wordt gehouden op het BIM proces. Het BIM model moet gedurende het gehele bouwproces bijgehouden worden om onvolkomenheden tijdig te signaleren. Een risico wanneer de projectmanager het beheer en toezicht van het BIM model op zich neemt, is dat partijen minder met elkaar zullen communiceren. Het kan namelijk voorkomen dat doordat BIM en de projectmanager ervoor zorgen dat de communicatie en informatiebeheersing gestroomlijnd is, partijen denken dat van hun minder inbreng wordt verwacht met betrekking tot de communicatie. Er moet wel uitleg en verantwoording worden gegeven over wijzigingen en veranderingen, maar juist omdat dit in het model automatisch wordt doorgevoerd en de projectmanager ervoor zorgt dat dit up‐to‐date blijft kan de communicatie verzwakken. Er zal minder actieve communicatie plaatsvinden, terwijl dit juist belangrijk is voor eventuele nieuwe inzichten en het ontdekken van eventuele fouten in de tekeningen en plattegronden (van Gulijk, 2010). Als een projectmanager op dit moment een team zou willen samenstellen om een BIM project mee te doen, zijn er een aantal punten die overgebracht moeten worden naar de andere partijen die betrokken zijn bij het proces (Ibrahim, 2006): ‐ ‐

‐

Dat BIM niet alleen een 3D model is. Het is belangrijk om helder te krijgen wat BIM precies inhoud en dat het niet alleen 3D tekenen is. Dat het gebruik van BIM het project niet zal tegenwerken. Veel architecten hebben nog slechte herinneringen aan de overgang van het tekenen aan de tekentafels, naar het tekenen met bijvoorbeeld AutoCad. Het overbrengen van de essentie van het toepassen van BIM. Niet alle voordelen zijn vandaag de dag bekent bij de betrokken partijen, waardoor eventueel verzet kan ontstaan bij het werken met BIM bij de partijen.

Doordat de bouw gepaard gaat met veel verschillende expertises, die in de vorm van verschillende partijen met elkaar moeten samenwerken en samenkomen, is het hebben van een projectmanager tijdens complexe projecten onvermijdelijk. Ook bij het werken met een BIM model is sturing en management nodig. Bij het samenvoegen van de verschillende partijen gaat het namelijk nog veelal mis. Het komt bijvoorbeeld voor dat de installatieadviseur de wandcontactdozen en de koffieautomaten al in zijn model heeft staan, terwijl de architect nog bezig is in de voorontwerpfase. Hierdoor is het van belang om duidelijke afspraken te maken en bij iedere partij dezelfde verwachtingen te scheppen over welk level of development of detailniveau een deelontwerp moet hebben. Zonder duidelijke afspraken zal BIM nog steeds leiden tot faalkosten (van Velden, 2012). Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 45


5.7 Conclusie Projectmanagement is vooral gericht op de inhoudelijke aspecten van een project, steunend op een duidelijke doelstelling, tijdspad en randvoorwaarden en een vooraf gesteld eindproduct. Een projectmanager heeft sturende kwaliteiten en inhoudelijke kennis nodig om het bouwproces te kunnen begeleiden. Dit loopt vanaf de initiatieffase tot en met de ingebruikname van een project en heeft tot resultaat dat de wensen van de opdrachtgever worden gerealiseerd. Om het doel te bereiken heeft de projectmanager zes beheersaspecten: Geld, Risico, Organisatie, Tijd, Informatie en Kwaliteit. Deze beheersaspecten kan hij door middel van het structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren in goede banen leiden. Hiervoor kan hij onder andere de methode projectmatig werken toepassen. Wanneer er gesproken wordt over een projectmanager, rekening gehouden met de invulling die het bedrijf Stevens Van Dijck geeft aan het beroep projectmanagement, te weten: ‘Het bouwproces is complex. Er zijn vele actoren, randvoorwaarden en risico's. En er zijn vele wegen om van idee te komen tot een opgeleverd gebouw. Dat is nu de professie van de bouwmanager. Om als regisseur de weg te bepalen en het proces te beheersen. Om als dirigent de spelers te laten samenwerken. Bouwmanagers zijn procesmanagers met een gedegen materiekennis die zowel op proces als op inhoud sturen.’ (Stevens Van Dijck, 2011) Om als projectmanager optimaal gebruik te kunnen maken van een BIM model is het zaak dat alle partijen werken in een BIM model. De rol die de projectmanager hierbij in kan nemen is de rol van de BIM manager, echter neemt de projectmanager bij het vervullen van deze rol veel verantwoordelijkheid op zich. Wanneer hiervoor gekozen wordt zal de rol van de projectmanager niet veranderen, echter wordt de scope wel groter. Wanneer met BIM wordt gewerkt kan de projectmanager makkelijk het overzicht houden omdat er vanuit één model wordt gewerkt. Het is wel van belang dat de projectmanager ervoor zorgt dat de partijen wel met elkaar face‐to‐face blijven communiceren in plaats van alleen via het model, om eventuele fouten in de informatie tegen te gaan. Zonder duidelijke afspraken zal BIM nog steeds leiden tot faalkosten.


Pagina | 46


6.

Informatiebeheersing bouwproces

6.1 Inleiding De hoeveelheid informatie tijdens een bouwproces is enorm. Daardoor is het in het algemeen lastig om al die informatie overzichtelijk te krijgen en te houden. Er bestaan verschillende manieren om informatie over te brengen, lichaamstaal, spraak, schrift, grafisch, elektronische media of een combinatie van deze manieren. Het gaat erom dat de juiste kanalen en regels om gegevens te beheren worden kozen (Dainty, Moore, & Murray, 2006; Wang, 2009). Om ervoor te zorgen dat informatiebeheersing goed verloopt is het van belang dat het proces begint bij het organiseren van de informatieproductie. De verschillende partijen betrokken bij het bouwproces zorgen er grotendeels apart voor dat de informatie die nodig is wordt verkregen (Reniers, 2008). Een van de taken van een projectmanager is het organiseren van de vergaderingen. Bij deze vergaderingen wordt de informatie van de verschillende betrokken partijen bij elkaar gebracht. Tijdens deze vergadering staat het coördineren en integreren van de verschillende projectdelen plaats. Daarvoor is het belangrijk dat de informatie op tijd, compleet en correct is en dat deze informatie op een juiste en duidelijke manier wordt gecommuniceerd naar de verschillende partijen. Om dit te kunnen bereiken bestaat er een heel arsenaal aan hulpmiddelen die ingezet kunnen worden. Het gebruik van deze hulpmiddelen voor de beheersing van de informatie kan contractueel met de verschillende partijen worden vastgelegd. Om dit contractueel voor elkaar te kunnen krijgen is het van belang dat de partijen inzien wat het nut en de noodzaak is van informatiebeheersing, want vaak betekent het vastleggen van dat soort afspraken dat de partijen moeten investeren in tijd en geld om de manier van werken intern aan te passen aan die van het project. Het is dan ook een gewoonte dat deze gezamenlijke hulpmiddelen worden beperkt tot een hulpmiddel dat zich richt op het delen van managementinformatie (Reniers, 2008). Een ander voorbeeld van beheren van informatie is, dat men er voor moet zorgen dat er een centraal punt is waar partijen toegang hebben tot de informatie. Hierbij is het van belang dat de informatie up‐to‐date blijft, zodat de partijen kunnen beschikken over de nieuwste informatie in plaats van een oude versie. Hiervoor wordt vaak een informatiebeheerder gebruikt. Deze informatiebeheerder heeft de taak om projectdocumenten te identificeren, te registeren, te valideren, te distribueren en te archiveren. Bij veel projecten wordt gebruik gemaakt van verschillende geautomatiseerde hulpmiddelen die informatiebeheersing ondersteunen. De meest voorkomende hulpmiddelen zijn webservers en projectwebsites waar alle informatie op een centrale plek wordt opgeslagen, zoals een docstream, projectplace of een dropbox. Hierdoor is het voor de verschillende partijen mogelijk om een snelle toegang te hebben tot alle actuele informatie (Koutamanis, 2010; Reniers, 2008).

6.2 Soorten informatie De informatie die beheerst moet worden tijdens een bouwproces is in te delen in twee categorieën. De eerste categorie is de inhoudelijke informatie. Deze informatie is de informatie waarin delen van de het projectresultaat wordt vastgelegd. In figuur 20 worden enkele voorbeelden gegeven van inhoudelijke informatie (Lousberg, 2010). Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 47


Projectfase Initiatief

Informatiedocumenten Voorstudies Haalbaarheidsonderzoeken Locatieonderzoeken Basisprogramma's Programma van Eisen Structuurplan/vlekkenplan/bouwmannastudie Voorbereiding Voorlopig Ontwerp Definitief Ontwerp Bestek Bestektekeningen Uitvoering Werktekeningen Opleveringslijsten Indelingsplannen Gebruik Revisietekeningen Inhuizingsplannen Ingebruikstellingsdocumenten

Figuur 20 - Voorbeelden inhoudelijke informatie (Lousberg, 2010)

De tweede categorie is management informatie. Door middel van de management informatie wordt duidelijkheid gegeven rondom de beheersaspecten geld, organisatie, tijd, informatie en kwaliteit (Lousberg, 2010). Aan de hand van de management informatie wordt de inhoudelijke informatie van een project verduidelijkt. Ook is de management informatie altijd gebaseerd op de inhoudelijke informatie. De producten die vallen onder de inhoudelijke informatie, zie ook figuur 20, worden tijdens het proces steeds specifieker gemaakt. Zo wordt meestal een definitief ontwerp (DO) gevolgd door het bestek en vervolgens de werktekeningen. De informatie die hieruit voortvloeit is ook weer apart gericht op de verschillende disciplines tijdens het bouwproces. Zo wordt er meestal een bouwkundig model/tekeningen, constructie model/tekeningen en installatie model/tekeningen gemaakt. De hoeveelheid informatie die aanwezig moet zijn tijdens een project is afhankelijk van de complexiteit van het project (Reniers, 2008).

6.3 Informatie gebonden problemen In de praktijk treden er vaak problemen op die te maken hebben met informatie. Voorbeelden hiervan zijn dat de informatie niet op tijd is of incompleet is. Dit kan ervoor zorgen dat het bouwproces verstoord raakt en het eindproduct afwijkt van wat het product in eerste instantie moest zijn. Zulke problemen kunnen voorkomen gedurende het gehele bouwproces. Doordat bij een bouwproces sprake is van opeenvolgende stappen is de kans groot dat problemen die betrekking hebben op de informatie pas aan het licht komen in één van de laatste fases van het proces (Wamelink, 1996). Problemen die kunnen optreden bij het beheersen van de informatie zijn qua aard (Wamelink, 1996): 1. Problemen die te maken hebben met de kwaliteit van de beschikbare informatie; 2. Problemen die kunnen optreden bij de verwerking van de informatie; 3. Problemen die kunnen optreden bij de communicatie van de informatie tussen de verschillende actoren.


Pagina | 48


6.3.1 Kwaliteit informatie De kwaliteit van de informatie kan worden samengevat door middel van drie aspecten, te weten; tijdigheid, volledigheid en juistheid. Tijdigheid van de informatie houdt in dat informatie op een bepaald tijdstip beschikbaar dient te zijn voor andere actoren. Hiervoor is het noodzakelijk dat de informatie op een bepaald moment beschikbaar is, het dient dus niet te laat en niet te vroeg aanwezig te zijn. Wanneer de benodigde informatie niet op tijd aanwezig is, kan het leiden tot verstoringen binnen het proces. Hierdoor kan een project geforceerd uitgevoerd worden door dat er onvoldoende informatie is en kunnen fouten ontstaan. Problemen die betrekking hebben op de compleetheid of de volledigheid van de informatie hebben vaak te maken met het ontbreken van informatie. Een voorbeeld is dat er bijvoorbeeld wel werktekeningen beschikbaar zijn, maar dat de informatie die op die werktekeningen staan niet volledig is. Aan de andere kant is het ook niet de bedoeling dat er te veel informatie is, dit kan ervoor zorgen dat de essentie van de informatie niet gezien of opgemerkt wordt. De informatie die tijdens een bouwproces verwerkt wordt heeft vaak betrekking op de werkelijkheid. Werktekeningen hebben bijvoorbeeld afmetingen van het object in de tekeningen staan, wanneer deze afmetingen niet juist zijn, kan dit leiden tot problemen tijdens de uitvoering. De juistheid van de informatie heeft met name te maken met relevantie, betrouwbaarheid, nauwkeurigheid en actualiteit (Wamelink, 1996). 6.3.2 Verwerking informatie Het uitvoeren van het proces kan een probleem worden, wanneer de omvang van de informatie die verwerkt moet worden te groot is. Hierbij kan het voorkomen dat de gebruiker van de informatie niet meer in staat is de informatie op de juiste wijze te combineren en te verwerken. 6.3.3 Communicatie van de informatie Communicatieproblemen kunnen zich voordoen tijdens de overdracht van de informatie. Communicatieproblemen kunnen verschillende oorzaken hebben, namelijk verkeerde interpretatie van de informatie of geen goede leesbaarheid van de informatie. Interpretatieproblemen door informatie uitwisseling kan bijvoorbeeld veroorzaakt worden door het ontbreken van informatie. De leesbaarheid van de informatie kan ook voor problemen zorgen wanneer de informatie bijvoorbeeld verkeerd is gegroepeerd. Een ander voorbeeld is wanneer een leverancier te veel informatie ontvangt en vervolgens veel tijd moet stoppen in het selecteren van de voor hem relevante informatie. 6.3.4 Informatieproblemen in de praktijk Door de kwaliteit van de eerder opgestelde informatie, vinden er veel informatiseringsproblemen plaats in de dagelijkse bouwpraktijk. Dit kan leiden tot onzekerheid in het bouwproces. Hieronder volgen enkele voorbeelden van problemen in de praktijk met betrekking tot informatie, die zich vaak voordoen in de praktijk (Wamelink, 1996):


Pagina | 49


Voorbereidingsfase o De schriftelijk opdracht is niet op tijd verstrekt; o Onderdelen van de schriftelijke opdracht, zoals de tekeningen en het bestek, zijn niet juist, delen spreken elkaar tegen of zijn incompleet; o De gemaakte afspraken tijdens de ontwerpfase zijn niet bekend bij alle partijen; o De bouwvergunning is niet tijdig aanwezig; o Er bestaat onzekerheid over welke vergunningen nodig zijn en wie deze gaat aanvragen; o Er staat te weinig informatie op de beschikbare tekeningen. Uitvoeringsfase o De wijzigingen van het ontwerp staan onvoldoende beschreven, waardoor er geen goede uitwerking opgesteld kan worden; o Wijzigingen worden te laat doorgevoerd, waardoor ze niet tijdig beschikbaar zijn.

6.4 Oplossingen informatieproblemen Voor de informatieproblemen beschreven in de voorafgaande paragraaf kunnen een tweetal oplossingen worden aangedragen die in de literatuur staan beschreven en van belang zijn voor dit onderzoek. Tijdens het bouwproces is het zaak dat de logistiek van de informatiestromen ondersteund dient te worden door middel van hulpmiddelen, waaronder de computerprogrammatuur (Wamelink, 1996). Dit is nodig om het proces snel en efficiënt uit te kunnen voeren. Deze software dient te bestaan uit twee verschillende componenten. Het ene component moet betrekking hebben op de verwerking van de gegevens en het andere component moet een bewakende rol hebben. Er dient namelijk periodiek gesignaleerd te worden hoe ver het proces is en welke vervolgacties er ondernomen moeten worden. BIM kan hiervoor als hulpmiddel worden ingeschakeld. Ook is het belangrijk voor het beheersen van de informatie en het voorkomen van problemen dat er binnen het bouwproject duidelijke afspraken moeten worden gemaakt over de manier waarop de informatie uitgewisseld zal worden. Per project zou er antwoord gegeven moeten worden op de volgende vragen (Wamelink, 1996): o o o o o

Wie treedt er op als coördinator voor de verschillende beheersaspecten? Op welk moment dient de informatie beschikbaar te zijn? In welke vorm dient de informatie beschikbaar te zijn? Op welke wijze wordt de informatie uitgewisseld tussen de verschillende partijen? Hoe wordt de status van de informatie geautoriseerd?

6.5 Informatiebeheersing en BIM De AEC industrie gaat gepaard met grote hoeveelheden aan informatie die toegankelijk moet zijn voor de vele verschillende partijen die betrokken zijn bij een bouwproces en veelal toegankelijk moet zijn op verschillende locaties. Met BIM is het mogelijk om een informatiedatabase zo goed en volledig mogelijk op verschillende locaties te beheersen (Wang, 2009). De complexiteit en de hoeveelheid informatie die gepaard gaat met een bouwproces wordt steeds groter, dit vraagt ook Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 50


om een efficiëntere manier van het verwerken en delen van de informatie, waarbij BIM een goed hulpmiddel is (Ophir, 2009). Wanneer de informatie en de data consistent wordt ingebracht in een BIM model zorgt het ervoor dat het bouwproces op zijn best kan functionaliseren. Om deze reden is het verstandig om een extra paar ogen te hebben die helpen bij het structureren en controleren van de toevoer van de informatie in het model (Ophir, 2009). Het nog niet volledig ontwikkelde BIM valt of staat met de beheersing van de informatie. Dit komt omdat, alleen wanneer de informatie compleet is, op orde is en via logische filters en structuren te benaderen en te combineren is, er voor gezorgd kan worden dat met BIM zaken zoals bouwelementen managen, reële kostencalculaties maken, simulaties doen, planningen maken en nog veel meer veel gemakkelijker gaan. Doordat er bij BIM het slechts mogelijk is om de informatie één keer in te voeren kan er voorkomen worden dat overbodige informatie wordt ingevoerd en daardoor minder fouten en tegenstrijdigheden voorkomen in BIM. Wat wel goed in de gaten gehouden moet worden is op welke manier de informatie binnenkomt en hoe dit het beste gestructureerd kan worden (Cepezed, 2012; Aksamija & Iordanova, 2011; Ophir, 2009). Gedurende het ontwerp van een BIM project komt er steeds meer informatie binnen die van belang is voor het project, hierbij is het cruciaal dat deze informatie op een productieve manier gemanaged wordt om alsnog fouten en een overload aan informatie te voorkomen (Ophir, 2009). Door BIM te gebruiken en dit proces goed te managen is er met andere woorden spraken van eenduidige informatie. Door deze eenduidige informatie ontstaat er een eerdere afstemming van de deelontwerpen waardoor er geen rare verrassingen zijn in de uitvoeringsfase (Rutten, 2010). Het is echter wel van belang bij het werken in BIM modellen, dat het informatieniveau van de output per fase moet worden afgestemd op de betreffende besluitvormingsniveaus. Er moet namelijk voorkomen worden dat informatie moet worden opgenomen van een detailniveau, waarvoor besluitvorming nog niet aan de orde is. Dit is ter voorkoming van een aanzienlijk risico dat alle besluiten genomen worden op een detailniveau, terwijl de uitgangspunten op een hoger niveau nog onvoldoende zijn afgewogen. Dit zou er toe kunnen leiden dat de opdrachtgever uiteindelijk niet het passende eindproduct krijgt of dat er veel tijd en geld besteed moet worden aan het terugdraaien van voortijdige beslissingen (Spekkink, 2012). Met het traditionele bouwproces moeten tekeningen vaak opnieuw worden gedaan, zie ook figuur 14, voor elke wijziging en verandering in het ontwerp moeten nieuwe tekeningen worden gemaakt. Het is nu dan ook lastiger om alle wijzigingen up‐to‐date te maken en te houden, soms worden de wijzigingen wel in de geveltekening veranderd maar niet in de plattegrond. Hierdoor kan verwarring ontstaan. Bij BIM staat alles op één plek en is dus ook alles op één plek geregeld. Als er bijvoorbeeld een deur wordt weggehaald in een tekeningen, zorgt het werken met BIM ervoor dat dit automatisch wordt doorgevoerd in alle tekeningen (Künhe, 2012).


Pagina | 51


Figuur 21 - Informatie beheersing tijdens een bouwproces (Hendriks, 2012)

Met andere woorden, er wordt gezegd en geschreven dat minder fouten en verwarring zullen ontstaan doordat er een betere informatiebeheersing plaats vindt. De informatie moet echter nog steeds worden ingevoerd op de juiste wijze, volledig en actueel. Kortom, het risico dat de informatie onvolledig, onjuist en niet actueel is bestaat nog steeds bij het toepassen van BIM. Dit kan als gevolg hebben dat een uitvoerende partij voortbouwt met de verkeerde of incomplete informatie, wat alsnog faalkosten en vertragingen kan opleveren (van Gulijk, 2010). Ook wordt er in de theorie beweerd dat bij het toepassen van BIM de hoeveelheid in vraag naar informatie zal verkleinen, aangezien iedereen zelf bij de informatie kan. Echter is het zo dat de vraag naar informatie ook afhankelijk is van het soort project en de partijen die betrokken zijn bij het project. Bijvoorbeeld bij een fast‐track project is het onvermijdelijk om veel ontwerpwijzigingen te hebben, waardoor de vraag naar het snel hebben van de goede informatie van andere partijen onvermijdelijk is. De uitwisseling van de informatie zal makkelijker gaan door middel van BIM, echter bepaald de aard van het project of BIM er toe zal leiden dat de vraag naar informatie verkleind wordt (Lee, Park, & Won, 2012; Barlish & Sullivan, 2012).

6.6 Informatiebeheersing en de planning Succesvol projectmanagement is onder andere afhankelijk van een effectieve planning. Zonder een planning is er namelijk geen mogelijkheid tot beheersing van een project. Door middel van een plan wordt duidelijk (Janssen, 2011):   

Wat er vereist is; Hoe het wordt gerealiseerd; Door wie en met behulp van welke apparatuur en welke expertise;


Pagina | 52


 

Wanneer iets gebeurt; Of de doelen (die betrekking hebben op kosten, tijd, kwaliteit, bereik, risico’s en baten) haalbaar zijn.

Een planning van een bouwproject zorgt ervoor dat het project tijdig gereed is en dat de activiteiten goed op elkaar afgestemd zijn (Jelinghaus & Latten, 2009). Het doel van een planning is het bevorderen van de beheersing van een project en de informatiestromen. Hierbij worden de manieren waarop de producten moeten worden opgeleverd beschreven en zullen de vragen waar, hoe, door wie, wanneer en hoeveel worden beantwoord (Janssen, 2011). De voortgang van een project kan gemeten worden door het creëren en onderhouden van een basisdocument. Om zeker te zijn van het draagvalk van een project, zorgt een planning er ook voor dat het mogelijk is om informatie te verspreiden naar bijvoorbeeld de belanghebbenden (Janssen, 2011). Planningen zorgen ervoor dat er vooruit gedacht kan worden over de uitvoering van het project. Een planning maakt het mogelijk om ontbrekende zaken, doublures binnen het proces, bedreigingen en kansen te identificeren en te beheersen (Janssen, 2011). Om te komen tot de beslissing om BIM toe te passen tijdens een project wordt vaak aangehaald dat het verkorten van de bouwtijd een groot voordeel is. Zo zou, zoals beschreven in hoofdstuk 4.4, het toepassen van BIM 7% besparen op de bouwtijd (Gilligan & Kunz, 2007). Dit komt onder andere doordat de informatie bij BIM voor iedereen bereikbaar is op het moment wanneer zij het binnen het proces nodig hebben. Het is echter zo dat meerdere factoren bepalend zijn voor de duur van een bouwproject, namelijk de constructiemethode en materialen die toegepast worden, het aantal partijen die betrokken zijn en de kwaliteit van het management (Lee, Park, & Won, 2012; Barlish & Sullivan, 2012). Wel kan gezegd worden dat de vertragingen die veelal opkomen tijdens een bouwproject hun oorzaaqk vinden in ontwerpfouten die vaak pas gezien worden tijdens de uitvoering van een project. Het is belangrijk om deze fouten van te voren te detecteren en uit het ontwerp te halen, voor men de uitvoeringsfase in gaat met de verkeerde informatie. BIM is hiervoor een goed hulpmiddel, door middel van BIM kunnen er vroegtijdig op verschillende tijdstippen tijdens het ontwerpproces clash‐ controles worden uitgevoerd. Ook wanneer de partijen ieder een eigen model hebben gemaakt, dan kunnen de 3D tekeningen van de verschillende ontwerppartijen in één gezamenlijk model gezet worden om het op clashes te controleren. Hierdoor kunnen fouten eerder uit het ontwerp gehaald worden en zal eerder duidelijk zijn wat de gevolgen zijn van wijzigingen op het ontwerp en de planning (Lee, Park, & Won, 2012).


Pagina | 53


6.7 Conclusie Informatiebeheersing is een zeer breed begrip, ook wanneer het is toegespitst op de ontwerp‐ en bouwindustrie. In dit kader is dit onderwerp daarom beperkt tot de uitwisseling van ontwerpdocumenten tussen de verschillende partijen. De AEC industrie gaat gepaard met grote hoeveelheden aan informatie die toegankelijk moet zijn voor de vele verschillende partijen die betrokken zijn bij een bouwproces en veelal toegankelijk moet zijn op verschillende locaties. De informatie die beheerst moet worden tijdens een bouwproces is in te delen in twee categorieën. De eerste categorie is de inhoudelijke informatie. Deze informatie is de informatie waarin delen van de het projectresultaat wordt vastgelegd. De tweede categorie is management informatie. Door middel van de management informatie wordt er duidelijkheid gegeven rondom de beheersaspecten geld, organisatie, tijd, informatie en kwaliteit. Aan de hand van de management informatie wordt de inhoudelijke informatie van een project verduidelijkt. Problemen die kunnen optreden bij het beheersen van de informatie zijn: 1. Problemen die te maken hebben met de kwaliteit van de beschikbare informatie; 2. Problemen die kunnen optreden bij de verwerking van de informatie; 3. Problemen die kunnen optreden bij de communicatie van de informatie tussen de verschillende actoren. BIM zal ervoor zorgen dat de informatiestromen tussen de betrokken partijen zal verbeteren, omdat de verschillende partijen in het bouwproces steeds op de hoogte kunnen zijn van actuele informatie. Dit komt doordat wanneer er iets wordt gewijzigd in een BIM model dit automatisch door gevoerd wordt in alle tekeningen, plattegronden en andere documenten die gekoppeld aan elkaar in een BIM model staan. Ook kan doormiddel van de transparantie in de informatie de planning beter in de gaten worden gehouden. Het werken in BIM wil echter niet altijd zeggen dat er voldoende toezicht is in de volledigheid van de informatie, de actualiteit van de informatie en correctheid van de informatie. Ook is het zo dat de effectiviteit van een project niet alleen bepaald wordt door het toepassen van BIM. Meerdere factoren spelen een rol bij het slagen van een project en het efficiënt werken met BIM. De manier waarop BIM gebruikt wordt tijdens een project hangt af van de organisatie van een project. Wel heeft BIM een groot voordeel bij het uitvoeren van clash‐controles, er kan tijdens een project waarbij BIM wordt toegepast sneller bekeken en getoetst worden waar het in de ontwerpen fout gaat en wat de gevolgen zijn van wijzigingen op de planning van een project.


Pagina | 54


7.

Hypothese vorming

Uit de bestaande theorie, die tot nu toe is onderzocht voor het onderzoeksvoorstel, kunnen de volgende hypotheses worden gegeven die getoetst zullen worden aan de hand van de cases. Hierbij wordt met name gekeken hoe BIM wordt toegepast. Er zal gekeken worden of het toepassen van BIM gaat volgens de definitie die eerder is gesteld: BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieke van een gebouw, waarbij de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel‐, realisatie‐ en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld. Waarbij vervolgens gekeken zal worden in welke mate het invloed heeft op een aantal onderwerpen die voor dit onderzoek van belang zijn.

Hypothese 1 Uit de meeste opvattingen over BIM kan worden geconcludeerd dat BIM ervoor zal zorgen dat de informatiestromen tussen de betrokken partijen zullen verbeteren, omdat de verschillende partijen in het bouwproces steeds op de hoogte kunnen zijn van actuele informatie. Wijzigingen in de tekeningen worden namelijk automatisch doorgevoerd. Hierdoor ontstaan er geen stapels papierwerk en tekeningen en zullen de partijen niet werken met tekeningen die niet up‐to‐date zijn. Echter het werken in BIM wil niet altijd zeggen dat er voldoende toezicht is in de volledigheid van de informatie, de actualiteit van de informatie en correctheid van de informatie. Deze onzekerheid heeft geleid tot de eerste hypothese die getoetst zal worden.

H1:

Het toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt in de praktijk tot een betere informatiebeheersing tussen de architect, installatieadviseur, constructeur, aannemer en projectmanager.

Hypothese 2 De projectmanager structureert, organiseert, coördineert, controleert en evalueert de activiteiten tijdens het bouwproces. De projectmanager zou in het proces de rol van toezichthouder op het BIM model op zich kunnen nemen. Hierdoor wordt de scope van de projectmanager vergroot, maar wordt het makkelijk om informatie te beheersen en de controle te behouden tijden het bouwproces. Echter moet de projectmanager er wel voor zorgen dat de partijen direct met elkaar blijven communiceren in plaats van alleen indirect via het BIM model, anders zullen er zich nog steeds fouten bevinden in de informatie. De hypothese is dan ook:

H2:

Het toepassen van BIM heeft invloed op de rol van een projectmanager.


Pagina | 55


Hypothese 3 Gesteld kan worden dat grenzen die te zien zijn in het traditionele proces zullen vervagen. De informatiebeheersing zal veel makkelijker verlopen. Dit zal gevolgen hebben voor de organisatie van het bouwproces. Een andere manier van werken moet toegepast worden om optimaal gebruik te maken van BIM. De workflow van de betrokken partijen zal veranderen en er moet op een transparante en intensievere manier met elkaar samengewerkt worden. Partijen zullen makkelijker en vaker bij elkaar moeten komen om de 3D tekeningen op elkaar af te stemmen. Veel fouten in het ontwerp zullen al in de ontwerpfase worden tegen gegaan en niet pas gezien worden als deze zijn uitgevoerd op de bouwplaats. Dit komt onder andere doordat er een verschuiving zal ontstaan in de toevoer van informatie. Tijdens het ontwerpproces is meer informatie nodig dan voorheen het geval was om het model zo compleet mogelijk te maken voor de uitvoering. Hierdoor kan de volgende hypothese worden gesteld:

H3:

Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject heeft invloed op de fasering van de ontwerpen uitvoeringsfase van een bouwproces.


Pagina | 56



Pagina | 57



Pagina | 58


Onderzoek Om een goed beeld te kunnen geven of de theorie die beschreven staat in de voorgaande hoofdstukken ook daadwerkelijk klopt is er een empirisch onderzoek gedaan door middel van casestudieonderzoek. Tijdens het onderzoeken van de cases zullen de eerder gestelde hypotheses worden getoetst. Ook zal er gekeken worden hoe het bouwproces verloopt bij het gebruik van BIM‐ modellen tijdens het proces. De volgende onderwerpen zullen aan bod komen in het empirisch onderzoek: o o o o

Hoofdstuk 8 – Casecriteria en selectie Hoofdstuk 9 – Case Capgemini Utrecht Hoofdstuk 10 – Case Danone Utrecht Hoofdstuk 11 – Case Esic Noordwijk


Pagina | 59


8.

Casecriteria en selectie

Om informatie over de impact die BIM heeft op de rol van de projectmanager met betrekking tot informatiebeheersing tijdens en organisatie van het bouwproces te verkrijgen, is er gebruik gemaakt van casestudies voor het onderzoek. Deze casestudies zijn ingericht door middel van het multiple casestudy design van Yin (2009). In dit hoofdstuk zal aan de hand van onderstaand model worden toegelicht hoe de casestudies zijn uitgevoerd.

Figuur 22 - Casestudie methode Yin

8.1

Datacollectie protocol

Interviewvragen De vragen die gesteld werden hadden betrekking op de volgende aspecten: 1. Inventarisatie ontwerp‐ en uitvoeringsfase van het bouwproces o Waarom en hoe BIM werd toegepast o Hoe de rollen en taken waren verdeeld o Hoe de informatiebeheersing ging tijdens het proces 2. Inventarisatie van de knelpunten tijdens het proces o Optreden bouwtijdvertragingen o Optreden van veranderingen in de organisatie van het bouwproces o Optreden van fouten in het ontwerp en de uitvoering


Pagina | 60


Respondenten Van elke case werden de volgende personen geïnterviewd: o o o o o

Architect Aannemer Projectmanager Installatieadviseur Constructeur

De lijst met de uitgevoerde interviews is te vinden in bijlage 2 en een voorbeeld van de interviewvragen is te vinden in bijlage 3.

8.2 Selectiecriteria Om ervoor te zorgen dat de cases met elkaar vergeleken kunnen worden, moeten de cases aan een aantal vooraf gestelde eisen voldoen voordat ze gebruikt kunnen worden voor het onderzoek. o

De cases moeten bestaan uit complexe bouwprojecten. Of een project complex is kan aan de hand van de vijf aspecten beoordeeld worden (Koolwijk & Geraedts, 2006):  Technische complexiteit bestaat uit:  De uniekheid van de opdracht  De te gebruiken uitvoeringstechnieken  Organisatorische complexiteit wordt bepaald door:  De hoeveelheid systemen  Het aantal betrokken partijen  De beschikbare tijd Wat voor het onderzoek betekent dat het project op minstens 3 van de bovengenoemde aspecten uit moet blinken. Dit zal het proces en de uitkomsten van het onderzoek bevorderen, omdat er hierdoor meerdere conflicten, knelpunten en valkuilen kunnen worden gedetecteerd.

o

Het moet gaan om projecten die in uitvoering zijn of reeds opgeleverd. Dit komt omdat het onderzoek zich met name richt op de overgang van de ontwerpfase naar de realisatiefase, met een terugblik op het voorafgegane proces en de knelpunten die daarin zijn opgetreden. Het onderzoek zal zich dus richten op de laatste fases van het bouwproces, de ontwerpfase, de bouwvoorbereidingsfase en de realisatiefase. Hiervoor is gekozen, omdat het bij een bouwproces waarbij BIM wordt toegepast gaat om een centrale database, waarbij er een geïntegreerde aanpak van ontwerp en uitvoering is.

o

Er moet tenminste tijdens de DO‐fase of tijdens het maken van de werktekeningen van het proces gebruik zijn gemaakt van 3D tekeningen, waar minimaal 3 verschillende partijen aan hebben bijgedragen. Dit moet zijn in de vorm van een gecombineerde ontwerptool, dit betreft het samenbrengen van drie of meer verschillende ontwerp‐ en/of engineeringsdiciplines en niet als een losstaande activiteit van bijvoorbeeld de architect.


Pagina | 61


Kortom, het 3D model moet op zijn minst door 3 partijen zijn gebruikt en er moet samengewerkt zijn met de 3D modellen. o

Het moet gaan om projecten waarbij gebruik gemaakt wordt van onafhankelijke projectmanagers. De projectmanager moet zijn ingehuurd door de opdrachtgever. De projectmanager moet niet ook de rol van architect, installatieadviseur, aannemer of constructeur bekleden. Hierdoor kan de focus en de methodiek die de projectmanager gebruikt makkelijker vergeleken worden en worden deze niet beïnvloed door eventuele ontwerptaken die een architect heeft als hij ook fungeert als projectmanager.

o

Er moet voldoende informatie beschikbaar zijn over het project. Deze informatie moet makkelijk bereikbaar zijn voor de onderzoeker, dit in verband met de tijdsdruk. Hierbij kan het gaan over projecten die beschikbaar zijn via Stevens Van Dijck of via bedrijven waarmee Stevens Van Dijck nauw samenwerkt.

Er zijn ook een aantal onderwerpen juist niet meegenomen in de selectiecriteria voor de cases. De meest belangrijk zijn: o

De contractvorm is nu niet meegenomen in de selectiecriteria. Het aantal beschikbare projecten op basis van de genoemde selectiecriteria was zeer beperkt.

o

Ook zijn de functie, locatie en grootte van het bouwproject niet meegenomen in de selectiecriteria. Het aantal beschikbare projecten op basis van de genoemde selectiecriteria is al redelijk beperkt en bovendien is de verwachting dat complexiteit genoeg is om de cases met elkaar te vergelijken.

o

Ook hoeven de cases niet noodzakelijk projecten te zijn van Stevens Van Dijck. Dit is met oog op het feit dat het ook interessant is om een case van een ander projectmanagement bureau te vergelijken.


Pagina | 62


8.3 De selectie In onderstaand model wordt weergegeven dat de drie gekozen cases voldoen aan de gestelde criteria en op welke manier de cases voldoen aan die criteria.

Complexiteit Fase waarin het project zich bevindt 3D modellen gebruikt Externe projectmanager vanuit opdrachtgever Voldoende informatie beschikbaar

Case Esic Ja

Case Danone Ja

Case Capgemini Ja

Opgeleverd

Uitvoering

Uitvoering

VO/DO

VO/DO/WT

WT

SRA Management Stevens van Dijck Ja

Ja

BBN Ja

Figuur 23 - Selectie Cases

Er kan geconcludeerd worden dat alle drie de cases voldoen aan de gestelde eisen en bruikbaar zijn voor het onderzoek. De volgende projecten werden in eerste instantie ook als optie beschouw voor het onderzoek: o o o

Isala klinieken te Zwolle, hier is niet voor gekozen omdat bleek dat maar één partij gebruikt maakte van BIM. Reinier de Graaf Gasthuis te Delft, voor dit project is niet gekozen omdat het nog niet in uitvoering is. Erasmus MC te Rotterdam, Voor dit project bleken te weinig partijen gewerkt te hebben met BIM.

8.4 Opbouw casestudie rapport Een casestudierapport bestaat uit twee delen, namelijk informatie over het project en over het proces. Het project Dit deel zal bestaan uit de achtergrond informatie van het project, zoals bijvoorbeeld de planinformatie en de betrokken partijen. Deze informatie komt voornamelijk uit websites van de betrokken partijen, vakbladen en dagbladen. Het proces Dit deel zal bestaan uit een zo volledig mogelijke omschrijving van de gevolgen van het toepassen van BIM tijdens het bouwproject en wat voor gevolgen dit heeft voor de projectmanager en de informatiebeheersing. Deze informatie is vooral uit de interviews gehaald.


Pagina | 63


9.

Case Capgemini Utrecht

In dit hoofdstuk zal de casus over het nieuwe hoofdkantoor van Capgemini worden toegelicht. Er zal ook beschreven worden hoe er tijdens het bouwproces is omgegaan met BIM.

9.1 Inleiding Het nieuwe hoofdkantoor van Capgemini wordt op het moment van schrijven van dit rapport gerealiseerd aan de oostzijde van Leidsche Rijn Centrum Noord te Utrecht, parallel aan de A2. Het wordt een doorlopende kantorenwand die als geluidsbuffer zal dienen voor de achterliggende bebouwing. Capgemini is een van de grootste ICT‐dienstverleners ter wereld. In 2013 zal de verhuizing van Utrecht Papendorp naar Leidsche Rijn van de Nederlandse vestiging plaatsvinden. Het nieuwe kantoor is de helft van het nu in gebruik zijnde vloeroppervlak: van circa 45.000 vierkante meter gaat het bedrijf terug naar iets meer dan 20.000 vierkante meter. Het gebouw en de werkomgeving hebben meer flexplekken, een grotere uitwisselbaarheid van gemeenschappelijke ruimtes en kolomvrije vloervelden als uitgangspunten (Ibelings van Tilburg architecten, 2012).

Figuur 24 - Plankaart Capgemini hoofdkantoor nieuwe locatie (zie rode vlak) (Ibelings van Tilburg architecten, 2012)

Het nieuwe kantoorgebouw voor Capgemini volgt de rooilijn van de A2 en de Reykjavikstraat. Doordat het gebouw als geluidswering moet fungeren heeft het een bouwhoogte van 20 meter. De structuur van het gebouw bestaat uit twee langgerekte volumes van 172 meter lang en 16,2 meter breed met dwars daarop drie overspanningen van 14,4 meter breed. Tussen de volumes zijn patio’s gesitueerd, waarvan er twee overdekt zijn en het entree en atrium vormen. De derde patio vormt een binnentuin. Aan de Reykjavikstraat tonen zich dwarsoverspanningen in de verticale


Pagina | 64


parcelering van de gevel. Aan deze zijde van het gebouw heeft de gevel een klassieke opbouw. Aan de zijde van de snelweg tonen de dwarsoverspanningen zich in de gevel middels drie bijzondere accoladevormige accenten (Ibelings van Tilburg architecten, 2012).

Figuur 25 - Impressie Capgemini hoofdkantoor (Ibelings van Tilburg architecten, 2012)

Figuur 26 - Impressie Capgemini hoofdkantoor vanaf de A2 (Ibelings van Tilburg architecten, 2012)


Pagina | 65


BAM Utiliteitsbouw regio Utrecht en BAM Techniek dragen zorg voor de engineering vanaf definitief ontwerp en realiseren het gebouw, beide partijen zijn zusterondernemingen van de opdrachtgever, AM Real Estate Development. Virtueel bouwen en Lean Contruction Management wordt toegepast bij de bouw van het hoofdkantoor voor Capgemini. Locatie: Opdrachtgever: Ontwerp: Start bouw: Oplevering: Oppervlakte: Functie: Parkeren: Projectmanagement: Constructeur: Installatie adviseur: Aannemer:

Reykjavikplein 1, Leidschen Rijn, Utrecht AM Real Estate Development, Utrecht 2011 ir. Marc Ibelings BNA van Ibelings van Tilburg Architecten, Rotterdam februari 2012 mei 2013 21.000 m2 VVO 24.738 m2 BVO Kantoren 331 parkeerplaatsen BBN, Houten BAM advies & engineering, Bunnik Ingenieursbureau Linssen B.V., Amsterdam BAM Utiliteitsbouw

Voor deze casestudie hebben interviews plaatsgevonden met de volgende personen:

Capgemini-case Dido Wijn Jaco Prins Jane Nagtegaal Jørgen de Kock Piet Voogd Thomas Barbian

Opdrachtgever BIM coördinator Constructeur Aannemer Aannemer Installatieadviseur

AM Real Estate Development BAM Advies & Engineering BAM Advies & Engineering BAM Utiliteitsbouw BAM Utiliteitsbouw Ingenieursburo Linssen bv

Figuur 27 - BIM model Capgemini


Pagina | 66


9.2 Werken met BIM Tijdens het Capgemini project is er door de uitvoerende partij gekozen om de tekeningen in 3D uit te werken in een model. Dit is gedaan om het te gebruiken als test‐case voor hun eigen organisatie. Nog een reden waarvoor er voor het werken met een BIM model is gekozen is dat het huurcontract van Capgemini afloopt en zij niet met de verhuurder een nieuw huurcontract overeen zijn gekomen. Nu moet er op korte termijn een nieuwe plek gerealiseerd worden waar de werkgevers en werknemers, die in het huidige gebouw zitten, ondergebracht kunnen worden. Door de tijdsdruk is het daarom van belang dat de uitvoering van het project goed verloopt, aangezien het project zich geen uitlopers op de planning kan permitteren. De uitvoerende partijen denken dat door middel van BIM het project goed en zonder vertragingen zal verlopen.

Projectmanager Architect Constructeur Installatieadviseur Installateur Aannemer

x x x x x x

x

x x x x

Output 2D

Geen BIM

Gegevens uit BIM

Intern BIM

3D clash BIM

Capgemini

Optimaal BIM

Door de verschillende partijen is in de volgende mate gewerkt met BIM, zie figuur 28, waarbij gebruik is gemaakt van Revit. Zo is in figuur 28 te zien de installatieadviseur alleen intern in het bedrijf gebruik heeft gemaakt van BIM en dat de output van de tekeningen tijdens de vergaderingen in 2D format is geweest. De projectmanager heeft tijdens deze case geen gebruik gemaakt van de informatie uit de BIM modellen.

x x x x x

Figuur 28 - Capgemini en BIM

In het Capgemini project is BIM met name toegepast tijdens de uitvoeringsfase. Het model werd gering gebruikt tijdens de ontwerpfase. Tot waar gebruik is gemaakt van BIM modellen is aangegeven in figuur 29.

Figuur 29 - Toepassing BIM Capgemini Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 67


Projectmanager De projectmanager heeft geen invloed uitgeoefend op het wel of niet gebruiken van BIM tijdens de ontwerpfase. BAM Utiliteitsbouw, Piet Voogd: “De externe projectmanager kan zich moeilijker aansluiten bij het model, omdat hij niet weet hoe hij ermee om moet gaan.” Wel is er tijdens de uitvoering gebruik gemaakt van een BIM manager. Deze BIM manager zorgde ervoor dat het model compleet en up‐to‐date was. Hij zorgde ervoor dat iedere wijziging in het ontwerp doorgevoerd werd in het model. Iedere onderaannemer moest zijn 3D model inleveren bij de BIM manager. Deze zorgde ervoor dat het in één model kwam te staan en gecontroleerd werd op clashes. Voor de onderaannemers die nog niet beschikte over de middelen om een 3D model aan te leveren, zorgde de BIM manager ervoor dat de 2D tekeningen omgezet werden naar 3D tekeningen in het model. De BIM manager hield zich iedere dag bezig met het model. BAM Advies & Engineering, Jaco Prins: “Een projectmanager zou er moeten zijn die de knelpunten bewaakt op het gebied van wie het gaat oplossen, wanneer het opgelost gaat worden en hoe dit gecontroleerd gaat worden, er is niet één iemand die dat heeft gestructureerd bij Capgemini.” Wat de BIM manager miste tijdens het project was een projectmanager die ervoor zorgde dat er grenzen werden gesteld aan het model en ervoor zorgde dat op een gegeven moment bepaalde delen werden bevroren in het model, zodat wijzigingen niet meer mogelijk waren. De BIM manager had graag meer sturing en afspraken gehad over hoe te werken en om te gaan met het model. BAM Advies & Engineering, Jaco Prins: “Er mist een centraal persoon die de toezicht houdt en de controle doet. Ik denk dat het proces soepeler zou verlopen als die persoon er wel was geweest.” In figuur 30 is te zien hoe de BIM manager heeft gewerkt met BIM.


Pagina | 68


Figuur 30 - In- en output model

Architect De architect heeft niet gewerkt met BIM. Deze partij beschikte nog niet over de juiste middelen en juiste scholing om te werken BIM. Hij heeft zijn tekeningen aangeleverd in 2D format. Deze zijn door de BIM manager omgezet in 3D format. Constructeur De constructeur heeft zijn tekeningen getekend in 3D format. Hij heeft geen clash controles kunnen uitvoeren met de architect door middel van 3D. Dit is uiteindelijk door de BIM manager gedaan. De constructeur heeft zijn tekeningen 3D aangeleverd aan de uitvoerende partijen. Installatieadviseur De installatieadviseur heeft zijn tekeningen getekend in 3D format. Hierbij heeft hij gebruik gemaakt van tekenen in blok‐vorm, zo zijn de sparingen voor ruimte die nodig zijn voor de installaties weergegeven door vierkanten en rechthoekige blokken en niet in detail getekend. Vervolgens heeft de installatieadviseur zijn tekeningen in 2D gegeven aan de BIM manager. Ingenieursburo Linssen bv, Thomas Barbian: “Wij hebben de 3D tekeningen niet uitgeleverd aan BAM, we hebben onze 2D tekeningen gegeven. Het is niet aan ons gevraagd.” Aannemer Tijdens de uitvoering is er een projectteam gevormd. Dit team focust zich geheel op het Capgemini project. Er zijn wekelijks twee overleggen ingepland. Eén daarvan is voor de zekerheid ingepland, zodat men er zeker van is dat wanneer een tweede overleg nodig is in de week, deze ook daadwerkelijk door kan gaan. Het projectteam werkt samen met een hoop onderaannemers (co‐ makers). Deze zijn van te voren duidelijk geïnstrueerd over op welke wijze er van hen verwacht werd Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 69


hoe ze te werk gingen en op welke wijzen zij hun informatie leverde. Dit is gedaan door van te voren een verwachtingen documenten op te stellen en deze door te nemen met de co‐makers en door hun te laten tekenen. Hierin stond onder andere dat de tekeningen geleverd dienden te worden in 3D. AM Real Estate Development, Dido Wijn: “Tijdens het Capgemini project is de aannemer eerder betrokken bij het project. Hierbij is een technisch ontwerp en realisatie contract gemaakt. Hierdoor is de aannemer ook verantwoordelijk voor de technische uitwerking van het ontwerp. De aannemer zat vanaf het SO al aan tafel, op deze manier heeft de aannemer vroegtijdig input kunnen leveren.”

9.3 Aandachtspunten Door middel van de manier waarop er tijdens het Capgemini project is gewerkt met BIM zijn er een aantal punten naar voren gekomen die je in het vervolg in de gaten moet houden tijdens een project, maar ook een aantal punten die ten goede zijn geweest voor het project. Nauwere samenwerking Doordat het project bestaat uit veel partijen die samenkomen onder dezelfde moedermaatschappij kan er tijdens dit project makkelijk en nauwer met elkaar worden samengewerkt. De partijen kunnen zich makkelijk focussen op één project, in plaats van dat ze zich bezig moeten houden met meerdere projecten. Ook is het hierdoor makkelijk om een vast tijdstip per week aan te houden waar bijeen wordt gekomen en werkoverleggen worden gevoerd. BAM Advies & Engineering, Jane Nagtegaal: “Voor het proces is het van belang dat bij de start al meteen intensief wordt samengewerkt en dat dit gedurende het project vastgehouden wordt.” BAM Utiliteitsbouw, Piet Voogd: “Er wordt eigenlijk fulltime aan het project gewerkt en tijd voor andere projecten is er niet bij. Je kan ook niet ziek zijn, want iedereen is afhankelijk van elkaar.” Onduidelijke afspraken Tijdens dit project kwam duidelijk naar voren dat nog niet alle partijen klaar zijn of de middelen hebben om hun tekeningen aan te leveren in 3D. Dit heeft ervoor gezorgd dat er één persoon nodig was die alles omzette in 3D en de modellen samenvoegde. Dit is gebeurd met de behulp van een BIM manager. Echter waren de grenzen van detaillering en wijzigingen niet duidelijk vastgelegd, waardoor hij continu bezig met het aanpassen van het model. BAM Utiliteitsbouw, Jørgen de Kock: “Voor de PM is het van belang om af te spreken tot wanneer er dingen gewijzigd mogen worden, anders blijf je bezig.” In de grenzen van detaillering en wijzigingen was meer sturing en duidelijke afspraken gewenst. Echter zijn door het projectteam wel duidelijke afspraken gemaakt met de co‐makers, dit is ook terug te zien in de mindmap die gezamenlijk is gemaakt met de co‐makers, zie figuur 26. De samenwerking met het team en de co‐makers loopt daardoor ook naar wens van alle partijen. Ook is er met de co‐ makers een verwachtingendocument overlegd en door de co‐makers ondertekend. Het projectteam had van te voren ook duidelijk grenzen moeten stellen aan het model zelf en niet alleen aan de producten van de co‐makers.


Pagina | 70


BAM Utiliteitsbouw, Jørgen de Kock: “Je moet van te voren echt afspreken wat je van elkaar wilt en wat de bedoeling is met het BIM model. Iedereen spreekt nu nog een andere taal.” Ingenieursburo Linssen bv, Thomas Barbian: “Werken met BIM is gewenning. Hoe weet je of alles van voor naar achter goed is en klopt. De clash controles halen niet iedere fout uit het model.” Rol toegevoegd Tijdens de uitvoeringsfase van het Capgemini project is er een rol aan de organisatie toegevoegd. Zoals eerder beschreven is de rol van BIM modelleur/manager aan het team toegevoegd. Hiervoor is gekozen omdat nog niet alle partijen weten hoe ze in een BIM model moeten werken. BAM Advies & Engineering, Jaco Prins: “Zo’n model is moeilijk te managen, er komen veel dingen bij elkaar en dat moet allemaal kloppen.” Informatiebeheersing niet door model Tijdens het project is gebruik gemaakt van een internet based project omgeving. Door middel van deze project omgeving werd de benodigde informatie aan elkaar beschikbaar gesteld. Iedere keer als iemand iets in zijn documenten had gewijzigd den werd er een nieuwe versie van het document op de project omgeving gezet. De partijen moesten zelf in de gaten houden of ze werkte met de up‐to‐ date informatie. AM Real Estate Development, Dido Wijn: “Het was bij Capgemini handig geweest als ook de modellen via een share point beschikbaar waren geweest. Met 3d modellen is er namelijk meer inzicht, wat een verbetering van de kwaliteit en installaties van het project betekent.” Minder fouten in de uitvoering door beter uitgewerkt ontwerp Door het gebruik van een BIM model kunnen er op alle fronten clash controles worden uitgevoerd en kunnen tegenstrijdigheden in de tekeningen voortijdig worden gewijzigd, waardoor er op de bouwplaats geen fouten ontstaan, die gevolgen hebben voor de planning. Capgemini loopt op dit moment op schema, of dit komt door het werken met BIM is moeilijk te zeggen aangezien het project niet ook zonder BIM model wordt uitgevoerd. BAM Advies & Engineering, Jaco Prins: “Het loopt sowieso soepeler met BIM, dit project had ook niet gekund zonder BIM, we hebben nu zoveel clashes uit het model kunnen halen die anders tijdens de uitvoering pas waren opgemerkt. De trappen hadden bijvoorbeeld niet gepast.” Ingenieursburo Linssen bv, Thomas Barbian: “3D helpt ons communiceren of iets wel of echt niet kan.” BAM Advies & Engineering, Jane Nagtegaal: “BIM blijft mensenwerk.”


Pagina | 71


Geen bouwtijdvertraging Capgemini heeft een strakke planning, waarbij in de planning weinig buffers zitten. Dit is ook één van de redenen geweest om te kiezen voor het werken met BIM en de tekeningen om te zetten in één model. Tot nu toe loopt het project goed op schema BAM Utiliteitsbouw, Piet Voogd: “Met een traditioneel proces was het niet in deze snelheid gelukt.”


Pagina | 72


Figuur 31 – Mindmap werken met BIM


Pagina | 73


9.4 Conclusie Tijdens het Capgemini project wordt er tijdens het ontwerpproces weinig gewerkt met BIM. Dit komt onder andere door dat nog niet alle partijen de middelen hebben en er klaar voor zijn om met BIM te werken. Tijdens de uitvoeringsfase is er wel gebruik gemaakt van een BIM model. Deze is door een BIM manager in elkaar gezet. De tekeningen van de partijen waarvoor het niet mogelijk was om deze te leveren in 3D werden door de BIM manager omgezet en in het model geplaatst. De BIM manager controleerde het model continu op clashes en zorgde ervoor dat de partijen de clashes aanpaste in hun tekeningen. De BIM manager heeft echter een persoon gemist in het project die sturing gaf aan en afspraken maakte over de grenzen en detailniveau van het model. Door de verwachtingen die in het begin van de uitvoeringsfase zijn gelijkgesteld met de co‐makers verloopt de onderlinge samenwerking tussen de partijen goed. Ook doordat er minimaal één keer per week wordt samengekomen en er tijdens dat overleg het model wordt besproken is het helder wat de verschillende partijen moeten doen en wat van hen wordt verwacht. Ook wordt het daardoor duidelijk waar knelpunten ontstaan, waardoor deze vroegtijdig voorkomen kunnen worden. Er wordt tijdens het project nauw en op een transparante manier met elkaar samengewerkt. Echter komt dit waarschijnlijk doordat de meeste partijen die in het projectteam zitten samenkomen onder dezelfde moedermaatschappij. De volgende aandachtspunten komen bij deze case naar boven: o o o o o o

Geen bouwtijdvertraging Minder fouten in de uitvoering door beter uitgewerkt ontwerp Informatiebeheersing niet door model Rol toegevoegd Onduidelijke afspraken inzake BIM model Nauwere samenwerking


Pagina | 74


10.

Case Danone Utrecht

In dit hoofdstuk zal de casus over het nieuwe kantoor van Danone voor baby en medische voeding worden toegelicht en zal er beschreven worden hoe er tijdens het bouwproces is omgegaan met BIM.

10.1 Inleiding In Utrecht oost wordt een nieuw onderzoekscentrum voor de Baby and Medical Division van voedselproducent Danone gerealiseerd. Verscheidene laboratoria, een informatie‐ en congrescentrum en werkplekken voor ruim 400 medewerkers zullen gerealiseerd worden. Ook omvat het innovatiecentrum kantoren, een proeffabriek, café en restaurant. Tevens komt er een ondergrondse parkeergelegenheid voor 175 auto's. Ook zal het project een BREEAM Excellent normering krijgen. OVG is de opdrachtgever van het project. Stevens Van Dijck is projectmanager van het ontwerp‐ en uitvoeringstraject van zowel het casco gebouw als het volledige inrichtingspakket van Danone. In de eerste helft van 2011 wordt in samenwerking met de aannemer het bestek uitgewerkt. Op basis van de Engineer & Construct contractvorm heeft de BAM het ontwerp medio 2011 uitgewerkt tot bestek. De bouw is in augustus 2011 gestart (Stevens Van Dijck, 2012; OVG, 2012).

Figuur 32 – Impressie Entree Danone (OVG, 2012)


Pagina | 75


Figuur 33 - Impressie Danone (OVG, 2012)

Het gebouw is maximaal flexibel ontworpen. Zo is het eenvoudig en met weinig materiaalgebruik in‐ en extern uitbreidbaar en zijn de installatievoorzieningen geheel afgestemd op de bouwkundige mogelijkheden tot volledig vrije vloerindeling. Laboratoria zijn gemakkelijk om te vormen tot kantoorruimten en de plaatsing van stijgpunten en faciliteiten bieden ruime mogelijkheden tot partiële ontsluiting en dus multitenant gebruik. De clustering van functies en voorzieningen besparen aanzienlijk op het energieverbruik ten behoeve van bijvoorbeeld verlichting en ventilatie. De atria vormen een integraal onderdeel van het klimaatconcept; verwarming ervan geschiedt grotendeels met lucht overgestort uit de kantoren, terwijl uit de afgevoerde lucht nog energie herwonnen wordt (Shaaban, 2011). Locatie: Opdrachtgever: Ontwerp: Start bouw: Oplevering: Oppervlakte: Functie: Parkeren: Projectmanagement: Constructeur: Installatie adviseur: Aannemer:

Uppsalalaan 12, Utrecht OVG, Rotterdam Jan Pesman, Cepezed, Delft augustus 2011 mei 2013 24.100 m2 BVO Onderzoekscentrum en kantoren 175 parkeerplaatsen Stevens Van Dijck, Zoetermeer Bartels, Veenendaal Deerns, Rijswijk BAM Utiliteitsbouw


Pagina | 76



Danone-case Bert Wielders Bram Priem Gerben Nijmeijer Hans Berkhout Jan Molenaar Paddy Sieuwerts

Installatieadviseur Projectmanager Aannemer Constructeur Installateur Architect

Deerns Stevens van Dijck BAM Utiliteitsbouw Bartels BAM Techniek Cepezed

10.2 Werken met BIM De keuze voor het gebruiken van BIM bij Danone is vooral geïnitieerd door het ontwerpteam zelf. Met name de architect heeft hierin een grote rol gespeeld, de architect heeft in het ontwerpteam aangegeven mogelijkheden te zien in BIM en ook aangegeven dit toe te willen passen tijdens het Danone project. Vanuit de architect komt dit voornamelijk voort uit de filosofie dat zij verwachten dat BIM over enkele jaren niet meer is weg te denken uit het ontwerpproces. Om deze reden is het als ontwerpende partij belangrijk om tijdig mee te gaan in deze ontwikkeling. Daarnaast speelt ook mee dat Cepezed als ondernemende partij op zoek is naar vernieuwing en innovatie van proces en product. Vervolgens is gebleken dat ook de constructeur gebruik maakt/bezig was met het modelleren in BIM. Al pratende is toen voorgesteld om dit voor het Danone project toe te passen en te kijken of dit daadwerkelijk iets oplevert in de praktijk. Omdat de opdrachtgever nog geen andere projecten heeft waar dit is toegepast, is hier in het ontwerpteam meerdere malen uitvoerig over gesproken vanuit opdrachtgeversschap, met de vraag wat zij eraan hebben om te werken met BIM. Voor de opdrachtgever van het Danone project zijn een aantal aspecten van belang voor het nemen van een beslissing: o o o

Kosten Kwaliteit Planning

Wat voor de opdrachtgever een belangrijk punt was in de beslissing om te kiezen voor BIM, is wat BIM zou kosten en wat het oplevert. Wat betreft kosten is in dit geval behoorlijk snel overeenstemming over bereikt. De adviseurs hebben geen extra kosten gerekend ten opzichte van de overeengekomen honoraria. Wat het gebruik van BIM zou moeten opleveren is alle informatie in het model te integreren waardoor het ontwerpproces efficiënter kan worden ingericht. Daarnaast zou een goed geïntegreerd model in de uitvoering ook voor de aannemer veel voordelen kunnen opleveren (bijvoorbeeld minder faalkosten). Van tevoren was hier niet veel over te zeggen, omdat het gebruik van BIM nog geen gemeengoed is. Daarom is het voor de opdrachtgever ook een interessante case om te testen hoe BIM in de praktijk werkt en of de voordelen zich in het proces uiten. Dat is voor de opdrachtgever dan ook de reden geweest om in te stemmen met de vraag van de architect om BIM in te zetten als ontwerptool.


Pagina | 77



Output 2D

Geen BIM

Gegevens uit BIM

Intern BIM

3D clash BIM

Danone

Optimaal BIM

Door de verschillende partijen is in de volgende mate gewerkt met BIM, waarbij gebruik is gemaakt van Revit. In figuur 34 is dan ook te zien dat de projectmanager niet gebruik heeft gemaakt van BIM en dat het model door de partijen in de uitvoeringsfase niet is aangevuld met de benodigde informatie. Wel is er door de aannemer informatie uit het model gehaald die hij heeft gekregen van de constructeur. Ook hebben de partijen die hebben gewerkt met BIM, BIM alleen gebuikt voor het uitvoeren van clash controles.

x x x x x x

x x x x x

x x x x x

Figuur 34 - Danone en BIM

Tijdens het Danone project is BIM met name toegepast tijdens de ontwerpfase. Het model wordt gering gebruikt tijdens de uitvoeringsfase, in de uitvoeringsfase wordt tijdens werkvoorbereidings‐ overleggen nog veelvuldig gebruik gemaakt van 2D tekeningen. Tot waar er gebruik is gemaakt van 3D modellen is aangegeven in figuur 35.

Figuur 35 - Toepassing BIM Danone

Projectmanager De projectmanager heeft tijdens het Danone project geen invloed uitgeoefend over wat wel en niet in het 3D model zou komen te staan en op welk detailniveau er getekend zou worden. Dit kwam doordat het ontwerpteam al bekend was en begonnen was voordat de externe projectmanager werd gekozen. Hierdoor waren de afspraken over hoe er met het model omgegaan zou worden al gemaakt door de architect en de constructeur. Het model wordt wel ter illustratie en visualisatie gebruikt, echter wordt er tijdens de werkvergaderingen gewoon gebruik gemaakt van 2D tekeningen.


Pagina | 78


Wel is het zo dat het project ver voorligt op schema. Er is onderling een goede samenwerking en er vinden vrijwel geen conflicten plaats, zowel tussen de partijen als tijdens de uitvoering van het ontwerp. Of dit door BIM komt is moeilijk te zeggen, aangezien hetzelfde project niet doorlopen gaat worden via een traditioneel proces. Architect De architect is de initiatiefnemer geweest om in 3D te gaan werken en heeft de opdrachtgever in laten zien dat werken met BIM zijn voordeel heeft. Cepezed, Paddy Sieuwerts: “Je kan makkelijk een opdrachtgever meenemen in je ontwerp en duidelijk maken wat je inzichten zijn.” Cepezed, Paddy Sieuwerts: “Wie betaalt, die bepaalt.” De architect heeft het bouwkundige model in 3D getekend. Vervolgens heeft hij dit model gegeven aan de constructeur. In vijf weken is het complete DO opgezet. De architect heeft zijn model niet vrijgegeven aan de aannemers in verband met product bescherming van zijn bibliotheek die hij heeft aangelegd in zijn 3D model. Architecten zijn bang dat de bibliotheek die zij aanleggen voor de verschillende elementen die in het ontwerp zijn toegepast gebruikt zullen worden door andere architecten in hun ontwerp. Zo zouden andere architecten er vandoor kunnen gaan met specifieke ontwerp karakteristieken van een andere architect. Ook door de hoeveelheid tijd die een architect erin stopt om ieder elementen apart te moeten ontwerpen zorgt ervoor dat hij zijn model niet zomaar vrij wil geven aan derden. BAM Techniek, Jan Molenaar: “Architect wilde zijn model niet delen. Bartels had er geen moeite mee.” Cepezed, Paddy Sieuwerts: “Wij willen ook onze bibliotheek beschermen, dit is ook het geval bij Danone.” Constructeur De constructeur heeft parallel met de architect in een eigen model gewerkt. Nadat de architect het model bouwkundig had getekend is het model uitgewisseld met de constructeur en heeft hij het constructief ontwerp in het model getekend. De modellen werden twee keer per week uitgewisseld met de architect, hierdoor zijn afwijkingen ten opzichte van elkaars ontwerp inzichtelijk gemaakt. Door het werken met een BIM model kon er veel aandacht geschonken worden aan eventueel knelpunten in het ontwerp. Dit is ten goede gekomen van de staalconstructie. In het ontwerp van het project blijft de staalconstructie in het zicht en kon er door middel van het BIM model extra aandacht worden geschonken aan de aansluiting van de kolommen en andere details. In eerste instantie verwachtte de constructeur veel meer detail in het 3D ontwerp van de architect. Dit was voor hem een teleurstelling. Bartels, Hans Berkhout: “Bij Danone werken eigenlijk alleen de architect en wij met BIM. De installatieadviseur doet helemaal niks met BIM.”


Pagina | 79


Figuur 36 – BIM model Danone

Installatieadviseur De installatieadviseur heeft de installaties ingetekend in het model van de architect en de constructeur. Hierbij heeft hij door middel van het uitvoeren van clash controles kunnen zien of de leidingen niet bijvoorbeeld opeens door een glazenwand gingen. Zou heeft de installatieadviseur, in Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 80


overleg met de constructeur en de architect, vroegtijdig deze clashes uit het model kunnen halen. Echter tekent de installatieadviseur tijdens het Danone project veel in blok‐vorm. Sparingen die nodig zijn voor de installaties worden door middel van vierkanten blokken weergegeven in het model. Deerns, Bert Wielders: “De 3D coördinatie is erg fijn werken, je kan elkaar duidelijk laten zien waar de knelpunten liggen en aan elkaar duidelijk maken wat je bedoelt.” Aannemer De aannemer heeft alleen het model verkregen van de constructeur en de installatieadviseur. Hierbij zegt de aannemer dat er in de 3D tekeningen weinig detail zit. De aannemer vertelde zelf weinig ervaring te hebben met 3D modelleren en zag het werken in het model als een goede manier van het onder de knie krijgen van het model. Dit is ook de reden waarom de aannemer zelf de tekeningen niet heeft uitgewerkt in BIM. De staalleverancier moest uiteindelijk zelf alles nog opnieuw uitwerken en tekenen in 3D. De constructeur had al zijn aansluitingen in 2D getekend maar niet verwerkt in het model. De verwachtingen van het hebben van een 3D model waren in eerste instantie groter. Het voordeel van het hebben van het model was dat de maatvoering snel en juist uit het model te halen was. Ook is door het 3D model mogelijk om makkelijker te zoeken naar bepaalde elementen, diktes en afmetingen zijn meteen duidelijk. Het grootste nadeel is dat 2D en 3D nog erg door elkaar heen loopt. BAM Utiliteitsbouw, Gerben Nijmeijer: “Architecten en constructeurs hebben te weinig detail in de tekeningen verwerkt van Danone, dit was teleurstellend, de verwachtingen waren hoger dan uiteindelijk is gegeven.”

10.3 Aandachtspunten Door middel van 3D tekenen bij het Danone project zijn er een aantal punten naar voren gekomen die je in het vervolg in de gaten moet houden tijdens een project, maar ook een aantal punten die ten goede zijn geweest voor het project. Nauwere samenwerking Doordat door middel van BIM met elkaar is samengewerkt konden de verschillende partijen eerder zien waar de knelpunten lagen in het ontwerp. Hierdoor kon sneller en eerder een oplossing worden gevonden voor deze knelpunten. Dit komt ook doordat vaak met elkaar is samengekomen tijdens de ontwerpfase om het model met elkaar te bespreken en de tegenstrijdigheden uit het model te halen. Tijdens het Danone project is er in de ontwerpfase veel nauwer met elkaar samengewerkt dan wanneer het proces op een traditionele wijze door middel van het uitwisselen van 2D tekeningen was verlopen. Stevens Van Dijck, Bram Priem: “Ik denk dat BIM staat of valt met de openheid van zaken.”


Pagina | 81


Onduidelijke afspraken Er zijn tijdens het proces geen duidelijke afspraken gemaakt over wat er wel en niet in het model kwam te staan en tot in welk detail er in het model getekend zou worden. Een hoop details zijn 2D uitgetekend en vervolgens niet in het model verwerkt. Hier had de projectmanager een rol kunnen spelen, echter is hij pas aangesteld toen de ontwerpende partijen al bekend en begonnen waren en de beslissingen over het werken met BIM al gemaakt waren. Stevens Van Dijck, Bram Priem: “Het is makkelijk gezegd dat iets een BIM project is, het is maar wat de ander verstaat onder BIM. Partijen kunnen hele andere verwachtingen hebben over de betekenis van BIM.” Deerns, Bert Wielders: “Het nadeel van BIM is dat het een model is dat constant in beweging is.” Informatiebeheersing niet door model Tijdens het project werd de benodigde informatie aan elkaar beschikbaar gesteld. Er is gebruik gemaakt van een internet based project omgeving. Iedere keer als iemand iets in zijn documenten gewijzigd had, werd er een nieuwe versie van het document op de project omgeving gezet. De partijen moesten zelf in de gaten houden of ze werkte met de up‐to‐date informatie. Deerns, Bert Wielders: “Wil je echt bimmen dan moeten we meer informatie in het model zetten.” Tijdens de werkvergaderingen is er overlegd met behulp van de 2D tekeningen, verbeteringen en op‐ of aanmerkingen werden nog door middel van opmerkingen in de kantlijn bij 2D tekeningen aan elkaar doorgegeven. Bartels, Hans Berkhout: “Het is heel lastig samenwerken in één model als alle partijen met een ander programma werken, dan zal er zeker informatie verloren gaan bij de integratie van de model. Bij Danone werd er met Revit gewerkt.” Minder fouten in de uitvoering door beter uitgewerkt ontwerp Het project loopt op dit moment voor op de planningen. Tijdens de uitvoering zijn de partijen tot nu toe tegen vrijwel geen uitlopers aangelopen. Je kan je echter afvragen of dit komt door alleen een goede samenwerking, door het gebruiken van BIM, door een combinatie van beide of iets anders. BAM Techniek, Jan Molenaar: “Als iets in het model verandert genereert het misschien wel meer werk, maar je ziet ook eerder de consequenties van de wijziging, terwijl in het verleden dit niet altijd te overzien was.” Cepezed, Paddy Sieuwerts: “Problemen komen door middel van BIM makkelijker en sneller naar boven en kunnen sneller opgelost worden.” Geen bouwtijdvertraging Op het moment van schrijven van dit onderzoek loopt het Danone project rond ruim voor op schema.


Pagina | 82


10.4 Conclusie Tijdens het Danone project is BIM met name toegepast in de ontwerpfase tussen de architect, constructeur en installatieadviseur. Tijdens de uitvoeringsfase is minimaal gebruik gemaakt van BIM. Werkoverleggen werden gewoon nog gedaan met 2D tekeningen. Wel heeft de aannemer makkelijker hoeveelheden en maatvoering uit het model kunnen halen en kunnen controleren. Niet alle partijen waren even ervaren in het gebruik van het 3D model, hierdoor is er geen optimaal gebruik gemaakt van het model. Er zijn in het begin van het project te weinig afspraken gemaakt over het detailniveau van het model. Ook zijn hierover geen afspraken gemaakt met de aannemer. De projectmanager heeft hier geen invloed op kunnen uitoefenen, aangezien hij pas na de vorming van het ontwerpteam het project is binnengestapt. Het project ligt ver voor op de planning, echter is het onduidelijk of dit komt doordat er gebruik is gemaakt van 3D modelleren. Bij deze case komen de volgende aandachtspunten naar boven: o o o o o

Geen bouwtijdvertraging Minder fouten in de uitvoering door beter uitgewerkt ontwerp Informatiebeheersing niet door model Onduidelijke afspraken inzake BIM model Nauwere samenwerking


Pagina | 83


11.

Case ESIC gebouw Noordwijk

In dit hoofdstuk zal de casus over het ESIC gebouw in Noordwijk worden toegelicht en zal er beschreven worden hoe er tijdens het bouwproces is omgegaan met BIM.

11.1 Inleiding In Noordwijk ligt het Space Businesspark, daar is een bedrijfspand voor starters gerealiseerd, het European Space Innovation Centre, oftewel ESIC. Het is dicht bij het European Space Research and Technology Centre (ESTEC) gesitueerd. ESIC moet dan ook de groei stimuleren van nieuwe ruimtevaart gerelateerde bedrijven. Het gebouw is vergaand geïntegreerd ontworpen waardoor wensen en eisen optimaal zijn afgestemd. Het gebouw heeft duurzaam, flexibel en uitstraling als uitgangspunten (Haring, Hendriks, Stark, & Steenbakker, 2011).

Figuur 37 - Het ESIC gebouw in Noordwijk (Haring, Hendriks, Stark, & Steenbakker, 2011)

ESIC is een goed voorbeeld van vroegtijdige afstemming en actieve integratie van architectonische, bouwkundige, constructieve, installatietechnische en bouwfysische concepten. Hierdoor is het mogelijk geweest om de sparingen voor de ventilatie in de stalen randliggers van het atrium goed op elkaar af te stemmen. De installatieadviseur heeft deze berekend, de architect heeft ze exact gepositioneerd ten opzichte van de staalplaat‐betonvloercannalures en de constructeur heeft ze gecontroleerd. Hierdoor zijn ze automatisch goed in alle uitvoeringsstukken opgenomen (Haring, Hendriks, Stark, & Steenbakker, 2011). Er is tijdens de uitvoering volgens een Design and Build constructie met elkaar samengewerkt.


Pagina | 84


3D ontwerpen in een BIM‐model heeft de integratie van de verschillende disciplines aanzienlijk vereenvoudigt. Bovendien leidt een 3D model tot een soepelere uitvoering en kreeg de opdrachtgever al vroeg in het proces een goed beeld van de algehele uitstraling van een gebouw, zie ook onderstaande afbeeldingen (Haring, Hendriks, Stark, & Steenbakker, 2011).

Figuur 38 - ESIC gebouw

Figuur 39 - BIM model ESIC

Locatie: Opdrachtgever: Ontwerp: Start bouw: Oplevering: Oppervlakte:

Kapteynstraat 1, Noordwijk NL Development Bart van Lieshout, Cepezed, Delft Januari 2010 December 2011 2.700 m2 BVO


Pagina | 85


Functie: Projectmanagement: Constructeur: Installatie adviseur:

Kantoren SRA Management, Den Haag SmitWesterman, Gouda Arup, Amsterdam


ESIC-case Bart van Lieshout Bert Offringa Jan Aalders Dino van Deijzen Peter Haring Piet Wakker Wouter Kuiper

Architect Constructeur Staalleverancier Installatieadviseur Installatieadviseur Projectmanager Projectmanager uitvoering

Cepezed SmitWesterman Klein Poelhuis Konstruktie Arup Arup SRA Management Bouwteam

11.2 Werken met BIM De keuze om het project uit te werken in Revit is destijds gemaakt door de ontwerpende partijen, met name door de constructeur en de architect. De reden hiervoor was deels om ervaring op te doen met BIM en te onderzoeken in hoeverre het integraal ontwerpen beter zou verlopen in een BIM project. SmitWesterman, Bert Offringa: “Iedereen is nu het wiel nog aan het uitvinden.” Echter hebben de uitgangspunten van het ontwerp ook geleid tot het besluit om 3D te gaan modelleren. Een aantal van de uitgangspunten waren: o o o o o

Zoveel mogelijk constructie in het zicht, het gebouw krijgt een hightech uitstraling. De staalconstructie en de kolom‐liggerstructuur liggen in het zicht. De staalplaat van de betonvloeren ligt in het zicht. In het midden van het gebouw is een atrium dat zorgt voor voldoende licht. In de gevels en de binnenwanden zit veel glas.

Ook het tegengaan van onnodige wijzigingen in de uitvoering die invloed zou kunnen hebben op het ontwerp en om de knelpunten in het gebouw via een 3D model snel en grondig in beeld te krijgen is er voor 3D modelleren gekozen. Door de verschillende partijen is in de volgende mate gewerkt met BIM, waarbij gebruik is gemaakt van Revit. In figuur 40 is te zien dat ook in deze case niet gebruik is gemaakt van BIM door de projectmanager. Ook is er tijdens de uitvoering geen gebruik gemaakt van de informatie die in BIM is gezet. Alleen de ontwerpende partijen hebben hun informatie in BIM gezet om vervolgens clashcontroles uit te kunnen voeren.


Pagina | 86


Output 2D

Geen BIM

Gegevens uit BIM

Intern BIM

3D clash BIM

ESIC

Optimaal BIM


x x x x

x x x x x

x x x x x

Figuur 40 - ESIC en BIM

Tijdens het ESIC project is BIM alleen maar toegepast tijdens de ontwerpfase. Hierbij is het model vervolgens niet gebruikt in de realisatiefase van het project, zie figuur 41.

Figuur 41 - Toepassing BIM ESIC

Tijdens de VO fase is het constructiefontwerp gemaakt in 3D en het bouwkundig ontwerp gemaakt in 2D. In de DO fase zijn het constructiefontwerp en het bouwkundig ontwerp omgezet in een Revit model. In deze fase zijn door middel van enkele controle rondes de tekeningen op elkaar afgestemd. In de TO fase is doormiddel van 2 wekelijks ontwerpteamvergaderingen de tekeningen door middel van het 3D model continu op elkaar afgestemd. Vervolgens heeft de installatieadviseur het constructief model gebruikt om clash controles uit te oefenen voor de installaties. Uit het complete model zijn vervolgens 2D tekeningen gehaald die verder zijn gebruikt in de uitvoeringsfase. Arup, Peter Haring: “Bij ESIC was het handig dat iedereen met hetzelfde programma werkte. Eigenlijk zijn er daar drie verschillende modellen gemaakt, door de architect, de constructeur en ons. Die modellen hebben we op gezette tijden samengevoegd. Dat is dus niet real time geweest. We hebben clash controles op gezette tijden gedaan en aan de hand daarvan de modellen iedere keer geüpdatet.”


Pagina | 87


Projectmanager De projectmanager heeft de 3D modellen niet gebruikt en heeft verder ook geen invloed uitgeoefend wat wel en niet in de 3D modellen zou komen te staan en tot op welk detailniveau er getekend zou worden in het model. De projectmanager is communicatief de schakel geweest tussen de opdrachtgever en de andere partijen. Alle informatie die de opdrachtgever onder ogen kreeg ging via de projectmanager. Daar en tegen hadden wel alle partijen een apart contract met de opdrachtgever. Cepezed, Bart van Lieshout: “De projectmanager heb je bij het gebruik van BIM eigenlijk niet nodig. Door BIM te gebruiken worden de dingen juist op elkaar afgestemd en kom je automatisch vaker samen en krijg je een betere samenwerken, daar heb je eigenlijk geen PM meer voor nodig.” Architect De architect heeft zij tekeningen ontworpen in een 3D format. Veelal wordt gezegd dat je als er 3D gemodelleerd wordt er veel informatie beschikbaar moet zijn aan het begin van een project, dit is echter niet zo. Je kan meteen in detail tekenen of ook schetsten in een BIM model. Je hoeft dus niet per se alle informatie in het begin te hebben. Er is tijdens het ESIC project dan ook geen duidelijke verschuiving geweest in de verschillende fases van het project. In de SO fase heeft de architect zijn schetsen gemaakt in 2D format en deze vervolgens uitgewerkt in 3D format. De architect heeft zijn model niet vrijgegeven aan de onderaannemers in verband met product bescherming van zijn bibliotheek die hij heeft aangelegd in zijn 3D model. Constructeur De constructeur heeft zijn ontwerp gemaakt in 3D format. Hierbij is intensief samengewerkt met de architect en de installatieadviseur, wat heeft geleid tot minder ontwerpfouten. SmitWesterman, Bert Offringa: “Alles past, bij 2D werden alle moeilijke punten vaak niet goed uitgewerkt en weggeschoven.” Er is tussen de architect, constructeur en installatieadviseur enige vorm van teleurstelling geweest in het niveau van elkaars tekeningen. Sommige details werden door de ene minder gedetailleerd uitgewerkt dan de ander had verwacht, terwijl de andere partij wel die moeite in het ontwerp had gestopt. Ook waren er tijdens het proces onduidelijkheden over wanneer een model daadwerkelijk klaar is en er niet meer in gewijzigd mag worden.


Pagina | 88


Figuur 42 - Constructie-, installatie- en bouwkundig model (Henket, 2012)

Installatieadviseur De installatieadviseur heeft in 3D zijn tekeningen gemaakt. Hij heeft ervoor gezorgd dat de clashes die ontstonden met de installaties en het ontwerp en de constructie werden opgelost. Voor hem werd het door middel van het 3D model snel inzichtelijk waar de clashes zaten en konden deze tijdig worden aangepast in het model. Dit heeft als voordeel gehad dat bijvoorbeeld de berekeningen van de sparingen voor de ventilatie in de stalen randliggers van het atrium gemaakt konden worden door de installatieadviseur. Vervolgens heeft de architect ze exact gepositioneerd ten opzichte van de staalplaat‐betonvloercannalures en heeft de constructeur dit gecontroleerd. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 89


Arup, Dino van Deijzen: “De controle op fouten is transparanter, de architect, constructeur en engineer werken met hetzelfde raamwerk, gaande weg wordt elk misverstand weggewerkt en geüpdatet. Oplossing zijn inzichtelijker.” Arup, Peter Haring: “Eigenlijk hebben de installateurs op dit moment nog geen ervaring met het werken met BIM, ze zien er de handigheid nog niet van in. Die discussie is er ook geweest toen autocad werd geïntroduceerd.” Aannemer De aannemer heeft geen gebruik gemaakt van het BIM model. Bij het project is in de voorbereidingsfase BIM veelvuldig gebruikt. Bij de uitvoering merk je echter dat de bouwende partijen hier nog niet aan toe waren. De werkvoorbereiding is grotendeels traditioneel voorbereid. Bouwteam, Wouter Kuiper: “Voordeel van BIM was dat de 3 partijen het eerder met elkaar inzichtelijk hebben kunnen maken waar het mis ging. Maar er moet altijd nog een persoon het model nalopen.” De staalleverancier is de enige partij in de uitvoeringsfase die gebruik heeft gemaakt van 3D modelleren, hiervoor heeft hij niet gebruik kunnen maken van het al bestaande 3D model en heeft hij aan de hand van de 2D tekeningen die zijn voortgekomen uit het 3D model een eigen 3D staalmodel gemaakt. Dit kwam doordat de modellen niet zijn vrijgegeven aan de uitvoerende partijen, dit had onder andere te maken met de bescherming van de bibliotheek van de architect die hij in zijn model heeft aangemaakt. Desondanks hebben zij wel mooie oplossing kunnen maken voor bijvoorbeeld ronde balken die aangesloten moesten worden op vierkante balken. Deze aansluiting hebben ze door middel van 3D modelleren in detail kunnen uitwerken, wat ten goede is gekomen voor het ontwerp. De staalleverancier had er ook geen weet van dat er met BIM was gewerkt, anders had hij graag het model als onderlegger willen gebruiken. Klein Poelhuis Konstruktie, Jan Aalders: “Naar mijn idee heeft niemand gewerkt met BIM bij ESIC.”

11.3 Aandachtspunten Door middel van 3D tekenen bij het ESIC project zijn er een aantal punten naar voren gekomen die je in het vervolg in de gaten moet houden tijdens een project, maar ook een aantal punten die ten goede zijn geweest voor het project. Nauwere samenwerking Doordat met BIM is gewerkt kan veel eerder gezien worden waar de fricties in het ontwerp liggen en dan kan je elkaar veel eerder gewoon even bellen over hoe dat opgelost moet worden. Bij 2D tekeningen kom je dat soort punten veel minder snel tegen en gooi je de winst die je daar zou kunnen behalen met een BIM model eigenlijk weg. Cepezed, Bart van Lieshout: “Het wordt makkelijker om met elkaar te werken, omdat je het elkaar duidelijker kan laten zien, het is concreter. Ook kan je makkelijker laten zien waarom iets juist wel kan of niet.” Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 90


Cepezed, Bart van Lieshout: “Bij ESIC waren we op verschillende plekken aan het werk. Het is wel handiger om bij elkaar te werken, omdat je dan veel sneller even met elkaar kan overleggen, dit kan ook eventueel digitaal, maar het gaat toch sneller als je bij elkaar zit.” Een ander voordeel is dat je de opdrachtgever in een veel vroeger stadium kan laten zien wat de consequenties zijn van keuzes die er gemaakt worden. Zo kon bij dit project de luchtcirculatie goed geregeld worden en de vloeren goed dun gehouden worden, doordat dit met BIM gecoördineerd werd. Hierdoor konden deze dingen goed op elkaar afgestemd worden. Je kan bepaalde details veel beter uit laten komen in het gebouw, zonder dat er het risico bestaat dat daar tijdens de uitvoering toch in gewijzigd moet worden. Echter moeten alle partijen dan wel in bijvoorbeeld Revit hebben getekend. Het ontwerpproces wordt een transparanter proces. Organisatie bouwproces anders Cepezed, Bart van Lieshout: “Het zwaartepunt van het ontwerp verschuift naar een eerder stadium. Je TO wordt korter. Bijvoorbeeld als ESIC op de traditionele manier was ontworpen, dan had je in een SO genoegen genomen met van iedere laag een plattegrond en 1 doorsnede. Bij BIM wordt in dit stadium meer in het detail gegaan, echter is het wel zo, dat wanneer het getekend is er veel makkelijker doorsnedes kunnen worden gemaakt dan bij 2D. Je kan uit een 3D tekening veel makkelijker al je tekeningen maken. Het traject wordt niet korter maar de verdeling is anders.” Je kan wel zeggen dat je uiteindelijk een beter eindresultaat, met minder tegenstrijdigheden en fricties. Onduidelijke afspraken Tijdens het ontwerpproces van ESIC zijn er een aantal vragen aanbod gekomen die eigenlijk eerder in het proces met elkaar afgesproken hadden moeten worden om het proces soepeler te doen verlopen. Deze zijn: o o o o

Wanneer moet je model bevriezen of bepaalde delen van het ontwerp bevriezen, wanneer is het klaar, wat moet er in welke fase worden gedaan? Wie maakt de eerste opzet van het model, is dat de constructeur of de architect? Wie modelleert wat en wie werk welk detail uit? Hoe wordt de benodigde informatie uitgewisseld?

Cepezed, Bart van Lieshout: “Je moet niet alleen inhoudelijk afspraken maken, maar ook software technisch. Bijvoorbeeld welke coderingen er gebruikt gaan worden.” Arup, Dino van Deijzen: “Met afspraken moeten het duidelijk worden wat er wel en niet geleverd gaat worden met in BIM. Veelal worden paleizen verwacht met tot in de detail alles uitgewerkt in BIM.” Arup, Peter Haring: “Ook de verwachtingen van de opdrachtengever is af en toe moeilijk, vaak weten zij niet wat zo’n model allemaal kan doen.” Verwachtingen van het werken met BIM waren onderling niet duidelijk, er waren geen duidelijk afspraken gemaakt over het detailniveau van de tekeningen en hoe er precies werd omgegaan met BIM. Hier had de projectmanager een rol kunnen spelen, echter heeft hij zich niet bekommert over


Pagina | 91


hoe het proces is verlopen, maar heeft hij zich bekommert of de wensen en eisen van de opdrachtgever werden nagekomen. Minder fouten in de uitvoering door beter uitgewerkt ontwerp Er zijn door het werken met 3D modellen minder ontwerpfouten opgetreden die normaal pas te zien zijn tijdens de uitvoeringsfase. Echter doordat niet alles in detail was uitgewerkt hebben de aannemers tijdens de uitvoering oplossingen moeten bedenken voor bepaalde aansluitingen. SRA Management, Piet Wakker: “Er zijn alsnog gaten geboord die er niet hadden moeten zitten en leidingen gesitueerd op plaatsen waar ze niet hadden moeten zitten.” Een reden dat de uitvoerende partijen niet met BIM hebben gewerkt is dat over het algemeen de bouwende partijen nog niet toe zijn aan het werken met BIM. De investering die zij moeten doen, in bijvoorbeeld de juiste software pakketten, om met BIM te kunnen werken is op dit moment nog te groot, ook hebben zij de financiële middelen nog niet om hun werknemers om te scholen. Geen bouwtijdvertraging Dit project is gerealiseerd binnen de afgesproken planning. Of dit komt doordat er BIM is gebruikt tijdens de ontwerpfase van het project is onduidelijk. Dit komt doordat het niet vergeleken kan worden met hetzelfde project gerealiseerd zonder behulp van BIM.

11.4 Conclusie Tijdens het ESIC project is BIM toegepast tijdens de ontwerpfase tussen de architect, constructeur en de installatieadviseur. Hierbij zijn de modellen naast elkaar gebruikt in plaats van dat er in één model is gewerkt. De ontwerpende partijen kwamen wel veel bij elkaar om de modellen te vergelijken met elkaar en clashes uit het model te halen. Verwachtingen van het werken met BIM was vooraf niet duidelijk afgesproken, er waren met name geen duidelijk afspraken gemaakt over het detailniveau van de tekeningen. Ook waren belangrijke vragen, zoals hieronder staan, niet van te voren met elkaar besproken: o o o o o

Wanneer moet je het model bevriezen of bepaalde delen van het ontwerp bevriezen, wanneer is het klaar? Wie maakt de eerste opzet van het model, is dat de constructeur of de architect? Wie modelleert wat en wie werk welk detail uit? Hoe wordt de benodigde informatie uitgewisseld? Wat moet er in welke fase worden gedaan?

De projectmanager heeft zich tijdens het project niet bezig gehouden met het BIM model, hij heeft de communicatie en informatiestroom van en naar de opdrachtgever geregeld en heeft zich tijdens het project voornamelijk gericht op het behartigen van de belangen van de opdrachtgever. Er is geen uitwisseling van het model geweest naar de uitvoerende partijen. Dit heeft onder andere te maken met dat de architect zijn aangelegde bibliotheek, waar veel tijd in is gaan zitten, niet heeft willen vrijgeven aan derden in verband met het eventuele kopiëren van de gegevens. Wat ook een


Pagina | 92


reden is geweest dat de uitvoerende partijen niet hebben gewerkt met BIM is dat de bouwende partijen nog niet toe zijn aan het werken met BIM. Bij deze case kwamen de volgende aandachtspunten naar voren: o o o o o o

Minder fouten in de uitvoering door beter uitgewerkt ontwerp Onduidelijke afspraken inzake BIM model Organisatie bouwproces anders Nauwere samenwerking Het ontwerpproces anders ingedeeld Geen bouwtijdvertraging


Pagina | 93



Pagina | 94


Data analyse In dit deel van het onderzoek zullen de data die zowel tijdens het literatuuronderzoek als tijdens de cases zijn verzameld geanalyseerd worden. Allereerst zullen de drie cases afzonderlijk van elkaar worden geanalyseerd, dit wordt within case analyse genoemd. Per case zal gekeken worden hoe en in welke mate BIM is toegepast in de case en wat de bijzonderheden zijn op het gebied van informatiebeheersing, de projectmanager en het proces. Dit wordt gedaan aan de hand van de voorgaande hoofdstukken. Vervolgens zal er gekeken worden waar de belangrijkste overeenkomsten en verschillen liggen tussen de drie cases, dit is de cross‐case analyse. Tot slot zal de validatie en betrouwbaarheid van de analyse beschreven worden. De data analyse zal bestaan uit de volgende hoofdstukken: o o o o

Hoofdstuk 12 – Werkwijze analyse Hoofdstuk 13 – Within case analyses Hoofdstuk 14 – Cross‐case analyse Hoofdstuk 15 – Validatie en betrouwbaarheid van de analyse


Pagina | 95


12.

Werkwijze analyse

In dit hoofdstuk zal beschreven worden hoe er te werk is gegaan om tot de resultaten van de within case analyses te komen en de cross‐case analyse. Tijdens het vormen van de theorie voor dit onderzoek zijn er een aantal specifieke kenmerken van BIM duidelijk naar voren gekomen die betrekking hebben op het proces van een project, op de beheersing van de informatie en op de rol van de projectmanager. Ook zijn er verschillen in de manier waarop er volgens de theorie gewerkt wordt met BIM. Zo kan er optimaal met BIM worden gewerkt, waarbij gewerkt wordt met BIM volgens de definitie gesteld in hoofdstuk 4. Ook kan er met BIM gewerkt worden, waarbij de partijen er alleen gebruik van maken om clash controles uit te voeren en kan er gesteld worden dat bedrijven meer intern in het bedrijf werken met BIM. Deze werkwijzen zijn eerder in dit onderzoek onderverdeeld in drie niveaus: o o o

Niveau 1: optimaal BIM Niveau 2: 3D clash BIM Niveau 3: intern BIM

Het proces Volgens de theorie wordt het proces van een project verbeterd en/of veranderd wanneer BIM wordt toegepast tijdens het proces. Zo wordt er gesteld dat het proces verbetert en dat er een betere tijdmanagement plaatsvindt, waarbij ook de samenwerking tussen de partijen verbetert. Ook zorgt BIM ervoor dat er meer nadruk ligt op de eerdere fases van het bouwproject. Er gebeurt meer werk in de vroege fases van het bouwproces. De fases van het bouwproces zullen elkaar niet meer lineair opvolgen. Door BIM toe te passen tijdens het bouwproces krijgen de verschillende partijen die betrokken zijn bij het proces de kans om eerder met elkaar te kunnen samenwerken. Er ontstaat een geïntegreerd proces. Daarbij zorgt BIM er ook voor dat er een grote efficiëntie en harmonie tussen de actoren bereikt kan worden. Alhoewel BIM groeiende is in Nederland, gaat deze groei erg langzaam, BIM wordt nog niet gebruikt volgens de BIM principes en de definitie: BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieke van een gebouw, waarbij de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel‐, realisatie‐ en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld. Wat in de theorie is gesteld kan in de volgende eigenschappen worden samengevat: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Een betere tijdmanagement Een nauwere samenwerking Er wordt efficiënter gewerkt BIM gebruikt gedurende het gehele proces Alle partijen werken met het model Een geïntegreerd proces


Pagina | 96


De informatie Volgens de theorie tekenen de partijen in 3D wanneer er BIM wordt toegepast, echter worden de tekeningen veelal nog uitgewisseld in 2D format. Actoren zeggen dat zij gebruik maken van BIM, echter wordt de ‘I’ van informatie nog vaak overgeslagen. BIM zorgt ervoor dat de informatiestromen tussen de betrokken partijen verbetert, omdat de verschillende partijen in het bouwproces steeds op de hoogte kunnen zijn van actuele informatie. Dit komt doordat wijzigingen in het model automatisch worden doorgevoerd in alle tekeningen, plattegronden en andere documenten die gekoppeld aan elkaar in een BIM model staan. Ook wordt er transparant gewerkt met betrekking tot de informatie. Echter moet er de informatie wel gemonitord worden op het gebied van de volledigheid van de informatie, de actualiteit van de informatie en correctheid van de informatie. BIM heeft ook een groot voordeel bij het uitvoeren van clash‐controles, er kan tijdens een project waarbij BIM wordt toegepast sneller bekeken en getoetst worden waar het in de ontwerpen fout gaat en wat de gevolgen zijn van wijzigingen op de planning van een project. Wat in de theorie is gesteld over informatiebeheersing en BIM kan in de volgende eigenschappen worden samengevat: 1. 2. 3. 4. 5.

Informatiestromen verbeteren op gebied van volledigheid, correctheid en actualiteit Transparantie van de informatie Eerder inzicht in fouten in het ontwerp Eerder inzicht in de gevolgen van wijzigingen van het ontwerp Toezicht nodig op volledigheid, correctheid en actualiteit van de informatie

De projectmanager Volgens de theorie is het noodzakelijk dat het BIM model goed gemonitord moet worden en dat er goed toezicht wordt gehouden op het BIM proces. Het BIM model moet gedurende het gehele bouwproces bijgehouden worden om onvolkomenheden tijdig te signaleren, dit kan gedaan worden door een BIM manager, waarbij hij toegang heeft tot het model om de controles uit te voeren. De BIM manager hoeft dus niet zelf te tekenen, maar zou in het model moeten kunnen navigeren en opmerkingen kunnen zetten. Het kan voorkomen dat doordat BIM en de projectmanager ervoor zorgen dat de communicatie en informatiebeheersing gestroomlijnd is, partijen denken dat van hun minder inbreng wordt verwacht met betrekking tot de communicatie. Er bestaat kans dat er minder actieve communicatie zal plaatsvinden, terwijl dit juist belangrijk is voor eventuele nieuwe inzichten en het ontdekken van eventuele fouten in de tekeningen en plattegronden. Hierdoor is het van belang om duidelijke afspraken te maken en bij iedere partij dezelfde verwachtingen te scheppen over welk level of development een deelontwerp moet hebben. Wanneer met BIM wordt gewerkt kan de projectmanager makkelijk het overzicht houden omdat er vanuit één model wordt gewerkt. Wat in de theorie is gesteld over projectmanagement en BIM kan in de volgende eigenschappen worden samengevat:


Pagina | 97


1. 2. 3. 4. 5.

Beter overzicht voor de projectmanager Minder actieve communicatie Aanwezigheid BIM manager Duidelijkheid afspraken over BIM tussen actoren Verwachtingen van werken met BIM voor alle partijen op één lijn

Werkwijze analyse Om ervoor te zorgen dat de cases met elkaar vergeleken kunnen worden en dat uiteindelijk de hypotheses getoetst kunnen worden en de onderzoeksvraag beantwoord kan worden, zal er allereerst worden gekeken op welk niveau er gewerkt is met BIM tijdens de case. Vervolgens wordt er aangegeven in welke mate en op welke manier de gestelde eigenschappen van BIM uit de theorie aanwezig zijn in de cases. Om de mate waarin de BIM eigenschap voorkomt tijdens het project aan te geven is er gebruik gemaakt van een onderverdeling in vijf punten. o o o o o

Komt voor in hoge mate Komt in redelijke mate voor Komt voor Komt weinig voor Komt niet voor

4 3 2 1 0

Vervolgens zal er ook gekeken worden in welke mate de BIM eigenschappen, die in een zekere mate voorkwamen tijdens het project, een effect hebben gehad op het proces, de informatiebeheersing en de projectmanager. Hierbij zal gebruikt worden van de volgende onderverdeling: o o o

Positief effect Negatief effect Geen effect

+ ‐ 0

Aan de hand van de uitkomsten van de within case analyses kan een cross‐case analyse worden gemaakt, waaruit uiteindelijk de conclusie en aanbevelingen zullen volgen.


Pagina | 98


13.

Within case analyses

In dit hoofdstuk zullen de resultaten van de drie cases apart van elkaar worden beschreven, aan de hand van de voorgaande hoofdstukken uit het onderzoek. Gekeken zal worden hoe en in welke mate BIM is toegepast en wat voor een invloed dit heeft gehad op het gebied van het proces, de informatiebeheersing en de rol van de projectmanager.


x x x x

Intern BIM

3D clash BIM

Capgemini

Optimaal BIM

13.1 Capgemini Het niveau waarmee met BIM is gewerkt tijdens het Capgemini project, is op het niveau van 3D clash BIM, zie figuur 43. Het model is met name gebruikt voor het voorkomen van fouten tijdens de uitvoering, waarbij pas op de bouwplaats gezien wordt wanneer bijvoorbeeld iets niet past. Dit ook met het oog op de tijdsdruk waarmee het project te maken heeft. Het model is alleen gebruikt tijdens de uitvoeringsfase. Tijdens de ontwerpfase heeft alleen de installatieadviseur intern gebruik gemaakt van een BIM model.

x

Figuur 43 - Niveau werken met BIM Capgemini

In onderstaande model, figuur 44, wordt aangegeven in welke mate de eigenschappen van BIM naar voren zijn gekomen en aanwezig zijn geweest tijdens het project. Hiervoor is de volgende schaal gebruikt: o o o o o


4 3 2 1 0

Zo is met name te zien dat BIM een grote invloed heeft gehad in het eerder inzien van fouten in het ontwerp, waardoor het op tijd gewijzigd kan worden. Ook is te zien dat het opstellen van het verwachtingendocument een groot voordeel heeft opgeleverd in het verschaffen van de benodigde informatie aan elkaar tijdens de uitvoeringsfase. Echter zijn er binnen het projectteam onderling geen duidelijke afspraken gemaakt betreffende het BIM model, waardoor er geen duidelijke grenzen waren voor de detaillering van het model en de grenzen waarin ontwerpwijzingen doorgegeven konden worden. Verder hadden weinig mensen ervaringen met het werken met een BIM model, alleen de BIM manager wist hoe de gegevens ingevoerd moesten worden en hoe de juiste gegevens uit het model gehaald konden worden.


Pagina | 99


> Wekelijks 2 overleggen ingepland > Er wordt fulltime aan het project gewerkt > Fouten in ontwerp eerder inzichtelijk > Gevolgen wijzigingen eerder inzichtelijk > Geen duidelijke afspraken over inhoud en grenzen model > Met name toegepast tijdens de uitvoeringsfase

> Hoge boeteclausules > Strakke deadlines > Beter inzicht door BIM model

Dit komt doordat veel partijen nog niet de ervaring hebben om met een BIM model te werken. Niet alle informatie wordt in het model gezet, het wordt voornamelijk gebruikt voor clash detectie.

De fases van het project volgen elkaar op. Echter kan er tijdens de uitvoering wel eerder gestart worden terwijl tekeningen nog niet af zijn, doordat het model een goed inzicht kan geven per laag van het gebouw. In de ontwerpfase hadden de partijen nog niet genoeg ervaring om met BIM te werken.

2

Veel partijen vallen onder dezelfde moedermaatschappij. Het project moet op tijd af, anders hoge boetes en heeft Capgemini geen hoofdkantoor meer. Doordat alles in het BIM model staat is er beter inzicht in wat er fout gaat en wat er gebeurt als iets gewijzigd wordt. Echter zijn er geen grenzen gesteld aan het model en tot in welk detail wijzigingen doorgebracht kunnen worden en tot wanneer er gewijzigd kan worden. Doordat niet alle partijen de ervaring hebben is het vrijwel niet toegepast in de ontwerpfase en zijn de tekeningen in de uitvoeringsfase omgezet naar het model.

Door de strakke planning die aangehouden dient te worden is er voor BIM gekozen en het project ligt goed op schema.

1

2

2

4

3

Mate waarin aanwezig bij project Mate Want

5 Alle partijen werken met het > Nog niet alle partijen hebben de model ervaring > De BIM manager zet tekeningen in het model en beheert het model > De BIM manager krijgt de meeste tekeningen 3D aangeleverd 6 Een geïntegreerd proces > De ontwerp en uitvoeringsfase zijn niet geïntegreerd > In de uitvoering veel co‐makers

4 BIM gebruikt gedurende het gehele proces

3 Er wordt efficiënter gewerkt

2 Een nauwere samenwerking

Proces 1 Een betere tijdmanagement

BIM eigenschappen

+

+

+

+

+

+

Effect Proces

+

+

+

+

+

+

Info

0

0

+

+

+

+

PM

Dit heeft geen effect gehad op de projectmanager aangezien hij niet heeft gewerkt met BIM en er een BIM manager was tijdens de uitvoering. Door de partijen die wel met BIM hebben gewerkt verloopt het proces en de informatie uitwisseling naar tevredenheid van het projectteam. Dit heeft geen effect gehad op de projectmanager, aangezien hij niet met het model heeft gewerkt. Wel voor het proces en de informatie, aangezien het inzicht beter was in het project.

Ookal is het niet het gehele proces toegepast, het heeft in zijn geheel een postief effect gehad, alle partijen zijn zeer tevreden over hoe het project verloopt.

Dit heeft een positief effect op het proces, aangezien dealines worden nagestreeft, ook wordt de informatie effectiever uitgewisseld en hoeft de projectmanager minder in te grijpen omdat de planning goed verloopt. De partijen hebben beter inzicht in elkaars werk, waardoor partijen elkaar beter begrijpen. Er kan makkelijker uitleg worden gegeven. Doordat veel fouten uit het ontwerp gehaald konden worden en gevolgen van wijzigingen eerder inzichtelijk waren, heeft dit op alle drie een postitief effect gehad.

Want


Pagina | 100


11 Toezicht nodig op volledigheid, correctheid en actualiteit van de informatie

> BIM manager > Veel partijen kunnen niet werken met het model

> BIM manager > Duidelijke afspraken gemaakt aan begin van het project met co‐ makers > Informatie wordt gedeeld op een internet based project omgeving > Niet iedereen heeft toegang tot het model > 1 persoon maakt de wijzigingen in het model en zet de tekeningen erin 9 Eerder inzicht in fouten in het > Alle tekeningen staan in 1 model ontwerp > Door BIM kunnen er sneller meerder tekeningen worden bekeken (doorsnedes op iedere gewenste plek in het gebouw) > De BIM manager controleert op fouten ontwerpen 10 Eerder inzicht in de gevolgen > Alle tekeningen staan in 1 model van wijzigingen van het > Wijzigingen automatisch ontwerp doorgevoerd in alle tekeningen

Informatie 7 Informatiestromen verbeteren op gebied van volledigheid, correctheid en actualiteit 8 Transparantie van de informatie Niet iedereen heeft toegang tot het model, doordat niet iedereen weet hoe er met het model omgegaan moet worden. Echter staan de uitdraaien van het model wel voor iedereen inzichtelijk op een internet based project omgeving. Door de 2 wekelijkse vergadering wordt het model inzichtelijke gemaakt voor de partijen. Doordat alle tekeningen in 1 model staan worden fouten die normaal pas tijdens het bouwen gezien worden eerder opgemerkt en gewijzigd. De BIM manager houdt zich continue bezig met het uitvoeren van clash controles

Doordat alle tekeningen in 1 model staan kan er beter ingezien worden wat voor een gevolgen een wijziging heeft voor de uitvoering van het bouw, eerder kan gezien worden of een wijziging kan of niet. Ook kan het beter inzichtelijk gemaakt worden visueel voor alle partijen, waarom bepaalde wijzigingen noodzakelijk zijn. Er is weinig toezicht op het model zelf, wel worden uitdraaien gemaakt voor de vergaderingen en worden die doorgesproken, echter is alleen de BIM manager voornamelijk bezig met het model en is hij de persoon die ervoor zorgt dat alles in het model staan en dat de juiste personen de juiste stukken krijgen uit het model.

3

4

4

2

De BIM manager zorgt ervoor dat het model compleet en up‐to‐date is, maar ook door de strakke planning en boeteclausule verlopen de informatiestromen goed.

2

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

0

+

+

+

+

De BIM manager heeft hiervoor zorg gedragen, hierdoor heeft het geen effect gehad op de projectmanager. Echter is het wel bevordelijk gezeets voor de informtiestromen en dus ook het proces.

dit komt doordat het eerder inzichtelijk is wat de gevolgenen van wijzigingen zijn, dit is bevordelijk voor het proces en helpt de projectmanager bij het sturen van het project en is bevordelijk voor de actualiteit van de informatie.

Doordat er eerder inzicht is in de fouten heeft dit een positief effect op de compleetheid en actualiteit van de informatie, wat weer bevordelijk is voor het proces en de projectmanager.

Dit komt door het aanstellen van één iemand die vernatwoordelijk was voor het samenvoegen en compleet maken van het model. Ookal heeft niet iedereen toegang tot het model, het model is toch zo compleet mogelijk gemaakt door de BIM manager en zorgt dus voor transparantie, wat een positief effect heeft op de drie onderdelen.


Pagina | 101

Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012 3

3

3

15 Duidelijkheid afspraken over > Verwachtingendocument BIM tussen actoren opgesteld > Met co‐makers een mindmap gemaakt

16 Verwachtingen van werken > Geen duidelijke grenzen BIM met BIM voor alle partijen op model > Verwachtingendocument één lijn opgesteld met co‐makers

> BIM manager aangesteld

14 Aanwezigheid BIM manager

2

0

> Projectmanager niet gewerkt met BIM > Informatie uit BIM model

13 Minder actieve communicatie > 2 keer per week overleg ingepland > Nauwere samenwerking > Partijen fulltime op project

Projectmanager 12 Beter overzicht voor de projectmanager

De communicatie tussen de partijen is juist bevorderd door het gebruik van het model, echter was actieve communicatie ook noodzakelijk vanwege de deadline van het project. Er is een projectkamer aangesteld waar de partijen 2 keer per week overleg hebben en kunnen werken aan het project. Er was 1 persoon verantwoordelijk gesteld voor het model, deze moet erop zien dat het model compleet en up‐to‐date is en dat de wijzigingen op de juiste manier doorgevoerd worden. Ook zet hij de tekeningen van de partijen in het model die niet 3D kunnen teken. De co‐ makers moesten de tekeningen aan hem leveren. De samenwerking met de co‐makers verliep naar wens van alle partijen, dit kwam doordat er van te voren duidelijke afspraken waren gemaakt. Echter waren er weinig afspraken gemaakt over de grenzen van detaillering en wijzigingen in het model. Alleen de tekeningen van de partijen die niet 3D kunnen werken werden door de BIM manager zelf in het model gezet, andere tekeningen konden met de juiste informatie zo in het model worden gezet. Dit kwam doordat het duidelijk was wat men van elkaar kon verwachten.

De projectmanager heeft zelf niet gewerkt met BIM, aangezien hij hier geen ervaring mee heeft, echter heeft hij wel de informatie verkregen uit het BIM model tijdens de uitvoering, waardoor het overzicht wel zo compleet en accuraat mogelijk is.

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

0

+

+

Door het verwachtingendocument was vooraf duidelijk wat er verwacht werd van de partijen, dit werd als positief ervaren tijdens het project.

Doordat één persoon het volledige overzicht had over het model, kon er ook duidelijker naar de andere partijen gecommuniceerd worden waar de fouten lagen. De projectmanager heeft zich niet met het model bemoeid. Partijen wisten wat ze aan elkaar hadden, hoe de documenten aangeleverd moesten worden.

Ookal heeft de projectmanager niet met het model gewerkt, het heeft hem wel een beter overzicht gegeven. De informtie was compleet en het proces verliep soepel, doordat onder andere BIM was toegepast. Het werken met BIM heeft juist voor gezorgt dat de partijen meer bij elkaar kwamen, hierdoor werd er onderling meer begrip gecreëerd voor de keuzes die er gemaakt moesten worden.


Figuur 44 - Mate waarin BIM eigenschappen aanwezig zijn bij Capgemini case en het effect

Pagina | 102


Zoals te zien is in de modellen, zie figuur 44, kunnen de eigenschappen ook een effect hebben op het proces, de informatiebeheersing en de projectmanager. Dit is als volgt aangegeven: o o o


+ ‐ 0

Alle eigenschappen van BIM met betrekking tot het proces, de informatiebeheersing en de projectmanager hebben ook een positief effect gehad op het proces, de informatie en de projectmanager. Bij enkele plaatsen staat dat de eigenschappen geen effect hebben gehad op de projectmanager, dat komt doordat de projectmanager niet heeft gewerkt met BIM. De voornaamste reden dat de BIM eigenschappen een positieve invloed hebben gehad op het proces, is dat de fouten vroegtijdig uit het model zijn gehaald, waardoor deze niet zijn voorgekomen op de bouwplaats. Ook doordat het werken met BIM een intensievere samenwerking vereist heeft dit een positieve invloed gehad voor het proces. Er werd vaker overlegd en door het model konden onduidelijkheden sneller inzichtelijk gemaakt worden voor de verschillende partijen. Ook door het op één lijn stellen van de verwachtingen van de verschillende partijen aan het begin van de uitvoeringsfase, konden de tekeningen in redelijk tempo in het model worden gezet om zo een compleet mogelijk model te genereren. Ook heeft het werken met een BIM model een positieve invloed gehad op de beheersing van de informatie, betreffende de correctheid, compleetheid en actualiteit van de werktekeningen. Zo was het voor het Capgemini project geen probleem om de tekeningen voor de vergaderingen te genereren. Dit komt doordat op ieder gewenste plaats in het model een doorsnede gemaakt kan worden. Alle informatie stond bij één op een internet based project omgeving, waar de BIM manager de benodigde informatie uit het model op zetten en andere partijen de benodigde informatie voor de input voor het model aanleverden. Zo beschikte de BIM manager op het tijdstip dat hij het nodig had over de benodigde informatie. Echter heeft de BIM manager wel ervaren dat over het model zelf en de detaillering ervan weinig was afgesproken, wat hij als onprettig heeft ervaren.


Pagina | 103



Intern BIM

3D clash BIM

Danone

Optimaal BIM

13.2 Danone Het niveau waarmee met BIM is gewerkt tijdens het Danone project, is op het niveau van 3D clash BIM, zie figuur 45. Het model is met name gebruikt voor het voorkomen van fouten in het ontwerp, zodat deze niet pas op de bouwplaats gezien worden. Dit heeft kunnen voorkomen dat het project te kampen heeft met uitlopers tijdens de uitvoering, zo ligt het project voor op schema. Het model is met name gebruikt tijdens de ontwerpfase. Tijdens de uitvoeringsfase is er wel veel informatie uit de modellen gehaald, echter heeft niet iedere partij zijn model beschikbaar gesteld voor de uitvoering.

x x x x x

Figuur 45 - Niveau werken met BIM Danone



4 3 2 1 0

Zo is met name te zien dat BIM een grote invloed heeft gehad in het eerder inzien van fouten in het ontwerp, waardoor het op tijd gewijzigd kon worden in het ontwerp. Ook zorgt het werken met BIM voor een nauwere samenwerking tussen de partijen. Echter zijn er tussen de partijen geen duidelijke afspraken gemaakt betreffende het BIM model, waardoor er geen duidelijke grenzen waren voor de detaillering van het model en de grenzen waarin wijzingen doorgegeven konden worden. Verder hadden weinig mensen ervaringen met het werken met een BIM model, waardoor het werken met BIM niet optimaal is doorgevoerd gedurende het gehele project. De uitvoerende partijen hebben wel veel gehad aan de informatie die in de verkregen modellen stonden.


Pagina | 104


> Fouten in ontwerp eerder inzichtelijk > Gevolgen wijzigingen eerder inzichtelijk > Geen duidelijke afspraken over inhoud en grenzen model > In de uitvoeringsfase geen gegevens toegevoegd aan model > Met name toegepast tijdens de ontwerpfase


0

6 Een geïntegreerd proces

> De ontwerp en uitvoeringsfase zijn niet geïntegreerd

1

2

2

3

4

5 Alle partijen werken met het > Nog niet alle partijen hebben de model ervaring > Nog veel onduidelijkheden omtrent BIM


> Partijen zijn vaak samengekomen tijdens de ontwerpfase

> Project loopt ver voor op schema

De fases van het project volgen elkaar op. Echter kan er tijdens de uitvoering wel eerder gestart worden terwijl tekeningen nog niet af zijn, doordat het model een goed inzicht kan geven per laag van het gebouw.

Dit komt doordat veel partijen nog niet de ervaring hebben om met een BIM model te werken. Niet alle informatie wordt in het model gezet, partijen weten nog niet precies wat er met elkaar afgesproken moet worden. BIM wordt voornamelijk gebruikt voor clash detectie.

Doordat niet alle partijen de ervaring hebben is het vrijwel niet toegepast in de uitvoeringsfase. Wel zijn gegevens uit het model gebruikt tijdens de uitvoering en konden tekeningen makkelijker gegenereerd worden.

Doordat alles in het BIM model staat is er beter inzicht in wat er fout gaat en wat er gebeurt als iets gewijzigd wordt. Echter zijn er geen grenzen gesteld aan het model en tot in welk detail er gemodelleerd zou worden en tot wanneer er gewijzigd kan worden. Ook zijn er alleen gegevens uit het model gehaald in de uitvoeringsfase, niet toegevoegd.

De partijen kwamen vaak samen om clash‐ controles uit te voeren en de verschillende modellen samen te voegen. De partijen kwamen vaker samen dan wanneer het project op traditionele wijze was uitgevoerd.

Het is echter niet duidelijk of de uitloop op de planning komt door het gebruik van BIM, maar aangenomen wordt dat BIM daar onder andere bij heeft geholpen.




BIM eigenschappen

0

0

+

+

+

+

+

+

+

Info

+

+

+

Effect Proces

0

+

+

+

+

+

PM

Dit heeft geen ander effect gehad dan bij een traditioneel proces, aangezien het niet is toegepast.

Ookal is het niet het gehele proces toegepast, het heeft in zijn geheel een postief effect gehad. Van het ontwerp konden namelijk sneller werktekeningen gemaakt worden aangezien veel fouten er al uit waren. Door de partijen die wel met BIM hebben gewerkt verloopt het proces en de informatie uitwisseling naar tevredenheid en heeft dit een positief effect op het proces, de informatie en de projectmanager.

Doordat veel fouten uit het ontwerp gehaald konden worden en gevolgen van wijzigingen eerder inzichtelijk waren, heeft dit op alle drie een postitief effect gehad.

Dit heeft een positief effect op het proces, aangezien vooruit wordt gelopen op dealines, ook wordt de informatie effectiever uitgewisseld en hoeft de projectmanager minder in te grijpen omdat de planning goed verloopt. De partijen hebben beter inzicht in elkaars werk, waardoor partijen elkaar beter begrijpen. Er kan makkelijker uitleg worden gegeven over bepaalde zaken.

Want


Pagina | 105



> Geen duidelijke afspraken model > Veel partijen kunnen niet werken met het model > Partijen ieder hun eigen model

3

10 Eerder inzicht in de gevolgen > Beter visueel beeld van gevolgen van wijzigingen van het van wijzigingen ontwerp > Wijzigingen automatisch doorgevoerd in alle tekeningen die aan het model gekoppeld zijn

1

2

3

> Informatie wordt gedeeld op een internet based project omgeving > Partijen hadden ieder hun eigen model

> Beter inzicht in elkaars werk > Afstemming van de modellen gebeurde vaker > Fouten eerder uit het ontwerp gehaald

9 Eerder inzicht in fouten in het > Veel clash controles zijn ontwerp uitgevoerd > Sneller inzichtelijk waar fouten zitten door BIM

8 Transparantie van de informatie

Informatie 7 Informatiestromen verbeteren op gebied van volledigheid, correctheid en actualiteit

Doordat de modellen vaak samen worden gevoegd kan er beter ingezien worden wat voor een gevolgen een wijziging heeft voor de uitvoering van het bouw, eerder kan gezien worden of een wijziging kan of niet. Ook kan het beter inzichtelijk gemaakt worden visueel voor alle partijen, waarom bepaalde wijzigingen noodzakelijk zijn. Er is weinig toezicht op het model zelf. Er zijn geen duidelijke afspraken gemaakt over detailniveau van de modellen. Hierdoor lagen de verwachtingen van de partijen niet op hetzelfde niveau. De partijen hadden hun eigen model waarmee ze werkten, er was tot op een bepaalde hoogte inzicht in elkaars werk.

Door de vake afstemming van de modellen was het duidelijker wat er nog gedaan of gewijzigd moest worden. Door het betere inzicht in elkaars werk, werd afstemming eerder bereikt. Fouten werden eerder gezien, waardoor er weinig uitlopers zijn tijdens de uitvoering. Iedere partijen had zijn eigen model. Met name de architect wil zijn model nog niet vrijgeven met oog op het vrijgeven van zijn zelf aangelegde bibliotheek. Tekeningen werden voor iedereen inzichtelijk gemaakt op een internet based project omgeving. De modellen werden één keer in de zoveel tijd over elkaar heen gelegd voor clash controles en vervolgens weer terug genomen voor het doorvoeren van wijzigingen en verder werken. Doordat de modellen makkelijker in elkaar te schuiven zijn dan 2D tekeningen, is het eerder inzichtelijk waar fouten zitten in het ontwerp, waardoor deze niet pas op de bouwplaats worden ontdekt.

0

+

+

+

+

0

+

+

+

+

0

+

+

+

+

Door dat het in zo'n kleine mate is voorgekomen op het model, heeft het geen effect gehad, dit is hetzelfde gegaan als bij een traditioneel proces.



Ookal heeft niet iedereen toegang tot het model, toch zorgt het wekelijks samenvoegen van de modellen tot meer transparantie in het project. Eerder worden de knelpunten inzichtelijk in het ontwerp.

Dit komt onder andere doordat fouten in het ontwerp eerder inzichtelijk waren en er vaker afstemming was. Dit zorgte voor volledigheid, correctheid en actualiteit.


Pagina | 106


1

1

15 Duidelijkheid afspraken over > Geen duidelijke afspraken BIM tussen actoren gemaakt omtrent de detaillering van het model

16 Verwachtingen van werken > De verwachtingen van de met BIM voor alle partijen op partijen over BIM niet op 1 lijn één lijn > Geen duidelijke grenzen BIM model

> Geen BIM manager > Partijen hadden ieder hun eigen model


2

0

> Projectmanager niet gewerkt met BIM > Informatie uit BIM model

13 Minder actieve communicatie > Vaker overleg over ontwerp en uitvoering > Nauwere samenwerking


De ene partij verwachte meer detail in het model van de andere partij, er zijn geen duidelijk grenzen gegeven aan de informatie die in het model moest komen te staan.

De partijen hadden tijdens het begin van het project nog niet de ervaring om te weten tot op welke hoogte er afspraken gemaakt moesten worden. Veel details zijn in 2D uitgewerkt in plaats van in het model gezet.

De projectmanager heeft zelf niet gewerkt met BIM, aangezien hij hier geen ervaring mee heeft, echter heeft hij wel de informatie verkregen uit het BIM model, waardoor het overzicht wel zo compleet en accuraat mogelijk is, echter was dit wel in de vorm van 2D tekeningen. De communicatie tussen de partijen is juist bevorderd door het gebruik van het model. Partijen kwamen vaker samen om te overleggen en het werken met BIM bevorderde het werken met elkaar, omdat 3D een beter visueel beeld geeft van elkaars werk. Partijen hadden hun eigen model en die werden voor de clash controles samengevoegd. In de uitvoering hebben de uitvoerende partijen gebruik kunnen maken van het model van de constructeur en installatieadviseur.

‐

‐

0

0

‐

+

+

0

+

+

0

0

0

+

+

Ookal heeft de projectmanager niet met het model gewerkt, het heeft hem wel een beter overzicht gegeven. De informatie was compleet en het proces verliep soepel, doordat onder andere BIM was toegepast. Het werken met BIM heeft juist voor gezorgt dat de partijen meer bij elkaar kwamen, hierdoor werd er onderling meer begrip gecreëerd voor de keuzes die er gemaakt moesten worden. Er is nog steeds gebruik gemaakt van het uitwisselen van 2D tekeningen in plaats van dat er via het model is gewerkt, hierdoor is de informatie die in de modellen is gezet niet optimaal gebruikt en kan dit gezien worden als negatief effect voor de informatiestromen. Doordat niet van te voren duidelijk is gemaakt in welk detail er gewerkt zou worden in BIM, heeft dit een negatief effect gehad op de uitwisselingen van de informatie tussen de partijen, de verwachtingen waren onderling anders. Doordat de verwachting niet waren scherpgesteld tijdens het project, was de informatie niet altijd compleet en moesten partijen op bepaalde details wachten.


Figuur 46 - Mate waarin BIM eigenschappen aanwezig zijn bij Danone case en het effect

Pagina | 107




+ ‐ 0

Alle eigenschappen van BIM met betrekking tot het proces, de informatiebeheersing en de projectmanager hebben niet allemaal een positief effect gehad. Waar staat aangegeven dat de eigenschappen geen effect hebben gehad, komt doordat die eigenschappen niet of vrijwel niet voorkwamen tijdens het project. Ook komt het doordat de projectmanager niet heeft gewerkt met BIM. Zo had bijvoorbeeld het effect op informatie veel beter en completer kunnen zijn wanneer er duidelijke afspraken waren gemaakt omtrent het BIM model. Niet alle neuzen van de partijen stonden in dezelfde richting, hierdoor waren de verwachtingen van de partijen onderling anders dan verwacht. De voornaamste reden dat de BIM eigenschappen een positieve invloed hebben gehad op het proces, is dat de fouten vroegtijdig uit het model zijn gehaald, waardoor deze niet zijn voorgekomen op de bouwplaats. Ook doordat het werken met BIM een intensievere samenwerking vereist heeft dit een positieve invloed gehad voor het proces. Er werd vaker overlegd en door het model konden onduidelijkheden sneller inzichtelijk gemaakt worden voor de verschillende partijen. Doordat de ontwerpende partijen hun modellen goed op elkaar hadden afgestemd, hebben de uitvoerende partijen goede tekeningen om mee te werken tijdens de uitvoering. Ook heeft het werken met een BIM model een positieve invloed gehad op de beheersing van de informatie, betreffende de correctheid, compleetheid en actualiteit van de tekeningen. Zo was het voor het Danone project snel inzichtelijk waar de fouten in het ontwerp zaten en konden er voor de uitvoering goede en complete werktekeningen worden gegenereerd. Ook al was de uitwisseling van de informatie niet in zijn geheel transparant en stond niet alles bij elkaar in één model heeft de mate waarin het is voorgekomen toch een positieve werking gehad op de beheersing van de informatie.


Pagina | 108



Intern BIM

3D clash BIM

ESIC

Optimaal BIM

13.3 ESIC Het niveau waarmee met BIM is gewerkt tijdens het ESIC project, is op het niveau van 3D clash BIM, zie figuur 47. Het model is met name gebruikt voor het voorkomen van fouten in het ontwerp, zodat deze niet pas op de bouwplaats gezien worden. Het model is met name gebruikt tijdens de ontwerpfase. Tijdens de uitvoeringsfase is er niks gedaan met het model, in deze fase is er verder gewerkt met de tekeningen die uit het model zijn gegenereerd. Het model is niet beschikbaar gesteld voor de uitvoerende partijen.

x x x

Figuur 47 - Niveau werken met BIM ESIC



4 3 2 1 0

Zo is met name te zien dat BIM een grote invloed heeft gehad in het eerder inzien van fouten in het ontwerp, waardoor het op tijd gewijzigd kon worden in het ontwerp. Ook zorgt het werken met BIM voor een nauwere en prettigere samenwerking tussen de partijen in de ontwerpfase. Echter zijn er tussen de partijen geen duidelijke afspraken gemaakt betreffende het BIM model, waardoor er geen duidelijke grenzen waren voor de detaillering van het model en de grenzen waarin wijzingen doorgegeven konden worden. Verder hadden weinig mensen ervaringen met het werken met een BIM model, waardoor het werken met BIM niet optimaal is doorgevoerd gedurende het gehele project. Onder andere kwamen de volgende belangrijke vragen tijdens het project door het gebruik van BIM naar voren: o o o o

Wanneer moet je het model bevriezen of bepaalde delen van het ontwerp bevriezen, wanneer is het klaar, wat moet er in welke fase worden gedaan? Wie maakt de eerste opzet van het model, is dat de constructeur of de architect? Wie modelleert wat en wie werk welk detail uit? Hoe wordt de benodigde informatie uitgewisseld?

Deze vragen hadden beter voor de start van het maken van het model beantwoord kunnen worden.


Pagina | 109


> Fouten in ontwerp eerder inzichtelijk > Gevolgen wijzigingen eerder inzichtelijk > Geen duidelijke afspraken over inhoud en grenzen model > Model niet gebruikt in de uitvoeringfase > Alleen toegepast tijdens de ontwerpfase


0

6 Een geïntegreerd proces

> De ontwerp en uitvoeringsfase zijn niet geïntegreerd

1

1

2

3

3

5 Alle partijen werken met het > Nog niet alle partijen hebben de model ervaring > Nog veel onduidelijkheden omtrent BIM > Te grote investering voor veel partijen


> Partijen zijn vaak samengekomen tijdens de ontwerpfase

> Het project heeft geen uitlopers gehad

De fases van het project volgen elkaar op.

Dit komt doordat veel partijen nog niet de ervaring hebben om met een BIM model te werken. Niet alle informatie wordt in het model gezet, partijen weten nog niet precies wat er met elkaar afgesproken moet worden. BIM wordt voornamelijk gebruikt voor clash detectie.

Doordat niet alle partijen de ervaring hebben is het niet toegepast in de uitvoeringsfase.

Doordat alles in het BIM model staat is er beter inzicht in wat er fout gaat en wat er gebeurt als iets gewijzigd wordt. Echter zijn er geen grenzen gesteld aan het model en tot in welk detail er gemodelleerd zou worden en tot wanneer er gewijzigd kan worden. Ook is er tijdens de uitvoering geen gebruik gemaakt van het BIM model

De partijen kwamen vaak samen om clash‐ controles uit te voeren en de verschillende modellen samen te voegen. De partijen kwamen vaker samen dan wanneer het project op traditionele wijze was uitgevoerd.

Het is echter niet duidelijk of het afmaken van het project binnen de gestelde deadlines komt door het gebruik van BIM, maar aangenomen wordt dat BIM daar onder andere bij heeft geholpen.




BIM eigenschappen

0

+

+

+

+

+

Effect Proces

0

+

+

+

+

+

Info

0

+

+

+

+

+

PM

Dit heeft geen ander effect gehad dan bij een traditioneel proces, aangezien het niet is toegepast.

Ookal is het niet het gehele proces toegepast, het heeft in zijn geheel een postief effect gehad. Er zijn voor de uitvoering 2D tekeningen gegenereerd, met veel minder ontwerpfouten dan bij een traditioneel proces. Ookal is er door weinig partijen met BIM gewerkt, de partijen die wel met BIM hebben gewerkt hebben ervoor gezorgt dat het verloop van het proces en de informatie uitwisseling naar tevredenheid is geweest.

Doordat veel fouten uit het ontwerp gehaald konden worden en gevolgen van wijzigingen eerder inzichtelijk waren, heeft dit op alle drie een postitief effect gehad.

Dit heeft een positief effect op het proces, aangezien vooruit wordt gelopen op dealines, ook wordt de informatie effectiever uitgewisseld en hoeft de projectmanager minder in te grijpen omdat de planning goed verloopt. De partijen hebben beter inzicht in elkaars werk, waardoor partijen elkaar beter begrijpen. Er kan makkelijker uitleg worden gegeven over bepaalde zaken.

Want


Pagina | 110


> Geen duidelijke afspraken model > Partijen ieder hun eigen model


3

10 Eerder inzicht in de gevolgen > Beter visueel beeld van gevolgen van wijzigingen van wijzigingen van het > Wijzigingen automatisch ontwerp doorgevoerd in alle tekeningen die aan het model gekoppeld zijn

Doordat de modellen vaak samen worden gevoegd kan er beter ingezien worden wat voor een gevolgen een wijziging heeft voor de uitvoering van het bouw, eerder kan gezien worden of een wijziging kan of niet. Ook kan het beter inzichtelijk gemaakt worden visueel voor alle partijen, waarom bepaalde wijzigingen noodzakelijk zijn. Er is weinig toezicht op het model zelf. Er zijn geen duidelijke afspraken gemaakt over detailniveau van de modellen. Hierdoor lagen de verwachtingen van de partijen niet op hetzelfde niveau. De partijen hadden hun eigen model waarmee ze werkten, er was tot op een bepaalde hoogte inzicht in elkaars werk.

3

9 Eerder inzicht in fouten in het > Veel clash controles zijn ontwerp uitgevoerd > Sneller inzichtelijk waar fouten zitten door BIM

Door de vake afstemming van de modellen was het duidelijker wat er nog gedaan of gewijzigd moest worden. Door het betere inzicht in elkaars werk, werd afstemming eerder bereikt. Fouten werden eerder gezien, waardoor er weinig uitlopers zijn geweest tijdens de uitvoering. Iedere partijen had zijn eigen model. Met name de architect wil zijn model nog niet vrijgeven met oog op het vrijgeven van zijn zelf aangelegde bibliotheek. Tekeningen werden voor iedereen inzichtelijk gemaakt op een internet based project omgeving. De modellen werden één keer in de zoveel tijd over elkaar heen gelegd voor clash controles en vervolgens weer terug genomen voor het doorvoeren van wijzigingen en verder werken. Doordat de modellen makkelijker in elkaar te schuiven zijn dan 2D tekeningen, is het eerder inzichtelijk waar fouten zitten in het ontwerp, waardoor deze niet pas op de bouwplaats zijn ontdekt.

2

1

> Beter inzicht in elkaars werk > Afstemming van de modellen gebeurde vaker > Fouten eerder uit het ontwerp gehaald

> Informatie werd gedeeld op een internet based project omgeving > Partijen hadden ieder hun eigen model

8 Transparantie van de informatie

Informatie 7 Informatiestromen verbeteren op gebied van volledigheid, correctheid en actualiteit

0

+

+

+

+

0

+

+

+

+

0

+

+

+

+

Door dat het in zo'n kleine mate is voorgekomen op het model, heeft het geen effect gehad, dit is hetzelfde gegaan als bij een traditioneel proces.



Ookal heeft niet iedereen toegang tot het model, toch zorgt het wekelijks samenvoegen van de modellen tot meer transparantie in het project. Eerder worden de knelpunten inzichtelijk in het ontwerp.

Dit komt onder andere doordat fouten in het ontwerp eerder inzichtelijk waren en er vaker afstemming was. Dit zorgte voor volledigheid, correctheid en actualiteit.


Pagina | 111


1

1

15 Duidelijkheid afspraken over > Geen duidelijke afspraken BIM tussen actoren gemaakt omtrent de detaillering van het model

16 Verwachtingen van werken > De verwachtingen van de met BIM voor alle partijen op partijen over BIM niet op 1 lijn > Geen duidelijke grenzen BIM één lijn model

> Geen BIM manager > Partijen hadden ieder hun eigen model


0

0

> Projectmanager niet gewerkt met BIM

13 Minder actieve communicatie > Vaker overleg over ontwerp en uitvoering > Nauwere samenwerking


De ene partij verwachte meer detail in het model van de andere partij, er zijn geen duidelijk grenzen gegeven aan de informatie die in het model moest komen te staan.

De partijen hadden tijdens het begin van het project nog niet de ervaring om te weten tot op welke hoogte er afspraken gemaakt moesten worden. Veel details zijn in 2D uitgewerkt in plaats van in het model gezet.

Partijen hadden hun eigen model en die werden voor de clash controles samengevoegd.

De communicatie tussen de partijen is juist bevorderd door het gebruik van het model. Partijen kwamen vaker samen om te overleggen en het werken met BIM bevorderde het werken met elkaar, omdat 3D een beter visueel beeld geeft van elkaars werk.

De projectmanager heeft zelf niet gewerkt met BIM, aangezien hij hier geen ervaring mee heeft. De projectmanager was de communicatieve schakel tussen opdrachtgever en de partijen.

0

0

0

+

0

‐

‐

‐

+

0

0

0

0

0

‐

Dit heeft geen effect gehad en een negatief effect voor de projectmanager, hij had veel meer informatie kunnen halen uit het model, hij heeft zich vrijwel niet bemoeid met het model. Waardoor de verwachtingen niet goed waren vastgesteld van te voren. Het werken met BIM heeft juist voor gezorgt dat de partijen meer bij elkaar kwamen, hierdoor werd er onderling meer begrip gecreëerd voor de keuzes die er gemaakt moesten worden. De projectmanager heeft hierin geen rol gespeeld. Er is nog steeds gebruik gemaakt van het uitwisselen van 2D tekeningen in plaats van dat er via het model is gewerkt, hierdoor is de informatie die in de modellen is gezet niet optimaal gebruikt en kan dit gezien worden als negatief effect voor de informatiestromen. Doordat niet van te voren duidelijk is gemaakt in welk detail er gewerkt zou worden in BIM, heeft dit een negatief effect gehad op de uitwisselingen van de informatie tussen de partijen, de verwachtingen waren onderling anders. Doordat de verwachting niet waren scherpgesteld tijdens het project, was de informatie niet altijd compleet en moesten partijen op bepaalde details wachten.


Figuur 48 - Mate waarin BIM eigenschappen aanwezig zijn bij ESIC case en het effect

Pagina | 112




+ ‐ 0

Alle eigenschappen van BIM met betrekking tot het proces, de informatiebeheersing en de projectmanager hebben niet allemaal een positief effect gehad. Waar staat aangegeven dat de eigenschappen geen effect hebben gehad, komt doordat die eigenschappen niet of vrijwel niet voorkwamen tijdens het project. Ook komt het doordat de projectmanager niet heeft gewerkt met BIM. Zo had bijvoorbeeld het effect op informatie veel beter en completer kunnen zijn wanneer er duidelijke afspraken waren gemaakt omtrent het BIM model. Er was niet één lijn getrokken in wat men van elkaar verwachtte, hierdoor waren er bijvoorbeeld geen duidelijke grenzen en deadlines voor het model gesteld. De voornaamste reden dat de BIM eigenschappen een positieve invloed hebben gehad op het proces, is dat de fouten vroegtijdig uit het model zijn gehaald, waardoor deze niet zijn voorgekomen op de bouwplaats. Ook doordat het werken met BIM een intensievere samenwerking vereist heeft dit een positieve invloed gehad voor het ontwerpproces. Er werd vaker overlegd en door het model konden onduidelijkheden sneller inzichtelijk gemaakt worden voor de verschillende partijen. Doordat de ontwerpende partijen hun modellen goed op elkaar hadden afgestemd, heeft de uitvoering gebruik kunnen maken van duidelijke tekeningen. Hierdoor hebben er vrijwel geen wijzigingen of onverwachte werkzaamheden hoeven plaatsvinden tijdens de uitvoering. Ook heeft het werken met een BIM model een positieve invloed gehad op de beheersing van de informatie, betreffende de correctheid, compleetheid en actualiteit van de ontwerptekeningen. Zo was het voor het ESIC project snel inzichtelijk waar de fouten in het ontwerp zaten. Ook al was de uitwisseling van de informatie niet in zijn geheel transparant en stond niet alles bij elkaar in één model heeft de mate waarin het is voorgekomen toch een positieve werking gehad op de beheersing van de informatie.


Pagina | 113


14.

Cross-case analyse

In dit hoofdstuk worden de verschillen en overeenkomsten benoemd. Uit de cross case analyse zal blijken waarom de punten zijn voortgekomen uit de cases en waarom bepaalde BIM eigenschappen bij het ene project wel zijn voorgekomen en bij het andere project niet of in weinige mate.

14.1 Niveau werken met BIM Bij alle drie de cases is er op een andere manier gewerkt met BIM, echter valt het werken met BIM onder niveau 2 bij alle cases, waarbij het BIM model met name wordt gebruikt voor het maken van een 3D weergaven waarbij het sneller inzichtelijk is waar de afzonderlijke modellen clashen met elkaar. Wel is er een onderscheid in welke mate er met BIM is gewerkt en wanneer dit met name in het proces heeft plaatsgevonden. Zo is er bij Capgemini vooral gewerkt met een BIM model in de uitvoeringsfase van het bouwproces, terwijl er bij het ESIC project alleen gebruik is gemaakt van een BIM model in de ontwerpfase van het project. Bij Danone is met name een BIM model gebruikt tijdens de ontwerpfase van het project. Dat alle cases op een ander tijdstip in het project hebben gekozen voor het opzetten van een BIM model komt met name doordat nog niet alle partijen klaar zijn voor het werken met BIM. Nog niet alle partijen hebben de juiste software en scholing om met de juiste programma’s te kunnen werken. Sommige partijen zijn nog niet toe aan zo’n grootschalige verandering en hebben op dit moment niet de financiële middelen om BIM te kunnen toepassen binnen hun bedrijf. Een andere reden waarom BIM niet tijdens het gehele bouwproces gebruikt wordt komt doordat niet iedereen dezelfde definitie hanteert. De partijen die er op dit moment gebruik van maken zien het veelal als een handigheid voor het communiceren naar elkaar en naar de opdrachtgever. Dit komt doordat er snel en makkelijker een visueel inzicht gemaakt kan worden wat een ander bedoeld met zijn ontwerp en met wijzigingen. BIM wordt met name gebruikt voor het houden van clash controles. Echter is het nu veelal zo dat de modellen van de verschillende partijen en disciplines apart van elkaar worden gemaakt. Vervolgens worden deze modellen in elkaar geschoven om te controleren op clashes. Daarna wordt door iedere discipline het eigen model weer teruggenomen om eventuele wijzigingen toe te passen. Alleen bij Capgemini is er voor de uitvoering een compleet model gemaakt. Echter wordt dat door één iemand gedaan en moeten de co‐makers hun bestanden aanleveren aan de BIM manager. Kortom de partijen krijgen hun informatie via de BIM manager en halen deze niet zelf uit het model. Het informatie delen en het delen van de tekeningen gebeurt dan ook via een internet based project omgeving bij alle cases en niet alle partijen hebben toegang tot het model.

14.2 BIM eigenschappen Aan de hand van de tabellen, weergegeven in de figuren 44, 46 en 48, zijn de volgende vergelijkingstabellen gemaakt. Figuur 50 is een weergave van de mate waarin de BIM eigenschappen die uit de literatuur naar voren zijn gekomen, op het gebied van het bouwproces, de informatiebeheersing en de projectmanager, tijdens de cases. Figuur 51 is een vergelijking van de mate waarin de BIM eigenschappen voorkomen tijdens het project en wat het effect hiervan is geweest. Figuur 52 geeft een weergave van het gemiddelde van het effect per onderdeel. In figuur 49 is de legenda van de tabellen te vinden. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 114


Mate waarin het voorkomt Komt voor in hoge mate Komt in redelijke mate voor Komt voor Komt weinig voor Komt niet voor

Effect 4 Positief effect + 3 Negatief effect ‐ 2 Geen effect 0 1 0

5 6

7

8 9 10 11

12 13 14 15 16

ESIC

1 2 3 4

Proces Een betere tijdmanagement Een nauwere samenwerking Er wordt efficiënter gewerkt BIM gebruikt gedurende het gehele proces Alle partijen werken met het model Een geïntegreerd proces Gemiddelde Proces Informatie Informatiestromen verbeteren op gebied van volledigheid, correctheid en actualiteit Transparantie van de informatie Eerder inzicht in fouten in het ontwerp Eerder inzicht in de gevolgen van wijzigingen van het ontwerp Toezicht nodig op volledigheid, correctheid en actualiteit van de informatie Gemiddelde Informatie Projectmanager Beter overzicht voor de projectmanager Minder actieve communicatie Aanwezigheid BIM manager Duidelijkheid afspraken over BIM tussen actoren Verwachtingen van werken met BIM voor alle partijen op één lijn Gemiddelde Projectmanager Gemiddelde Totaal

Danone

BIM eigenschappen

Capgemini

Figuur 49 - Legenda tabellen

3 4 2 2

4 3 2 2

3 3 2 1

1

1

1

2 2

0 2

0 2

2

2

2

3 4

1 3

1 3

4

3

3

2

1

1

3

2

2

2

2

0

0 3 3

0 0 1

0 0 1

3

1

1

2 3

1 2

0 1

Figuur 50 - De BIM eigenschappen bij Capgemini, Danone en ESIC


Pagina | 115

1 2 3 4 5 6

7

8 9 10 11

12 13 14 15 16

Proces Een betere tijdmanagement Een nauwere samenwerking Er wordt efficiënter gewerkt BIM gebruikt gedurende het gehele proces Alle partijen werken met het model Een geïntegreerd proces Gemiddelde Proces Informatie Informatiestromen verbeteren op gebied van volledigheid, correctheid en actualiteit Transparantie van de informatie Eerder inzicht in fouten in het ontwerp Eerder inzicht in de gevolgen van wijzigingen van het ontwerp Toezicht nodig op volledigheid, correctheid en actualiteit van de informatie Gemiddelde Informatie Projectmanager Beter overzicht voor de projectmanager Minder actieve communicatie Aanwezigheid BIM manager Duidelijkheid afspraken over BIM tussen actoren Verwachtingen van werken met BIM voor alle partijen op één lijn Gemiddelde Projectmanager Gemiddelde Totaal

Effect

3 4 2 2

+ + + +

+ + + +

+ + + +

4 3 2 2

+ + + +

+ + + +

+ + + +

3 3 2 1

+ + + +

+ + + +

+ + + +

1

+

+

0

1

+

+

+

1

+

+

+

2 2

+ +

+ +

0 +

0 2

0 +

0 +

0 +

0 2

0 +

0 +

0 +

2

+

+

+

2

+

+

+

2

+

+

+

3 4

+ +

+ +

+ +

1 3

+ +

+ +

+ +

1 3

+ +

+ +

+ +

4

+

+

+

3

+

+

+

3

+

+

+

2

+

+

0

1

0

0

0

1

0

0

0

3

+

+

+

2

+

+

+

2

+

+

+

2

+

+

+

2

+

+

+

0

0

0

‐

0 3 3

+ + +

+ + +

+ 0 +

0 0 1

+ 0 0

+ ‐ ‐

+ 0 0

0 0 1

+ 0 0

+ ‐ ‐

0 0 0

3

+

+

+

1

0

‐

0

1

0

‐

0

2 3

+ +

+ +

+ +

1 2

0 +

0 +

0 +

0 1

0 +

0 +

0 +

Proces Info

PM

Effect

Proces Info

PM

ESIC

Effect

Danone

BIM eigenschappen

Capgemini


Proces Info

PM

+ + 0 +

+ + 0 +

2 2 0 1

Projectmanager

ESIC + + 0 +

Informatie

2 2 1 2

Proces

+ + + +

Projectmanager

+ + + +

Informatie

Projectmanager

+ + + +

Proces

Informatie

2 3 2 3

Proces Proces Informatie Projectmanager Totaal

Danone

Capgemini

Figuur 51 - De BIM eigenschappen en de effecten ervan

+ + 0 +

+ + 0 +

+ + 0 +

Figuur 52 - De gemiddelde effecten


Pagina | 116


14.3 De overeenkomsten en verschillen Uit de cross case analyse blijkt dat de onderzochte projecten onderling op bepaalde punten onderling overeenkomsten vertonen of juist verschillen vertonen. Niveau werken met BIM Wat er allereerst geconcludeerd kan worden uit de resultaten is dat BIM nog niet optimaal wordt toegepast, echter is duidelijk te zien dat hoe nieuwer het project is, hoe meer de BIM eigenschappen in positieve mate voorkomen tijdens het project. Zo is het ESIC project de oudste case en als eerste ontworpen, daarna volgt het Danone project en het Capgemini project is het jongste project van de drie cases. Ook is duidelijk te stellen dat BIM bij alle drie de cases voornamelijk voor 3D clash controle is gebruikt. Niet alle informatie is in het model gestopt die erin gestopt kan worden en niet alle informatie die bij de case in het model is gestopt is er vervolgens uitgehaald. De voornaamste reden voor het toepassen van BIM was om de clashes uit het ontwerp te halen, zodat deze niet tijdens de uitvoering op de bouwplaats naar voren kwamen. Onduidelijke afspraken BIM Bij alle cases zijn bij de start van het werken met BIM geen duidelijke afspraken gemaakt over hoe er precies gewerkt zou worden met het BIM model. Vooral bij de cases Danone en ESIC waren de verwachtingen over het detailniveau waarin een ander het model zou krijgen zeer verschillend. De volgende vragen kwamen bij beide projecten naar boven: o

o

o

o

Wanneer moet je het model bevriezen of bepaalde delen van het ontwerp bevriezen, wanneer is het klaar, wat moet er in welke fase worden gedaan? Je kan namelijk met BIM al snel tot in het detail teken en verwachten dat de andere partij dit ook doet. Wanneer dit niet gebeurt kan er frictie ontstaan tussen de ontwerpende partijen. Dit is bijvoorbeeld bij ESIC gebeurd. Sommige details werden bij ESIC door de ene minder gedetailleerd uitgewerkt dan de ander had verwacht. Wie maakt de eerste opzet van het model, is dat de constructeur of de architect? Dit kan een issue zijn tijdens een project, aangezien je zonder ontwerp geen constructie kan maken, maar zonder constructie kan je ook geen gebouw ontwerpen. Wie modelleert wat en wie werkt welk detail uit? Dit probleem komt voort uit dat niet iedereen nog weet wat er allemaal kan met een BIM model. Bij bijvoorbeeld Danone was het onduidelijk voor de partijen wat er in het model kwam te staan en tot in welk detail de verschillende onderdelen uitgewerkt zouden worden. Hoe wordt de benodigde informatie uitgewisseld? Tijdens alle cases werd dit gedaan via een project based internet omgeving, niet iedereen kon bij het BIM model. Echter is het doel van het BIM model dat via het model ook informatie tussen de partijen uitgewisseld kan worden. Dit gebeurt nu niet, omdat bijvoorbeeld de architect zijn model niet wil vrijgeven. Ook weten nog niet alle partijen hoe zij gebruik kunnen maken van een BIM model, waardoor zij de benodigde informatie hier niet uit kunnen halen.

Bij Capgemini was er, voordat de samenwerking begon met de leveranciers tijdens de uitvoeringfase, wel met de co‐makers duidelijk afgesproken wat van hun werd verwacht. Onder andere werd afgesproken hoe de tekeningen geleverd moesten worden en met welk programma er gewerkt zou Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 117


worden. Niet iedere co‐maker kon deze verwachtingen beantwoorden, maar dat werd vervolgens opgevangen door de BIM manager. Echter miste de BIM manager wel sturing op het vlak van wanneer een model of een deel van het model klaar was. Hij miste duidelijke grenzen die gesteld werden aan het model. Hierdoor was de BIM manager dag in dag uit bezig met het verbeteren van een onderdeel uit het model, terwijl dat onderdeel al meerdere keren besproken was. Het effect was dat de BIM manager hierdoor veel tijd kwijt was met een specifiek onderdeel uit het model en daarmee tijd verloor om de rest van het model te kunnen optimaliseren. Rollen veranderd of toegevoegd Tijdens de projecten is het niet zo dat rollen veranderen, bij iedere case was te zien dat iedere partij zijn eigen discipline uitoefende en zich niet bemoeide met de discipline van een ander. Iedereen deed zijn werk, er werd alleen wel op een andere manier naar het model gekeken. Doordat het model 3D is kunnen de partijen het veel sneller inzichtelijk krijgen waar de knelpunten liggen in het model. Er kan gezegd worden dat de rollen niet veranderen, maar dat de manier van werken verandert, bijvoorbeeld dat partijen vaker samenkomen, wat bij de cases te zien was en dat er op een andere manier vergaderd kan worden, door met zijn allen tijdens een vergadering door een model gelopen kan worden in plaats van het werken met 2D tekeningen tijdens vergaderingen. De rollen zijn ook niet veranderd bij de ESIC en Danone cases doordat er niet in één model is gewerkt, maar doordat ieder zijn eigen model heeft gemaakt. Bij Capgemini was er, in tegenstelling tot de andere cases, één persoon verantwoordelijk gemaakt voor het model. Deze rol is aan de organisatie van het proces toegevoegd. Projectmanager werkt niet met BIM Tijdens geen één van de cases is er door de projectmanager gebruik gemaakt van het model, waarbij hij bijvoorbeeld geen informatie uit het model heeft kunnen halen en via het model niet heeft kunnen bijhouden of de partijen hun afspraken nakwamen. Dit komt doordat bij alle cases de projectmanager nog niet genoeg kennis heeft over het werken met BIM, hoe er efficiënt met het model omgegaan kan worden en hoe hij er optimaal gebruik van kan maken. Bij de Danone case was het ook zo dat het ontwerpteam al gevormd was voordat de projectmanager gekozen was. Ook waren er onderling in het ontwerpteam al afspraken met elkaar had gemaakt. Hierdoor kon de projectmanager geen invloed meer uitoefenen over hoe er met het model omgegaan zou worden. Betere informatiebeheersing ontwerpproducten niet alleen door BIM Tijdens alle projecten is er gewerkt met een internet based project omgeving, de gegevens die de partijen van elkaar nodig hadden werden meestal in pdf of dwg format op de internet based project omgeving gezet. De partijen hadden daardoor geen toegang tot elkaars model. Dit komt onder andere doordat de architect zijn model nog niet wil vrijgeven aan derden, met het oog op plagiaat van de elementen uit het model. Wel waren de tekeningen duidelijker aan elkaar uit te leggen en was er makkelijker door het model heen te lopen als de modellen waren samengevoegd. Bij de Danone case is er op geringe wijze gebruik gemaakt van het 3D model door de constructeur en installatie adviseur. Veelal werden er bij de overleggen tijdens de uitvoering gebruik gemaakt van 2D tekeningen. Wel werd er gemakkelijk en snel hoeveelheden en maatvoering uit het model gehaald. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 118


Ook konden er bij alle cases veel sneller doorsnedes worden gemaakt. Hierdoor kon informatie wel sneller aangeleverd worden, maar of de informatie per se beter was is niet gebleken uit de ESIC en Danone cases. Wel werd doordat de informatie van de tekeningen 3D weergegeven waren clashes in het ontwerp sneller zichtbaar. Ook bij Capgemini is het sneller duidelijk geworden waar het in de tekeningen niet goed ging doordat alle tekeningen bij elkaar waren gevoegd in één model. Nauwere samenwerking Bij ESIC en Danone is er tijdens de ontwerpfase van het project vaker bij elkaar gekomen dan de partijen normaal gesproken zouden doen. Bij ESIC kwamen de ontwerpende partijen eens in de twee weken bij elkaar om de modellen over elkaar heen te leggen en te overleggen over clashes in het model. Bij Danone was er één keer per week overleg en werden de modellen bij ESIC 2 keer per week over elkaar heen gelegd voor clash detectie en bij Danone 1 keer per week. Hierdoor konden oplossingen ook sneller worden aangedragen aan elkaar en kon de ene partij zijn ideeën makkelijker duidelijk maken aan de andere partijen door middel van 3D visualisatie. Bij Capgemini wordt tijdens de uitvoering van het project heel nauw met elkaar samengewerkt. Er is één projectteam op de uitvoering van het gebouw gezet. Dit projectteam is dag en nacht bezig met het project en komt minstens één keer per week samen om het model met elkaar te bespreken en om te bespreken hoe knelpunten opgelost gaan worden. Hiervoor is ook gekozen doordat het project in korte tijd gerealiseerd moet worden, omdat de mensen die bij Capgemini werken anders geen huisvesting hebben. Geen bouwtijdvertraging opgelopen Bij geen van de projecten is tot nu toe bouwtijdvertraging opgelopen. ESIC is binnen de afgesproken planning afgerond, bij Capgemini lopen ze op schema en bij Danone lopen ze zelfs ruim voor op schema. Het is echter moeilijk te zeggen of dit door BIM komt. Men kan immers het project niet vergelijken met hetzelfde project gebouwd zonder behulp van BIM. Wel kan geconcludeerd worden dat met behulp van BIM er nauwer met elkaar wordt samengewerkt bij alle cases, er meer overleggen plaats vinden, beslissingen van wijzigingen in het ontwerp sneller inzichtelijk gemaakt kunnen worden aan de partijen en de benodigde informatie, zoals doorsnedes, sneller gegenereerd kunnen worden. Er wordt dus op een efficiëntere manier met elkaar samengewerkt, waardoor het risico op vertragingen verkleind wordt. Organisatie bouwproces anders Het bouwproces zelf loopt in alle cases via dezelfde route, echter is bij Danone en ESIC het zwaartepunt van het ontwerp naar een eerder stadium verschoven. De TO fase was bijvoorbeeld bij ESIC korter aangezien er meer gedetailleerd in de DO fase was getekend om de clashes uit het model te halen. Echter blijven de partijen die betrokken zijn bij het proces dezelfde partijen, wel is het zo dat je anders bij elkaar zit, namelijk korter en met kortere tussen poses. Dit is bij alle drie de cases het geval op het moment dat het werken met een BIM model wordt ingezet. Het gevolg hiervan is dat wanneer BIM wordt gebruikt partijen meer met elkaar zullen vergaderen, waardoor de partijen meer tijd kwijt zijn aan één project, wat voor een projectmanager betekent dat hij ook vaker aanwezig zal zijn bij een project, waardoor hij, maar ook de andere partijen een andere tijdsplanning hebben.


Pagina | 119


Minder fouten in de uitwerking door beter uitgewerkt ontwerp Bij ESIC was het model goed op elkaar afgestemd en is dat ten goede gekomen van de uitwerking van het project. Echter kwam dit ook doordat de staalleverancier ook in 3D zijn model maakt. Hierdoor kon hij voor details die niet goed waren uitgewerkt tijdens de ontwerpfase een goed afgewerkte oplossing bedenken. Hij heeft hier alleen geen gebruik gemaakt van de modellen uit de ontwerpfase. Ook bij Danone en Capgemini zijn er al veel problemen en fricties van te voren uit het model gehaald, voordat deze normaal gesproken op de bouwplaats pas inzichtelijk zouden worden. Bij Capgemini hadden bijvoorbeeld de trappen anders niet gepast. Er wordt echter in een BIM model geen rekening gehouden met bouwtoleranties. Aan de hand van toleranties kan men zich objectief uitspreken over de conformiteit van een product of bouwwerk. Het definiëren van toleranties is onvermijdelijk, doordat absolute perfectie in de praktijk onhaalbaar is. Tijdens elke fase van het bouw‐ (fabricage, inplanting, stellen en plaatsing) of meetproces kunnen er immers onvolmaaktheden optreden die aanleiding kunnen geven tot afwijkingen op de gewenste afmetingen. Het is daarom dan ook belangrijk om dit goed te blijven monitoren net als bij een traditioneel proces. Het blijft mensenwerk. Je kan uit een BIM model alleen halen wat de partijen er zelf in hebben gestopt. Ook kan het blijven voorkomen dat wanneer een plafond niet op de goede hoogte in het model staat, dit pas tijdens de uitvoering gezien wordt. Kortom clashes controles werken erg goed om de grote fricties uit het ontwerp te halen, maar men moet altijd blijven opletten.


Pagina | 120


15.

Validatie en betrouwbaarheid van de analyse

In mei 2012 heeft er bij het bedrijf Stevens Van Dijck een groepsdiscussie plaatsgevonden betreffende het onderwerp van dit onderzoek. Het doel van deze groepsdiscussie was om de gestelde hypotheses en definitie van BIM te reflecteren en te toetsen of deze valide zijn. Bij de validiteit van het onderzoek gaat het om de generaliseerbaarheid van de verzamelde gegevens. Het geeft aan in hoeverre de onderzoeksuitkomsten van een casestudie te generaliseren zijn naar andere cases, ook wel externe validiteit genoemd (Braster, 2000). Tijdens de groepsdiscussie zijn de hypotheses en definitie van BIM van het onderzoek aan zeven professionele adviseurs gepresenteerd. Dit heeft geleid tot discussie over de gestelde hypotheses. Hieruit kon vervolgens gemeten worden of de gedachtes die Stevens Van Dijck heeft over BIM en de rol van de projectmanager ook daadwerkelijk overeenkomen met hoe BIM nu wordt toegepast in de praktijk en wat er verstaan wordt onder optimaal gebruik van BIM. Een verslag van de groepsdiscussie evenals een lijst met de deelnemers en hun functie is toegevoegd aan bijlage 6 van dit onderzoek. Ook werden de hoofdlijnen die zijn voortgekomen uit de analyse tijdens een workshop over BIM, die is bijgewoond in maart 2012, besproken. De workshop kende ruim 30 deelnemers. Een verslag van deze workshop, als ook de organisatoren en de ontwerpen die aan bod kwamen, is bijgevoegd in bijlage 5. Uit deze groepsdiscussie blijkt dat de gegevens die zijn vergaard uit de cases ook daadwerkelijk valide zijn. Dit suggereert dat de resultaten niet alleen voor de testgroep uit de cases gelden, maar naar alle waarschijnlijkheid ook voor een breder publiek. Tussen de interviews die zijn gehouden werden er op een bepaald moment de grote lijnen zichtbaar. Bepaalde resultaten kwamen bij veel van de ondervraagden terug. Er kan gesteld worden dat de interviews op een gegeven moment een verzadigingspunt hebben bereikt. Dit wil zeggen dat wanneer een ander persoon dezelfde vragen stelt aan mensen uit de bouwindustrie, hij ook soortgelijke antwoorden krijgt. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de gehouden interviews betrouwbaar zijn. Betrouwbaarheid heeft namelijk betrekking op metingen die onafhankelijk moeten zijn van de onderzoeker, tijd en meetinstrumenten. Dit betekent dat bij een gelijkblijvend te meten object bij iedere metingen dezelfde resultaten naar voren moeten komen. Doordat casestudies erg flexibel zijn, wordt de betrouwbaarheid van casestudies nog wel eens in twijfel getrokken, maar wanneer een andere onderzoeker dit onderzoek zou doen met dezelfde casestudieprotocol en casestudiedata, kan hij naar alle waarschijnlijkheid dezelfde conclusies trekken (Braster, 2000). Door een 24 tal diepte‐interviews te houden en de interviews te houden onder vijf verschillende specialiteiten uit de bouwindustrie is er nagegaan of de resultaten uit de interview niet bias zijn. Dat wil zeggen dat er geen vertekent beeld is ontstaan uit de verzamelde gegevens, maar dat de gegevens die verzameld zijn ook daadwerkelijk betrouwbaar zijn (Greenhalgh, 1997).


Pagina | 121



Pagina | 122


Conclusie en Aanbevelingen Dit is het laatste en eigenlijk ook het belangrijkste deel van het onderzoek, met andere woorden, het onderzoek is aangekomen bij de conclusie en de aanbevelingen. Allereerst zal er gekeken worden naar conflicten tussen de theorie en de praktijk, waarna de hypotheses die zijn gesteld verworpen of aangenomen kunnen worden. Vervolgens leidt het aannemen of verwerpen van de hypotheses tot de beantwoording van de onderzoeksvraag; in hoeverre heeft het toepassen van een Bouw Informatie Model tijdens de ontwerp‐, voorbereidings‐ en uitvoeringsfase van een complex bouwproject impact op de taken van een projectmanager op het gebied van informatiebeheersing betreffende tekeningenroulatie en fasering tijdens een bouwproject? Daarna zal het onderzoek aanbevelingen geven voor verder onderzoek en aanbevelingen voor de praktijk. Tot slot eindigt het onderzoek met een reflectie op het gehele proces. Het conclusie en aanbevelingen deel zal bestaan uit de volgende hoofdstukken: o o o

Hoofdstuk 16 – Conclusie Hoofdstuk 17 – Aanbevelingen Hoofdstuk 18 – Reflectie


Pagina | 123


16.

Eindconclusie

In dit hoofdstuk zal worden ingegaan op de hoofdvraag zoals beschreven in hoofdstuk 2 van dit rapport. De onderzoeksvraag van dit onderzoek luidt: In hoeverre heeft het toepassen van een Bouw Informatie Model tijdens de ontwerp-, voorbereidingsen uitvoeringsfase van een complex bouwproject impact op de taken van een projectmanager op het gebied van informatiebeheersing betreffende tekeningenroulatie en fasering tijdens een bouwproject? Deze onderzoeksvraag zal beantwoord worden aan de hand van het aannemen of verwerpen van een drietal hypotheses die in hoofdstuk 7 zijn geformuleerd.

16.1 Aannemen of verwerpen van de hypotheses In hoofdstuk 7 zijn een drietal hypotheses geformuleerd. Deze hypotheses zijn voortgevloeid uit wat er in de theorie geschreven staat. De hypotheses zijn: H1: Aangenomen Het toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt in de praktijk tot een betere informatiebeheersing tussen de architect, installatieadviseur, constructeur, aannemer en projectmanager. H2: Aangenomen Het toepassen van BIM heeft een invloed op de rol van een projectmanager. H3: Aangenomen Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject heeft invloed op de fasering van de ontwerpen uitvoeringsfase van een bouwproces. In de volgende paragrafen zal behandeld worden waarom de hypotheses zijn aangenomen. 16.1.1 Hypothese 1: Het toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt in de praktijk tot een betere informatiebeheersing tussen de architect, installatieadviseur, constructeur, aannemer en projectmanager. Uit de meeste opvattingen over BIM, zoals ook in de theorie beschreven wordt, kan worden geconcludeerd dat BIM ervoor zorgt dat de informatiestromen tussen de betrokken partijen zullen verbeteren, omdat de verschillende partijen in het bouwproces steeds op de hoogte kunnen zijn van actuele informatie. Wijzigingen in de documentatie worden namelijk automatisch doorgevoerd. Hierdoor ontstaan er geen stapels papierwerk en tekeningen en zullen de partijen minder werken met tekeningen die niet up‐to‐date zijn. In de theorie kwamen vijf eigenschappen van BIM naar voren die kenmerkend en grote invloed zouden hebben op de informatiebeheersing van een project. Deze kenmerken zijn:


Pagina | 124


o o o o o

Informatiestromen verbeteren op het gebied van volledigheid, correctheid en actualiteit; Transparantie van de informatie; Eerder inzicht in fouten in het ontwerp; Eerder inzicht in de gevolgen van wijzigingen van het ontwerp; Toezicht nodig op volledigheid, correctheid en actualiteit van de informatie.

In de cross‐case analyse kwam vervolgens naar boven dat deze kenmerken in zekere mate zijn voorgekomen bij de drie cases en dat dit een positief effect heeft gehad op de informatiebeheersing van het project. Bij alle drie de cases was te zien dat de informatiestromen zijn verbeterd op het gebied van volledigheid, correctheid en actualiteit. Dit kwam onder andere doordat bij Danone en ESIC de partijen vaker bij elkaar kwamen om de modellen op elkaar af te stemmen, waardoor de volledigheid, correctheid en actualiteit door de partijen bij elkaar werden gecontroleerd. Bij Capgemini kwamen de partijen ook vaker samen, maar hier heeft de BIM manager er met name voor gezorgd dat het model compleet, actueel en volledig was, hij was verantwoordelijk voor het model en communiceerde deze informatie vervolgens door naar de andere leden van het projectteam. Gesteld kan worden dat de informatiestromen zeker zijn verbeterd door het toepassen van BIM. Ook is de transparantie van in vergelijking met de traditionele manier van werken tijdens een bouwproject in kleine mate verbeterd. Doordat partijen tijdens ESIC en Danone in de ontwerpfase vaak bij elkaar kwamen om de modellen over elkaar heen te leggen om de fouten uit ontwerp te halen, hadden de ontwerpende partijen ook beter inzicht in elkaars werk. Bij Capgemini werd het model veel tijdens de wekelijkse vergaderingen met elkaar doorlopen, waardoor het inzicht in elkaars werk duidelijk zichtbaar was. Echter wordt de informatie op dit moment nog veelal gedeeld door middel van een internet based project omgeving. Dit was bij alle drie de cases het geval. De gegevens die de partijen van elkaar nodig hadden worden in pdf format op de internet based project omgeving gezet. De partijen hadden geen toegang tot elkaars model. Dit komt onder andere doordat partijen hun model nog niet wil vrijgeven aan derden, met het oog op plagiaat van de elementen uit het model, dit was het geval bij ESIC en Danone. Bij Capgemini had één persoon toegang tot het model, aangezien hij ook de meeste ervaring had op het gebied van werken met BIM en in 3D tekenen. Wel waren de tekeningen duidelijker aan elkaar uit te leggen en was er makkelijker door het model door heen te lopen als de modellen waren samengevoegd. Het toepassen van BIM tijdens de projecten heeft ertoe geleid dat veel knelpunten en ontwerpfouten tijdig uit het ontwerp zijn gehaald. Doordat de informatie van de tekeningen 3D weergegeven was, waren de clashes in het ontwerp sneller zichtbaar. Ook bij het werken met verschillende model die één keer in de zoveel tijd in elkaar geschoven werden. Zo is er bij Capgemini op tijd opgemerkt dat de trappen niet zouden passen, dit is een ontwerpfout die volgens de BIM manager van Capgemini, veelal pas wordt opgemerkt wanneer de trappen aangekomen zijn op de bouwplaats. Bij alle drie de cases is opgemerkt dat veel fouten/clashes uit het ontwerp zijn gehaald, omdat dit in de modellen beter te zien was, dan wanneer er in 2D getekend was. Ook de gevolgen van wijzigingen konden van te voren beter inzichtelijk gemaakt worden en aan elkaar duidelijk gemaakt worden waarom iets wel kon of waarom juist niet, zo heeft de staalleverancier bij ESIC wel een mooie oplossing kunnen maken voor bijvoorbeeld ronde balken die aangesloten moesten worden op vierkante balken. Deze aansluiting hebben ze door middel van 3D Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 125


modelleren in detail kunnen uitwerken en voor kunnen stellen aan de architect. Doordat de wijzigingen 3D visueel inzichtelijk werden gemaakt in de BIM modellen, werd het visueel ook makkelijker inzichtelijk wat er met de wijzigingen bedoeld werd en hoe het er uiteindelijk uit kwam te zien. De partijen onderling hadden hierdoor meer begrip voor elkaars werk. Veel problemen en fricties in de ontwerpen konden van te voren uit het model gehaald worden, voordat deze normaal gesproken op de bouwplaats pas inzichtelijk zouden worden. Hierdoor ontstaan er betere tekeningen voor de uitvoering en beschikt men over betere en completere informatie dan wanneer BIM niet wordt gebruikt. Wel is er weinig toezicht geweest op de modellen zelf, dit kwam onder andere doordat partijen niet de ervaring hadden om te werken met BIM modellen of de apparatuur liet dit niet toe. Zo heeft dit geleid tot kleine fricties tussen partijen, omdat er geen duidelijke afspraken waren gemaakt en de ene partij iets anders verwachtte dan dat de andere partij in zijn hoofd had zitten. Zo werd er bij de Danone case door de constructeur verwacht dat de architect veel meer in detail zou tekenen. Ook heeft de installatieadviseur niet de details uitgewerkt, maar is er met name in blokvorm getekend om aan te geven hoeveel ruimte hij nodig heeft voor de installatieruimtes. De verwachtingen tussen de partijen lagen bij alle drie de cases niet op één lijn. Echter heeft dit er alleen voor gezorgd dat dit deel van het ontwerpen nog ging zoals het bij een traditioneel proces gaat, namelijk dat er vergaderd werd met 2D tekeningen die uit de modellen gegenereerd zijn in plaats van dat men tijdens de vergaderingen met elkaar door het 3D model heen liep. Uiteindelijk heeft dit geen negatieve werking gehad op de informatiebeheersing. Op dit moment wordt er in de praktijk nog niet gewerkt vanuit één model. De modellen van de verschillende disciplines komen samen voor clash controles en worden vervolgens weer teruggenomen door de rechtmatige partij. Anderzijds, zoals bij Capgemini het geval was, wordt er gewerkt met één model waartoe niet alle partijen toegang hebben. Echter, doordat er gebruik is gemaakt van BIM, kon de informatie die de partijen van elkaar nodig hadden veel sneller aangeleverd worden. Doorsnedes en plattegronden konden sneller gegenereerd worden, echter werd er veelal tijdens de vergaderingen nog gebruik gemaakt van plattegronden, terwijl de informatie veel duidelijk inzichtelijk gemaakt had kunnen worden wanneer het model gebruikt was tijdens werkvergaderingen en ontwerpvergaderingen. Bij een BIM model wordt geen rekening gehouden met bouwtoleranties. Het blijft mensenwerk. Je kan uit een BIM model alleen halen wat de partijen er zelf in hebben gestopt. Ook kan het blijven voorkomen dat wanneer een vloer niet op de goede hoogte in het model staat, dit pas tijdens de uitvoering gezien wordt. Kortom werken clashes controles erg goed om de grote fricties uit het ontwerp te halen, maar men moet altijd blijven opletten. Al met al kan er verondersteld worden dat de informatiebeheersing verbetert wanneer er gewerkt wordt met BIM op zowel, niveau 1: optimaal BIM, niveau 2: 3D clash BIM en niveau 3: intern BIM. Aangezien bij alle drie de niveau er onder andere meer fouten uit het ontwerp gehaald kunnen worden, zowel bedrijfsintern als bedrijfsextern. De hypothese kan dan ook worden aangenomen. Het toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt in de praktijk tot een betere informatiebeheersing tussen de architect, installatieadviseur, constructeur, aannemer en projectmanager, tijdens het project. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 126


15.1.2 Hypothese 2: Het toepassen van BIM heeft invloed op de rol van een projectmanager. De projectmanager structureert, organiseert, coördineert, controleert en evalueert de activiteiten tijdens het bouwproces. De projectmanager zou in het proces de rol van toezichthouder op het BIM model op zich kunnen nemen, waarbij hij de regie heeft over dat de juiste informatie uit het model op het juiste tijdstip bij de juiste partij terecht komt. Hierdoor wordt de scope van de projectmanager vergroot, het wordt makkelijker om informatie te beheersen en de controle te behouden tijdens het bouwproces. In de theorie kwamen vijf eigenschappen van BIM naar voren die kenmerkend zijn en grote invloed zouden hebben op de projectmanager van een project. Deze kenmerken zijn: o o o o o

Beter overzicht voor de projectmanager; Minder actieve communicatie; Aanwezigheid BIM manager; Duidelijke afspraken over BIM tussen de actoren; Verwachtingen van het werken met BIM voor alle partijen op één lijn.

In de cross‐case analyse kwam vervolgens naar boven dat deze kenmerken in geringe mate zijn voorgekomen of niet zijn voorgekomen bij de drie cases. Wanneer ze wel voorkwamen tijdens het project hadden deze kenmerken wel een positief effect op het project. Het werken met BIM zorgde niet bij ieder project voor een beter overzicht. Zo heeft de projectmanager bij ESIC niet gewerkt met BIM, dit was mede omdat hij geen ervaring heeft met BIM en hij met name heeft gefungeerd als communicatieve schakel tussen de opdrachtgever en de andere partijen. Bij de andere projecten heeft de projectmanager ook niet gewerkt met BIM echter heeft de projectmanager wel de informatie waar hij om vroeg verkregen uit de BIM modellen van de partijen. Hierdoor was de informatie wel accuraat, volledig en compleet en kon hij daardoor het overzicht goed bewaren. In de theorie werd er gesteld dat door het toepassen van BIM er minder actieve communicatie zou zijn. Het tegendeel is bij alle drie de cases bewezen. De communicatie tussen de partijen werd volgens de partijen juist bevorderd doordat er met BIM gewerkt werd. De partijen kwamen zeker één keer per week bij elkaar om de modellen, zoals bij Danone en ESIC het geval was, en het model, zoals bij Capgemini het geval was, te bespreken. Er werd juist meer en intensiever met elkaar gecommuniceerd, wat bevorderlijk is geweest voor de projecten. De onduidelijkheden en andere verwachtingen die geschept waren konden deze juist door de modellen vaker te bespreken sneller verholpen worden. Alleen bij Capgemini is een BIM manager aangesteld, dit kwam doordat hij de gene was die het meeste ervaring had met het werken met BIM. Hij moest erop toezien dat het model zo compleet mogelijk werd, hij deed de clash controles en maakte de tekeningen voor de partijen die niet in staat waren een 3D model aan te leveren. Bij de andere cases is er geen gebruik gemaakt van een BIM manager, doordat de partijen die werkte met een model dit model zelf maakte, vervolgens zorgde de partijen onderling en met elkaar dat de juiste controles werden uitgevoerd om het model zo compleet, accuraat en volledig mogelijk te maken. Wanneer er één compleet model wordt gemaakt is het zeker aan te raden om een BIM manager aan te stellen, dit kan gesteld worden doordat het bij


Pagina | 127


Capgemini veel voordeel heeft opgeleverd betreffende de compleetheid, volledigheid en accuraatheid van het model. Wat sterk naar voren komt is dat partijen nog niet weten wat er precies afgesproken moet worden omtrent een BIM model voordat er samengewerkt kan worden met het BIM model. Er zijn bij de cases geen duidelijke afspraken gemaakt over hoe er precies gewerkt zou worden met het BIM model. Verwachtingen over het detailniveau waarin een ander het model aangeleverd zou krijgen waren zeer verschillend. De volgende vragen blijven vaak onbeantwoord tijdens BIM project: o

o

o

o

Wanneer moet je het model bevriezen of bepaalde delen van het ontwerp bevriezen, wanneer is het klaar, wat moet er in welke fase worden gedaan? Je kan namelijk met BIM al snel tot in het detail teken en verwachten dat de andere partij dit ook doet. Wanneer dit niet gebeurt kan er frictie ontstaan tussen de ontwerpende partijen. Dit is bijvoorbeeld bij ESIC gebeurd. Sommige details werden bij ESIC door de ene minder gedetailleerd uitgewerkt dan de ander had verwacht. Wie maakt de eerste opzet van het model, is dat de constructeur of de architect? Dit kan een issue zijn tijdens een project, aangezien je zonder ontwerp geen constructie kan maken, maar zonder constructie kan je ook geen gebouw ontwerpen. Wie modelleert wat en wie werkt welk detail uit? Dit probleem komt voort uit dat niet iedereen nog weet wat er allemaal kan met een BIM model. Bij bijvoorbeeld Danone was het onduidelijk voor de partijen wat er in het model kwam te staan en tot in welk detail de verschillende onderdelen uitgewerkt zouden worden. Hoe wordt de benodigde informatie uitgewisseld? Tijdens alle cases werd dit gedaan via een project based internet omgeving, niet iedereen kon bij het BIM model. Echter is het doel van het BIM model dat via het model ook informatie tussen de partijen uitgewisseld kan worden. Dit gebeurt nu niet, omdat bijvoorbeeld de architect zijn model niet wil vrijgeven. Ook weten nog niet alle partijen hoe zij gebruik kunnen maken van een BIM model, waardoor zij de benodigde informatie hier niet uit kunnen halen.

Dit zorgt voor veel onduidelijkheid en vragen tussen de partijen. Wanneer deze vragen wel beantwoord worden is te zien dat het meteen een positieve werking heeft op het gehele proces. Er wordt beter met elkaar samengewerkt en de partijen weten wat ze van elkaar kunnen verwachten. Bij Capgemini waren de verwachtingen echter voor dat er met de uitvoeringen begonnen was met de co‐makers duidelijk afgesproken, dit heeft veel onduidelijkheden doen voorkomen, de co‐makers wisten precies wat ze in en hoe ze de tekeningen moesten aanleveren. Niet alle eigenschappen zijn voorgekomen doordat de projectmanager over het algemeen nog niet thuis is in de materie van BIM en ook nog niet werkt met BIM en de voordelen weet van het werken met BIM. Het structureren, controleren, organiseren, coördineren en evalueren wordt door middel van een BIM model makkelijker voor de projectmanager. Echter is het wel van belang dat de projectmanager het model moet kunnen lezen en er zelf doorheen kan lopen. Zo is hij ook minder afhankelijk van de andere partijen voor het bewaken van de afspraken die er zijn gemaakt en het controleren of de clashes daadwerkelijk minder worden, de projectmanager kan continu zien of de gemaakte afspraken ook daadwerkelijk worden nagekomen en of de afspraken ook worden Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 128


verwerkt, maar daar staat wel tegenover dat het model toegankelijk moet zijn voor de projectmanager. Het is daarom ook belangrijk bij een BIM project, dat de projectmanager van te voren wordt aangesteld, eerder of tegelijk met het ontwerpteam, om zo ook invloed te kunnen uitoefenen op besluitvorming omtrent werken met BIM. Het is voor de projectmanager van belang om te weten hoe er efficiënt met het model omgegaan kan worden en hoe hij er optimaal gebruik van kan maken. Ook moet de projectmanager ervoor zorgen dat de partijen niet denken dat door middel van clash controles alle fouten uit het ontwerp gehaald worden. Het controleren van de juiste invoering van de gegevens is nog steeds nodig. Er kan verondersteld worden dat de rol van de projectmanager van belang is wanneer er gewerkt wordt met BIM op zowel, niveau 1: optimaal BIM, niveau 2: 3D clash BIM en niveau 3: intern BIM. Wanneer de projectmanager een actievere rol had gehad betreffende het BIM model, was het effect op het proces en de informatiebeheersing ook groter geweest. Met andere woorden de rol van de projectmanager omtrent structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren zal actiever worden, dit betekent dat een projectmanager meer tijd kwijt is per project. Uit de cases is gebleken dat de partijen veel meer samenkomen in tegenstelling tot een traditioneel proces waar met 2D tekeningen worden gewerkt, dit houdt voor de projectmanager in dat hij vaker aanwezig zal zijn bij een project waar BIM wordt toegepast, aangezien er meer vergaderingen voor te zitten zijn. Het zwaartepunt van het ontwerp verschuift naar een eerdere fase, waardoor er eerder met elkaar vergaderd zal worden. Een project heeft echter een minder lange nasleep, aangezien problemen niet pas worden gezien wanneer het onmogelijk is om ze op te lossen. Voor de projectmanager zal het proces veranderen omdat er op een intensievere manier met elkaar wordt samengewerkt. De hypothese kan dan ook worden aangenomen. Het toepassen van BIM heeft een invloed op de rol van een projectmanager. Hierop zal verder ingegaan worden in hoofdstuk 15.2. 15.1.3 Hypothese 3: Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject heeft invloed op de fasering van de ontwerp‐ en uitvoeringsfase van een bouwproces. Gesteld kan worden dat termijnen die te zien zijn in het traditionele proces zullen veranderen. Een nauwere samenwerking moet toegepast worden om optimaal gebruik te maken van BIM. De workflow van de betrokken partijen zal veranderen en er moet op een transparante en intensievere manier met elkaar samengewerkt worden. Partijen zullen makkelijker en vaker bij elkaar moeten komen om de modellen op elkaar af te stemmen. In de praktijk wordt er ervaren dat het zwaartepunt van het ontwerp verschuift naar een eerder stadium. Hierdoor wordt de TO fase korter. Bij BIM wordt er in de SO fase meer in het detail gegaan. Definitief ontwerp is ook daadwerkelijk het definitief ontwerp en niet zoals voorheen het definitief ontwerp waar nog veel in veranderd mag worden en waarin alles nog gecontroleerd moet worden. In de theorie kwamen vijf eigenschappen van BIM naar voren die kenmerkend en grote invloed zouden hebben op het proces van een project. Deze kenmerken zijn: o o o

Een betere tijdmanagement; Een nauwere samenwerking; Er wordt efficiënter gewerkt;


Pagina | 129


o o o

BIM gebruikt gedurende het gehele proces; Alle partijen werken met het model; Een geïntegreerd proces.

In de cross‐case analyse kwam vervolgens naar boven dat deze kenmerken in redelijk mate zijn voorgekomen bij de drie cases. Dit heeft over het algemeen een positief effect gehad op het proces van het project. In de theorie wordt gesteld dat wanneer BIM wordt toegepast tijdens een bouwproject, de tijdmanagement van het project beter is. Geen van de drie cases hebben bouwtijdvertraging opgelopen. Vanwege de strakke bouwplanning die bij Capgemini aangehouden moet worden is er bij dat project gekozen voor het toepassen van BIM. Ook wordt er bij Danone gezegd dat mede dankzij BIM de bouw ruim voor loopt op schema. Met BIM wordt tijdens het proces ook nauwer met elkaar samengewerkt. Dit komt onder andere doordat veel partijen op dit moment nog niet ervaren genoeg zijn om 3D te tekenen en met een BIM model te werken, wat betekent dat wanneer men vaak moet samenkomen, de kans op een grote hoeveelheid clashes groot is en het meer tijd kost om deze aan te passen in het model. Met een 3D BIM model wordt elkaars werk ook inzichtelijker, waardoor het makkelijker naar elkaar communiceren is wat de ene partij bedoelt met een bepaalde oplossing of wijziging in het model. Er kan geconcludeerd worden dat met behulp van BIM nauwer met elkaar wordt samengewerkt bij alle cases, bij alle drie de cases werd er meer met elkaar overlegd dan wanneer de projecten op een traditionele wijze waren uitgevoerd. Bij Capgemini wordt er bijvoorbeeld twee keer in de week overleg gepleegd tijdens de uitvoeringsfase en bij Danone werd er één keer per week ontwerpoverleg gehouden, om de modellen op elkaar af te stemmen. Er kan geconcludeerd worden dat met behulp van BIM er niet alleen nauwer met elkaar wordt samengewerkt bij alle cases, maar ook efficiënter. Er vinden meer overleggen plaats, beslissingen van wijzigingen in het ontwerp worden sneller inzichtelijk gemaakt aan de partijen en de benodigde informatie, zoals doorsnedes, kunnen sneller gegenereerd worden. Er wordt dus op een efficiëntere manier met elkaar samengewerkt, waardoor het risico op vertragingen verkleind wordt. Bij Capgemini staan bijvoorbeeld alle tekeningen van de uitvoering in één model, waarbij een BIM manager ervoor zorgt dat het model ten alle tijden up‐to‐date is en de partijen over de juiste tekeningen beschikken. Iedere partij werkt continu met de laatst gegenereerde tekeningen. BIM is bij geen één van de cases gedurende het gehele proces toegepast. Zo is BIM alleen toegepast in de uitvoeringsfase bij Capgemini en bij ESIC alleen in de ontwerpfase. Bij Capgemini was de reden hiervoor dat de architect nog niet de ervaring had om te werken met BIM en wilde dan ook niet samen met de constructeur en installatieadviseur een BIM model maken. Bij ESIC is het model niet gebruikt voor de uitvoeringsfase. Uit de modellen die zijn gemaakt bij ESIC zijn 2D tekeningen gegenereerd waar vervolgens de uitvoerende partijen mee hebben gewerkt. Ook bij Danone waren niet alle partijen ervaren genoeg om het BIM model te gebruiken gedurende het gehele proces. De boven genoemden reden is dan ook een gevolg van dat nog niet alle partijen willen of kunnen werken met BIM, de ervaring van vele partijen is nog te weinig om in een BIM project te stappen. Hierdoor zijn de modellen die gecreëerd worden niet compleet en consistent en kunnen deze ook nog niet gebruikt worden voor de exploitatie fase. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 130


Dit is ook één van de redenen dat het BIM proces nog geen geïntegreerd proces is, zoals in eerste instantie wel verwacht was. Dit betekent ook dat het werken met BIM nog niet optimaal is en dat naarmate dit verbetert het een positiever effect zal hebben op het proces. Het bouwproces heeft dezelfde route als voorheen, maar bij het toepassen van BIM wordt het zwaartepunt van het ontwerp naar een eerder stadium verschoven. De TO fase was bij ESIC bijvoorbeeld korter aangezien er meer gedetailleerd in de DO fase was getekend om de clashes uit het model te halen. Echter blijven de partijen die betrokken zijn bij het proces dezelfde partijen, wel is het zo dat je anders bij elkaar zit, namelijk korter en met kortere tussen poses. Er kan verondersteld worden dat BIM invloed heeft op het verloop van het proces wanneer er gewerkt wordt met BIM op zowel, niveau 1: optimaal BIM, niveau 2: 3D clash BIM en niveau 3: intern BIM. Wanneer meer partijen BIM hadden gebruikt, BIM ook daadwerkelijk was gebruikt gedurende het gehele proces en dat de modellen gecreëerd tijdens de ontwerpfase ook in zijn geheel beschikbaar waren gesteld voor de uitvoeringsfase, het effect positief vergroot zou zijn voor het gehele proces. De hypothese kan dan ook worden aangenomen. Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject heeft invloed op de fasering van de ontwerp‐ en uitvoeringsfase van een bouwproces.

16.2 Beantwoording van de centrale hoofdvraag Aan de hand van het aannemen van de hypotheses en de onderbouwing hiervoor kan de onderzoeksvraag van dit rapport beantwoord worden. De onderzoeksvraag luidt: In hoeverre heeft het toepassen van een Bouw Informatie Model tijdens de ontwerp-, voorbereidingsen uitvoeringsfase van een complex bouwproject impact op de taken van een projectmanager op het gebied van informatiebeheersing en organisatie? Op dit moment zijn veel partijen nog niet toe aan het werken met BIM, het is een cultuurverandering in de bouw. BIM vergt namelijk een andere manier van denken en samenwerken. De processen worden transparanter, partijen kunnen precies zien wat een ander doet en nog moet doen in een BIM model. Met BIM wordt er ook veelal in 3D getekend, dit vergt een andere mind‐set dan wanneer 2D getekend wordt. Partijen durven het ook nog niet aan om hun model vrij te geven aan de andere partijen. De bibliotheek die aangemaakt wordt bij een BIM model wil men niet vrijgeven. Ook willen de partijen de verantwoordelijkheid niet op zich nemen, dat een andere partijen blind voortborduurt op zijn model, zonder eerst het model te checken. Bijvoorbeeld dat een installateur doorgaat met het model van de installatieadviseur en alles wat de installatieadviseur heeft getekend overneemt zonder het eerst zelf te checken. De installatieadviseur wil het risico niet lopen dat hij uiteindelijk aansprakelijk wordt gesteld voor de fouten die hij eventueel heeft getekend en niet zijn opgemerkt tijdens het genereren van bijvoorbeeld de werktekeningen. Ook is het een te grote investering in soft‐ en hardware en omscholing van het personeel om met BIM te kunnen werken. Veel computers kunnen het op dit moment ook nog niet aan om met bestanden van een groot kaliber te werken en lopen veelal vast of traag.


Pagina | 131


De eerste stappen zijn genomen om te komen tot het niveau waarbij optimaal gebruikt wordt van BIM volgens de volgende definitie: BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw. Hierbij kunnen de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel‐, realisatie‐ en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld. Bovenstaande definitie wordt nog lang niet toegepast in de praktijk. De projectmanager zou hierin een grote rol kunnen spelen. Hij is de gene die de opdrachtgever kan laten inzien welke voordelen BIM te bieden heeft, zoals het managen van de kwaliteit van het project en het beheersen van het budget van het project, doordat vele clashes al tijdens de ontwerpfase uit het ontwerp worden gehaald. Hij is ook in staat sturing en controle te geven op het werken met een BIM model. Om de onderzoeksvraag te beantwoorden; het Bouw Informatie Model heeft zeker een impact op de taken van een projectmanager op het gebied van informatiebeheersing en organisatie. Hieronder volgen de belangrijkste wijzigingen die van invloed zijn op de rol van de projectmanager. o

Start‐up/BIM projectplan Wanneer geen BIM: Een kick‐off overleg met de adviseurs is vaak voldoende om met een project van start te kunnen gaan. Partijen weten wat er van ze verwacht wordt aan de hand van de DNR kruisjeslijst. Wanneer wel BIM: Bij BIM zal deze kruisjeslijst ook worden gehandhaafd, echter moet er nog een BIM plan aan toegevoegd worden, aangezien er bij het toepassen van BIM andere taken, software, controlerondes, etc. zijn. Impact op de rol van de projectmanager: De projectmanager zal hierdoor het ontwerp en bouwproces met betrekking tot BIM van te voren nauwkeurig moeten beschrijven om onduidelijkheden over het werken met BIM in de praktijk te voorkomen.

o

Werken met BIM Wanneer geen BIM: Wanneer er niet met BIM wordt gewerkt betekent het dat de partijen met elkaar in 2D zullen tekenen en dat er tekeningen en plattegronden met elkaar worden uitgewisseld. Het is niet nodig dat de partijen weten hoe ze met BIM om moeten gaan. Wanneer wel BIM: Wanneer er met BIM wordt gewerkt is het belangrijk dat ook alle partijen daadwerkelijk met BIM kunnen werken. Alle partijen horen te weten hoe ze met BIM om moeten gaan en wat BIM inhoud. Impact op de rol van de projectmanager: De projectmanager zou moeten zorgdragen dat iedereen ook daadwerkelijk weet om te gaan met BIM. Dit kan door bijvoorbeeld gedaan worden door dit als selectiecriteria toe te voegen voor de selectie van de partijen.


Pagina | 132


o

ICT Wanneer geen BIM: Wanneer BIM niet wordt toegepast, wordt er gebruik gemaakt van een internet shared project omgeving. Er komen geen noemenswaardige ICT moeilijkheden voor. Wanneer wel BIM: Door het toepassen van BIM worden er grote en zware 3D modellen bestanden gemaakt, die gedeeld gelijktijdig gebruik moeten kunnen dragen. Impact op de rol van de projectmanager: De projectmanager zou moeten zorgdragen voor ICT die dit gebruik van dataverzameling en uitwisseling aan kan. Dit kan door bijvoorbeeld gedaan worden door dit als selectiecriteria toe te voegen voor de selectie van de partijen, waarbij bijvoorbeeld bepaald wordt dat de partijen over glasvezel moeten beschikken.

o

De tekeningenroulatie Wanneer geen BIM: Op dit moment zorgt de projectmanager ervoor dat de tekeningen van de diverse adviseurs op elkaar worden afgestemd, door goedkeuring van de adviseurs op elkaars werk te krijgen. De projectmanager controleert of de tekeningen van bijvoorbeeld de installatieadviseur zijn goedgekeurd door de constructeur. Wanneer wel BIM: Bij BIM wordt er met elkaar in hetzelfde model gewerkt, de traditionele goedkeuringsprocedure wordt hierdoor gewijzigd. Het model moet goedgekeurd worden door de opdrachtgever, in plaats van de tekeningen. Impact op de rol van de projectmanager: De projectmanager zal de diverse adviseurs nu op de afgesproken momenten het model moeten laten goedkeuren en deze laten bevriezen voor wijzigingen.

o

Clash detectie Wanneer geen BIM: Door middel van de bovengenoemde tekeningenroulatie wordt ook clash detectie uitgevoerd, hierdoor worden de verantwoordelijkheden ook meteen duidelijk, aangezien partijen met hun eigen tekeningen blijven werken in plaats van dat dit verworven zit in één model. Met andere woorden, een stempel betekent goedkeuring. Wanneer wel BIM: Bij BIM werken de partijen gelijktijdig aan één model. Hierdoor vertroebelen de grenzen tussen waar en wanneer iemand goedkeuring geeft aan de tekeningen. In plaats van dat tekeningen gestempeld worden, wordt nu het model gestempeld. Impact op de rol van de projectmanager: De projectmanager zal hiervoor duidelijke afspraken moeten maken met de BIM manager of architect, als coördinerend ontwerpende partij.

o

Vergaderingen Wanneer geen BIM: Tijdens de vergaderingen wordt er nu gebruik gemaakt van 2D plattegronden, veel tekeningen worden met elkaar aan tafel besproken.


Pagina | 133


Wanneer wel BIM: Met BIM hoeft er tijdens de vergaderingen geen gebruik meer gemaakt worden van 2D tekeningen. Op een scherm kan er met elkaar door het model gelopen worden en kunnen er opmerkingen in het model gezet worden waar nodig. Impact op de rol van de projectmanager: Dit betekent voor de projectmanager dat hij een setting moet creëren waarin het mogelijk is om op die manier met elkaar te kunnen vergaderen. o

Vergaderingen frequentie Wanneer geen BIM: Tijdens het traditionele proces worden er over het algemeen minder werkoverleggen en ontwerpvergaderingen gehouden dan wanneer er met BIM wordt gewerkt. Wanneer wel BIM: Wanneer er met BIM wordt gewerkt komen partijen vaker bij elkaar om te overleggen en bepaalde dingen kort te sluiten dan bij het traditionele proces, partijen zijn veel afhankelijker van elkaar doordat er in één model wordt gewerkt. Impact op de rol van de projectmanager: Dit betekent voor de projectmanager dat hij ook meer tijd kwijt is in de ontwerpfase van een project om de vergaderingen te structureren en coördineren.

o

Informatie uitwisseling Wanneer geen BIM: Wanneer er zonder BIM wordt gewerkt worden de gegevens veelal uitgewisseld via een internet based project omgeving. Wanneer wel BIM: Wanneer BIM wordt toegepast tijdens een project kan alle informatie, die normaal gesproken via een internet based project omgeving wordt uitgewisseld, nu in het model worden gezet. Impact op de rol van de projectmanager: De projectmanager moet zorg dragen dat dit op een gestructureerde en overzichtelijke manier gebeurt. Duidelijke afspraken moeten vooraf worden gemaakt om ervoor te zorgen dat het model een overzichtelijk model wordt en blijft. Er zullen verschillende gradaties van toegangsrechten tot het model verleend moeten worden.

o

Detailniveau model Wanneer geen BIM: Wanneer er niet gebruik wordt gemaakt van BIM tekenen de partijen ieder hun eigen tekeningen en gaandeweg wordt duidelijk wat er nog nodig is voor werkbare tekeningen. Wanneer wel BIM: Wanneer er met BIM wordt gewerkt kunnen partijen vrij snel te gedetailleerd of juist niet gaan tekenen, afspraken zijn nodig om ervoor te zorgen dat partijen consistent met elkaar kunnen werken, zodat er een samenhangend model ontstaat. Impact op de rol van de projectmanager: De projectmanager moet zorg dragen dat het detailniveau van het model ook duidelijk met de adviseurs van te voren wordt afgesproken.


Pagina | 134


o

Planning Wanneer geen BIM: Wanneer BIM niet wordt toegepast zal het zwaartepunt van het ontwerp ook niet verschuiven naar een eerder stadium in het proces. Wanneer wel BIM: Het zwaartepunt van het ontwerp verschuift naar een eerder stadium in het proces, zo ook als in de theorie is aangegeven in figuur 11. Impact op de rol van de projectmanager: De projectmanager moet hiermee rekening houden in zijn overall project planning. Door de verschuiving van het zwaartepunt van het ontwerp kunnen andere delen van het proces eerder van start gaan en lopen bepaalde zaken eerder of anders in elkaar over.

16.3 Het heden en BIM In deze paragraaf worden een aantal opmerkelijke punten beschreven die tijdens dit onderzoek naar voren zijn gekomen. Als je de literatuur moet geloven is BIM een ware uitvinding en zou iedereen ermee moeten werken. Het brengt vele voordelen, zoals het terugdringen van de faalkosten met zich mee. Ook worden projecten beter gearchiveerd. Ook zorgt BIM ervoor dat er transparanter gewerkt wordt en dat de kennis beter wordt overgedragen. Zeker bij het gebruik van BIM in de praktijk zijn de laatste twee voordelen nog zeker niet het geval. Allereerst kan er gezegd worden dat veel bedrijven die zeggen tijdens een bouwproces BIM toe te passen, geen BIM toepassen. Een compleet BIM model bereik je pas wanneer alle partijen bereid zijn transparant met elkaar te werken. Op dit moment is er nog weinig transparantie in de informatie tijdens een bouwproces waarbij BIM wordt toegepast. Tijdens projecten worden er veelal verschillende modellen gemaakt, die vervolgens over elkaar heen worden gelegd en voor verbetering weer terug worden genomen. Kortom niet alle informatie staat bij elkaar en op deze manier bepalen partijen alsnog wat een andere partij wel of niet mag zien. Kortom deze bottleneck moet eerst doorbroken worden, wil men spreken van BIM. Echter is het wel zo, dat de manier waarop er nu wordt gewerkt met BIM en wat men denkt dat BIM is, al vele voordelen met zich meebrengt voor een bouwproject, zoals bijvoorbeeld minder fouten tijdens de uitvoering. Transparantie wordt op dit moment nog niet bereikt met BIM doordat het voor partijen nog veelal onduidelijk is bij wie welke aansprakelijkheid ligt. Daarom willen veel partijen hun model nog niet vrijgeven aan andere partijen. Zo wil, als al eerder als voorbeeld is gegeven, een installatieadviseur zijn model niet vrijgeven aan de installateur, aangezien de installatieadviseur vervolgens bang is dat de installateur het model zonder controle overneemt en uiteindelijk de installatieadviseur verantwoordelijk wordt gesteld voor eventuele fouten. Naar mijn idee is het ook met een BIM model zo dat aansprakelijkheden hetzelfde zijn als bij het traditionele bouwproces. Iedereen blijft verantwoordelijk voor zijn eigen werk. Wanneer een installateur verder gaat met het model van een installatieadviseur, besluit de installateur op dat moment dat het model zijn eigen is en dat hij dus ook verantwoordelijk is voor dat model.


Pagina | 135


Een andere reden dat BIM nog niet wordt toegepast zoals het zou moeten is omdat de architecten bang zijn dat de bibliotheek die zij hebben moeten aanleggen om het ontwerp te maken, wordt overgenomen door andere partijen. Zo hebben zij veel meer werk moeten leveren dan andere partijen. Om ervoor te zorgen dat BIM werkt moet er inderdaad hard gewerkt worden om een bibliotheek aan te leggen, maar wanneer die er eenmaal is, kan iedereen werken met BIM. Iemand moet het vuile werk doen. Uiteindelijk gaat het om de kwaliteit van de gebouwen. Wanneer modellen niet worden vrijgegeven kan de kwaliteit van de gebouwen ook niet geoptimaliseerd worden. Wel zou er een verandering in het honorarium moeten komen voor de partijen. Van het BIM model verwacht men dat er veel meer informatie in het model gezet moet worden tijdens de ontwerpfase, wil het bruikbaar zijn voor de uitvoerende partijen. Dit betekent ook dat de ontwerpende partijen meer tijd kwijt zijn met het invoeren van de gegevens om tot een compleet ontwerp te komen. Ook betekent dit voor de uitvoerende partijen dat zij sneller over de gegevens kunnen beschikken die zij nodig hebben en dus uiteindelijk minder tijd kwijt zijn in het verzamelen van de benodigde informatie. Ook de taak van BIM manager moet gedefinieerd worden om het honorarium van de partijen aan te kunnen passen. Partijen in de bouw zijn op dit moment veelal nog te conservatief om BIM echt door te voeren. BIM zal nooit optimaal doorgevoerd worden wanneer partijen niet open staan voor verandering en willen investeren in verandering. Uiteindelijk zal er naar het grotere geheel gekeken moeten worden, de kwaliteit van het gebouw. Daarentegen kiest men in de bouw nog altijd voor zichzelf en stelt men zich zelf voorop als partij in plaats van de kwaliteit van het te leveren product. Wanneer hier geen verandering in komt is een optimaal BIM model voorzien van alle gegevens en bruikbaar voor de exploitatiefase nog niet mogelijk. Aan de andere kant, de manier waarop BIM nu wordt gebruikt brengt al vele voordelen met zich mee, zoals eerder beschreven. Echter moeten oude gewoontes los gelaten worden om tot nieuwe te kunnen komen.

16.4 Conclusie De definitie van BIM wordt nog niet gebruikt in de praktijk op de manier zoals bij beschreven staat, te weten: BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw. Hierbij kunnen de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel‐, realisatie‐ en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld. Waarom zou een projectmanager dan moeten werken met BIM en is het van belang dat ook de projectmanager weet wat BIM inhoud?


Pagina | 136


1. Door BIM tijdens een project toe te passen kan de projectmanager beter het budget bewaken. Een voorbeeld hiervan is dat wanneer er een wijziging in het model plaats vindt, het ook meteen inzicht geeft in de gevolgen voor het budget, aangezien het budget gekoppeld kan worden aan het BIM model. 2. Door het toepassen van BIM kunnen de risico’s van het project beter gemanaged worden. Een voorbeeld hiervan is dat wanneer er een model wordt samengesteld, het sneller inzichtelijk is waar er in de uitvoering eventueel clashes kunnen voorkomen. Deze clashes kunnen op voorhand al uit het model worden gehaald. 3. Door het project in een BIM model te zetten kan de kwaliteit van een BIM project beter gewaarborgd worden. Doordat een BIM project visueel 3D inzichtelijk gemaakt kan worden en je met de partijen door het model heen kan lopen, heb je ook een beter inzicht in hoe het ontwerp eruit komt te zien. Ook is het dan eerder inzichtelijk wat voor een gevolgen wijzigingen hebben op de kwaliteit van een gebouw. 4. Ook heeft het toepassen van BIM invloed op de organisatie van een bouwproject. Je kan door middel van het toepassen van BIM een geïntegreerd proces doorlopen. Partijen hebben een beter inzicht in elkaars werk, in wie wat van elkaar moet krijgen en waarom bepaalde wijzigingen niet anders kunnen, wat ten goede zal komen van het samenwerken in een geïntegreerd proces. 5. Door BIM tijdens een bouwproces toe te passen kan ook de planningen van een project beter door de projectmanager gemanaged worden. Door middel van BIM kan je een gebouw virtueel bouwen, waardoor je precies weet wanneer je wat nodig hebt voor de bouw van het project. Op die manier kan je de tijd optimaal benutten en in de gaten houden. 6. De informatie kan tijdens een project beter gemanaged worden door de projectmanager. Alle informatie staat in één model, waardoor de projectmanager ten alle tijden kan zien wat er gebeurt en hij ten alle tijden over de informatie kan beschikken die hij nodig heeft. Ook doordat de informatie in een 3D model kan staan bij BIM, kan de projectmanager een betere feedback geven aan de opdrachtgever, doordat er visueel door het model heen gelopen kan worden. Een projectmanager kan door middel van BIM een project beter organiseren, structuren, controleren, coördineren en evalueren.


Pagina | 137


17.

Aanbevelingen

In dit onderzoek zijn er verschillende onderwerpen naar voren gekomen waar verder onderzoek naar gedaan zou moeten worden om het werken met BIM te optimaliseren. Ook worden er aanbevelingen gedaan richting Stevens Van Dijck, het bedrijf waardoor dit afstudeerrapport mogelijk is gemaakt.

17.1 Aanbevelingen Theorie Hier volgen de aanbevelingen voor verder onderzoek: o

In dit onderzoek is gebruik gemaakt van 3 cases. Om de resultaten harder te maken is meer kwalitatief onderzoek nodig waarbij meerdere cases worden onderzocht. Het is interessant om de uitkomsten uit de cases te kunnen vergelijken met meer praktijk gebonden cases.

o

Tijdens het onderzoek is bij geen één van de cases gedurende de ontwerp en uitvoeringsfase gewerkt met een BIM model. Gekeken zou moeten worden of bij cases waar wel het BIM model is meegenomen, van de ontwerpfase naar de uitvoeringfase, de resultaten nog steeds hetzelfde zijn.

o

Ook is het interessant om dit onderzoek uit te voeren gedurende de gehele levenscyclus van een gebouw. Wat heb je bijvoorbeeld allemaal nodig als projectmanager om het BIM model ook bruikbaar te maken voor de exploitatiefase?

o

Ook is er tijdens de cases geen gebruik gemaakt van BIM volgens de BIM gedachte: BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw. Hierbij kunnen de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel‐, realisatie‐ en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld. Onderzocht zou moeten worden of de resultanten hetzelfde blijven wanneer tijdens project wel volgens die gedachten met BIM wordt gewerkt.

o

Tijdens de cases is de informatie verzameld door middel van interviews. Hierbij zijn niet alle stakeholders geïnterviewd. Om te kijken of het resultaat hetzelfde blijft moet er nog onderzoek gedaan worden, waarbij dit onderwerp wordt onderzocht onder alle stakeholders die betrokken zijn bij het bouwproject.

o

Tijdens dit onderzoek is alleen gekeken naar de aspecten informatie en organisatie. Interessant zou zijn als de impact van BIM op de rol van de projectmanager op gebied van geld, tijd en kwaliteit worden onderzocht.


Pagina | 138


17.2 Aanbevelingen Stevens Van Dijck Op dit moment staat BIM nog in de beginfase. Er moet nog veel gebeuren om ervoor te zorgen dat BIM optimaal wordt gebruikt. Nog niet alle software en computerprogramma’s kunnen op de juiste manier met elkaar gekoppeld worden. Hierdoor kan het nu nog voorkomen dat bij het uitwisselen van de benodigde informatie, om bijvoorbeeld tot afstemming van bepaalde gegevens te komen, gegevens verloren kunnen gaan. Het werken met BIM wordt nog teveel gedaan vanuit de traditionele gedachtegang. De vele tekeningen en plattegronden die nodig zijn bij het traditionele proces, zijn bij het werken met BIM niet meer nodig. Met BIM kan men tijdens vergaderingen op ieder moment op een groot scherm naar het model kijken en door het model heen lopen. Op het scherm kan men van ieder deel van het gebouw een doorsnede of plattegrond maken. Daarnaast kunnen de opmerkingen die tijdens de vergaderingen gemaakt worden direct in het model worden gezet, waardoor men deze naderhand altijd kan terugvinden. Om optimaal met BIM te kunnen werken is er een andere gedachtegang nodig. Men moet het traditionele proces, namelijk het denken in 2D loslaten en overstappen naar het denken in 3D. Ten aan zien van BIM is er bij Stevens Van Dijck op dit moment sprake van een leerfase. De reden dat zij onderzoek hebben laten doen naar het BIM model is dat men stap voor stap wil aftasten wat de mogelijkheden van BIM voor de toekomst zijn. Om een beeld te krijgen waarom BIM voordelen kan opleveren voor de projectmanager is het aan te bevelen dat de werknemers dit onderzoek raadplegen en een beeld krijgen wat BIM is. Stevens Van Dijck is een bedrijf die de cultuurverandering kan doorbreken. BIM is namelijk een managementtool en de projectmanager is er dan ook bij gebaad om dit managementtool te gebruiken bij een bouwproject. Alle informatie die een projectmanager tijdens een project nodig heeft staat bijeen in het BIM model. Het BIM model geeft bijvoorbeeld bij een planwijziging direct aan wat de budgettaire gevolgen zijn en men kan op dat moment besluiten of het haalbaar is om deze planwijziging door te voeren of niet. Tijdswinst is hierbij een groot voordeel. Nu gaat er veelal veel tijd verloren voordat men een beslissing kan nemen ten aanzien van een planwijziging. Door BIM te gebruiken en te weten hoe men de gegevens uit het model moet halen, kan men het project zich nog meer eigen maken en heeft men eerder toegang tot de informatie die men nodig heeft en die men wil zien. BIM zorgt voor een betere controle en overzicht in het proces. De analyse laat zien dat BIM al een nuttige rol speelt voor de projectmanager, indien het model alleen maar gebruikt wordt voor het wegnemen van clashes in het ontwerp. Doordat er met een BIM model wordt gewerkt zullen er minder uitlopers zijn tijdens een project. Je loopt ook tegen minder verrassingen aan, aangezien het werken met zo'n model zorgt voor transparantie en doordat veel verrassingen die normaal laat zichtbaar zijn al uit het ontwerp gehaald zijn. Mijn advies richting Stevens Van Dijck is om te investeren in de software die nodig is om te kunnen werken met BIM. Daarnaast is het zaak dat alle werknemers een BIM cursus volgen, zodat zij leren hoe het model werkt en inzicht krijgen in het voordeel van het gebruik van BIM. Zo zijn zij, bij een BIM project, ook de informatie die zij nodig hebben snel opzoeken.


Pagina | 139


Een tegenargument voor bovenstaande stap zou kunnen zijn dat het nu een te grote investering is om dit bij Stevens Van Dijck voor elkaar te krijgen. Dit argument kan juist zijn, maar deze investering zal zeker op langere termijn worden terug verdiend. De investering zal er namelijk voor zorgen , dat Stevens Van Dijck qua kennis en kunde een voorsprong creëert ten opzichte van andere concurrerende projectmanagement adviesbureaus. Veel van de projectmanagement bureaus zijn nog onwetend op het gebied van BIM. In de bouw neemt het gebruik van het BIM model toe, dit betekent dat de projectmanager uiteindelijk mee moet met deze verandering. Stevens Van Dijck kan een grote rol spelen in deze verandering en zich op die manier onderscheiden van andere concurrerende partijen. Hierdoor zullen zij eerder de BIM projecten gegund krijgen dan andere projectmanagement bedrijven en kunnen meerdere projecten worden binnengehaald. Binnen Stevens Van Dijck wordt gedacht, dat het gebruik van BIM tijdens een project een nadeel zou kunnen zijn ten opzichte van de creativiteit van het ontwerp. Men denkt dat het werken met BIM en met name het werken in 3D, men eerder te maken krijgt met standaardisatie en vroege besluitvorming. Ik heb hierover een andere mening. Met BIM zorg je er juist voor dat de creativiteit groter wordt, omdat je beter inzicht hebt in de verschillende mogelijkheden. Daarnaast krijg je meer duidelijkheid over hoe het project eruit gaat zien en hoe het in de omgeving past. Een architect zal altijd zijn stempel op het gebouw willen zetten en wil uniek zijn in zijn ontwerp. Met BIM wordt het juist mogelijk gemaakt om nog complexere gebouwen neer te zetten. Men kan immers door middel van BIM het ontwerp dusdanig uitwerken, zodat risico's die tijdens de uitvoering voorkomen al weggenomen zijn, voordat de bouw begint. Het nadeel van vervroegde besluitvorming is ook iets wat je als bedrijf zelf in de hand hebt, door middel van planning kan men zelf bepalen wanneer het ontwerp definitief is. Indien Stevens Van Dijck BIM zal toepassen tijdens een project, kan dit ook een groot voordeel opleveren in de relatie tussen Stevens Van Dijck en de opdrachtgever. De terugkoppeling naar de opdrachtgever kan met een beter visueel beeld worden weergegeven. Dit zorgt voor een beter inzicht bij de opdrachtgever en maakt het communiceren met de opdrachtgever gemakkelijker, aangezien veel opdrachtgevers vaak geen weet hebben van de gevolgen van beslissingen. Door gebruik van het BIM model kan men de opdrachtgever beter uitleggen waarom iets wel of niet kan. Bovendien zijn de gevolgen ook duidelijker visueel te maken. Voor het gebruiken van BIM is er ook bepaalde software nodig. Revit is het programma dat hiervoor door de meeste partijen wordt gebruikt. Deze investering moet gedaan worden met het oog op de verandering op de toekomst. De manier van tekenen is langzaam aan het veranderen van 2D naar 3D. Om te kunnen blijven werken zoals er nu binnen de bedrijven tijdens projecten wordt gewerkt, is het zaak om die techniek onder de knie te krijgen. In ieder geval is het van belang dat men weet hoe de gegevens uit het model gehaald kunnen worden een hoe het model gelezen en begrepen moet worden. Samenvattend komt het erop neer dat het voor een bedrijf als Stevens Van Dijck alleen maar voordeel oplevert wanneer het bedrijf investeert in BIM software en BIM cursussen voor de


Pagina | 140


werknemers. BIM geeft Stevens Van Dijck een voorsprong op de concurrenten en het zorgt voor een betere beheersing en controle op een bouwproject. Wanneer er besloten wordt een project te organiseren met BIM is het van belang dat de handleiding wordt nageleefd. Deze handleiding is opgesteld is in de komende paragraven. Zonder het maken van duidelijke afspraken betreffende BIM en het vastleggen van de punten die in de handleiding staan, wordt het voor de projectmanager namelijk moeilijk om controle en overzicht over het project te houden. Om te komen tot een goede start voor de uitvoeringsfase kan het voor Stevens Van Dijck van nut zijn om de BIM manual, weergegeven in bijlage 11, te gebruiken. In deze BIM manual worden de afspraken betreffende de uitvoering in grote lijnen weergegeven.

17.3 Aanbevelingen projectmanager en BIM Uit het onderzoek komen een aantal punten duidelijk naar voren die ervoor zorgen dat BIM nog niet optimaal wordt toegepast in de praktijk. Deze punten zijn: 1. Nog niet alle partijen werken of kunnen werken met BIM. 2. Er wordt geen gebruik gemaakt van één compleet model waaruit alle partijen hun informatie kunnen halen. ‐ Er is geen transparantie ‐ Niet alle partijen willen hun model vrijgeven ‐ Er wordt gebruik gemaakt van een internet based project omgeving in plaats van ontwerpdocumenten uitwisseling via BIM 3. BIM wordt niet gedurende het gehele bouwproces toegepast. 4. Er wordt niet gewerkt volgens één BIM gedachte, de partijen hanteren hun eigen interpretatie, waardoor bijvoorbeeld het detailniveau per ontwerpdiscipline verschilt. 5. De projectmanager werkt op dit moment nog niet met BIM. 6. Het werken met BIM heeft een intensievere samenwerking nodig. In dit hoofdstuk worden mogelijke oplossingen aangereikt op het gebied van bouwmanagement, zodat BIM optimaal in de praktijk toegepast kan worden. Per aandachtspunt worden er één of meerdere mogelijke maatregelen aangereikt. 17.3.1 Alle partijen werken met BIM In de cross case analyse komt naar voren dat nog niet alle partijen werken of kunnen werken met BIM. Uit de theorie blijkt dat een project waarbij BIM wordt toegepast pas echt efficiënt zal verlopen wanneer alle partijen werken in het model. In de praktijk is het nu zo dat bijvoorbeeld de ontwerpende partijen het ontwerp maken in een 3D model, terwijl deze vervolgens niet meegenomen wordt naar de uitvoering. Hierdoor wordt er door de aannemers veel dubbelwerk verricht. Dit komt onder andere doordat nog niet alle partijen het voordeel inzien van het werken in één model. Het is daarom van belang dat het voor de opdrachtgever inzichtelijk wordt gemaakt waarom er gekozen moet worden voor het werken met BIM en welke voordelen dit voor hem zal opleveren. Dit moet ook gedaan worden voor de partijen die het nut niet inzien van het werken met BIM. Vervolgens zou het verplicht gesteld moeten worden bij het project, net zoals de RGD bij zijn projecten doet. Partijen die zelf nog niet kunnen werken met BIM zouden ook aan deze eis kunnen voldoen, aangezien iedere partij de mogelijkheid heeft een modelleur in te schakelen voor het Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 141


omzetten van de 2D tekeningen naar 3D. Ook zou er binnen het bouwproces een BIM modelleur op het project gezet kunnen worden in de vorm van een BIM manager. Deze zou dan wel vanaf het begin van het proces aanwezig moeten zijn, zodat hij de controle voor de clashes kan doen en de controle voor de juiste invoer van gegevens. 17.3.2 Eén compleet model Op dit moment wordt er in de praktijk nog niet gewerkt vanuit één model. De modellen van de verschillende disciplines komen samen voor clash controles en worden vervolgens weer teruggenomen door de rechtmatige partij. Anderzijds wordt er gewerkt met één model waartoe niet alle partijen toegang hebben. Er is in de praktijk wel meer transparantie in elkaars documenten en werk dan bij het traditionele proces, maar volledige transparantie is er nog niet. Transparantie is nodig, BIM komt namelijk het meest tot zijn recht als integratie van de betrokken partijen wordt bereikt. Er zullen daardoor hoger eisen gesteld moeten worden aan samenwerking, communicatie en transparantie van de informatie die nodig is in het proces. Aan de andere kant is het belangrijk dat de verschillende partijen die betrokken zijn bij het proces uitkijken voor de juridische valkuilen, dit is ook één van de redenen waarom de architect vandaag de dag zijn model nog niet wil vrijgeven aan derden. Zulke kwesties moeten onder andere worden aangepakt in het bestek vooraf aan de uitvoering van het project. Echter zou er in het begin van het gehele proces een document moeten zijn waarin aangegeven wordt hoe er met elkaar samengewerkt wordt en dat transparantie in de gegevens een vereiste is. Er zou een BIM protocol opgesteld moeten worden waarin duidelijk wordt op welke manier er met elkaar samengewerkt moet worden en wat de onderlinge afspraken zijn. Zo kan er onderling vertrouwen worden gecreëerd tussen de partijen, wat bevorderlijk is voor het werken in één model. Zodra alle gegevens in één model staan is een internet based project omgeving nog wel nodig om alle gegevens, zoals bijvoorbeeld de afspraken die er gemaakt zijn of de notulen van de vergaderingen beschikbaar te stellen voor alle partijen. Echter kunnen onder andere tekeningen, wijzigingen in tekeningen, controle van clashes bijgehouden worden in het BIM model. Zo kan er ook inzichtelijker en sneller naar de juiste informatie worden gezocht. 17.3.3 BIM niet gedurende gehele bouwcyclus Om volgens de theorie optimaal gebruik van een BIM model te maken, moet een BIM model compleet, inzichtelijk en toegankelijk zijn gedurende de gehele levenscyclus van een gebouw. In de praktijk wordt er nog niet op die manier met BIM gewerkt. Dit komt onder andere door punten die beschreven staan in de voorgaande paragraven. Dit aandachtspunt is een gevolg van de bovenstaande aandachtspunten. Kortom, zodra alle partijen betrokken bij het ontwerp en de uitvoering van het ontwerp al hun informatie in één model zetten, zoals ook beschreven is in de definitie die is voortgevloeid uit de theorie, is het de bedoeling dat een BIM model gebruikt wordt voor de gehele bouwcyclus. 17.3.4 Eén BIM gedachte In de praktijk wordt er gewerkt met BIM door de informatie te centraliseren en te delen met de ontwerpende partijen in een project. Hierdoor worden er clashes uit het ontwerp gehaald en wordt het snel duidelijk wat voor een gevolgen bepaalde ontwerpkeuzes hebben op het ontwerp. Iedereen heeft toegang tot zijn eigen model en via een internet based project omgeving wordt de informatie Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 142


met elkaar uitgewisseld. Dit komt zeker ten goede van de kwaliteit, maar is niet het echte BIM. BIM is namelijk een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw, waarbij de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel‐, realisatie‐ en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijk platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld. Deze BIM gedachte is bij geen één case voorgekomen. Er kan gezegd worden dat tijdens alle drie de case niet gebruik is gemaakt van BIM. In de cases en in de theorie is terug te zien dat iedereen een andere definitie hanteert van BIM. Dit zorgt voor veel verwarring en onduidelijkheden in de praktijk tussen de partijen die samenwerken met een model. Zo zijn de detailniveaus van de verschillende tekeningen vaak verschillend, waardoor bepaalde clash controles niet mogelijk zijn. Om dit te voorkomen is het van belang, eer er aan het ontwerpproces begonnen wordt met elkaar af te stemmen op welk BIM niveau er met elkaar wordt samengewerkt. Er moeten van te voren duidelijke grenzen en randvoorwaarden aan het model worden gesteld voordat er op een heldere en efficiënte manier in het model gewerkt kan worden. 17.3.5 Projectmanager en BIM De projectmanager heeft in geen één van de drie cases gewerkt met BIM en zijn informatie gehaald uit BIM. Dit komt doordat veel projectmanagers nog geen ervaring hebben met BIM of weten wat BIM voor een mogelijkheden kan bieden voor de projectmanager. Het structureren, controleren, organiseren, coördineren en evalueren wordt door middel van een BIM model makkelijker voor de projectmanager. Wel is het van belang dat de projectmanager het model moet kunnen lezen en er zelf doorheen kan lopen. Zo is hij ook minder afhankelijk van de andere partijen voor het bewaken van de afspraken die er zijn gemaakt en het controleren of de clashes daadwerkelijk minder worden. Deerns, Bert Wielders: “Ik denk dat de projectmanager wel de gedegen kennis moeten hebben van het model. Je kan er als projectmanager wel veel informatie uithalen, maar dan moet die informatie wel in eerste instantie zijn ingevoerd. Je moet daarin je weg vinden wat de meest efficiënte manier is om mee om te kunnen gaan. De invoering van de gegevens moet ook gecontroleerd worden anders kan er ook de verkeerde informatie uitkomen.” Ook moet de projectmanager ervoor zorgen dat de partijen niet denken dat door middel van clash controles alle fouten uit het ontwerp gehaald worden. Men moet er rekening mee houden dat wanneer bijvoorbeeld een plafond te laag wordt getekend in de tekeningen dan de bedoeling is, dit niet door middel van clashdetectie uit het model gehaald wordt. Het controleren van de juiste invoering van de gegevens is nog steeds nodig. De ingevoegde elementen moeten nog steeds gecontroleerd worden. De controle van de ingevoegde elementen zouden moeten worden afgevinkt door de partijen, zodat de projectmanager in de gaten kan houden en erop aan kan dat de partijen goed hun gegevens hebben ingevoerd en ook hiervoor de verantwoordelijkheid nemen. Het is daardoor van belang om vast te stellen wie welke informatie controleert. De projectmanager moet hierop sturen. BAM Techniek, Jan Molenaar: “Het is niet de verantwoording van de projectmanager om de clash controles uit te voeren, hij moet dat proces wel bewaken en zorgen dat het gebeurt en de clashes uit het model worden gehaald.” Het is daarom ook belangrijk bij een BIM project, dat de projectmanager van te voren wordt aangesteld, eerder of tegelijk met ontwerpteam. Zo kan hij invloed uitoefenen hoe er gewerkt gaat Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 143


worden met BIM en ervoor zorgen dat de afspraken die hierover gemaakt moeten worden goed en duidelijk voor iedere partij vastgesteld worden. Hierbij is het ook van belang dat de projectmanager voor zowel de ontwerpfase als de uitvoeringsfase is aangesteld. Zo kan hij de aannemer eerder betrekken bij het proces zodat ook voor hem duidelijk is hoe en op welk detailniveau er gewerkt wordt met BIM. Zo voorkomt men ook dat de aannemer dingen gaat tekenen die al getekend zijn, wat zonde is van de tijd. Bartels, Hans Berkhout: “Voor een projectmanager is het van belang om met elkaar een BIM plan te maken en af te spreken wat iedereen doet om het model op te zetten. Hier licht wellicht een goed punt voor de projectmanager, mits hij vroeg bij het project betrokken is, die daar meteen sturing aan kan geven en de opdrachtgever daarin adviseert.” Doordat de projectmanager wordt vastgesteld voordat er met ontwerpen wordt begonnen, kan hij ook de opdrachtgever ervan overtuigen dat het ook in zijn belang is om het project op te zetten in BIM. Ook kan de projectmanager uitleggen waarom het van belang is dit te doen door middel van de in dit rapport gehanteerde definitie. Alleen op die wijze kan er door alle partijen optimaal gebruik gemaakt worden van BIM. Voor de projectmanager is BIM een tool die het structureren, controleren, organiseren, coördineren en evalueren van een project makkelijker maakt. Wel is het van belang dat de projectmanager het model moet kunnen lezen en er zelf doorheen kan lopen. Zo is hij ook minder afhankelijk van de andere partijen die werken in het model. Met andere woorden de rol van de projectmanager omtrent zijn taken zal niet veranderen. Echter zal voor hem het proces veranderen omdat er op een andere manier met elkaar wordt samengewerkt. BAM Utiliteitsbouw, Jørgen de Kock: “De rol van de projectmanager is de partijen aan elkaar te koppelen, af te dwingen, er proactief in te staan, het stimuleren dat het gebeurt, als initiator en katalysator naar alle kanten toe, ook richting de opdrachtgever. Het begint met het geloof in BIM door de projectmanager.” 17.3.6 Intensievere samenwerking Wat zowel in theorie als in de praktijk te zien is, is dat er veel nauwer met elkaar wordt samengewerkt wanneer er gebruik wordt gemaakt van een BIM model. Dit komt onder andere doordat veel partijen op dit moment nog niet ervaren genoeg zijn om 3D te tekenen, wat betekent dat wanneer men vaak moet samenkomen, de kans op een grote hoeveelheid clashes groot is en het meer tijd kost om deze aan te passen in het model. Om ervoor te zorgen dat er niet langs elkaar heen wordt gewerkt, wat nu veelal gebeurt tijdens traditionele processen, is het daarom van belang om bij BIM projecten vaak bij elkaar te komen. Hierdoor voorkom je dat er langs elkaar heen wordt gewerkt en zorg je ervoor dat bijvoorbeeld de ontwerpende partijen met elkaar blijven praten, zodat sneller te zien is waar fouten liggen en waar de oplossingen liggen. Hierdoor zorgt men er ook voor dat de partijen meer genoodzaakt zijn om hun kennis en expertise uit te leggen aan de andere partijen, zodat deze in het model kan worden gezet. Door de partijen te laten samenwerken in één model is het ook sneller duidelijker voor een ander wat er bedoeld wordt met bepaalde oplossingen en keuzes. Je creëert hierdoor meer respect naar elkaar tussen de partijen, waardoor er makkelijker overeenstemmingen bereikt zullen worden. Het is hierbij zeer handig om voor het ontwerpen begint


Pagina | 144


een vast tijdstip in de week of in de twee weken vast te stellen wanneer er bij elkaar gekomen wordt om het ontwerp te bespreken en oplossing te vinden voor de clashes. 17.3.7 Conclusie Om een efficiënt en doeltreffend BIM te kunnen ontwikkelen, is het noodzakelijk om van af het begin af aan helderheid te hebben over ambities en doelstelling van het project. De toepassing van BIM vraagt om een geïntegreerd ontwerpproces, waarbij het ontwerpteam vanaf het begin af aan zo compleet mogelijk is. Echter kan BIM ook als middel worden gebruikt in een traditioneel georganiseerd proces, maar de toepassingsmogelijkheden en effecten van zo’n BIM model zullen minder zijn dan bij een meer geïntegreerd proces. Vanuit de cases is er vraag naar een protocol voor het toepassen van BIM. Er moet een samenwerkingscontract, ofwel een BIM protocol van te voren aan het bouwproces worden opgesteld, waarmee zowel de ontwerpende partijen als de uitvoerende partijen akkoord gaan. Dit protocol zal de projectmanager helpen bij het structureren, controleren, organiseren, coördineren en evalueren van het project tijdens de ontwerpfase en uitvoeringsfase. In dit document moeten minstens de volgende punten aanbod komen: 1. Het is van belang dat de projectmanager als eerste wordt aangesteld voor het project of tegelijk met het ontwerpteam. 2. Alle partijen moeten samenwerken met het BIM model. De partijen zijn verplicht in BIM te werken. 3. Het is van belang dat wordt vastgesteld welke definitie van BIM er tijdens het project gebruikt zal worden. 4. Het is van belang dat wordt vastgesteld hoe er met BIM gewerkt zal worden in bijvoorbeeld een BIM manual. Hierbij zullen de grenzen en randvoorwaarden van het BIM model worden vastgesteld. 5. Het is van belang dat wordt vastgesteld welke informatie er aan het model gekoppeld moet worden. Hoeveelheden, maatvoering, prijs, levertijd etc. 6. Het is van belang dat wordt vastgesteld wie voor wat verantwoordelijk en aansprakelijk is in het model. 7. Het is van belang dat wordt vastgesteld wie het eigendom heeft over het model en wie het auteursrecht. 8. Het is van belang dat een vast tijdstip in de week/2 weken wordt vastgesteld om bij elkaar te komen, om met elkaar de clashes te bespreken, oplossingen aan te dragen en de vorderingen te bespreken. 9. Het is van belang dat de aannemer op de hoogte stellen wat van hem wordt verwacht met BIM en met hem ook de boven genoemde punten doorlopen. Ook is het van belang zijn verwachtingen mee te nemen in de eerdere besluitvorming over BIM.


Pagina | 145


17.4 Handleiding en reflectiemodel projectmanager en BIM Uit de praktijk is gebleken dat het voor een projectmanager niet per se nodig is om te werken met BIM. Echter kan hij het proces voor hemzelf gemakkelijker maken door middel van het toepassen BIM. Voor een projectmanager is het proces makkelijker te structureren, controleren, organiseren, coördineren en evalueren wanneer alle informatie in één model te vinden is. Ook kunnen aan hem bepaalde beslissingen, keuzes en gevolgen makkelijker worden gepresenteerd. Als een projectmanager met BIM wil werken en er voor wil zorgen dat BIM wordt toegepast en dit zo efficiënt mogelijk verloopt. Dan moeten er een aantal punten doorlopen worden, waardoor er voor de projectmanager een optimaal BIM proces kan worden bereikt. Deze punten zijn voortgevloeid uit de cases en de theorie en zullen hieronder beschreven worden en een simpele weergave is gepresenteerd in figuur 53. Ook is er een reflectiemodel gemaakt die de projectmanager kan gebruiken om te beoordelen hoe er is gewerkt met BIM op het gebied van informatie beheersing, het proces zelf en de rol van de projectmanager. Zo kan de projectmanager lering trekken uit voorgaande projecten. Dit is gedaan aan de hand van de beoordelingscriteria die zijn gebruikt om de cases te beoordelen op het toepassen van de kenmerken van BIM op gebied van informatiebeheersing, het proces en de projectmanager.

17.4.1 Handleiding Punt 1: De projectmanager moet een BIM model kunnen lezen en begrijpen, hij moet instaat zijn de informatie die hij nodig heeft uit het model te kunnen halen en hij moet weten hoe bijvoorbeeld clashes te vinden zijn in het model. Wanneer een projectmanager dit niet weet, heeft het voor hem geen zin om met een BIM model te werken tijdens een bouwproject, aangezien hij dan niet in staat is de gegevens die hij nodig heeft uit het model te halen.

Punt 2: De projectmanager moet als eerste worden aangesteld voor het project. Of tegelijk met het ontwerpteam. Zo kan hij invloed uitoefenen op de manier waarop er met het BIM model gewerkt wordt. Is dit niet het geval dan zijn de afspraken betreffende het werken met BIM al gemaakt door de ontwerpende partijen en kan de projectmanager weinig invloed uitoefenen hoe er gewerkt zal worden met BIM. De kans is op dat moment in de praktijk erg groot, dat er informatie gecentraliseerd wordt en gedeeld wordt met alleen de ontwerpende partijen, waarbij het model eigenlijk alleen gebruik wordt om clashes uit het ontwerp te halen.


Pagina | 146


Punt 3: Alle partijen moeten verplicht worden met BIM te werken. Als er één partij is die zijn ontwerp niet in BIM zet, betekent dit dat het ontwerp en het model niet compleet zullen zijn. Nu is het zo dat in de praktijk nog niet iedere partij er klaar voor is om met BIM te werken. Is dit het geval dan kan er gekozen worden voor een BIM modelleur die de gegevens van die betreffende partijen omzet naar het BIM model.

Punt 4: De verantwoordelijkheden verdelen. Hiervoor kan een BIM manager worden aangesteld of kan de architect verantwoordelijk worden gesteld als coördinerende ontwerpende partij en kan de aannemer dit zijn voor de uitvoerende fase van het project. Deze BIM manager managet de informatie welke in het model komt te staan naar compleetheid en correctheid, gedurende de ontwerp‐ en uitvoeringsfase. Deze stap is niet per definitie nodig. Men kan de partijen zelf ook verantwoordelijk stellen voor de compleetheid en correctheid van de gegevens die zij invoeren. Echter hoe groter en complexer een project, hoe meer er fout ingevoerd kan worden. Bij een BIM model kan je alleen door de input van de partijen de output generen.

Punt 5: Het vaststellen van de juiste definitie van BIM. Bij voorkeur de volgende definitie; BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw, waarbij de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel‐, realisatie‐ en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijk platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld. Er zijn in de praktijk en de theorie veel verschillende definities in omloop. Wanneer dit niet goed van te voren afgesproken wordt, zullen partijen gebeurende het project verschillende definities hanteren. Dit zal vervolgens leiden tot onduidelijkheden over het gebruik van BIM en het nut van BIM. Hierdoor bestaat de kans dat er conflicten zullen ontstaan tussen de verschillende partijen, omdat de verwachtingen niet op één lijn lagen.

Punt 6: Het vastleggen van een vast tijdstip in de week/2 weken om bij elkaar te komen. Dit om met elkaar de clashes te bespreken, oplossingen aan te dragen en de vorderingen te bespreken. In een ontwerp zullen altijd clashes zitten die niet door een clash controle in BIM ontdekt worden. Deze clashes kan men er alleen uithalen door gezamenlijk met elkaar door het gebouw te lopen. Ook kan het met BIM voorkomen dat er alleen nog maar vanuit huis/kantoor met elkaar wordt gewerkt, aangezien alle informatie online uit het model te halen is. Op deze manier zullen creatieve oplossingen niet gevonden worden.


Pagina | 147


Punt 7: Het vaststellen van hoe er met BIM gewerkt moet worden. Het vaststellen van grenzen en randvoorwaarden. Hierbij moeten de volgende vragen beantwoord worden: o o o o o o

Wie maakt de eerste opzet van het model? Is dat de constructeur of de architect? Wie modelleert wat en wie werkt welk detail uit? Wat moet er in welke fase worden gedaan? Hoe wordt de benodigde informatie uitgewisseld. Welke informatie via BIM en welke via een internet based project omgeving? Op welk detailniveau moet er getekend worden in welke fase? Wanneer moet je het model bevriezen of bepaalde delen van het ontwerp bevriezen? Wanneer is het klaar?

Als deze vragen niet van te voren worden beantwoord, zal er veel onduidelijkheid zijn tijdens het project. Men zal teleurgesteld zijn in elkaars werk en de indruk krijgen dat de ene partij harder heeft gewerkt dan de andere.

Punt 8: Er moet afgesproken worden welke informatie een partij aan het model en aan een element in het model hangt. De codering moet worden afgesproken. Hoeveelheden, maatvoering, prijs, levertijd etc. Gebeurt dit niet, dan kunnen er ook onduidelijkheden ontstaan tussen de partijen. Ook bestaat er de kans dat partijen informatie missen op de benodigde tijdstippen.

Punt 9: Het vastleggen van het eigendom en auteursrecht. Dit is van belang, omdat anders de kans bestaat dat de architect zijn model niet wil vrijgeven. Dit met het oog op zijn bibliotheek met unieke karakteristieken van die ontwerper die dan toegankelijk zijn voor iedereen die toegang heeft tot het model.

Punt 10: De aannemer op de hoogte stellen over wat er van hem met BIM wordt verwacht. Met hem moeten ook de punten doorlopen die hierboven beschreven staan, op uitzondering van punten 1, 2, 9 e 10

De in bijlage 12 opgenomen Model BIM overeenkomst is een eerste opzet tot het maken van afspraken omtrent de bovengenoemde punten. De overeenkomst zal helpen bij het maken van de benodigde afspraken op het gebied van BIM, zodat het voor iedere partij inzichtelijk wordt wat er van hem of haar verwacht wordt.


Pagina | 148


Figuur 53 – Handleiding voor projectmanager en BIM


Pagina | 149


17.4.2 Reflectiemodel Met dit reflectiemodel kan er per project gekeken worden wat voor een invloed het werken met BIM heeft gehad op het project. Zo kan voor een partij snel inzichtelijk worden gemaakt waar de knelpunten liggen, wat verbeterpunten zijn en wat juist goed gaat. De BIM eigenschappen die hiervoor zijn gebruikt zijn voortgevloeid uit de voordelen die BIM met zich meebrengt volgens de theorie en die ook bij de cases getoetst zijn. Mate waarin het voorkomt Komt voor in hoge mate Komt in redelijke mate voor Komt voor Komt weinig voor Komt niet voor

Score Weging 5 1 4 1 3 1 2 1 1 1

Figuur 54 - Legenda reflectiemodel

BIM eigenschappen

1 2 3 4 5 6

7

8 9 10 11

12 13 14 15

Score

Proces Een betere tijdmanagement Een nauwere samenwerking Er wordt efficiënter gewerkt BIM gebruikt gedurende het gehele proces Alle partijen werken met het model Een geïntegreerd proces Gemiddelde Proces Informatie Informatiestromen verbeteren op gebied van volledigheid, correctheid en actualiteit Transparantie van de informatie Eerder inzicht in fouten in het ontwerp Eerder inzicht in de gevolgen van wijzigingen van het ontwerp Toezicht nodig op volledigheid, correctheid en actualiteit van de informatie Gemiddelde Informatie Projectmanager Beter overzicht voor de projectmanager Aanwezigheid BIM manager Duidelijkheid afspraken over BIM tussen actoren Verwachtingen van werken met BIM voor alle partijen op één lijn Gemiddelde projectmanager Totaal reflectie

Weging Opmerking

0 0 0 0

1 1 1 1

0 0 0

1 1

0

1

0 0 0

1 1 1

0

1

0 0 0 0

1 1 1

0

1

0 0

Figuur 55 - Reflectiemodel projectmanager en BIM


Pagina | 150


18.

Reflectie

In dit hoofdstuk wordt het onderzoeksproces en de onderzoeksresultaten geëvalueerd. 18.1 Onderzoeksproces De start van het onderzoek is zeer moeizaam verlopen. Ik ben de afstudeer periode dan ook ingegaan met een ander onderwerp dan waaruit dit onderzoek bestaat. Hierdoor heb ik in een korte tijd de opzet van het onderzoek moeten samenstellen, wat dan ook heeft geresulteerd in een herkansing van de P2. Dit was in eerste instantie een tegenslag, maar toe ik bezig was met het verbeteren van de onderzoeksopzet werd het voor mij ook meer helder hoe ik het onderzoek ging aanpakken. Erg blij ben ik geweest met de keuze om het onderzoek te doen bij een bedrijf. Hierdoor heb ik veel sneller contacten kunnen leggen met de personen die nodig waren om dit onderzoek mogelijk te maken. Na het opstellen van de P2 ben ik met goede moed begonnen met het opstellen van het theoretisch kader en de hypotheses. Dit was een leuk en leerzaam proces. Ik heb, als uitdaging voor mijzelf, namelijk gekozen voor een onderwerp waar ik vrij weinig van af wist. Dit heeft mij onder andere scherp gehouden tijdens het gehele proces. Ook het opstellen van de hypotheses heeft ervoor gezorgd dat ik het doel van het onderzoek niet uit het oog verloor. Het zoeken naar de juiste cases is een lastig proces geweest. Dit kwam door dat het bedrijf waar ik het onderzoek deed weinig bruikbare case tot zijn beschikking had. Zo heb ik pas op een vrij laat tijdstip een derde case kunnen vinden. Ik vond ook dat het noodzakelijk was om een derde case te hebben om tot een echt resultaat te komen. In mijn ogen waren 2 cases te weinig geweest. De periode waarin ik de interviews heb gedaan voor het onderzoek heb ik veel geleerd van hoe het er in de praktijk aan toe gaat. Ik had in eerste instantie niet verwacht dat iedereen mee zou werken aan het onderzoek. Uiteindelijk heeft er maar één partijen niet willen meewerken, maar dit was zeker geen gemis voor het onderzoek. Wel ben ik erachter gekomen dat praten en interviews houden er leuk is en dat iedereen graag wil praten, maar dat het uitwerken zeer tegenvalt. Daar heb ik mij erg in vergist. Uiteindelijk heb ik wel de juiste informatie uit de mensen kunnen halen en heb ik zonder problemen een model kunnen maken die voor het afstudeerbedrijf te gebruiken is, maar eventueel ook voor andere partijen in de bouw. Gedurende het proces ben ik gegroeid in het onderwerp BIM. Zoals ik al vertelde wist ik in het begin vrijwel niks af van het onderwerp BIM en wist ik ook niet dat het een actueel en het ook wel een gevoelig onderwerp is in de bouwindustrie. In tegenstelling tot eerst mag ik, nu het onderzoeksproces tot een eind is gekomen, mijzelf een BIM expert noemen. Waarom nog niet iedereen in de bouw wereld werkt met BIM en in iedere geval ontwerpt in 3D en zich vasthoudt aan het traditionele proces weet ik niet. Uiteindelijk is het een investering voor de lange termijn. BIM is handig en kan BIM het ontwerpen brengen tot een hoger niveau, wat ten goede komt van de kwaliteit van gebouwen.


Pagina | 151


Ik heb tijdens het proces al veel mensen kunnen helpen en heeft dit onderzoek al een aantal mensen geholpen bij hun vragen over BIM. Dit onderwerp en door de mensen die ik heb gesproken heeft het me nog meer doen beseffen dat de bouwindustrie en bouwmanagement bij mij past. Doordat het onderwerp voor mij nieuw was en iedereen tijdens de interviews enthousiast vertelde over het onderwerp, heeft het onderwerp dan ook geen moment verveeld. Ik ben dan ook klaar voor de verandering en het nieuwe.

18.2 Onderzoeksresultaat In dit onderzoek worden er een aantal handreikingen gedaan waarmee de projectmanager BIM kan beheersen. Belangrijke kanttekeningen bij de opgezette handleiding is dat de toepasbaarheid altijd afhankelijk kan zijn van bepaalde specifieke projectkenmerken en partijen. Zo zullen een aantal van de punten uit de handleiding in eerste instantie een investering zijn in geld en/of tijd, maar op de langere termijn zal dit zich terugbetalen. Niet alle partijen zullen geneigd zijn dit risico te nemen. Alle punten in de handleiding zijn dan ook bedoeld als optimaal streven, maar er kan zeker geconcludeerd worden dat BIM het de projectmanager gemakkelijk gaat maken, mits hij een actievere rol gaat spelen in een project. Wat ik zelf erg interessant vond aan de conclusie, is dat ik in het begin dacht dat de rol van de projectmanager wezenlijk zou veranderen. Maar dat het onderzoek bewijst het tegendeel. Mijn verwachtingen waren dus geheel anders dan de uitkomst. Ook had ik niet verwacht dat in de praktijk zoveel vraag was naar dit soort onderzoek. Vele partijen die ik heb gesproken zijn zeer geïnteresseerd in het resultaat en de conclusies.


Pagina | 152


Literatuurlijst Aksamija, A., & Iordanova, I. (2011). Computational environments with multimodal representations of architectural design knowlegde. International journal of architectural computing, 8(4), 439‐460. Anumba, C., Egdu, C., & Carrillo, P. (2005). Knowledge management in construction. Oxford: Blackwell Publishing Ltd. Arayici, Y., Coates, P., Koskela, L., Kagioglou, M., Usher, C., & O'Reilly, K. (2011). Technology adoption in the BIM implementation for lean architectural practice. Automation in Construction, 20, 189‐195. Autodesk. (2007). Architecture, Engineering, and Construction go full circle. Design Review 2008. Azhar, S. (2011). Building Information Modeling (BIM) ‐ Trends, benefits, risks, and challenges for the AEC industry. Leadership and Management in Engineering, 11(3), 241‐252. Azhar, S., Hein, M., & Sketo, B. (2008). Building Information Modeling (BIM): Benefits, Risks and Challenges . Auburn: McWhorter School of Building Science . Barlish, K., & Sullivan, K. (2012). How to measure the beneﬁts of BIM — A case study approach. Automation in Construction, 24, 149‐159. Bernstein, P., & Pittman, J. (2004). Barriers to the adoption of building information modeling in the building industry. Autodesk Building Solutions. Boddeke, D., Drentje, E., Roesink, S., & van Woerden, L. (2002). HRM in projecten: over vakidioten, jaknokkers en rebellen. Assen: Berenschot Fundatie en Van Gorcum. Boeykens, S., & Neuckermans, H. (2007). Improving Design Workflow in Architectural Design Applications. International journal of architectural computing, 4(4), 1‐19. Bouwkennis. (2011). Ontwerpfase sleutel voor reductie faal. Opgeroepen op mei 8, 2012, van Architectenweb.nl: http://www.architectenweb.nl/aweb/redactie/redactie_detail.asp?iNID=25595 Braster, J. (2000). De kern van casestudy's. Assen: Van Gorcum & Comp. B.V. Bresnen, M., Edelman, L., Newell, S., Scarbrough, H., & Swan, J. (2003). Social practices and the management of knowledge in project environments. International Journal of Project Management, 21, 157‐166. Brokelman, L., & Vermande, H. (2005). Faalkosten, de (bouw)wereld uit - Een praktische handleiding. Rotterdam: Stichting Bouwresearch. Bruggeman, E., Chao‐Duivis, M., & Koning, A. (2007). Praktijkboek contracteren in de bouw. Den Haag: Stichting Instituut voor Bouwrecht.


Pagina | 153


Busker, H. (2008). USP Marketing Consultancy b.v. - Faalkosten in de bouw naar hoogtepunt. Rotterdam. Carmona, J., & Irwin, K. (2007). BIM: Who, What, How and Why. Opgeroepen op februari 2012, 2012, van Building Operating Management: http://www.facilitiesnet.com/software/article/BIM‐ who‐what‐how‐and‐why‐‐7546# Cepezed. (2012). Catalogus 3 - Het werk van Cepezed. Rotterdam: 010. Chao‐Duivis, M. (2010). Juridische implicaties van het werken met BIM. Opgeroepen op januari 17, 2012, van Het Nationaal BIM‐Platform: http://www.hetnationaalbimplatform.nl/index.php?option=com_content&view=article&id= 7&Itemid=71 Chao‐Duivis, M. (2011). Rechtspraken vooral door slechte communicatie. Bouwend Nederland Podium, 21, 4‐5. CRC Construction Innovation. (2007). Adopting BIM for facilities management - Solutions for managing the Sydney Opera House. Brisbane: Cooperative Research Center for Construction Innovation. Dainty, A., Moore, D., & Murray, M. (2006). Cummunication in construction - Theory and practice. Oxon: Taylor & Francis. Delany, S. (2010). Building information Modeling - The holy grale? Opgeroepen op december 7, 2011, van NBS: http://www.thenbs.com/topics/BIM/articles/buildingInformationModelling.asp Deutsch, R. (2011). BIM and integrated design: strategies for architectural practice. Hoboken: Wiley. Eastman, C., Teicholz, P., Sacks, R., & Liston, K. (2008). BIM Handboek - A Guide to Building Information Modeling for Owners, Managers, Designers, Engineers, and Contractors. New Jersey: John Wiley & Sons Inc. Flapper, H. (1998). Jellema Hogere bouwkunde 12b - uitvoeren, de organisatie. Utrecht: ThiemeMeulenhof. Fruchter, R., & Demian, P. (2002). Knowlegde management for rease. Paper gepresenteerd op de CIB W78 Conferentie 2002. Gilligan, B., & Kunz, J. (2007). VDC Use in 2007 - Significant Value, Dramatic Growth, and Apparent Business Opportunity . Stanford: Stanford Univercity CIFE. Goossen, C. (2011). Integrated Project Delivery - Leidraad integraal Project informatie Overdracht Protocol. Ede: BouwQuest. Greenhalgh, T. (1997). How to read a paper ‐ assessing the methodological quality of published papers. BMJ(315), 305‐308. Groote, G., Hugenholtz‐Sasse, C., & Klaassen, D. (2011). Project leiden: Methoden en Technieken voor Projectmatig werken. Houten: Spectrum. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 154


Gu, N., & London, K. (2010). Understanding and facilitating BIM adoption in the AEC industry. Automation in Construction, 19, 988‐999. Haring, P., Hendriks, J., Stark, R., & Steenbakker, P. (2011, oktober). Bedrijfsverzamelgebouw ESIC, Noordwijk. Bouwen met Staal, 38‐41. Helmerhorst, G., Duerink, S., van Loon, P., & Bruil, I. (2011). Science diagram - The Wheel. Delft: TU Delft. Hendriks, H. (2012, maart 28). Presentatie: Praktische workshop BIM: Gestructureerd samenwerken. BIM workshop. Ede. Henket, M. (2012, februari). De kunst van het wegdetailleren. De Architect, 38‐43. Het Nationaal BIM‐platform. (2012a). Historie. Opgeroepen op februari 20, 2012, van Het Nationaal BIM Platform: http://www.hetnationaalbimplatform.nl/bim‐algemeen/historie Het Nationaal BIM‐platform. (2012b). Traditioneel versus BIM. Opgeroepen op februari 20, 2012, van Het Nationaal BIM‐platform: http://www.hetnationaalbimplatform.nl/index.php?option=com_content&view=article&id= 3&Itemid=5 Holzer, D. (2011). BIM's seven deadly sins. International journal of architectural computing, 9(4), 463‐ 479. Howell, I., & Batcheler, B. (2005). Building Information Modeling Two Years Later: Huge Potential, Some Success and Several Limitations. Ibelings van Tilburg architecten. (2012). Capgemini LRCN Utrecht. Rotterdam. Ibrahim, M. (2006). To BIM or not to BIM, this is not the question. eCAADe, 24(6), 262‐267. in 't Veld, R., Doctor, L., Dijkzeul, A., & Meuleman, L. (2006). Koudwatervrees: lessen uit het project waterketen Limburg over ketens, netwerken en processen. Den Haag: Lemma. Jadhav, M. (2011). Building information modeling - Better buidlings through digital practice - Changes in roles and processes. Delft: TU Delft. Janssen, P. (2011). Projectmanagement volgens Prince2. Amsterdam: Pearson Eductation BeneluxB.V. Jelinghaus, S., & Latten, R. (2009). OR en projectmatig werken - basiskennis. Alphen aan den Rijn: Kluwer. Kolarevic, B. (2009). Towards Integrative Design. International journal of architectural computing, 7(3), 335‐344. Koolwijk, J., & Geraedts, R. (2006). Projectalliantie - Procesinnovatie bij complexe bouwprojecten. Delft: VSSD.


Pagina | 155


Kor, R., & Wijnen, G. (2001). 50 Checklisten voor projecten programmamanagement. Deventer: Kluwer. Kor, R., & Wijnen, G. (2005). Essenties van projecten programmamanagement: succesvol samenwerken aan unieke opgaven. Deventer: Kluwer. Koutamanis, A. (2010). Mobile information processing in architecture and building - a recurring promise. Essex: Multi‐Science Pub. Co. Künhe, G. (2012, februari 22). Oriënterend gesprek over BIM. (A. Smith, Interviewer) Lee, G., Park, H., & Won, J. (2012). D3 City project ‐ Economic impact of BIM‐assisted design validation. Automation in Construction, 22, 577‐586. Licht, G., & Nuiver, J. (2006). Projecten en beleidsontwikkeling: doelgericht werken in een maatschappelijk krachtenveld. Assen: Van Gorcum. Linderoth, H. (2010). Understanding adoption and use of BIM as the creation of actor networks. Automation in Construction, 19, 66‐72. Lousberg, L. (2010). Bouwmanagement. In J. Wamelink, Inleiding Bouwmanagement (pp. 33‐54). Delft: VSSD. Martens, B., Koutamanis, A., & Brown, A. (2007). Predicting the Future from Past Experience ‐ A Reflection on the Fundamentals of CAAD. eCAADe, 25(11), 523‐532. McGraw‐Hill Constructions. (2010). The business value of BIM in Europe. Bedford: SmartMarket report. McGraw‐Hill Constructions. (2011, september 9). BIM in de bouw in de USA (van 3% naar 38% naar 75%). Opgeroepen op januari 17, 2012, van McGraw‐Hill Constructions: http://ketensamenwerking.wordpress.com/page/3/ Miner, R., & Thompson, D. (2006). Building information modeling - BIM: Contractual risks are changing with technology. Construction Law Briefing Paper. Muramoto, K., Jemtrud, M., Kumar, S., Balakrishnan, B., & Wiley, D. (2009). A Cyber‐Enabled Collaborative Design Studio. International journal of architectural computing, 7(2), 267‐288. NIBS. (2007). National building information modeling standard - version 1 - part 1:Overview, principles, and methodologies. United States: National Institute of Building Science. Ophir, Y. J. (2009). Collective Intelligence: An Agent‐Based Approach to Programmatic Organization in Architecture. International journal of architectural computing, 7(3), 479‐499. OVG. (2012). Projecten Danone. Opgeroepen op april 17, 2012, van OVG: http://www.ovg.nl/#projecten/danone Owen, R., Amor, R., Palmer, M., Dickinson, J., Tatum, C., Kazi, A., et al. (2010). Challenges for integrated design and delivery solutions. Architectural Engineering and Design Management, 232‐240. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 156


Penttilä, H. (2009). Services in Digital Design: new visions for AEC‐field collaboration. International journal of architectural computing, 7(3), 459‐478. Peters, P. (2011). Constructief Bimmen. Opgeroepen op januari 17, 2012, van Het Nationaal BIM‐ Platform: http://www.hetnationaalbimplatform.nl/index.php?option=com_content&view=article&id= 190:constructief‐bimmen‐&catid=10:nieuws Philipsen, G. (1995). De plaats van de projectmanager in het bouwproces. Delft: TU Delft. Post, N. (2009). Building Team Members See Progress and Problems. Eng. News-Rec., 262(12), 28. Rekola, M., Kojima, J., & Mäkeläinen, T. (2009). Pinpointing and Classifying Challenges in an Integraded Design Process. CIBLibrary, ICONDA, 200‐212. Reniers, E. (2008). Betere informatiebeheersing met behulp van BIM. Delft: TU Delft. Rijksgebouwendienst. (2011, juni 29). Rijksgebouwendienst gaat BIM voorschrijven bij geïntegreerde contracten. Opgeroepen op februari 16, 2012, van Rijksgebouwendienst: http://www.rgd.nl/actueel/nieuws‐en‐persberichten/artikel/artikel/3341/ Roozendaal, A. (2008). Contextueel leiderschap - diagnose en ontwikkeling met behulp van de referentiemethode. Assen: Van Gorcum. Rosenberg, T. (2006). Building Information Modeling. Roetsel & Andress. Rutten, M. (2010). Van yab yum naar dim sum - Uitdagende visies op de bouw-, installatie- en vastgoedsector in 2025. Constructief. Sanguinetti, P., Abdelmohsen, S., Lee, J., Lee, J., Sheward, H., & Eastman, C. (2012). General system architecture for BIM: An integrated approach for design and analysis. Advanced Engineering Informatics, 26, 317‐333. Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A., Booij, M., & Verckens, P. (2011). Methoden en technieken van onderzoek. Amsterdam: Pearson Eduction Bemelux. Shaaban, M. (2011). Danone onderscheiden met BREEAM Excellent certificaat. Opgeroepen op april 17, 2012, van OVG: http://www.ovg.nl/blog/Danone_BREEAM_Excellent_certificaat Singh, V., Gu, N., & Wang, X. (2010). A theoretical framework of a BIM‐based multi‐disciplinary collaboration platform. Automation in Construction, 20, 134‐144. Spekkink, D. (2012). BIM protocol & detailniveau - Detailniveau BIM per fase. Woudrichem: IPC voor architecten. Stevens Van Dijck. (2011). Bouwmanagement. Opgeroepen op maart 14, 2012, van Stevensvandijck bouwmanagers en adviseurs: http://www.stevensvandijck.nl/diensten/bouwmanagement/bouwmanagement Stevens Van Dijck. (2012). Projecten Danone Utrecht. Opgeroepen op april 17, 2012, van Stevens van Dijck: http://www.stevensvandijck.nl/projecten/danone‐utrecht Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 157


Technische Raad van TVVL. (2011). BIM: Toren van Babel? TVVL Magazine Ontwerpen, 5, 30‐33. The Associated General Contractors of America. (2006). The contractors' guide to BIM (1 ed.). Las Vegas: AGC Research Foundation. Thomson, D. (2001). Don't Get Soaked by the Next Wave. Opgeroepen op februari 21, 2012, van FWHT: http://www.fwhlaw.com/articles/e‐construction_dont_get_soaked.cfm Tissink, A. (2012, juni 1). BIM is er nog altijd niet. Cobouw. van Belzen, T. (2012, juni 5). BIM zonder spelregels heeft geen waarde. Cobouw. van de Blaak, J. (2006). Competenties van projectmanagers in complexe projecten. Rotterdam: Erasmus Universiteit. van Gulijk, S. (2010). Interactief communiceren in de bouw. In M. Chao‐Duivis, C. Jansen, & J. Vranken , Allen Samen - Opstellen aangeboden aan prof. mr. M.A.M.C. van den Berg (pp. 44‐ 53). Den Haag: Stichting Instituut voor Bouwrecht. van Leeuwen, S. (2004). Projectmanagement een vak apart. Arnhem: Indora Informatisering. van Velden, F. (2012). BIM kan faalkosten veroorzaken ‐ onderzoeker presenteert bevindingen op congres in Reykjavik. Cobouw, 78, 8. Vollenbroek, J. (2003). Leren van fouten: mogelijkheden voor individu, groep en organisatie. Soest: Uitgeverij Nelissen. Wamelink, J. (1996). Informatie-ordening in de bouw: Evaluatie en verbetering. Zoetermeer: RRBouw. Wamelink, J. (2006). Inspireren, Integreren en Innoveren. Delft: Delft University Press. Wamelink, J. (2012). Design and Construction Management. Opgeroepen op juni 18, 2012, van TU Delft: http://www.bk.tudelft.nl/over‐faculteit/afdelingen/real‐estate‐and‐ housing/organisatie/leerstoelen/design‐construction‐management/ Wang, X. (2009). Augmented Reality in Architecture and Design: Potentials and Challenges for Application. International journal of architectural computing, 7(2), 309‐326. Welling, D. (2006). Bouwen op een gemeenschappelijk verleden aan een succesvolle toekomst. Groningen: Rijksuniversiteit. Wenger, E. (1998). Communities of practice ‐ learning as a social system. Systems thinker, 9(5), 1‐5. Williams, N., Stehling, H., Scheurer, F., Oesterle, S., Kohler, M., & Gramazio, F. (2011). A Case Study of a Collaborative Digital Workflow in the Design and Production of Formwork for ‘Non‐ Standard’ Concrete Structures. International journal of architectural computing, 9(3), 223‐ 240. Yin, R. (2009). Case study research - design and methods. California: Sage Publications.


Pagina | 158


Bronnen afbeeldingen voorblad Afbeeldingen boven van links naar rechts Berkati, S. (2009). Tijd. Opgeroepen op oktober 14, 2011, van: http://nieuwetijdskinderen.wordpress.com/tag/tijd/ Voort, M. v. d. (2011). Geld. Opgeroepen op oktober 14, 2011, van: http://zeeland.blog.nl/muziek/2011/06/20/geen‐geld‐terug‐voor‐afgelast‐concert‐at‐sea Budding, J. (2010). Contract. Opgeroepen op oktober 14, 2011, van: http://www.medicalfacts.nl/2010/05/23/apotheker‐tekent‐alsnog‐contract‐met‐ verzekeraar/ Klaus en Caan architecten. (2008). Schets. Opgeroepen op oktober 14, 2011, van: http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=634131 Baas, L. (2011). Akkoord. Opgeroepen op oktober 14, 2011, van: http://www.advies‐arbeidsvoorwaarden.nl/152/interimmanagement

Afbeelding onder Ketterij, B. v. d. (2011). Communicatie. Opgeroepen op oktober 14, 2011, van: http://www.ibianca.nl/hoe‐leeftijdsgroepen‐online‐communiceren‐infographic/


Pagina | 159



Pagina | 160


Bijlage 1 Taken projectmanager De projectmanager hoort tijdens de ontwerpfase de volgende taken op zich te nemen (Kor & Wijnen, 2001): o Leg de uitkomsten vast, per beheersaspect, van de beheersactiviteit die bewaakt moeten worden tijdens de ontwerpfase. o Leg de eisen en randvoorwaarden vast die gehandhaafd moeten worden tijdens de ontwerpfase. o Het projectprogramma moet gedetailleerd worden. o Er moet onderzoek gedaan worden naar de ‘make or buy’ mogelijkheden. o Er moet gezocht worden naar ontwerpen en oplossing voor de deelprojecten. o Er moet gezocht worden naar projecthulpmiddelen. o De deelprojecten en de projecthulpmiddelen moeten op elkaar worden afgestemd. o Na het afstemmen moeten de deelontwerpen bijgesteld worden. o De activiteitenoverzichten moeten aangepast en gedetailleerd worden voor de volgende fase o Het projectontwerp moet opgesteld worden. Voor de voorbereidingsfase moet de projectmanager in ieder geval ervoor zorgen dat de volgende taken worden voltooid (Kor & Wijnen, 2001): o Leg de uitkomsten vast, per beheersaspect, van de beheersactiviteit die bewaakt moeten worden tijdens de voorbereidingsfase. o Werk het gedetailleerd ontwerp uit in realisatieschema’s, productieplannen, stuklijsten, formats, enzovoorts en leg dit vast. o Maak een beschrijving van de realisatiemethoden en stel de realisatie instructies op. o Maak een beschrijving van de realisatiehulpmiddelen. o De hulpmiddelen moeten aangemaakt of ingekocht worden. o Er moet contact gelegd worden met de te contracteren partijen. o De genen die de realisatie gaat uitvoeren moet geïnstrueerd worden. o Het activiteitenoverzicht moet aangepast en gedetailleerd worden. o Het draaiboek moet opgesteld worden. Voor de realisatiefase moet de projectmanager, door middel van het uitvoeren van zijn rol, er in ieder geval voor zorgen dat de volgende taken worden voltooid (Kor & Wijnen, 2001): o Leg de uitkomsten vast, per beheersaspect, van de beheersactiviteit die bewaakt moeten worden tijdens de realisatiefase. o De resultatenschema’s en –tekeningen moeten worden vastgelegd. o De gespecificeerde onderdelen moeten worden vastgelegd. o De realisatiemethoden en productieprocessen moeten worden vastgelegd en worden uitgevoerd. o De realisatiehulpmiddelen moeten worden vastgelegd. o De inkoopspecificaties en contracten met derden moeten worden vastgelegd. o Het plan van aanpak moeten worden vastgelegd.


Pagina | 161



Pagina | 162


Bijlage 2 Lijst van interviews Naam

Functie

Bedrijf

Datum

ESIC-case Bart van Lieshout Bert Offringa Jan Aalders Dino van Deijzen Peter Haring Piet Wakker Wouter Kuiper

Architect Constructeur Staalleverancier Installatieadviseur Installatieadviseur Projectmanager Projectmanager uitvoering

Cepezed SmitWesterman Klein Poelhuis Konstruktie Arup Arup SRA Management Bouwteam

12‐3‐2012 12.00 uur 22‐3‐2012 14.30 uur 21‐3‐2012 15.00 uur 15‐3‐2012 13.00 uur 15‐3‐2012 13.00 uur 12‐4‐2012 9.00 uur 15‐3‐2012 16.00 uur

Delft Gouda Winterswijk Amsterdam Amsterdam Den Haag Delft

Danone-case Bert Wielders Bram Priem Gerben Nijmeijer Hans Berkhout Jan Molenaar Paddy Sieuwerts

Installatieadviseur Projectmanager Aannemer Constructeur Installateur Architect

Deerns Stevens van Dijck BAM Utiliteitsbouw Bartels BAM Techniek Cepezed

30‐3‐2012 12.45 uur 29‐3‐2012 12.30 uur 20‐3‐2012 14.30 uur 16‐3‐2012 11.00 uur 20‐3‐2012 13.00 uur 26‐3‐2012 14.00 uur

Rijswijk Zoetermeer Utrecht Breda Utrecht Delft

Capgemini-case Dido Wijn Jaco Prins Jane Nagtegaal Jørgen de Kock Piet Voogd Thomas Barbian

Opdrachtgever BIM coördinator Constructeur Aannemer Aannemer Installatieadviseur

AM Real Estate Development BAM Advies & Engineering BAM Advies & Engineering BAM Utiliteitsbouw BAM Utiliteitsbouw Ingenieursburo Linssen bv

10‐4‐2012 10.00 uur 29‐3‐2012 15.00 uur 11‐4‐2012 10.00 uur 26‐3‐2012 10.00 uur 12‐4‐2012 15.00 uur 12‐4‐2012 11.00 uur

Utrecht Bunnik Bunnik Woerden Bunnik Amsterdam

Overig Gustaaf Kühne Henk Jan Meuleman Hillebrand Hartholt Martin van den Berg Paul Hamstra

Architect Installateur Projectmanager Architect Projectleider

EGM architecten BAM Technieken ‐ D2B Stevens van Dijck EGM architecten BAM Utiliteitsbouw

22‐2‐2012 11.30 uur 7‐3‐2012 14.30 uur 7‐3‐2012 14.30 uur 22‐2‐2012 11.30 uur 26‐3‐2012 10.00 uur

Dordrecht Zwolle Zwolle Dordrecht Woerden


Tijd

Locatie

Pagina | 163



Pagina | 164


Bijlage 3 Interviewvragen 1. Wat is uw ervaring op het gebied van BIM? 2. Welke partijen werken er tot nu toe veel met BIM binnen bouwprojecten? 3. Wat zijn de voordelen van het werken met BIM? 4. Wat zijn de nadelen van het werken met BIM? 5. Hoe ziet u de projectmanager werken met BIM? 6. In welke mate en door wie wordt BIM toegepast binnen het project? 7. Wat voor een gevolgen heeft het werken met BIM op de informatiebeheersing tijdens het project? 8. Wat voor een gevolgen heeft het werken met BIM op de planning van het project? 9. Zijn de rollen, taakverdelingen en verantwoordelijke anders verdeelt tijdens een project waarin gewerkt wordt met BIM in vergelijking tot het traditionele werken? 10. Wordt het proces van het werken met BIM vergemakkelijkt of juist lastiger tijdens een project? 11. Hoe ziet u de toekomst in het werken met BIM? 12. Vind u het prettiger om met BIM te werken? Waarom wel/niet? 13. Bent u het eens of oneens met de volgende stellingen en waarom? Stelling 1:

Het toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt tot een betere informatiebeheersing tijdens het project.

Stelling 2:

Stelling 1 heeft een positieve invloed op de planning van een bouwproject, deadlines zullen minder snel overschreden worden.

Stelling 3:

Het toepassen van BIM heeft een invloed op de rol van een projectmanager.

Stelling 4:

Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject heeft invloed op de organisatie van een bouwproject.


Pagina | 165



Pagina | 166


Bijlage 4 Samenvattingen interviews Interview Bart van Lieshout (Cepezed) – Esic B: Bart van Lieshout A: Annieke Smith B: Wat een BIM project anders maakt dan een normaal project is dat je op een andere manier je informatie vastlegt, maar het is vooral een tool die je helpt om de dingen beter op elkaar af te stemmen. Dat is ook waar Cepezed het voor gebruikt. We proberen in de architectuur de verschillende disciplines met elkaar te laten integreren, we proberen over de dingen zolang mogelijk na te denken zodat het goed in 1 product terecht kan komen. Hier kan je BIM heel goed voor gebruiken. Dat dwingt je om dat allemaal in het ontwerpproces goed op elkaar af te stemmen. In het traditionele proces zie je toch veel dat eerst de ene tekent en dat vervolgens daar de draagconstructie in wordt gepast om vervolgens te kijken hoe de installaties moeten gaan lopen. Met BIM kan je het juist meer samen doen. 3D ontwerpen dwingt je ook om eerder met elkaar te overleggen en om de tafel te gaan zitten en bepaalde punten eerder op te pakken die je normaal later in het proces doet. Wij gebruiken BIM echt als een ontwerptool terwijl aan de andere kant, bij de aannemer het veelal wordt gebruikt als administratieve tool. Om de goede cijfers te genereren of te verzamelen en om te kijken wanneer welke elementen bestelt moeten worden. De aannemer gebruikt hiervoor al langer soortgelijke programma’s. Partijen die veel werken met BIM zijn de partijen die er winst uit kunnen halen. Het vergt namelijk wel een andere manier van werken en dat moet je wel terug kunnen zien in bijvoorbeeld de planning of geld. Wij zijn BIM gaan gebruiken omdat het ons helpt in het beter structureren van het ontwerpproces. Vaak is het zo dat de architect veel eerder gaat tekenen dan de andere disciplines, op het moment dat je gaat bimmen gaan ook andere disciplines eerder tekenen. En doordat je juist met elkaar de dingen in 3D uitwerkt kom je sneller clashes tegen en worden de dingen eerder duidelijker, in plaats van bij 2D tekeningen, waarbij je het nauwelijks ziet in doorsneden, waardoor je het veel te laat in het proces ziet. Het stelt je in staat om daardoor de dingen netter op te kunnen lossen, waardoor de kwaliteit van je eindproduct omhoog gaat. Daardoor heeft BIM voor ons een toegevoegde waarde, daardoor willen wij meer tijd investeren in de VO fase om het ontwerp in BIM te doen en dat winnen we dan weer terug doordat er minder problemen in het ontwerp zitten en doordat er minder ontwerp coördinatie problemen ontstaan in een later stadium van het proces. A: Moet dan niet alles al in een veel vroeger stadium bekent zijn? B: Wat je in een BIM model doet is dat je zoveel mogelijk van grof naar fijn probeert te werken, dat doe je eigenlijk in een ontwerptraject meestal. Je gaat steeds meer inzoemen op het project. Doordat je bij BIM veel eerder de parameters aan het model kunt hangen, krijg je veel eerder de belangrijke informatie eruit die een andere partij weer nodig heeft voor zijn ontwerp. Bij 2D tekeningen zou je dat na het tekenen er allemaal nog eens apart uit moeten halen. Als je goed nadenkt wat je in welke fase wilt hebben, kun je ervoor zorgen dat dit tijdig is ingevoegd in het model. Daardoor wordt het proces makkelijker beheersbaar, dat is een groot voordeel ten opzichte van platte tekeningen. Bij BIM heb je heel het gebouw in kaart, niet maar één 2D tekening. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 167


A: wordt het detailniveau niet heel erg verschoven naar het begin van het proces? B: Dat proberen wij sowieso al te doen. Wij proberen al in een heel vroeg stadium te bedenken hoe een gebouw er op detailniveau uit komt te zien. Als je dat niet doet en eerst alleen focust op de vorm van je gebouw en pas in een later stadium gaat bedenken hoe ik het ga maken, met BIM wordt je eigenlijk gedwongen om dit juist niet te doen. Wij als Cepezed proberen dit sowieso te doen aangezien het architectonische ontwerp voor ons heel belangrijk is. Voor ons is het een logische manier van werken. BIM kan je natuurlijk wel gebruiken op de manier op hoe jij het wilt. Je kan zelf bepalen op welk detailniveau je wilt zitten. Het is een andere manier van informatie vastleggen dan bij 2D. Je kan meteen in detail tekenen of ook gewoon eerst met alleen zwarte lijnen tekenen. Je hoeft dus niet perse alle informatie in het begin te hebben. De nadelen van het werken met BIM zijn dat je allemaal met elkaar in BIM werkt moet werken, anders heeft BIM geen zin. Het heeft geen zin als alleen de architect een mooi 3D ontwerp maakt terwijl de constructeur het op een papiertje doet. Je kan als iedereen in BIM werkt veel eerder zien waar de fricties in het ontwerp liggen en dan kan je elkaar veel eerder gewoon even bellen over hoe dat opgelost moet worden. Bij 2D tekeningen kom je dat soort punten veel minder snel tegen en gooi je de winst die je daar zou kunnen behalen met een BIM model eigenlijk weg. De modellen zijn aan elkaar gekoppeld. Je kunt een opdrachtgever in een veel vroeger stadium laten zien wat de consequenties zijn van keuzes die gemaakt worden. Zo konden we de luchtcirculatie heel goed regelen en de vloeren goed dun houden doordat dit met BIM gecoördineerd werd, waardoor de dingen dus goed op elkaar afgestemd konden worden. Je kan bepaalde details veel beter uit laten komen in het gebouw, zonder dat er het risico bestaat dat daar tijdens de uitvoering toch in gewijzigd moet worden. Het is geen nadeel, maar eigenlijk een voorwaarde dat wanneer er met BIM gewerkt wordt alle partijen mee moeten doen. Een ander nadeel is dat het een andere insteek vergt. je kan niet zonder enige vorm van training overstappen naar het 3D tekenen, het kost veel tijd om een bibliotheek aan te leggen. Je verdeelt je energie heel anders. Bij een traditioneel project ben je veel minder bezig in de initiatieffase dan bij BIM. Bij BIM verdien je die tijd later in het proces weer terug. Een opdrachtgever wil niet altijd de extra kosten betalen voor het gebruik van BIM. Maar hierbij kun je juist ook afspraken maken met partij zoals bijvoorbeeld de aannemer. Je maakt het de aannemer in principe makkelijker, waar door de faalkosten gereduceerd worden. Hierin kan je als partij een deal sluiten. BIM is niet zomaar iets wat je in het standaard proces in kan brengen, het vergt namelijk extra tijd en dus ook extra kosten en het is natuurlijk niet de bedoeling dat de partijen in de uitvoering hierop verdienen terwijl de ontwerpende partijen er extra tijd in hebben gestopt. De opdrachtgever zou juist steeds meer moeten zien dat het erg nuttig is het werken met BIM, omdat het inzichtelijker is voor hem en omdat de problemen sneller in kaart gebracht kunnen worden. Hij heeft meer grip op het hele proces. De opdrachtgever kan het verplichten. Het werken met BIM is veel zwaarder voor de computer, je hebt wel de juiste software nodig, maar het is niet onmogelijk. Je kan ook slim je model bouwen. Je kan met 1 model werken of juist met meerdere modellen. Het is vooral, voor zo dat het meer tijdwinst zal geven, dat het wel een


Pagina | 168


investering nodig heeft voor de juiste software. Ze zijn wel continue bezig met het verbeteren van de programma’s. De impact op de projectmanager weet ik niet precies, wij werken namelijk met partijen waarbij onderling het ontwerp op elkaar wordt afgestemd. Ik denk dat een projectmanager (PM) het makkelijker krijgt met het controleren van de data, maar tegelijker tijd wordt dit ook lastiger aangezien hij veel meer kennis zou moeten hebben van wat de dingen betekenen om het te kunnen controleren. Ik denk dat het niet voor de projectmanager direct anders wordt. Wel denk ik dat het proces voor de ontwerppartijen makkelijker te beheersen wordt. Het is veel makkelijker om met de andere partij te coördineren en af te stemmen hoe we dingen moeten doen. Maar dat is meer als ontwerpende partijen onderling. Bij ESIC was er geen projectmanager aanwezig. wij zaten direct met de opdrachtgever aan tafel. Aan het begin is er een planning met elkaar gemaakt en daar hebben we ons allemaal aan gehouden. We hebben geen PM nodig gehad. Bij BIM heb je eerder in de gaten wanneer je je op bepaalde dingen moet focussen. Als PM heeft BIM alleen een voordeel als je er ook mee kunt werken, maar ik zie eigenlijk niet in waarom een PM in een BIM model zou moeten zitten. Het lijkt me niet nodig dat een PM de hele tijd in een BIM model aan het kijken is hoe andere mensen aan het werk zijn. Dit wordt alleen maar onoverzichtelijk. Je kan uiteindelijk een BIM model gewoon overdragen aan de aannemer en die kan er vervolgens de goede gegevens aan koppelen om de goede bestellijsten eruit te kunnen halen. Misschien is daar wel een projectmanager nodig voor de controle. Het hangt van je afspraken af hoe je de controles uit gaat voeren, plan van eisen. Hoe BIM als managementtool toegepast kan worden is moeilijk te zeggen. Voor ons zit juist het voordeel in het op elkaar afstemmen van de tekeningen en clashes er tijdig uit te halen. De voordelen van BIM voor de PM zit hem vooral in het kosten en planningsoverzicht, maar dan moeten die gegevens er wel ingestopt worden. Het hangt helemaal af van wie wat doet in het proces. Een PM heb je bij het gebruik van BIM eigenlijk niet nodig. Door BIM te gebruiken worden de dingen juist op elkaar afgestemd en kom je automatisch vaker samen en krijg je een betere samenwerken, daar heb je eigenlijk geen PM meer voor nodig. Een heel ontwerpproces is informatiebeheersing. Traditioneel werk je eigenlijk na elkaar in het proces, terwijl je met BIM dit juist meer tegelijk kan doen. Een andere partij kan aan de slag voordat ik alle tekeningen af heb. Daarmee kan je een tijdwinst maken in het ontwerpproces. Hierbij wordt de informatie op een efficiëntere manier met elkaar gedeeld. BIM maakt het mogelijk om op tijd winst te boeken. A: Hoe zit het met doorlooptijd van een proces?


Pagina | 169


B: Het zwaartepunt van het ontwerp verschuift naar een eerder stadium. Je TO wordt korter. Bijvoorbeeld als ESIC op de traditionele manier was ontworpen, dan had je in een SO genoegen genomen met van iedere laag een plattegrond en 1 doorsnede. Bij BIM wordt in dit stadium meer in het detail gegaan, echter is het wel zo, dat wanneer het getekend is er veel makkelijker doorsnedes kunnen worden gemaakt dan bij 2D. Je kan uit een 3D tekening veel makkelijker al je tekeningen maken. Het traject wordt niet korter maar de verdeling is anders. Je kan wel zeggen dat je uiteindelijk een beter eindresultaat, met minder tegenstrijdigheden. Het is veel makkelijker om het overzichtelijk te maken voor de opdrachtgever. Je kan veel sneller je overzichten, die je op een gegeven moment nodig hebt, er eerder uit halen. Wel moet je natuurlijk deze gegevens in het model zetten. Je kan meetstaten op alle tijden opvragen, het kost veel minder moeite. Bijvoorbeeld het tellen van het aantal deuren, in plaats van 2 dagen duurt het nu 10 minuten. Doordat je deze informatie allemaal beschikbaar kan stellen gaan de mensen ook anders met de informatie om en wordt er op meer detailniveau gekeken naar het ontwerp, wat uiteindelijke ten goede komt van het ontwerp. Het wordt makkelijker om met elkaar te werken, omdat je het elkaar duidelijker kan laten zien, het is concreter. Ook kan je makkelijker laten zien waarom iets juist wel kan of niet. Bij ESIC waren we op verschillende plekken aan het werk. Het is wel handiger om bij elkaar te werken, omdat je dan veel sneller even met elkaar kan overleggen, dit kan ook eventueel digitaal, maar het gaat toch sneller als je bij elkaar zit. A: Hoe ziet de toekomst eruit? B: Ik denk dat veel architectenbureaus al stappen ondernemen richting BIM. Het zal snel gaan groeien. Clash controles is zo makkelijk te doen met BIM ook in eigen ontwerp, waardoor zullen al veel architecten het daardoor gaan toepassen. Het echten samenwerken zal helemaal handig zijn, maar ik denk dat dit nog even op zich laat wachten, zo’n 10 jaar. BIM is de toekomst van de bouwwereld. Zeker ook voor het beheer van een gebouw. Ik vind het moeilijk te zeggen of het prettig is om in BIM te werken. Je kan snel en efficiënt met elkaar communiceren, je kan dingen sneller duidelijk maken aan een leek. Echter je kan niet meer zo maar even een tekening maken, het vergt meer tijd. De informatiemanagement wordt aangescherpt. eerst zal er nagedacht worden en daarna getekend in plaats van eerst tekenen en daarna verder uitdetailleren. Je kan aan elkaar de dingen die je bedoelt zoveel makkelijker aan elkaar duidelijk maken. Er is ook vraag naar 3D beelden, een plattegrond is tegenwoordig niet meer genoeg. Stelling 1: Dat denk ik wel, niet alleen tijdens een project, maar het heeft in alle fases voordelen. de gehele levenscyclus van een gebouw. Iedereen brengt zijn eigen informatie in, waardoor het uiteindelijk één geheel wordt. Iedereen moet de informatie die ze eruit willen halen ook er zelf instoppen. Je kunt


Pagina | 170


alleen de dingen uit het model halen die er ook zijn ingestopt. Je moet wel duidelijk stellen wie welke informatie erin stopt. Stelling 2: Ja en nee, dan ga je er dus vanuit dat de informatiebeheersing invloed heeft op de planning. Veranderingen in de planningen komen juist doordat er op het laatste moment nog dingen verandert worden. Het halen van deadlines is niet anders dan bij gewone projecten. Tekeningen kunnen wel sneller geproduceerd kunnen worden, maar dan moet het in eerste instantie wel goed gemodelleerd zijn. BIM geeft wel mogelijkheden om makkelijker te anticiperen op deadlines, als op het laatste moment iets wordt verandert wordt het wel in één keer doorgevoerd in alle tekeningen. Het maakt wel de kans op deadlines overschrijding kleiner, omdat je problemen eerder eruit kan halen. Stelling 3: Dat denk ik zeker, maar hangt van het project af. Wij doen over het algemeen de dingen die een PM doet zelf. Maar als een PM die dingen doet, zal een BIM model het werk zeker makkelijker maken. In de uitvoering zitten wij tekeningen te controleren van bijvoorbeeld de staal leverancier. Stelling 4: Ik denk het wel. Je moet namelijk niet alleen inhoudelijk afspraken maken, maar ook software technisch. Welke coderingen er gebruikt gaan worden. Je moet er voor zorgen dat ook die afspraken vastgelegd worden. In de coördinatie worden juist de dingen anders, niet in de organisatie.


Pagina | 171


Interview Bert Offringa (SmitWesterman) – ESIC Wij zijn zelf in 2009 begonnen met het tekenen in 3D. Er zijn nog maar een paar partijen die mee kunnen komen op dat gebied. Wat we nu ook zien is dat de grotere aannemers alles uitwerken in BIM en daar hun hoeveelheden en kosten uithalen. Bij ESIC hebben we het gedaan. Een groot deel van de constructie blijft in zicht en hebben we in BIM omgezet. Alle modellen zijn bij elkaar gevoegd, bouwkundig, installaties en constructies. Daar zijn clash controles op uitgevoerd en daar kwamen echt nog wel een aantal punten uit die daardoor verbetert werden. Een paar luchtkanalen liepen bijvoorbeeld niet goed. Anders waren we het in de bouw tegen gekomen. Je steekt extra tijd in het ontwerp en dat verdien je terug in de uitvoering. Alles past, bij 2D werden alle moeilijke punten vaak niet goed uitgewerkt en weggeschoven, bij een 3D model gebeurt dit wel. Hierdoor verloopt de uitvoeringen veel soepeler, want alles past. Installatieadviseurs lopen over het algemeen nog achter. De echte BIM gedachte werkt nog niet echt omdat dat te adhoc is. je bent veel afhankelijker van elkaar. Men stelt nu de modellen apart op en komt één keer in de zoveel tijd bij elkaar om de modellen over elkaar heen te leggen. Na het schetsen van alle partijen leggen wij de constructie vast, waar vervolgens de architect het bouwkundig ontwerp omheen bouwt. Ik heb nog niet gezien dat iedereen in één model werkt, iedereen is nu het wiel nog aan het uitvinden. De voordelen zijn dat je alles maar één keer tekent, je kan niet om een probleem heen tekenen, je kan er je hoeveelheden uit halen waaraan je je kosten kan hangen. Je kan makkelijker je bedoelingen inzichtelijk maken, waardoor het ook meer begrip krijgt van een andere partij. Bij ESIC is alles echt tot op het laatste detail getekend. Bij 3D kan je moeilijk de moeilijke hoekjes overslaan. Details worden veelal nog in 2D uitgewerkt en in het model gestickerd. Het is heel belangrijk om van te voren te bepalen wat je wilt met het model en dan wordt de werkwijze bepaald. Wanneer ga je wat in BIM uitwerken? Bij ESIC zijn we echt gaan bimmen in de DO fase. In de uitvoering is er geen gebruik gemaakt van het model. Maar daar wil je uiteindelijk wel naartoe. De nadelen zijn er eigenlijk niet, ik zie ze niet. Je bent veel intensiever met elkaar aan het werk, je overlegd vaker met elkaar. Met BIM moet je wel eerder beslissingen maken, maar dat is geen nadeel. Bij DO is met BIM nu het gene wat gebouwd gaat worden. Dit werd vroeger verschoven naar de WT. Er worden eerder definitieve beslissingen gemaakt. Aannemers die werken met BIM hebben over het algemeen een BIM manager. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 172


PM maken nu hun directiebegrotingen vanuit ons model. Je kan als PM goed op geld sturen omdat je de hoeveelheden makkelijker voorhanden hebt. Hij bewaakt de afspraken die de ontwerpende partijen hebben gemaakt betreffende BIM. Meestal gebeurt de afstemming van het model onder de ontwerpende partijen onderling. Installatieadviseur, constructeur en architect hebben het model gemaakt en de opdrachtgever heeft naar de plaatjes gekeken, bij ESIC. Bouwteam is opgetreden als aannemer bij ESIC. Zij hebben geen gebruik gemaakt van het model. Het model is echt gebruikt voor het ontwerpen. Je moet met elkaar goed afspreken in welke fase je op welk detailniveau werkt. Anders kunnen beslissingen gemaakt worden, terwijl de controle of het kan nog niet, is geweest. Iedereen maakt een eigen stukje model en dan gaan we uiteindelijk een keer kijken of het past, daar haal je clashes uit en uiteindelijk komt er dan wel één model als iedere partij zijn clashes uit het model heeft gehaald. Je komt veel sneller de knelpunten tegen. De tekeningen en plattegronden zijn makkelijker te generen. Wijzigingen kunnen makkelijk worden doorgevoerd op alle plekken waar nodig, in tegenstelling tot 2D tekenen. Je kans op fouten wordt met BIM veel kleiner. Je schuift veel meer werk naar voren in het proces. Werkzaamheden verschuiven van bestek naar DO. DO is echt definitie. De bestekken zijn veel vollediger, waardoor de WT ook minder tijd nodig hebben. VO, DO is echt ontwerp niet ook bestek erbij. Of je er nou sneller van gaat werken, waarschijnlijk niet, de ontwerpfase wordt langer en de uitvoering wordt korter. Vroeger zaten we altijd te wachten op de tekeningen van de architect. Nu is het zo dat wij de constructie maken en dat de architect vervolgens zijn bouwkundige tekeningen daaroverheen legt, dit proces draait om. Je kan tijd winnen als je een aannemer eerder aan tafel brengt bij een BIM model, dan kan hij eerder de bestellingen doen. Het proces wordt steeds makkelijk door het werken met BIM. We zetten nu een basismodel ook in 3 dagen op. Je hoeft niet meteen alles vast te leggen. Wijzigingen kunnen makkelijker worden doorgevoerd omdat alles aan elkaar gekoppeld is, vroeger moest dit in iedere tekening apart worden aangepast. De bouw is erg traditioneel, men is bang voor veranderingen. Ik vind het erg leuk om met BIM te werken, het is een heel andere soort dimensie, je bent veel meer met elkaar als team bezig, je hebt een veel leuker contact met elkaar. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 173


Stelling 1: Eens, omdat alle onderdelen op elkaar zijn afgestemd. Minder fouten in het ontwerp. Stelling 2: Ja, je steekt misschien meer tijd in de ontwerpfase, maar dat verdien je terug in de uitvoering, doordat er minder fouten in de uitvoering zullen voorkomen. Stelling 3: Dat ligt eraan, een PM zou het eigenlijk moeten sturen, maar dat gebeurt meer vanuit de partijen zelf die met het model kunnen werken. Stelling 4: Zeker, wat ga ik met het model doen, wat ga ik in welke fase doen en nog meer van zulke vragen moeten van te voren beantwoord worden voordat er met BIM begonnen wordt, anders doet iedereen maar wat.


Pagina | 174


Interview Jan Aalders (Klein Poelhuis Konstruktie) – ESIC Wij werken met een 3D pakket, waar nu ook een versie van komt die ook geschikt is voor BIM. Wij doen de staalbouw en ontwerpen dat in 3D. Wij gebruiken 3D tekeningen als onderlegger. En vanuit die gegevens wordt ons model gemaakt. Wij hebben bij ESIC volgens mij zelfs alleen maar plattengronden en aanzichten gehad. Ik heb geen ervaring in BIM, de tekenaars hebben wel meer ervaring op dit gebied. Maar dat gaat wel groeien. Dat werken met BIM zal makkelijk gaan, omdat we al jaren werken in 3D. Maar we moeten wel de modellen goed aangeleverd krijgen. Het is wel de vraag of alle partijen in goed aansluitende programma’s werken. Hoe kan je het ene pakket in het andere integreren? Vaak is het zo dat de installateur pas komt kijken als wij onze staalconstructie af hebben en aan het bouwen zijn, terwijl de installaties nog niet goed zijn uitgewerkt, dat gaat niet altijd goed. Ik vind BIM een geweldig idee en daar zullen we zeker in mee gaan. Het grote voordeel is dat je straks een tekening krijgt waarbij de details op elkaar zijn afgestemd, in plaats van tekeningen waarbij de architect het ene zegt en de constructeur het andere. Een voordeel is dat je met zijn allen in één model bezig bent en je weet precies wat de consequenties zijn van bepaalde keuzes. Nadeel is dat je waarschijnlijk op elkaar aan het wachten bent bij het kunnen tekenen van jouw deel. Waarschijnlijk kan de bouwtijd wel verkort worden, omdat er minder fouten zullen zijn. Naar mijn idee heeft niemand gewerkt met BIM bij ESIC. Wij hebben onze eigen tekeningen gemaakt en ter controle gestuurd naar de constructeur en de architect en deze hebben we met op en aanmerkingen weer terug gekregen. Ik denk dat de informatiebeheersing er alleen maar beter op wordt. wij moeten namelijk nu eerst alle informatie handmatig uit de tekeningen halen. Bij een model halen we die informatie er zo uit. Het is ook duidelijk om in zo’n model te werken. Dingen worden sneller inzichtelijker. Als je alsnog allemaal met je eigen model aan het werk bent, zoals bij ESIC, kom je alsnog dingen op de bouw tegen waar oplossingen voor gevonden moeten worden. Monteurs hebben wel beter inzicht in hoe de dingen gemonteerd moeten worden op de bouwplaats bij een 3D tekeningen. Niet veel mensen kunnen een voorstellingen maken bij een 2D tekening, daar is BIM wel handig voor. BIM staat nog erg in de kinderschoenen. Het proces moet wel transparanter verlopen, gegevens moeten eerder beschikbaar zijn.


Pagina | 175


De PM had meer de taak om de financiële bewaking te doen en de planningen in de gaten te houden. Je kunt in het model laten zien hoe de planning moet lopen en wat voor een gevolgen dat heeft voor het project. Je kan door BIM beter zien of dingen tegelijk kunnen worden gebouwd. De rollen zullen niet heel erg veranderen, je blijft een architect nodig hebben en een constructeur. Computers kunnen het nu niet aan om met al die partijen in 1 model te werken. Dan moet je met filters gaan werken. Ik zie BIM zeker graag tegemoet, zeker met al die gegevens die je eruit kan halen. Stelling 1: Ja, zonder meer. Je stemt alles veel beter op elkaar af. Knelpunten worden sneller verholpen. Stelling 2: Ja, mee eens. Je kan de planning laten zien in het model, je kan aan de hand van de planning het gebouw virtueel bouwen. Stelling 3: Invloed weet ik niet. Voor hem wordt het inzichtelijker en het vergaren van de gegevens wordt makkelijker Stelling 4: Ja zeker, heel het proces kan beter georganiseerd worden omdat je het al virtueel bouwt. Je hebt minder verrassingen op een te laat stadium. Veel minder fouten in de bouw. Minder verrassingen op de bouwplaats. Wij zijn geen rare dingen tegengekomen in het ontwerp van ESIC.


Pagina | 176


Interview Dino van Deijzen (Arup) – ESIC Dit interview is via de mail verkregen. 1. Wat is uw ervaring op het gebied van BIM? Aanvankelijk van de betekenis die eraan gegeven wordt is er ongeveer 4 jaar ervaring opgedaan. Hierin is de ruimtelijke indeling van mep gebied (3D) en 2D tekenwerk. Ervaring tot thermische analyses en daglichttoetredingsanalyses. In de beginfase van projecten. Procesmatig is BIM ervaring opgedaan met architecten/constructeurs/overige technici, waarin vanuit 1 model gewerkt wordt. Veelal heeft de architect in de beginfase een ruw model die als raamwerk gebruikt wordt voor de eigen analyse. De data op geometrie dient als uitput hiervoor.

2. Welke partijen werken er tot nu toe veel met BIM binnen bouwprojecten? In de projecten waarin ik deelneem werken alle partijen in zeker mate met BIM.

3. Wat zijn de voordelen van het werken met BIM? Controle op fouten is transparanter, de architect/constructeur/engineer werken met hetzelfde raamwerk, gaande weg wordt elk misverstand weggewerkt en geupdate. Oplossing zijn inzichtelijker te maken in het BIM raamwerk die ieder vanuit zijn discipline kan beoordelen. Elk project leert van het andere, problemen in het vorige project zijn opgelost en kunnen direct in het nieuwe project ingepast worden (structureren, veel voorkomende problemen).

4. Wat zijn de nadelen van het werken met BIM? Mensen met ervaring zijn nodig, feeling van de projectleiders is nodig. Vaak zijn managers a‐technisch met software technieken. Dit geeft problemen met uitwerken van dingen of inplannen van tijd (sommige handelingen kosten veel tijd om op te zetten en andere aspecten veel minder). Hardware vereisten zijn nodige en dure pakketten. Alle partijen dienen deze in meer of mindere maten te bezitten. Afspraken moeten duidelijk zijn wat er wel en niet geleverd gaat worden met BIM. Veelal worden paleizen verwacht met tot in de detail alles uitgewerkt. Vaak onnodig.

5. Hoe ziet u de projectmanager werken met BIM? De projectmanager past BIM toe door tijdsgericht te plannen. Te zien waar vertragingen zijn en te checken uit het werk of het geleverde er is.


Pagina | 177


6. In welke mate en door wie wordt BIM toegepast binnen het project? Hangt af van de persoon. Vaak de jonge techneuten gebruiken voor alles een digitaal uitwisselbare aanpak. Anderen gebruiken het papier en al dan niet delegeert de verwerking er van. het hangt af van de contractuele verplichtingen hoe aan de verwachtingen voldaan gaat worden. Veel projecten eisen een volledige BIM aanpak.

7. Wat voor een gevolgen heeft het werken met BIM op de informatiebeheersing tijdens het project? Bij een goed lopend team met een gestructureerde aanpak is dit één van de drijvende krachten achter het gehele BIM. Beschikbare informatie gebruiken en toepassen.

8. Wat voor een gevolgen heeft het werken met BIM op de planning van het project? De planning heeft een extra handvat gekregen.

9. Zijn de rollen, taakverdelingen eb verantwoordelijkheden anders verdeelt tijdens een project waarin gewerkt wordt met BIM in vergelijking tot het traditionele werken? In de basis is het als traditioneel op te vangen, echter is snel inzichtelijk waar problemen komen in de werkwijze (wanneer 1 model de ruimtelijke weergave van alle disciplines toont). De engineers zien zelf snel genoeg wanneer er problemen ontstaan, deze worden normaal besproken tijdens meetings. Wanneer we de fysische modellen zien bijvoorbeeld is van iedere discipline de intenties duidelijk te zien in het model. Deze intentie is lastiger te begrijpen als het in woorden wordt uitgelegd. Oplossing zijn zo sneller voor handen.

10. Wordt het proces van het werken met BIM vergemakkelijkt of juist lastiger tijdens een project? Hangt van het team af. Maar projecten dienen sneller tot het eindresultaat te komen en het ontwerp kan op sommige stukken iets trager verlopen, deze tijd is nuttig om het daadwerkelijke bouwproces eenduidiger en sneller te laten verlopen. Problemen worden eerder in het proces opgemerkt. Hoe eerder een probleem opgemerkt is hoe beter de oplossing kan zijn.

11. Hoe ziet u de toekomst in het werken met BIM? Net als woorden als ‘Bokito’ of ‘swaffelen’, het woord of wat het vertegenwoordigd verdwijnt. Het gebruik van de digitale techniek is op alle lagen dan meester en de ontwerpprocessen verlopen traditioneel, enkel is nu multidisciplinair de informatie‐uitwisseling voorhanden.


Pagina | 178


12. Vindt u het prettig om met BIM te werken? Wel, er is meer tijd voor de analyse van dingen of langer aandacht voor ontwerpproblemen dan enkel productie draaien. Een eenduidige werkflow helpt een ieder.

Stelling 1: Hangt af van het team, het kan juist niet of juist wel helpen. Ervaring leert als de nadruk niet te veel op BIM wordt gelegd waar managers heel lang over vergaderen bij wie en waar de verantwoordelijkheid ligt, je het al beter niet kan doen. Moet vooraf duidelijk zijn. Stelling 2: Als stelling 1 als je wordt aangenomen, dan is deze stelling een logisch gevolg. Stelling 3: Waar, de informatievoorziening loopt iets anders, als de projectmanager dit goed monitort en de informatie eruit haalt die voor hem van belang is helpt dit ten goede van het project (mogelijke vertragingen kunnen eerder opgemerkt worden). Stelling 4: Nee, dit hoeft niet het geval te zijn, bij een traditionele bouw kan dit exact dezelfde zijn. Echter kunnen meerdere disciplines aanhaken en wordt het project level anders. Denk aan mensen die het gebouw later willen monitoren of metingen willen doen. Wellicht willen interieurspecialisten toegang hebben etc. Afhankelijk van het kader zijn nu partijen die na de bouw invloed hebben op het functioneren ook in te brengen etc. etc. Wanneer BIM gebruikt wordt om het ontwerp te bepalen, samenspel functionaliteit van de ruimten, comfort beleving, externe wind en licht aspecten, constructieve ontwerpopties, is de organisatie alles behalve traditioneel.


Pagina | 179


Interview Peter Haring (Arup) – ESIC A: Wat is uw ervaring P: Wij doen eigenlijk alle projecten in BIM. We kijken wel per project in welke mate we het in BIM doen. Intern proberen we alles te bimmen, maar extern ben je wel erg afhankelijk van hoe andere partijen werken met BIM. En dit valt eigenlijk erg tegen. Cepezed zijn pas in de loop van het project de tekeningen om gaan zetten in een BIM model. Extern hangt het er erg vanaf hoe de andere partijen het doen. Ook de verwachtingen van de opdrachtengever is af en toe moeilijk, vaak weten zij niet wat zo’n model allemaal kan doen. Maar intern doen we het zeker wel. Hier doen we onze analyses mee. Partijen zijn nu nog steeds erg gewend om de tekeningen gewoon open te vouwen. Er wordt nu nog niet het optimale uit BIM gehaald. Er kan veel meer mee gedaan worden. Als je werkt met een architect die niet werkt met 3D, dan mis je met name de bouwkundige informatie. Maar we zorgen er dan voor dat wij die weer zelf, de belangrijke informatie, in het model zetten. A: Welke partijen werken nu veel met BIM? P: De structural engineers. De architecten teken wel 3D, maar dat is niet echt BIM. Met wie wij samenwerken. Bij ESIC was het handig dat iedereen met hetzelfde programma werkte. Eigenlijk zijn er daar drie verschillende modellen gemaakt, door de architect, de constructeur en ons. Die modellen hebben we op gezette tijden samengevoegd. Dat is dus niet real time geweest. We hebben clash controles op gezette tijden gedaan en aan de hand daarvan de modellen iedere keer geüpdatet. A: Is daar in de uitvoering nog veel gebruik van gemaakt? P: Nee, in de uitvoering is het niet meer gebruikt. A: Is dat nu zonde? P: Het is niet zonde, er moet gewoon wat meer bewustwording worden, het is iets wat op een gegeven moment wel komt. Vooral de leveranciers moeten hier het voordeel van gaan inzien. Maar in Nederland zijn we op dit moment gewoon nog niet zover. Het hangt er veel vanaf hou de output van een model is of het voor ons handig is dat andere partijen ook in BIM werken.


Pagina | 180


A: Is het dan niet een taak van een PM dat er van te voren een duidelijke codering wordt afgesproken, zodat iedereen elkaars model begrijpt? P: Daarmee ben ik het eens. Maar dan zou je dat bij de aanbesteding moeten afspreken. Je moet ook juist wel eerder de dingen van elkaar weten. Maar als je kijkt naar hoe er met elkaar gecommuniceerd wordt, dan denk ik dat je uiteindelijk toch terug valt op de oude manier. Maar het voordeel van BIM is de informatie‐uitwisseling tussen de verschillende projectmanagers. Het nadeel is dat je snel geneigd ben om het te gek te maken. Je gaat te snel te ver in het detail. Bij ESIC hebben we veel meer in detail getekend dan wanneer we het traditioneel zouden hebben gedaan. Het werken met BIM verandert niet je ontwerpproces. We beginnen te ontwerpen waar we altijd beginnen met ontwerpen. Maar we halen wel makkelijker de gegevens uit model die we erin hebben gestopt. A: De grootste voordelen van het werken met BIM? P: Het automatiseren van het ontwerpproces. Je hoeft een heleboel dingen niet meer met de hand te doen. Je hebt je model al, waarbij je het model de berekeningen laat doen. Niet weer door een ander programma. Je hoeft je tekeningen niet meer om te zetten naar een bepaald programma. Wijzingen worden automatisch doorgevoerd in de rest van het model. A: Nadelen? P: Nee, het enige echte nadeel is dat je moet oppassen dat je er niet te veel tijd in stop. Niet meer dan nodig. Je bent snel geneigd dit te doen. Het zou allemaal uiteindelijk sneller moeten gaan, maar het is een leerproces en men is nog erg zoekende. Maar als je weet hoe je het moet gebruiken dan gaat het allemaal wel sneller. Voor ons is het werken met BIM niet proces vertragend, het ontwerpproces wordt niet langer. Het gaat makkelijker omdat de output makkelijker te generen is. Voor de input is het ook makkelijk, maar je moet wel goed afspreken hoe je dit krijgt, aangeleverd krijgt. We hebben vaak als we BIM niet gebruiken in een project, van hadden we het maar wel gedaan, want dan hadden we op bepaalde punten tijd bespaard. De pakketten zijn wel een stuk duurder. Het is een investering van nu, maar uiteindelijk haal je die er wel weer uit. Maar het is zeker een grote investering. Maar BIM gebruiken is meer een risico investering A: Hoe werkt de PM met BIM?


Pagina | 181


P: Die werken niet met BIM. Eigenlijk houden ze alleen budget en planning in de gaten en wijzen ze met het vingertje. Voor hun wordt het wel makkelijk om de informatie te generen. Maar wij moeten wel oppassen dat we aan de buitenwereld en PM niet te snel onze informatie geven, er moet wel eerste een controle slag worden gemaakt. Maar de informatie die we moeten geven kunnen we wel sneller generen, bijvoorbeeld als een partij een doorsnede nodig heeft kan je die zo uit het model halen, in tegenstelling tot bij het traditionele tekenen. Dat geeft in de communicatie wel een voordeel. Het grote nadeel met zijn allen werken in één model is dat ik niet kan zien wanneer ik iets wijzig wat voor een consequenties het heeft voor bijvoorbeeld het bouwkundige deel. Dan heb je wel echt een BIM manager nodig die dan de juist alarmbellen rondstuurt naar de andere partijen. Ik heb nog niet real‐time met een model gewerkt. Maar in principe haal je met een clash detectie ook al dat soort punten eruit. Daarvoor hoef je niet in één model te werken. Bij ESIC hebben de installatieadviseur, constructeur, architect en staalleverancier gewerkt met 3D. Voor ons is het werken met BIM veel sneller, maar wij zijn het gewend om op die manier te werken. Uiteindelijk wordt het tellen van de hoeveelheden veel sneller en kunnen er makkelijker bestellijsten gemaakt worden. Maar dan moet er wel zorgvuldig met de modellen omgegaan worden dan hoe er nu met tekeningen om wordt gegaan. Eigenlijk hebben de installateurs op dit moment nog geen ervaring met het werken met BIM, ze zien er de handigheid nog niet van in. Die discussie is er ook geweest toen autocad werd geïntroduceerd. Rollen en taken voor ons zijn niet anders dan normaal. Voor de installaties verandert het niet, je moet je alleen in het VO soms wel inhouden om niet te in detail te gaan. Het gaat wel sneller. Het heeft alleen de eerder genoemde voordelen. Het proces van het werken met BIM maakt het proces van het project zeker makkelijker. Het 3D tekenen maakt het geheel veel overzichtelijker. Problemen worden eerder opgemerkt. Maar ik denk dat dit met namelijk komt door het 3D inzicht. Onze toekomst is BIM. Je kan meer doen in kortere tijd. Ik denk dat in het voortraject van een project de partijen snel zullen veranderen naar 3D. De overstap van autocad naar Revit is wel echt lastig, het is heel anders. Ik gebruik het model, maar iemand anders modelleert het. Voor de kleinere bedrijven wordt het wel een grote investering, dus ook een lastige stap om te nemen. Het is een automatisme geworden om binnen het bedrijf met BIM te werken, maar voor mij was het wel een schakeling, zeker in de software. Stelling 1: Niet per definitie, dat hangt er geheel vanaf hoe je ermee omgaat, het is echt een tool. De opdrachtgever is vaak een leek en hij weet niet wat welke keuze voor een consequenties heeft. Je hebt nog altijd een PM nodig om dingen duidelijk te maken en conflicten op te lossen.


Pagina | 182


Stelling 2: Niet per se, we zijn erg soepel. Met BIM gaat alles nu wel veel makkelijk, het is veel minder werk om een wandje te verschuiven. Doorsnedes kunnen makkelijker gegenereerd worden. We kunnen makkelijker reageren op de vraag van de klant. Stelling 3: Niet per definitie, tenzij hij zelf heel goed met het model kan werken en hij zelf de informatie uit het model kan halen. Als hij er zelf mee kan werken wordt het op verschillende vlakken makkelijker voor hem, zeker op gebied van informatie. Stelling 4: Dat ben ik nog niet tegengekomen. Je kan wel mensen inzetten die wel verstand hebben van BIM maar niet van het ontwerp, die dan analyses kunnen uitvoeren.

A: Hoe zag de organisatie van ESIC eruit P: Opdracht/communicatieproces Opdrachtgever Bouwmanager gaf direct opdracht Adviseurs stonden naast elkaar Bouwteam, was vroeger onderdeel van Cepezed, hij is de hoofdaannemer geweest van het project en coördineerde het uitvoerende deel van het project. Contractueel hadden we een direct contract met de opdrachtgever.


Pagina | 183


Interview Piet Wakker (SRA Management) – ESIC Ik heb het proces begeleid vanuit de opdrachtgever. Dus heb bewaakt op financieel en kwaliteit vlak. Ik kan zelf niet werken met BIM of zo’n programma. Ik ben in het verleden begonnen als tekenaar. Alles wat je in een programma stopt kan je er ook uithalen, kortom kunnen daar ook fouten ontstaan. Als je de dingen fout invoert komt het er ook fout uit. Je kan door eerdere afstemming faalkosten tegengaan met BIM, maar dan moeten alle partijen wel meewerken in BIM. Nu werkt het nog niet zo in BIM. Ook gaat de opdrachtgever voor de goedkoopste oplossing. Bij BIM moeten de disciplines vroegtijdig bekend zijn en dit kost geld. Men is op dit moment nog niet bereid om in zo’n vroeg stadium afspraken te maken. Maar als je het goed toepast kan je zeker je faalkosten reduceren, echter zijn nog niet alle partijen er klaar voor. Bij ESIC hebben de constructeur en architect gewerkt in 3D en daar is het bij gebleven. Er zijn alsnog gaten geboord die er niet hadden moeten zitten en leidingen gesitueerd op plaatsen waar ze niet hadden moeten zitten. Je moet voor je bouwaanvraag al met allerlei partijen hebben samengewerkt om optimaal te werken met het model. Ook kunnen nog niet alle computers zo’n zwaar programma aan en grote bestanden. Ook worden details vaak nog in 2D aangeleverd, en dat is niet de BIM gedachte. Voor partijen die niet 3D kunnen tekenen stellen tekenaars aan die waarschijnlijk geen bouwkundig kennis hebben, komt ook niet ten goede van het model. BIM ja, maar dan moet er wel geïntegreerd worden gewerkt. Het moet door heel de keten gebeuren. Alleen dit gebeurt nog niet. Dus BIM werkt alleen optimaal als iedere partij werkt in BIM. Stelling 1: Ja, als de optimale situatie er is. Als het perfect is uitgewerkt, BIM helpt wel maar dan moet het wel compleet zijn. Op dit moment is dat nog niet zo. Stelling 2: Als het in één keer past, heb je ook minder bouwtijdoverschrijdingen, ja. Stelling 3: Ik erger me in ieder geval minder omdat er minder fouten voorkomen. Er wordt minder gediscussieerd over wie wat fout heeft gedaan, omdat je het met elkaar maakt.


Pagina | 184


Stelling 4: Ja, het voortraject wordt langer en de uitvoering korter.

Het zou een hele goede oplossing zijn als er optimaal mee gewerkt wordt. Je zou denken dat de uitvoerende partij het model bij ESIC hebben meegenomen naar de uitvoering, aangezien Bouwteam een onderdeel is van Cepezed. Echter is dit niet het geval geweest. Je kan met co‐makers gaan werken, die je verplicht te werken met BIM. Je moet alles wel goed contractueel vaststellen. Je haalt een stukje concurrentie weg, omdat niet iedereen kan werken met BIM, maar je krijgt er perfectie bij. Het is een kwestie van vertrouwen en vroegtijdig met elkaar beginnen. In deze tijd wordt er nu ook niet in geïnvesteerd in zulke software en apparatuur die nodig is. Perfectie krijg je door de mensen met voldoende ervaring in te zetten. BIM moet nog volmaakt worden en de mensen die ermee bezig zijn moeten echt weten waar ze mee bezig zijn. Voor calculatie voorbereidingen is het ook zeker handig, maar dan moet die informatie er wel in staan. Werkvoorbereiding is het halve werk van een project. Bij BIM moet je je randvoorwaarden invullen anders schiet je je doel voorbij. Je moet duidelijk per fase vaststellen wat je in welke fase doet. Je gaat in een vroeger stadium in detail. In de voorfase is het heel veel werk, maar dan kan het lukken met de juiste afspraken en de juiste mensen. Mensen moeten eerst overtuigt worden van het nut. Je moet iemand de voordelen en de nadelen laten benoemen, zeker ook de nadelen. Als je de risico´s benoemd en ook al eventuele oplossingen dan zijn de mensen sneller overtuigt.


Pagina | 185


Interview Wouter Kuiper (Bouwteam) – ESIC A: Hoe sta je tegenover het werken met BIM? W: Ik sta positief tegenover het werken met BIM. Maar op dit moment merk ik dat tijdens de uitvoeringsfase nog niet iedereen bezig is met BIM. Een aannemer ziet op dit moment nog niet het nut van het werken met BIM. Het is niet de bedoeling dat de architect het voorwerk gaat doen voor de aannemer. A: Wat was uw rol binnen ESIC? W: Projectmanager van de uitvoeringsfase. Het was niet via de traditionele vorm. Er werd op de design & build manier gewerkt. Dit is gedaan omdat er vroeger veel ontwerpkennis verloren ging in de uitvoeringsfase. De PM was de schakel tussen het ontwerp en de uitvoering en die moest ervoor zorgen dat het gebouw ontworpen werd zoals het geleverd werd door de architect. Tijdens de ontwerpfase zat ik al aan tafel, en ik ging alvast de markt pijlen wie wat kon delen. Dit kon doordat het gebouw was opgeknipt in delen. ieder onderdeel werd apart aanbesteedt. waardoor er allemaal onderaannemers ontstonden. Deze werden gemanaged door Bouwteam. Een klein stukje werkvoorbereiding en de directievoering. SRA was de gedelegeerd opdrachtgever. Alle onderaannemers hadden een direct contract met de opdrachtgever. Hierdoor werd de kwaliteit bewaakt van het project, omdat wij geen financieel voordeel konden halen door een goedkopere onderaannemer aan te nemen. Alle communicatie van de onderaannemers verliep wel via bouwteam, maar de contracten niet. Al het contact liep via ons, zowel technisch als financieel. Met werkbesprekingen zat SRA er niet bij, wel bij de bouwvergadering, want die waren met heel het ontwerpteam. A: Wat waren de knelpunten tijdens het ESIC project in vergelijking met wel en niet BIM gebruiken? W: Niet iedere aannemer heeft er baat bij om met BIM te werken. Wel de grotere partijen. Die kunnen makkelijker daardoor de fouten tegengaan. Ik denk niet dat BIM alles kan voorkomen. Het was wel handig geweest als we bepaalde dingen hadden kunnen checken van te voren met BIM. Maar het blijf puzzelen. Ook op de bouwplaats. De spanningen blijven tijdens de uitvoering of het nou wel of niet goed gaat. Voordeel van BIM was dat de 3 partijen het eerder met elkaar inzichtelijk hebben kunnen maken waar het mis ging. Maar er moet altijd nog een persoon het model nalopen. Veel staalbouwers werken wel al met 3D modellen. Denk wel dat ze dat model hebben gebruikt. De staalleveranciers heeft door middel van het 3D tekeningen wel hele mooie oplossingen kunnen maken voor dingen die niet goed in elkaar paste. Het gaat altijd anders dan in de tekeningen, want je hebt veel te maken met maattoleranties. Ik heb zelfs een keer gezien dat ze de Ipad gebruiken als een soort röntgen voor op de bouwplaats.


Pagina | 186


De mogelijkheden voor de toekomst zijn heel groot. Het is handig als je inderdaad al die informatie bij elkaar hebt, daardoor kom je op de bouw veel eerder fouten tegen die dan eerder verholpen kunnen worden. De ontwerpfase wordt steeds meer geïntegreerd met de uitvoeringsfase, hierin zal de projectmanager een hele grote rol blijven spelen. Dat je dus tijdens het ontwerpen al gaat beginnen met uitvoeren. Je kan al beginnen met het bouwen van de kelder als het dak nog uitgewerkt moet worden. Ik denk dat het traject korter wordt. zodra de informatie beschikbaar is kan je het verwerken in het plan. Je maakt juist van elkaars kennis gebruik om het proces beter te laten verlopen. Stelling 1: Ja dat denk ik zeker. Op dit moment zie je dit al heel veel gebeuren. De informatie staat dus bij elkaar, waardoor men meer inzicht heeft in elkaars werk, waardoor misverstanden voorkomen kunnen worden. Hierin zou de architect leidend moeten zijn in het model, zijn tekeningen. Stelling 2: Hangt ervan af wat voor een soort contractvorm je hebt. Wel bij een design & build. Maar deadlines hangt van veel meer dingen af. Stelling 3: Dat denk ik wel. De projectmanager kan veel meer betrokken worden bij het proces, zodat hij een veel beter beeld heeft en meer de juiste informatie heeft, zodat hij beter kan anticiperen op eventuele misverstanden onderling en in het ontwerp. Stelling 4: Ja, maar dat heeft ook met de contractvormen te maken. Er zal nauwer worden samengewerkt. Het heeft zeker invloed op de organisatie.

Het is van belang hoe de dingen juridisch vast worden gelegd als er in één model wordt gewerkt. wie is waar verantwoordelijk en aansprakelijk voor?


Pagina | 187


Interview Bert Wielders (Deerns) – Danone Ik heb nu een aantal projecten gedaan in BIM. Ik heb Danone ontworpen met Revit. De installatie heeft daarin nog een slag te slaan, constructief is daarin wat verder. Wil je echt bimmen, dan moeten we meer informatie in het model zetten. Op installatietechnisch gebied lopen we nog echt wel achter. Bij Danone hebben we tot in het DO in Revit getekend. Ik heb zelf ook de Revit opleiding gedaan. Ik vind dat je namelijk als projectleider ook in het model moet kunnen. De constructeur werkt echt het meeste met BIM, architecten toch ook wel, maar nog lang niet allemaal. Bij Danone hebben we met hun de modellen gesynchroniseerd en dan gekeken of er nog aanpassing nodig waren en we deden dit minimaal één keer per week. Aannemers werken nog heel weinig met BIM. Als het niet door de uitvoerende partij wordt gebruikt, het model, gooi je toch een hoop tijd weg. Je moet namelijk met 3D tekenen al vroeg bepaalde informatie hebben en bepaalde dingen dimensioneren, je haalt een hoop werk naar een eerdere fase. In de DO ben je meer tijd kwijt en dat win je weer terug bij het bestek. Om bepaalde analyses te kunnen doen in BIM heb je toch bepaalde informatie nodig, wat uiteindelijk weer tijd scheelt omdat de vele informatie er al instaat en dan kan je snel de analyses doen. De 3D coördinatie is erg fijn werken, je kan elkaar duidelijk laten zien waar de knelpunten liggen en aan elkaar duidelijk maken wat je bedoelt. Je kan de dingen veel meer op elkaar afstemmen. Je kan veel sneller zien of bepaalde dingen wel kunnen of juist niet. Je kan verschillende opties veel sneller testen, als alle informatie in het model staat. Op het moment is tijd een groot nadeel van het werken met BIM. Het vergt nog veel tijd. Het kost nu veel moeite om de wijzigingen aan te passen, je ziet de knelpunten wel sneller. Je ziet dus dingen sneller, maar doordat dingen eerder duidelijk zijn moet je ook eerder beslissingen nemen. Als de architect op het laatste moment iets wijzigt, neemt de veranderingen die wij dan moeten doen veel tijd in beslag. Wij hebben definitieve onderleggers nodig om alles goed uit te kunnen werken. Het zal wel schelen als je naast elkaar zit te ontwerpen, bijvoorbeeld met de ontwerpende partijen aan één tafel, dat is makkelijker communiceren en efficiënter. Ik denk dat de PM wel de gedegen kennis moeten hebben van het model, je kan er als PM wel veel informatie uithalen, maar dan moet die informatie wel in eerste instantie zijn ingevoerd. Je moet daarin je weg vinden wat de meest efficiënte manier is om er mee om te kunnen gaan. De invoering van de gegevens moet ook gecontroleerd worden anders kan er ook de verkeerde informatie uitkomen. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 188


Je hebt met BIM sneller meer informatie nodig, en daar kan de PM een rol in spelen. PM zou een heleboel informatie uit het model kunnen halen. Als PM ben je veel aan het vragen en veel van die vragen kan je dan ook uit het model halen. Kennis van het programma voor de PM is belangrijk. Zo kan je dan ook samen met de opdrachtgever het model doorlopen. Je kan namelijk ook in zo’n model opmerkingen maken die een ander dan kan zien. En dan kan je ook meteen zien dat het ook afgevinkt is. Dit is ook nog wel in ontwikkeling. BIM is een abstract begrip en wij vullen dat in met Revit. Bij Danone is door de constructeur, de architect en de installatieadviseur gewerkt met BIM. Het tekenwerk hebben wij in BIM gedaan, maar konden dat toen nog niet tot in de puntjes uitwerken. Het 3D model is erg handig, maar als je een 2D uitdraai maakt, is deze wel onduidelijker doordat veel dingen over elkaar heen lopen en bepaalde dingen niet te zien kunnen zijn op de 2D tekeningen. De intelligentie van een model gaat verloren als bepaalde modellen van verschillende programma’s in elkaar worden gevoegd. Als je nooit begint kom je er ook niet. Het moet echt de markt door. Nu is het voor iedereen echt meer werk. We hebben er bij onze projecten ook behoorlijk in geïnvesteerd, in de vorm van tijd. Bij Danone hadden we last dat Revit ook nog in een pril stadium zat, waardoor in het programma ook niet alles mogelijk was. Sommige dingen konden niet in het model, waardoor we dat op een andere manier duidelijk moesten maken. Wij hadden de verwachtingen nog niet helder, omdat het voor ons nieuw was. Wij hadden de inhouden en vorm nodig om de installatie in het model te zetten, dit ging goed. De constructeur en architect moeten nauwer met elkaar samenwerken. We lopen bij Danone voor, dit komt door BIM, dat heeft zeker een rol gespeeld, maar we hebben ook een zachte winter gehad. Je haalt door het werken met BIM veel clashes op voorhand uit het model. Je krijgt er een mooier ontwerp van. Een helderder ontwerp. Je haalt fouten uit het ontwerp die je bij 2D niet ziet en er niet uithaalt. Met BIM wordt er nauwer samengewerkt om het ontwerp op elkaar aan te passen. Inhoudelijk is de informatiebeheersing helder, omdat je ook kan zien wat de ander gedaan heeft. Echte informatie over wat zijn de afspraken en vergaderingen zitten ook in het model, dit kan een PM goed bijhouden. Als je een element verkeerd invoert, wordt het uiteindelijk ook verkeert uitgevoerd. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 189


Het programma werkt voor een installatieadviseur nog niet optimaal, sommige dingen die nodig zijn is nog niet mogelijk. Het nadeel van BIM is dat het model constant in beweging is. Er moeten uiteindelijk wel delen van het ontwerp bevroren worden, anders past iedereen zijn dingen continue aan. Nu kost BIM nog meer tijd, maar strakjes heb je een verschuiving van de werkzaamheden. Het model is veel uitgebreider in bijvoorbeeld de DO fase. In wie welke informatie invoert in het model verandert de rol. Ik denk dat je altijd een beheerder van het model moet hebben. Nu is het nog lastig om het in Revit te zetten. Ook denk ik dat je eerder in het proces dieper gaat, het proces ook moeilijker wordt, maar dit wel vervolgens ten goede komt van het verdere proces. Ik denk dat het BIM model ook voor de exploitatie fase een grote rol gaat spelen. Het zou mooi zijn als de aannemer strakjes een cd‐rom krijgt met het model in plaats van dat er stapels tekeningen worden uitgewisseld. Ik vind het prettiger om in BIM te werken, je bent veel knelpunten voor, die kom je niet meer tegen in de uitvoering. Het voorontwerp traject wordt langer. Stelling 1 Niet mee eens, dit komt door de huidige stand, nu is het zo dat nog veel informatiebeheersing buiten het model om gaat. Nu is iedereen gewoon nog 3D aan het tekenen. Stelling 2 Eens, je kan veel beter coördineren, je hebt veel minder problemen in de uitvoering die van invloed kunnen zijn op de planning. Omdat je verplicht bent het meer uit te werken. Stelling 3 Eens, nu is het wel nog een vergelijkbare rol, maar straks is het wel zaak dat ook de PM in het model moet kunnen navigeren Stelling 4 Ja, niet iedereen heeft nog die ervaring en ik verwacht dat heel de organisatie door BIM toe te passen zal veranderen in vergelijking met nu. Voor de opdrachtgever moet het ook prettiger zijn als er voor hem een model is, hij zit veel eerder op een detailniveau in het project, waardoor hij makkelijker zijn wensen kan uiten. Het wordt voor hem veel meer visueel inzichtelijk, waardoor de dingen veel duidelijker voor hem zijn en hij


Pagina | 190


makkelijker en sneller beslissingen kan maken. De opdrachtgever kan het werken met BIM ook verplichten in het bestek. Volgens mij vind de opdrachtgever van Danone het ook prettiger dat er een 3D model is. BAM heeft de controlerende rol gekregen en daardoor hebben we het model niet meer verder hoeven uit te werken.


Pagina | 191


Interview Bram Priem (Stevens Van Dijck) – Danone Je moet wel met elkaar werken in één model en je moet je model wel vrijgeven. SVD is wat dat betreft een heel open bedrijf. Iedereen werkt mee aan zo’n model, dus dan is de informatie ook van iedereen. Mijn ervaring met BIM is het project Danone, wist daarvoor wel wat het was maar was er zelf niet mee bekend. Maar bij Danone is de vraag is dit wel echt BIM, bij Danone verandert er niet zoveel aan mijn rol. Maar ik denk wanneer BIM echt wordt toegepast mijn rol wel zou veranderen. Hoe is dan de vraag. Ik denk dat iemand dan de rol moet pakken waarbij ervoor gezorgd wordt dat er echt ook één model komt. Bij Danone wordt het model niet gebruikt, tijdens de vergaderingen komen alsnog 2D tekeningen naar voren. Je zou juist denken dat er bij zo’n model ook tijdens vergaderingen gebruikt van gemaakt wordt. Dat je dan met zijn allen door het gebouw loopt en dan de punten/knelpunten bespreekt. Het is moeilijk te beantwoorden wanneer je nog niet zo’n heel proces met BIM hebt meegemaakt wat de consequentie zijn voor je rol. We hadden wel iedere week ontwerpvergaderingen, maar dan kan ook komen door de strakke planning. Dit was wel in de DO fase, wanneer de details besproken werden. Waarschijnlijk ging dit wel makkelijker door het gebruik van BIM. Dat traject verliep vlot. De installaties hebben niet vanaf het begin net zo gewerkt in BIM als de andere partijen, zij miste daar toch echt iets. Deze partij bleef achter de feiten aanlopen. De installateur heeft nog weinig ervaring. BIM is bij Danone niet volledig geslaagd omdat niet alle partijen eraan mee hebben gedaan. Je moet eigenlijk ook van te voren duidelijke afspraken maken. Ook bijvoorbeeld hoe een uitvoerende partij het model gaat overnemen. BAM heeft het model niet volledig kunnen benutten. Architect, constructeur, een beetje de installatieadviseur, zij werkte de dingen niet in detail uit, die werkte met BIM tijdens het project. Wij hebben bij Danone meer een procesrol in het project, wij zitten minder in het tekenwerk. Bij dit project is dat ook niet nodig, dat is de rol van BAM. Als ik wel die rol meer heb dan wil ik juist wel in het tekenwerk/model kunnen kijken. Wij gaan over het algemeen verder dan alleen het proces, wij kijken ook inhoudelijk naar het proces. Het overzicht bij 3D tekeningen is veel groter, met name de gebruiker of een andere partij die niet dagelijks bouwen is het ook veel makkelijk om een oordeel te geven. Ik ben ervan overtuigt dat veel meer problemen al in het ontwerp worden verholpen, je haalt veel meer knelpunten uit het model. Het voordeel is dat je niet 4 tekeningen hebt, maar dat alles in 1 model zit. Je loopt in de uitvoering tegen veel minder knelpunten aan en dat zal uiteindelijk financieel schelen.


Pagina | 192


Ik denk dat het ontwerptraject korter kan. Van bestek naar WT kan korter. Het is eigenlijk moeilijk te zeggen. Tijdens het ontwerptraject is er een hele strakke planning geweest. Dit is waarschijnlijk mogelijk gemaakt met BIM. Maar of het alleen door BIM komt. De planning lag er al en iedereen wist het van te voren dat er bijvoorbeeld ook nauwer met elkaar samengewerkt moest worden. BIM is een hulpmiddel om het mogelijk te maken om een strakke planning aan te houden. Het mooiste zal zijn als iedereen echt met het model verder kan en de gegevens die hij nodig heeft er zo uit kan halen. Je werkt van groot naar klein. Je zal waarschijnlijk sneller op een gedetailleerd niveau zitten. Een leverancier moet verder kunnen borduren op de gegevens van een ander en die gegevens moeten kunnen aanvullen/verfijnen, in plaats van dat hij alles weer opnieuw gaat tekenen. Hoe zorg je ervoor dat met een bepaalde database, niet een stukje creativiteit kwijt raken. Het kan voorkomen dat wanneer er een database is de mensen alleen die database gebruiken in plaats van nieuwe creaties maken. Het is makkelijk gezegd dat iets een BIM project is, het is maar wat de ander verstaat onder BIM. Het is dat men hele andere verwachtingen kan hebben bij wat BIM is. Wat mij opviel was dat de kostenramingen heel snel gedaan waren doordat de gegevens in het model stonden. Het was echt een druk op de knop. Wel moet in de gaten worden gehouden dat er ook nog andere financiële punten in moeten komen te staan, zoals de steigers die nodig zijn voor de bouw. Deze staan niet in het model. Hoeveelheden moeten altijd gecheckt worden, er kunnen ook kolommen dubbel over elkaar getekend worden, waardoor bij het tellen de hoeveelheden niet kloppen. Mijn rol als projectmanager is niet echt veranderd. Maar dat kan ook komen doordat BIM nog niet voluit benut wordt bij Danone. Er is wel een intensievere vergaderstructuur opgesteld. Het was een intensiever traject. Daar moet je wel in meegaan. Kostenramingen worden nu door de ontwerpende partijen gemaakt, omdat het voor hun een druk op de knop is, terwijl normaal de adviseur dat deed. We hebben een meer controlerende rol dan dat we ramingen opstellen. Tekeningen roulatie is ook niet anders. Vergunningen traject is ook niet verandert. Er is bij Danone ook nog veel overlegd met behulp van 2D tekeningen. Bij de ontwerptechnische zullen de risico’s zeker kleiner worden. Echter heb je ook andere risico’s die altijd blijven en door een projectmanager bewaakt moeten worden. BIM maakt het de projectmanager wel makkelijker. Wij werken alleen nu nog met een digitale projectomgeving, maar nog niet met het BIM model. De procesafspraken zullen altijd in een docstream worden uitgewisseld. Bij Danone heeft BIM niet zoveel invloed gehad op de informatiestromen, tekeningen worden gewoon uitgewisseld door middel van docstream. Het centraal hebben van de tekeningen in één model is wel erg handig. Maar de tekeningen worden wel uit het model gehaald en vervolgens als 2D gerouleerd. De informatiestromen gebeuren met namen nog traditioneel. Opmerkingen worden nu nog gegeven in de kantlijn van de tekeningen en niet in het model. BIM is zeker handig voor het bij elkaar houden van de informatie. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 193


Zo kan je je gehele dossier overleveren aan de opdrachtgever, in plaats van alle losse tekeningen. Wij zorgen dat de goede tekeningen op het juiste tijdstip op de docstream staan, dit zou je door kunnen trekken naar het BIM model. Zo zou de PM er de controle op kunnen hebben dat de gegevens up‐to‐date zijn. Er zou een handboek moeten komen voor afspraken die er dan gemaakt moeten worden. Ik denk dat de meeste winst te behalen valt op tijd doordat de uitvoerende partij verder gaat met het bestaande model. Waardoor er makkelijker geprefabriceerd kan worden. Ik denk ook dat er meer prefad komt door BIM. Bij Danone lopen we 5 weken voor op de bouw. Maar het is moeilijk te zeggen. BIM helpt wel bij Danone bij de werkvoorbereiding. Het maken van de ramingen worden door de ontwerpende partijen gemaakt, hierdoor wordt de bouwkostendeskundige meer een controlerende partij in plaats van dat hij deze raming maakt. Iedereen houdt nog wel zijn eigen specialiteit en discipline. taken en verantwoordelijkheden zullen niet verschuiven. Met BIM wordt het proces makkelijker. De informatie uitwisseling gaat makkelijker, knelpunten worden meer intern opgelost tussen de partijen zelf zonder dat er een projectmanager eraan te pas moet komen. Je moet echter wel bij BIM duidelijk afspraken maken van te voren, niet alle verwachtingen waren gelijk tijdens het project. Ik denk dat BIM staat of valt met de openheid van zaken. Je kan door het werken met BIM als je er behendig in bent veel scherper aanbieden als partij. Je hebt met BIM waarschijnlijk minder gezeik, omdat de dingen sneller duidelijk gemaakt kunnen worden. Stelling 1: Voor het bij elkaar houden van alle informatie is BIM zeker een goede uitvinding. BIM is echter bij Danone niet gebruikt voor de tekeningen roulatie. De lift staat bijvoorbeeld ook niet uitgewerkt in het model. Ik denk Ja, maar nog niet door heel het informatieproces heen. Stelling 2: Ja, zodra je je informatiebeheersing op orde hebt komt het ook goed met je planning. planning gaat vaak fout doordat er iets mis is in de informatiebeheersing. Waarschijnlijk zullen er door BIM ook minder wijzigingen voorkomen op het laatste moment, doordat er meer door het gebouw is heen gelopen, ook door de gebruiker. Stelling 3: Ja, ik denk dat het invloed heeft, maar geen grote verschuiving in de rol van de projectmanager. Je moet altijd een onafhankelijke partij hebben die tussen alle partijen staat. Dit heeft niks met BIM te maken, BIM kan geen belangen wegen. Op gebied van bouwkosten zal het waarschijnlijk wel meer Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 194


verschuiven naar de ontwerpende partijen. Maar planningen moeten nog steeds gemaakt worden. Je zal waarschijnlijk wel intensiever op een project zitten, dat je waarschijnlijk minder projecten kan doen, omdat je meer tijd kwijt bent met 1 project, maar wel korter. Risico beheersing zal makkelijker worden, hier zal BIM zeker bij helpen. Het heeft op onderdelen invloed, maar het heeft met name te maken wat een PM kan met het model. De architect moet nog steeds de ontwerpen rol en verantwoordelijkheid op zich houden, dat alles goed past en klopt. Stelling 4: Ja, het heeft bijvoorbeeld invloed op de vergaderfrequentie.


Pagina | 195


Interview Gerben Nijmeijer (BAM Utiliteitsbouw) - Danone De planning wordt beschouwd als 4D. Het zou handig zijn als leveranciers met BIM zouden kunnen werken. 

Dat ze goede en passende modellen kunnen leveren.

BIM is een cultuur verandering in de bouw:     

De manier van tekenen is anders; De partijen moeten meer vertrouwen hebben in elkaar; BIM moet gezien worden als een hulpmiddel; Nog lang niet iedereen accepteert BIM; Op dit moment kost BIM en de aanschaf van software pakketten nog veel geld.

Er is op dit moment nog geen duidelijke structuur in het werken met BIM:  

Ben nog steeds zoekende in de programma’s; Kom iedere keer nog steeds nieuwe dingen tegen .

Navisworks Architecten en constructeurs hebben te weinig detail in de tekeningen verwerkt van Danone:   

Dit was teleurstellend; De staalleverancier moest uiteindelijk zelf alles nog opnieuw uitwerken en tekenen in 3D; Verwachtingen waren hoger dan uiteindelijke gegeven.

Iedereen heeft gewerkt in zijn eigen modellen – 1x in de zoveel tijd clash detectie. Voordeel van het in 3D tekenen was dat de maatvoering goed was en klopte, echter waren de aansluitingen niet getekend. Bartels heeft wel de maatvoering in 3D uitgewerkt, echter waren de detail tekeningen nog in 2D uitgewerkt en niet verwerkt in de 3D tekeningen. Leveranciers tekenen de details, dit is erg handig voor de hoeveelheden, zoals aantal boutjes en moertjes die nodig zijn. Op dit moment lopen nog veel dingen door elkaar heen – 2D en 3D lopen nog erg door elkaar heen. 3D – is makkelijker zoeken in de tekeningen – diktes en afmetingen zijn meteen duidelijk – je kunt delen in de tekeningen makkelijker laten oplichten. Modellen moeten in elkaar gezet kunnen worden. Nu gebeurt dit nog niet. Het is handig dat er in het model een database zit – je kan makkelijker alles in één keer selecteren – kostencalculatieprogramma’s kan je aan het model koppelen.


Pagina | 196


Factor tijd – 4D – je kan het model laten opbouwen aan de hand van tijd – dit betekent wel dat wanneer er in de planning iets gewijzigd moet worden de planning aan de hand van het model ook opnieuw gemodelleerd moet worden. Belangrijk bij het werken met BIM is dat er duidelijker afspraken gemaakt moeten worden over de verwachtingen van de verschillende partijen – ook duidelijk maken voor het ontwerp wat de aannemer verwacht/nodig heeft.


Pagina | 197


Interview Hans Berkhout (Bartels) – Danone

Voorheen tijdens het traditionele proces ontwerpt de architect en vervolgens voegen de constructeur en de installatieadviseur daar hun informatie aan toe. Je ging van groot naar steeds kleiner. Bimmen begint eigenlijk al voordat een architect begint te tekenen bij het PvE. De architect maakt nog steeds de schets in het VO, hij blijft toch de gene die de vorm van het gebouw bepaald. Maar vanaf het DO, waarbij dus eigenlijk de contouren van het gebouw vastliggen, ga je nu ook virtueel bouwen. Virtueel bouwen is eigenlijk net zoals echt bouwen en wat komt er dan als eerste, de constructie. De constructie moet dus eerst vorm krijgen en daarna gaat de architect zijn bouwkundige dingen er tegen aan plakken en verwerken. Dat gaat in DO van grof naar steeds fijner. Je probeert als ontwerpende partij er in eerste instantie zoveel mogelijk informatie in te stoppen, zodat de aannemer zo met het ontwerp verder kan. Zodat hij meteen zijn hoeveelheden eruit kan trekken, hij zou zelfs zijn planningen aan het model kunnen vastknopen. En dan kan je uiteindelijk het model gebruiken voor de gebruikersfase. Dat heeft dus zeker invloed op veel partijen. Bij Danone werken eigenlijk alleen de architect en wij met BIM. De installatieadviseur doet helemaal niks met BIM, dat heeft te maken dat er voor de installatiewereld nog geen goede software pakketten zijn. Wij hebben heel nauw samengewerkt met de architect. En BAM doet er eigenlijk ook niks mee. Heel veel partijen zien BIM als 3D tekenen. Met architecten doen we wel veel in BIM, dus eigenlijk de ontwerpende partijen. Het gebeurt nu eigenlijk nog niet dat BIM wordt toegepast vanaf het VO tot het einde. Op dit moment ziet de opdrachtgever nog niet het financiële voordeel om met zijn allen te werken in één model. De voordelen zijn nog niet duidelijk voor de opdrachtgever, dus hij wil niet extra investeren in het werken met BIM. Maar dat komt waarschijnlijk wel te zijner tijd. Cepezed heeft veel zelf ontwikkelt in Revit en juridisch is er nog niks vastgelegd. Zo kan nu als het model op de markt wordt gezet een andere partij er zo vandoor met de producten die ontwikkelt zijn door de architect. Dus zij willen hun model niet vrijgeven. In de constructie maakt dat helemaal niks uit, wij doen daar niet moeilijk over. Bij Danone komt een gehele staalconstructie kijken. De staalleverancier maakt zijn model in 3D. Hiervoor tekent hij alles opnieuw, omdat hij verantwoordelijk blijft voor de maatvoeringen die hij levert. Hij is verantwoordelijk voor de maatvoeringen van de stalen liggers. Als wij een verkeerde maatvoering doorvoeren in het ontwerp en hij neemt het gewoon over, is hij verantwoordelijk voor het verkeert leveren van de goederen en moet er als nog een oplossing worden gevonden op de bouwplaats. De leveranciers kunnen twee dingen doen, het model van de constructeur helemaal nalopen of alles klopt of het zelf met alle informatie en maattoleranties in een eigen model zetten. Je moet vertrouwen kunnen hebben in de gene die het model levert. de ene constructeur is de andere niet. Het is dus handiger als de uitvoerende partijen eerder bij het proces betrokken worden.


Pagina | 198


Uiteindelijk hebben wij bepaalde toevoegingen aan het model gedaan die niet behoren tot onze vakbeschrijving. Dit kwam niet overal terug in het model en de architect vroeg waarom dat bepaalde detail maar op één bepaalde plaats in het model terug te vinden was. Kortom de architect had een bepaald verwachtingspatroon van mij die ik niet heb waargemaakt. Hij snapte uiteindelijk wel waarom, maar bij een volgend project heb je weer dezelfde discussie. Eigenlijk zou je koppels moeten vormen, waarbij je weet wat je aan elkaar hebt, dan zou alles veel sneller gaan en is het eigenlijk essentieel. Je komt toch gedurende de weg punten tegen die je vervolgens ook hebt bij een volgend project, als je met dezelfde partij ook aan een volgend project werkt kan deze discussie vermeden worden en weet je wat je moet doen en aan elkaar hebt. Hier licht wellicht een goed punt voor de projectmanager, mits hij vroeg bij het project betrokken is, die daar meteen sturing aan kan geven en de opdrachtgever daarin adviseert. Maar soms zit hij niet al vanaf het begin aan tafel. Je moet vaststellen wat de constructeur van de architect kan verwachten en wat de architect van de constructeur kan verwachten. Eigenlijk moet er een BIM plan worden opgesteld. Soms heb je van de ander een detail nodig om voor de ander ook goed zijn ontwerp te kunnen maken. Je moet wel een compleet model hebben wil de aannemer er iets aan hebben. Voor een PM is het van belang om met elkaar een BIM plan te maken en wat doet iedereen om het model op te zetten. Als een project goed loopt waarom heb je dan een projectmanager nodig, vroeger was dat de taak van de architect. Een projectmanager moet ervoor zorgen dat het proces goed loopt, dus zodra een proces ook met BIM niet goed loopt moet de PM daarin sturing geven. Het hangt ervan af hoe de partijen met elkaar werken of ze het goed met elkaar vinden of niet. Dat bepaald ook de grote van de rol van de PM. Met clash controles krijg je in het begin gigantische lijsten, een projectmanager kan dat mooi in de gaten houden of die lijst ook daadwerkelijk korter wordt, de PM kan daar goed checken of het proces nog goed loopt. Bij de uitvoeringsfase ligt het controle punt bij de aannemer. De projectmanager kan wel sturen in het proces, maar moet daar niet te veel verantwoordelijkheden op zich nemen. 3 jaar geleden hebben we de eerste stappen gezet om met BIM te gaan werken. Het is alleen nu nog zo dat niet ieder programma waarmee in 3D getekend kan worden, goed met elkaar geïntegreerd kan worden. Bij sommige programma’s gaat er een hoop informatie verloren wanneer modellen van een ander programma met elkaar worden geïntegreerd. Het is handig of van belang dat men wel met bijvoorbeeld alleen Revit werkt of andere programma’s waarbij dat niet gebeurt. Revit speelt daar nu de hoofdrol in. Revit is een behoorlijk investering. Het is heel lastig samenwerken in één model als alle partijen met een ander programma werken, dan zal er zeker informatie verloren gaan bij de integratie van de modelen. Wij hebben het model van Cepezed gekregen en zijn daar de constructie in gaan tekenen. Wij zijn in de DO gaan tekenen in BIM, in één model. Want daarvoor in het VO verandert er nog heel veel.


Pagina | 199


In de VO probeer ik zo lang mogelijk op schets niveau te tekenen. In autocad. Dit doet de architect ook. Ik zou ook echt in het VO lekker blijven schetsen en pas te gaan bimmen in de DO fase, omdat er nog zoveel verandert in de VO fase. Er kunnen nog steeds fouten ontstaan in een ontwerp als bijvoorbeeld de gevel te dun is getekend dan is bedoeld, dit wordt vervolgens door allen aangenomen in hun ontwerp. Daarom is het van belang om vaak met elkaar door het model te lopen om dit soort fouten, die niet door clash controles gezien wordt te voorkomen. Bij Danone moesten we in 8 weken het DO en in 8 weken het bestek vastleggen. Het is zo belangrijk om uit te spreken wat men van elkaar verwacht. Ook bijvoorbeeld met hoeveel tekenaars je aan het project werkt. Bij Danone was een hele strakke planning. Je bent ook in een model afhankelijk van elkaar, wanneer iemand klaar is met een onderdeel wil een ander daarmee verder kunnen. Een architect kan bijvoorbeeld full time met een ontwerp bezig zijn, terwijl de constructeur nog drie andere projecten ernaast heeft. Hierin kunnen conflicten voorkomen. Het is ook handig om dit van te voren vast te stellen. Als er geld is kan alles worden afgesproken. Bij Danone was het zo dat de tekenaar op een gegeven moment een mail stuurde van ik heb dat nu nodig, anders kan ik niet verder. Toen is er met de architect gecommuniceerd dat dat op dat moment niet geleverd kon worden, maar ook duidelijk gemaakt waarom. Blijven communiceren is heel erg belangrijk. Het is belangrijk om te laten zien wat wie heeft gedaan de afgelopen tijd, het is belangrijk om op de hoogte te blijven van elkaars werk, om zo verkeerde verwachtingen van elkaar te voorkomen. De projectmanager kan daarin sturen, om zo conflicten te voorkomen. Ik vind het prachtig om met BIM te werken. Je bent gewoon virtueel het gebouw aan het maken. Je bent in een veel eerder stadium het gebouw aan het bouwen. Je kan tijdens het ontwerpen al veel duidelijk laten zien wat de bedoeling is en waar de problemen liggen. Je kan je keuzes duidelijker maken door de visualisatie van een BIM model. Het is echt een makkelijk hulpmiddel om de dingen, problemen en keuzes duidelijk te maken. Bij de installatieadviseurs wordt bijna niet in BIM gewerkt. Zij tekenen puur wat nodig is voor de clash controles. De toekomst is alleen maar rooskleurig in het werken met BIM, er is geen weg meer terug. Op een gegeven moment zal je niet meer meedoen als je niet in 3D kan tekenen. Je werkt ook uiteindelijk steeds sneller met BIM, je raakt eraan gewend. Wij worden nu ook gekozen door partijen omdat we 3D kunnen tekenen. Wij hebben nu een streepje voor op onze concurrenten. Bij elk bouwproject begint het van wat heb ik aan jou en wat heb jij aan mij.


Pagina | 200


Stelling 1: Ja, kansen op fouten worden steeds kleiner. Informatie aan elkaar geven is veel duidelijker. Ik kan zien waar zijn kozijnen zijn in het model en kan er niet omheen. Stelling 2: Je hebt 2 soorten fouten, de fouten op de bouwplaats zal je altijd houden. Ontwerpfouten zullen minder worden en misschien wel 0% worden, want je stemt de ontwerpen en tekeningen veel beter op elkaar af. Het beheersen van fouten is beter, wat het proces ten goede komt, dus eens. Stelling 3: Ja en nee, ja, hij moet zijn taken anders invullen, maar zijn hoofdtaak blijft hetzelfde alleen de manier waarop is anders. Het wordt voor de PM misschien wel makkelijker. Hij kan nu ook makkelijker clash controles uitvoeren en kan ervoor zorgen dat die lijst van clashes kleiner wordt door te sturen. Stelling 4: Het heeft invloed, het communiceren met de ontwerpteamleden wordt veel duidelijker. Het vergt wel meer tijd van elkaar, want je bent veel meer de ontwerpen op elkaar aan het afstemmen. Ook als de aannemer daar in meegaat vergt dat van hem ook meer tijd. Als de aannemer eerder is betrokken kan hij veel eerder ook de goede gegevens koppelen aan de elementen, zodat hij in een later stadium makkelijker zijn gegevens uit het model kan halen.


Pagina | 201


Interview Jan Molenaar (BAM Techniek) – Danone

Echte BIM modellen, zover is nog niemand. Je ziet er erg veel verwarring over. Men noemt het al heel gauw BIM, maar het echte BIM gebeurt nog niet. In een 3D model tekenen is het toch zo dat iedereen zijn model tekent en dat het dan in elkaar geschoven wordt. Mijn ervaring met BIM is dat er nog veel moet gebeuren. Voor een aannemer zit er heel veel voordeel in het werken met BIM, veel fouten zijn al uit het model gehaald. Er moet nu wel veel aangepast worden willen de gegevens goed kloppen in het model, maar dat scheelt in de uitvoering. De aannemer voelen het het meeste in de euro’s het met BIM werken, omdat er minder faalkosten zijn. Vooral de aannemers trekken de kar in het werken met BIM. Binnen Danone werkt iedereen met het model, Bartels, de architect en vervolgens ook de installatieadviseur. De PM van SVD staat er toch anders in als ik als PM van de aannemer. Voor de PM van SVD is BIM wel echt een controle middel. Als het in het model klopt, gaat het ook vrijwel zeker goed op de bouwplaats, het geeft een PM meer zekerheden. Je voorkomt dat verrassingen te laat in het project te zien zijn. Je hebt een betere projectbeheersing Een nadeel is dat je heel veel informatie vroegtijdig nodig hebt, maar ook weer niet. Je moet ook naar een ander niveau van mensen die je in dienst hebt. Een hoger niveau. Wij doen BIM hier in de keet, Bartels en Cepezed werken vanuit kantoor. Het liefst doen we alles in één model, maar de programmatuur kan dat nog niet aan. Als iets in het model verandert genereert het misschien wel meer werk, maar je ziet ook eerder de consequenties van de wijziging, terwijl in het verleden dit niet altijd te overzien was. In een BIM model zie je het veel directer, dat is misschien wel confronterend voor de partijen. De PM kan het gebruiken als een controle middel en het wordt makkelijker communiceren naar de opdrachtgever. Maar het gaat hem niet direct geld opleveren. Hij moet weten wat je met zo’n model allemaal kan. Maar om het nou zelf te kunnen. Het is niet de verantwoording van de projectmanager om de clash controles uit te voeren, hij moet dat proces wel bewaken en zorgen dat het gebeurt en dat de clashes uit het model worden gehaald.


Pagina | 202


Voor de informatiebeheersing gaat het niet zo zeer anders, er komt wel meer informatie aan een tekening te hangen. Er zitten allemaal kenmerken van een element in het model verwerkt. Iedereen kan door het model aan de juiste informatie komen. Het is wel zo wanneer er een blokje wordt getekend, moet er wel aangehangen worden wat dat blokje precies betekent. We werken bij Danone met docstream waar de gegevens worden uitgewisseld. Door de modellen samen te voegen halen we de fouten uit het model, maar vervolgens worden de modellen weer uit elkaar gehaald en neemt iedereen zijn eigen model mee om het aan te passen. De partijen moeten er nu wel in mee, ze zijn nog erg bang en voorzichtig en weten niet wat zo’n model kan. Maar als de partij eenmaal om is wil hij ook niet meer terug. Bij een model heb je een betere afstemming van de tekeningen en ontwerpen. Je moet bij BIM veel meer van te voren doen, je moet veel meer effort steken in het begin van het project. De PM moet ervoor zorgen dat de besluitvorming van de opdrachtgever goed en snel verloopt. Men snapt nu nog niet dat er veel informatie in het begin nodig is voor het werken met BIM. Je kan sneller duidelijk maken wat de consequenties zijn van wijzigingen. De doorlooptijd en de uitvoering van het project zal soepeler verlopen en misschien wel korter. Er ligt meer nadruk op de ontwerpfase, deze wordt waarschijnlijk wel langer, vanwege de energie en de tijd die je er in moet stoppen. Maar omdat je uiteindelijk weet wat je moet doen en wat je nodig hebt in de ontwerpfase bij BIM, na een aantal projecten kan deze fase waarschijnlijk ook korter. De doorlooptijd van het project kan je uiteindelijk korter maken door te werken met BIM. Je ziet nu duidelijk wanneer de dingen niet kloppen. Vroeger moesten deze fouten tijdens de bouw, op de bouwplaats worden opgelost. Rollen en taakverdelingen worden wel anders binnen een bedrijf. De rol van de PM SVD zal niet heel erg veranderen. Omdat we nu ook veel meer aan prefab doen, moet het wel in de voorbereiding kloppen. De verantwoordelijkheden liggen lager in de organisatie. Je blijft bepaalde expertise nodig hebben, een architect blijf je nodig hebben en die is ook verantwoordelijk voor zijn deel. Je krijgt nog veel de tekeningen op papier, maar je kan nu wel meekijken in zo’n model. Je kan in BIM een deur zo dusdanig labellen dat uit het model te halen is wat voor een deur het precies is. Je hebt wel een codering nodig die ter beschikking is voor de partijen om het model te kunnen lezen en beschrijven. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 203


In het begin is het werken met BIM lastiger omdat er veel informatie vergaart moet worden, maar daarna wordt het juist makkelijker. In het begin van zo’n project moet er gewoon veel tijd en energie in gestoken worden en dan wordt het alleen maar makkelijker. U‐bouw heeft erop gestuurd om het in 3D te doen. Maar de architect wilde zijn model niet delen. Bartels had er geen moeite mee. Nog niet iedereen was er aan toe om zomaar al zijn gegevens en informatie te delen. Ik vind het wel prettig om met BIM te werken. Je kan veel sneller laten zien wat je bedoelt en hoe dingen eruit gaan zien. Dat maakt het prettig voor mij, maar ook voor de anderen.

Stelling 1: Ja, je hebt een betere informatiebeheersing Stelling 2: Ja, partijen kunnen niet meer smokkelen, dus de uitvoering gaat beter. Stelling 3: Niet zo zeer, maar het maakt het hem wel makkelijker, want hij kan het makkelijker visualiseren naar de opdrachtgever bijvoorbeeld. Stelling 4: Niet echt, maar de manier waarop je met elkaar informatie uitwisselt is anders. Bij Danone heeft de aannemer niet veel invloed gehad op het ontwerp.


Pagina | 204


Interview Paddy Sieuwerts (Cepezed) – Danone Danone was mijn eerste BIM project. In vergelijking met een traditioneel project, krijg je bij het werken met BIM een verschuiving in het traject. Je moet veel meer zaken naar voren trekken om het model goed op te kunnen bouwen en de juiste informatie er in te kunnen stoppen. Dit is vrij moeilijk omdat het vrij nieuw is en opdrachtgevers nog niet door hebben dat je in je voortraject meer tijd nodig hebt om de juiste informatie te verkrijgen. Om een goede basis te kunnen maken. Je bent het toch 3D in elkaar aan het schroeven, terwijl je op papier, 2D toch meer vrijheid hebt. Je kan in 2D problemen veel makkelijk later oplossen. Omdat BIM nu nieuw is kost het nog veel tijd. Met autocad kunnen we snel werken omdat we dat gewend zijn. Wat wel positief is dat alle informatie die je er vroeg in stop je al die gegevens er weer heel makkelijk uit kan halen voor bijvoorbeeld je ramingen. Bij Danone wordt er met name met de constructeur samengewerkt in BIM, dit gaat heel erg goed. Alleen de installatie liepen er achteraan. Je zou het liefste alles parallel laten lopen. De installatiewereld is daar nog niet klaar voor, die hebben heel lang in 2D getekend in het proces. Met name de architect en de constructeur werken nu in BIM, aannemers halen steeds meer informatie uit het gemaakte model. Alleen weet men nog niet precies wat je allemaal kan met zo’n model. Het niet delen van modellen heeft ook te maken met de verantwoordelijkheden. Wij zijn namelijk niet verantwoordelijk voor een constructieadvies. Als wij bijvoorbeeld een kolom te dun tekenen zou dat niet onze verantwoordelijkheid moeten zijn. De constructeur moet dit goed tekenen. Het makkelijkste nu is om te werken in je eigenmodel en daar af te spreken wie voor wat verantwoordelijk is, zodat wel de modellen over elkaar gelegd kunnen worden. Er moeten duidelijke afspraken gemaakt worden voordat er begonnen wordt. Wij willen ook onze bibliotheek beschermen, dit is ook in het geval van Danone, wij willen onze specifieke ontwerpen niet vrijgeven aan anderen, daar onderscheiden wij ons mee. Wij willen niet dat andere architecten onze zelfgemaakte elementen gebruiken. Dit houdt wel het BIM tegen, maar er bestaan ook andere manieren om de goede informatie voor andere partijen vrij te stellen. Problemen komen door middel van BIM makkelijker en sneller naar boven en kunnen sneller opgelost worden. Je bent niet bezig met allemaal aparte tekeningen, maar in één model waar je al je tekeningen uit kunt halen. Ook kan je makkelijk een opdrachtgever meenemen in je ontwerp en duidelijk maken wat je inzichten zijn Je kan makkelijker een beeld creëren voor de andere partijen. Nu kost het nog veel tijd, omdat alles nieuw is. Je kan moeilijker plannen omdat je nu niet weet hoe lang je doet over een tekening, dit is ook een kwestie van gewenning. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 205


Het voorontwerp wordt nog gemaakt in 2D, want als je de opdracht niet krijgt heb je veel tijd verloren. Met alle input in het model kan een projectmanager veel sneller uit de voeten, hij heeft veel meer en sneller de informatie tot zijn beschikking en bij elkaar. Het wordt met BIM veel makkelijker. Het proces bij Danone is in een record tempo verlopen. De PM heeft nog wel de informatie via ons. Maar als de PM de informatie uit het model wilt halen, moet hij wel weten hoe hij met het model om moet gaan, maar dat is ook niet zomaar gebeurd, Voor ons was het wel makkelijk om op de juiste tijden de juiste informatie beschikbaar te stellen. Vooral constructeur en wij hebben gebruik gemaakt van het model, en BAM die de installatie in het model heeft gevoegd. Het was erg fijn samenwerken met de constructeur. Je moet wel met elkaar afspreken tot welk detail je tekent, je tekent niet tot het laatste schroefje, maar dan mis je wel informatie. Deze kon je bijvoorbeeld niet tellen. Op sommige delen miste we wel een bepaald detailniveau van de constructeur. Dit detail was dan meestal wel uitgetekend in 2D, maar niet terug te vinden in het model. Wat dan toch zoeken was of even bellen. De informatiebeheersing is minder foutgevoelig. Alles wat je invoert heeft een bepaalde benaming, dit wordt automatisch mee verandert in het model bij wijzigingen, dit was bij 2D niet zo. Je maakt door alle informatie veel sneller de lijstjes die je nodig hebt, zoals hoeveelheden. Het werken met BIM maakt het nu nog onzeker voor de planning, omdat iedereen nog niet kundig genoeg is. Ook moet je ervoor zorgen dat je niet te snel in detail gaat tekenen, waardoor wijzigingen moeilijker door te voeren zijn, meer tijd kost. Bij Danone heeft het werken met BIM niet veel invloed gehad op de rollen en taakverdelingen, het is eigenlijk gelijk gebleven. Ook de verantwoordelijkheden niet. Wat wel tot problemen zou kunnen leiden is wanneer een aannemer het model klakkeloos overneemt. Als daar fouten in zitten wie is er dan verantwoordelijk. Het werken met BIM wordt lastiger hoe gedetailleerde je moet tekenen. Het maakt het wel makkelijker omdat je sneller je informatie hebt, omdat je gedetailleerde gegevens in het model hebt gestopt. Maar dat is waarschijnlijk ook een kwestie van gewenning. Hangt ook af van welke doelen je stelt. Nu worden er nog veel 2D tekeningen gehangen aan het model waar de details in zijn uitgewerkt. In de toekomst wordt iedereen steeds handiger met BIM, waardoor er bijvoorbeeld ook warmte metingen uit het gebouw gehaald kan worden.


Pagina | 206


Faalkosten blijven er natuurlijk altijd. Een aannemer heeft waarschijnlijk minder kosten voor het maken van zijn WT omdat deze informatie er allemaal in staat. Misschien gaan wij wel op een gegeven moment ons model verkopen aan de aannemer. Voor sommige projecten heeft het geen zin om met BIM te werken, zoals de kleinschalige project. Als je alleen het SO hoeft te doen dan is het ook zinloos om in 3D te tekenen. Ik heb het ontwerp gemaakt en iemand anders heeft het in een model gezet. Ik kan nog niet werken met Revit. De overheid verplicht nu zelf om met BIM te werken, dus uiteindelijk moet ik het ook kunnen. Een projectmanager kan het zo organiseren dat iedereen wel moet werken met BIM. Wie betaald wie bepaald. Een PM kan de opdrachtgever adviseren over de voordelen van BIM Stelling 1: Mee eens, maar je moet wel weten hoe het programma werkt. Als bepaalde partijen geen toegang hebben tot het model moet toch een ander ervoor zorgen dat zij de goede informatie krijgen. Stelling 2: Eens, bij Danone hebben we zelfs een voorsprong op dit moment. Je kan sommige dingen al laten bouwen terwijl andere dingen nog worden uitgewerkt. Je kan de dingen veel strakker organiseren als je alle informatie bij elkaar en compleet hebt. Stelling 3: De PM heeft vooral te maken met het aansturen van de partijen voor het integraal werken, het verlenen van de juiste opdracht. Stelling 4: Ik weet niet of het echt invloed heeft. Er zit een bepaalde volgorde in het maken van een gebouw en dat zal blijven. de aannemer kan wel eerder aan de slag, berekeningen die zij moeten maken kunnen veel sneller uit het model worden gehaald. Dat kan de organisatie veranderen. Maar voor nu zal het waarschijnlijk nog traditioneel blijven.


Pagina | 207


Interview Dido Wijn (AM Real Estate Development) - Capgemini 1. Wat is uw ervaring op het gebied van BIM? Heeft niet veel directe ervaring op het gebied van BIM. BIM is vooral handig en van toepassing tijdens de uitvoering van een project. BIM is vooral handig voor de aannemer en BIM heeft vooral een voordeel als de aannemer eerder bij het project betrokken is. BIM is vooral handig bij een project die te maken heeft met tijdsdruk. 2. Door wie is en in welke mate is BIM toegepast tijdens het Capgemini project? Vooral de aannemer werkt met BIM tijdens het Capgemini project. Er was in eerste instantie wel vraag naar het werken met 3d‐modellen, maar de architect had geen ervaring met het werken met 3d‐modelering en heeft daarom niet in 3d getekend. De constructeur heeft wel gewerkt met 3d‐modellen (BAM A&E). BIM (3d‐modellering) is met name gebruikt bij Capgemini voor het uitvoeren van clash detectie. 3. Wat zijn de voordelen van het werken met BIM? BIM zorgt ervoor dat je ook op een afstand met elkaar kan samenwerken. Voor de aannemer is BIM met name handig doordat de aantallen makkelijk uit het model te halen zijn en om clash detectie uit te voeren, zodat er gezien kan worden waar er fouten zitten in het ontwerp. Het voordeel voor de opdrachtgever is dat het proces sneller doorlopen kan worden en dat er minder fouten zullen zitten in de uitwerking van het project. Als bij Capgemini het model eerder was opgezet zouden de kostenramingen wellicht sneller opgesteld kunnen worden. 4. Wat zijn de nadelen van het werken met BIM? Ook een BIM model blijft kwetsbaar, het blijft menselijk handelen. Alle gegevens die in een BIM‐model gestopt wordt, wordt er door de mens ingestopt. Een ander nadeel is dat BIM nog in de overgangsfase zit, waardoor er nog geen optimaal gebruik van gemaakt wordt. 5. Hoe ziet u de projectmanager werken met BIM? De externe projectmanager heeft niet veel gewerkt met BIM. Dit komt doordat er tot en met het DO weinig is gewerkt met BIM. Na het DO ging de projectmanagement naar de aannemer (BAM).


Pagina | 208


De kansen voor de projectmanager die werkt met BIM zijn vooral: Een snellere kostenraming, mits deze is gekoppeld aan BIM. Snellere communicatie naar de leveranciers, maar dan moeten de leveranciers wel overweg kunnen met de benodigde programma’s. Ook leidt het tot een betere informatiebeheersing. 6. Wat voor een gevolgen heeft het werken met BIM op de informatiebeheersing tijdens het project? Dit zal een verbetering geven, aangezien de informatie beter op elkaar afgestemd kan worden. Het was bij Capgemini handig geweest als ook de modellen via een share point beschikbaar waren geweest. Met 3d modellen is er namelijk meer inzicht, wat een verbetering van de kwaliteit en installaties van het project betekent. 7. Wat voor een gevolgen heeft het werken met BIM op de planning van het project? Doordat het Capgemini project een krappe planning en een keiharde deadline ondergaat, is voor de aannemer waarschijnlijk de reden geweest om te werken met BIM. 8. Zijn de rollen, taakverdelingen en verantwoordelijke anders verdeelt tijdens een project waarin gewerkt wordt met BIM in vergelijking tot het traditionele werken? Tijdens het Capgemini project is de aannemer eerder betrokken bij het project. Hierbij is een technisch ontwerp en realisatie contract gemaakt. Hierdoor is de aannemer ook verantwoordelijk voor de technische uitwerking van het ontwerp. De aannemer zat vanaf het SO al aan tafel, op deze manier heeft de aannemer vroegtijdig input kunnen leveren. Een BIM model zou nog meer tot zijn recht kunnen komen als de aannemer in ieder geval vanaf het VO ook bij de overleggen aanwezig is.

BIM is met name handig voor complexe ontwerpen. 9. Hoe ziet u de toekomst in het werken met BIM? De overgangsfase waar BIM nu in zit zorgt nu nog voor kleine problemen. De bouwsector is vrij primitief. Het is hoog tijd dat de sector iets nieuws laat toetreden. Dit is slechts het begin, het moet nu alleen nog maar uitgebreid te worden. Er valt nu nog veel profijt uit te halen.


Pagina | 209


Lean‐samenwerking Hierbij worden de uitvoerende partijen betrokken bij het ontwerp. Dit zorgt voor een betere planning. De ene partij gaat al aan de slag terwijl de andere partij nog niet klaar is met ontwerpen, de werkzaamheden die niet afhankelijk zijn van elkaar kunnen dan gelijktijdig worden uitgevoerd. BIM zou hier een grote rol in kunnen spelen. 10. Vind u het prettiger om met BIM te werken? Waarom wel/niet? Het is met name prettig dat BAM professioneel te werk gaat en onder andere door het 3D tekenen hebben ze het proces onder controle. BIM geeft een groot voordeel voor het verdere onderhoud en exploitatiefase van een gebouw.

Stelling 1:

Het toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt tot een betere informatiebeheersing tijdens het project.

Het werken met BIM blijft mensen werk. Als je slordig met het model omgaat kunnen er alsnog fouten ontstaan. Maar als BIM goed gebruikt wordt is ben ik het ermee eens. Stelling 2:


Eens. Vooral in combinatie met lean. Capgemini heeft een hoge tijdsdruk, het huurcontract van het huidige hoofdkantoor loopt af, waardoor het nieuwe hoofdkantoor wel echt op tijd af moet zijn, anders hebben er een hoop mensen geen werkplek. Door het werken met BIM is er een betere beheersing van het proces, waardoor er minder snel uitlopers zullen ontstaan. Ook wordt er gewerkt met boeteclausules (dit wordt vrijwel bij ieder project gedaan), dit betekent dat wanneer de uitvoerende partij te laat is met de oplevering het voor iedere dag te laat een toren hoge boete krijgt. Stelling 3:


Eens. Een projectmanager krijgt er sowieso mee te maken, want de informatie die de projectmanager nodig heeft staat in het model en de projectmanager moet het daar dan ook uithalen. Als er door middel van het BIM model meer aandacht wordt geschonken aan kostenmanagement, kan dit van grote waarde zijn voor de projectmanager. De projectmanager kan dan makkelijker en sneller een kostenraming maken en een prijsvorming geven. Wel moet de projectmanager oppassen dat er niet te snel op detailniveau gewerkt zal worden met een BIM model. Dit kan namelijk betekenen dat er te vroeg te veel gebeurt, terwijl dit toch weer moet veranderen.


Pagina | 210


Stelling 4:


Eens. Het heeft te maken met de wisselwerking tijdens een project. Het begint bij de keuze van samenwerken tijdens een project. Aan de hand daarvan kan dan gekozen worden of BIM een middel is om het doel te bereiken. BIM is een middel, geen doel.


Pagina | 211


Interview Jaco Prins (BAM Advies & Engineering) – Capgemini Jaco laat mij het model zien. Oorspronkelijk is het ontworpen door een architect en zijn wij op de DO tekeningen verder gegaan en hebben de tekeningen verder uit gewerkt en omgezet naar 3D. BAM techniek levert de installaties en heeft dit in 3D aangeleverd, Het model is heel gedetailleerd, het vreet echt aan mijn computer. Ik ben eigenlijk coördinator van het model en ben dus continue bezig met het clash controles uitvoeren tussen alle leveranciers. We hebben ook aan de leveranciers verplicht gesteld om de tekening in 3D te leveren, voor de partijen die dat nog niet kunnen zorg ik ervoor dat het in 3D komt te staan en loop dan met die partij door het model. Het bouwkundige gedeeld wordt door A&E uitgewerkt. Beton wordt door Van Geelen geleverd en die hebben ook een model aangeleverd. We komen wekelijks bij elkaar met de leveranciers en dan bespreken we alle clashes en knelpunten. De natuursteen hebben wij bijvoorbeeld zelf in het model gezet, want het was belangrijk dat deze goed geplaatst worden. Zo’n model is moeilijk te managen, er komen veel dingen bij elkaar en dat moet allemaal kloppen, de werkvoorbereiding is afhankelijk van mij, de knelpunten uit het model komen van mij en die moet de genen in de werkvoorbereiding gaan oplossen. Een projectmanager zou er moeten zijn die de knelpunten bewaakt op het gebied van wie het gaat oplossen, wanneer het opgelost gaat worden en hoe dit gecontroleerd gaat worden, er is niet één iemand die dat structureert. Iedereen doet het voor zijn eigen vak. We hebben wel een werkvoorbereider die het goed in de gaten houdt, maar ook hij kan iets missen. We wisselen de informatie uit via een share point, als er grote wijzigingen zijn komt dit op share point te staan. Er mist een centraal persoon die de toezicht houdt en de controle doet. In het projectteam wilt niemand die rol op zich nemen. Hoe bewaak je de fouten die alsnog in het model blijven staan en die er niet uit worden gehaald. Men bewaakt de punten die voor hem belangrijk zijn. Wie moet wat oppakken? Wij zeggen de ene en zij zeggen wij. Jane is de technische coördinator. Ik denk dat het proces soepel zou verlopen als die persoon er wel was geweest. Echter gaat het nu zonder ook goed. Een PM zou het moeten bewaken, de controle houden en bepalen wanneer het knelpunt is opgelost, dat mist nu. Hij moet alles bewaken en alles bijhouden en er actie aan verbinden en in de gaten houden wanneer iemand iets nodig heeft. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 212


Nu proberen we in dit proces ook voor de anderen te denken waardoor partijen informatie krijgen waar ze niet om hebben gevraagd maar wel nodig hebben, dit komt ook omdat het allemaal BAM partijen zijn, we zijn collega’s van elkaar. Niet alle clashes worden uit een model gehaald door clash controles. Het is belangrijk om van te voren af te spreken wat je verwacht, want anders krijg je niet de goede informatie. De staalleverancier heeft van ons het model gekregen om zijn model erin te tekenen. Ik vind dat een PM wel moet weten hoe hij om moet gaan met het model. Een PM heeft veel bouwkundige kennis en die moet wij wel kunnen gebruiken. Ik maak ook rapportages van gegevens uit het model. Dit zou een PM ook kunnen doen, met daarbij acties van wie wat moet doen. De werkvoorbereider doet dat nu, maar er moet wel in de gaten worden gehouden dat hij niks vergeet, nu doe ik dat. Wie houdt in de gaten of de opmerkingen die zijn gemaakt wel worden behandeld, ook dat zou de PM kunnen doen. Nu doe ik dat allemaal, maar ik kan wel in het model. Dus het is essentieel voor de PM dat hij ook met het model kan werken om dit soort dingen te doen. Het loopt sowieso soepeler met BIM, dit project had ook niet gekund zonder BIM, we hebben nu zoveel clashes uit het model kunnen halen die anders tijdens de uitvoering pas waren opgemerkt. De trappen hadden bijvoorbeeld niet gepast. Er was zeker 10% aan extra kosten bijgekomen voor het corrigeren en aanpassen van al die fouten. Het krijgen van tekeningen van een partij en clashes eruit halen en vervolgens weer controleren of deze eruit zijn gehaald gaat ongeveer een maand overheen. Normaal gaat dit nooit zo snel. BIM helpt hier ook zeker bij. Dagelijks veranderen de tekeningen en het BIM model, er is een snelle engineeringstijd. Voor mij is het wel heel leuk zo werken. Het is voor mij een fulltime job, maar je merkt wel dat er steeds minder clashes naar boven komen. Op dit moment kunnen nog niet alle leveranciers leveren in 3D, en dan moet je beslissen of je het voor hun gaat doen. Bij Capgemini kunnen veel leveranciers leveren in 3D, een stuk of 2 niet. Het is vervelend met BIM dat er niet bepaald kan worden wat de laatste versie is, want tijdens een vergaderingen kan al een hoop aangepast worden. Iedereen is zijn tekeningen continu aan het aanpassen. Er wordt wel in de gaten gehouden of wijzigingen nog kunnen of dit geen vertragingen oplevert, gezien de strakke planning. wij zijn heel snel met de leveranciers aan tafel gegaan, bij Capgemini heb je de tijd gewoon niet. De rapportages worden gebruikt als uitwisseling van informatie naar de andere partijen.


Pagina | 213


Er wordt nu niet officieel vastgelegd welke wijzigingen er worden afgesproken. Het zou handiger zijn als dit in het model er aangehangen wordt, dat je opmerkingen in het model aan de elementen kan hangen. De informatie wordt ook via share point uitgewisseld en opmerkingen worden nog steeds op 2D in de kantlijn gezet. Als PM zou je dagelijks door het model heen kunnen lopen.


Pagina | 214


Interview Jane Nagtegaal (BAM Advies & Engineering) – Capgemini Capgemini is het eerste project wat ik in BIM doe. Ik ben ik korte tijd wel heel erg op de hoogte gesteld. De ontwikkeling is nog lang niet zover dat we er optimaal gebruik van kunnen maken, maar dat komt steeds meer. Het begrip BIM wordt op allerlei verschillende manier uitgelegd. BAM A&E modelleren met BIM BAM techniek bij Capgemini coördineert het project ook met behulp van BIM. De co‐makers zitten nog ver af van het 3D modelleren en ook zo dusdanig kunnen modelleren dat het in het model past. Voor hun is het eigenlijk ook niet nodig om te modelleren in BIM. Ook komen bij de partijen die het wel gebruiken de programma’s niet overeen. Wij proberen iedere keer de grens op te zoeken van iedere partij. Bij Capgemini is er in eerste instantie een verwachtingen document opgesteld over wat een co‐maker inhoud en wat er van hem wordt verwacht. In een startgesprek bespreken we de verwachtingen van ieder. En vertellen wij hoe wij werken en hoe het 3D modelleren gaat en wat wij van hen verwachten. Ook wordt er besproken welke tekentechniek er gebruikt wordt. Ook maken we een afsprakendocument met iedere co‐maker waarin staat wie wat krijgt en wie wat controleert en wat juist niet wordt gecontroleerd. We krijgen dus nu ook de documenten van de co‐makers op zo’n manier dat we er ook goed mee kunnen werken. Echter is het risico van een conversie naar 3D dat toch gegevens verloren gaan. Dus we controleren ook 2D als daar in eerste instantie in is getekend. Een ander aspect is dat er een duidelijk verschil is tussen modelleren en coördineren. Bij BIM ga je ervan uit dat verschillende partijen input leveren en het model maken, en dat er vervolgens goede intelligentie aan gehangen wordt. In de praktijk gebeurt dit niet. In de praktijk heb je een gebouw en iedereen bouwt zijn eigen stukje en uiteindelijke wordt het in elkaar gezet en worden de gegevens gecoördineerd. Bij Capgemini gebeurt het op die manier en is er een BIM manager die daar bij helpt. Als je gebouwdelen op gaat delen en iedere partij maakt zijn eigen deel, heb je wel duidelijke randvoorwaarden nodig, het verwachtingen scheppen helpt daar zeker bij. Er is wel voor de partijen een basis nodig om vanuit te gaan tekenen door de leveranciers. Je moet duidelijk stellen aan de partijen wat ze moeten uitwerken. De verwachting vooraf aan dit project was dat andere partijen in ons model konden werken, dit was niet mogelijk. Wij moesten de partijen 2D onderleggers geven van het model. Naar de co‐makers toe moeten wij iedere keer zorgen voor goed afgeleiden tekeningen. Voor het proces is het van belang dat bij de start al meteen intensief is, dat er meteen een intensieve samenwerking is en dit Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 215


gedurende het project vastgehouden wordt, dat er gecoördineerd blijft. Er is een vast tijdstip wanneer de dingen met elkaar worden besproken. iedereen heeft die datums voor de start van de samenwerking al vastgelegd in de agenda. Zo loopt de coördinatie goed. Ook moet er een controle zijn of de partijen de wijzigingen die nodig zijn ook doorvoert. Dat kan met het model. Je moet voorwaarden afspreken over hoe er wordt samengewerkt. Je moet de dingen eerst zelf uitzoeken voordat je een ander kan sturen en coördineren. Het is van belang dat je fysiek samenkomt en blijft komen. Wij zijn gewend om zo te werken maar veel aannemers niet. Als je echt de dingen wilt weten moet je bij elkaar komen en de dingen uitspreken. Zo kan er sneller een oplossing worden gevonden in plaats van dat iedereen vanuit zijn eigen kantoor de problemen doorbelt. Het voordeel is dat wij met de werkvoorbereiders hebben afgesproken wat er in BIM moest komen te staan. Iedereen is steeds op de hoogte. Bij coördineren is het gene wat door de verschillende partijen wordt gemaakt, ook het gene wat daadwerkelijk past. Wat de Co‐makers tekenen is meteen ook de werktekening. Je haalt een hele hoop risico weg in de uitvoering. Je haalt nooit alle faalkosten weg, want het blijft mensenwerk. Je kan de dingen eerder zien en daardoor ook eerder oplossen. Het nadeel is wel dat je alles in een computer hebt zitten. Je maakt niet eerst een plattegrond en die gaat naar de één toe en een doorsnede die naar de ander gaat. Je kan dat pas goed uit het model halen als het model compleet is. Je kan met BIM wel de dingen visualiseren. Wat ten goede komt van de samenwerking. Het is nu intensiever werken. Het model opzetten neemt veel tijd in beslag. Je komt van alles tegen, sommige dingen blijven hangen, sommige dingen worden niet goed opgepakt. Je moet van te voren weten hoever iemand is voordat een ander verder kan, dit moet zeker bewaakt worden, anders komt een werk misschien wel stil te liggen. Je moet zorgen voor de juiste afstemming. De dingen zijn door BIM beter gecoördineerd, de elementen passen echt op de bouw. Het vergt een extra stukje inspanning. Je moet wel iedereen weer aan tafel krijgen. We moeten nog een vertaalslag maken van de leverancier naar onze tekeningen. Een werktekening kan je niet zomaar uit het model halen. Dan kunnen bepaalde dingen wegvallen. Deze moet je ook nog maken. Het is van belang dat de opdrachtgever het proces snapt.


Pagina | 216


Van belang is dat je heldere afspraken maakt over waar je mee start en wat de ruimte is die je elkaar geeft. Je moet er rekeningen mee houden dat er nog wijzigingen doorgevoerd kunnen worden terwijl de partijen hun tekeningen al hebben uitgewerkt. Je moet elkaar wel blijven voorzien in de informatie. Je werkt gezamenlijk naar een product toe. Het verkrijgen van de eindproducten gaat heel gecoördineerd, maar daarvoor ben je heel erg afhankelijk van het uitwisselen van informatie op een informele vorm. Je hebt wel gezond verstand nodig. Het is heel belangrijk dat rollen en taken worden vastgelegd, dit hebben we goed gedaan met de co‐ makers, maar eigenlijk te weinig nog in het team zelf, daar hadden we mee moeten beginnen.

Stelling 1: Ja, primair wel Stelling 2: Ja, Het heeft een positieve invloed op een project, de dingen passen, dus minder uitlopers in de uitvoering. Stelling 3: Ja, het is heel erg belangrijk. Het heeft heel erg met communicatie te maken en de aandacht van de partijen houden en de vrede bewaren. De rol van PM wordt veel actiever. Stelling 4: Ja, je hebt met veel meer partijen te maken, je hebt veel meer overleggen.


Pagina | 217


Interview Jorgen de Kock en Paul Hamstra (BAM Utiliteitsbouw) – Capgemini J: Jorgen de Kock P: Paul Hamstra

J: Ik ben hoofd bedrijfsbureau in Utrecht. Ik ben actief betrokken geweest bij Capgemini, met name het voortraject van de uitvoering van Capgemini. P: Ik heb geen ervaring met BIM, daarom zit ik erbij, omdat het voor mij interessant is om te horen over BIM. J: BIM zijn we steeds meer gaan gebruiken, het begon heel oppervlakkig. BIM is echt een containerbegrip. Iedereen verstaat wat anders met BIM. De uitdaging is om dat op één lijn te krijgen, met name hoe er gecommuniceerd gaat worden met BIM. Voor Capgemini zijn we begonnen met het maken van een mindmap, die mij heeft geholpen bij de coördinatie van BIM en is mijn communicatiemiddel geworden naar A&E. Wij hebben de bouwkundige en constructieve uitwerkingen gecoördineerd van Capgemini, A&E heeft deze uitgewerkt. We zijn bij de architect geweest en die wilde ons niet bedienen in het 3D tekenen. Dat was jammer, omdat het project een hele korte doorlooptijd heeft. Met A&E is er afgesproken dat er 3D getekend zou worden en dit is ook met BAM techniek afgesproken. En vervolgens is dit ook met de co‐makers afgesproken, maar de vraag is met welke programma’s er dan gewerkt ging worden. We hebben ervoor gekozen om de coördinatie en afstemming weg te leggen bij A&E, omdat zij de kennis hebben over het werken met een model. We hebben een projectenkamer gemaakt waar alles bij elkaar komt, je hebt daar ook iemand nodig die het proces aanstuurt. Vervolgens halen we uit het model de 2D tekeningen, de clashes en de data die we nodig hebben. Het proces is niet zo eenvoudig als het eruit ziet. Niet iedereen werkt bijvoorbeeld met hetzelfde programma. Er ontstaan uiteindelijk 2 modellen, het coördinatiemodel en het werkmodel, waar alle tekeningen uit voortkomen. We krijgen van veel co‐makers allerlei verschillende maten tekeningen en ander formats. Het mooiste is wanneer iedereen in hetzelfde programma werk. Tijdens de werkoverleggen werd er veelal gebruik gemaakt van 2D tekeningen. Je moet meer op elkaar afstemmen om dit soort processen goed te laten verlopen. Het kan nu nog veel efficiënter. Het is nu nog een echte oefening. Uiteindelijk moeten we meer handelingen doen betreffende de leveranciers, dan in eerste instantie gedacht was, dat kan efficiënter. Je moet van te voren echt af spreken wat je van elkaar wilt en wat de bedoeling is met het BIM model. Iedereen spreekt nu nog een andere taal. P: Hoe gaat het dan met de informatie uitwisseling? Architecten zijn nu nog huiverig voor de bibliotheek die ze hebben gebouwd. J: Er zit veel tijd en geld in het bouwen van zo’n bibliotheek en veel kennis. P: Dat is nog wel echt een struikelblok. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 218


J: Dat zal waarschijnlijk ook nog wel even zo blijven. J: Nog niet alle co‐makers hebben gewerkt met 3D, ze gaan veel eigenlijk pas 3D tekenen als het naar het productieproces gaat, kortom ze doen dubbel werk. Anderen willen nog niet 3D tekenen. We krijgen nu geen modellen waar we de tekeningen uit kunnen halen, we moeten zelf nog veel data toevoegen, dat is echt zonde van de tijd. Maar het is wel echt leren. Langzaam komt iedereen mee. P: Met BAM A&E hadden we ook wel moeite om er in mee te gaan. J: Je geeft een hoop informatie vrij. Langzaam aan gaan de mensen het in de vingers krijgen. Andere partijen gaan ons nu helpen en kiezen voor ons omdat wij in 3D kunnen tekenen. Of het wordt 2D uitgewerkt door een architect en dan werken we het samen uit in een model, om zo toch de tekeningen in het model te krijgen. Nog niet iedereen staat te springen. Voor veel bedrijven is het een grote investering. Veel bedrijven hebben op dit moment niet de middelen ervoor. P: Het is nu ook waanzin dat mensen nu in aparte modellen aan het tekenen zijn. J: Online modelleren met elkaar gaat nu niet omdat partijen hun modellen niet open willen leggen. Architecten gaan langzaam aan werken met BIM, installatieadviseurs eigenlijk niet. Constructeurs wel en BAM ook. Leveranciers en onderaannemers eigenlijk niet. P: Die laatste gaan pas werken in BIM als dit hun wordt opgelegd. J: Je kan het model natuurlijk ook gebruiken voor het beheer, maar dat gebeurt nu nog niet. De opdrachtgever realiseert het nog niet dat het hem geld op kan leveren. We zijn nu wel instaat een goed model te leveren, maar daar moeten we nu heel veel tijd in steken, omdat het niet komt van de toeleveranciers. Ik denk dat de RGD een goede impuls heeft gegeven naar de partijen om te gaan werken met BIM. Alle werkvoorbereiders hebben bij BAM nu de goede software en een opleiding gehad en zijn er nu wel mee bezig en krijgen het steeds meer onder de knie. Het voordeel van BIM is dat het een integraal proces is, er moeten duidelijker afspraken worden gemaakt en je leert elkaar meer kennen. Het reduceert faalkosten en het geeft de opdrachtgever een beter beeld. Het zorgt voor een betere samenwerking. Het nadeel op dit moment is dat nog niet iedereen het kan. Het kost nu veel geld. Als heel de keten bij BIM is aangesloten zal het uiteindelijk meer geld opleveren. Het nadeel is nu het onbekende. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 219


Het proces wordt ook transparanter, het wordt meer zichtbaar wat er gebeurt in het proces en wie zijn werk wel of niet doet. De rol van de PM is de partijen aan elkaar te koppelen, af te dwingen, er proactief in te staan, het stimuleren dat het gebeurt, als initiator en katalysator naar alle kanten toe, ook richting de opdrachtgever. Het begint met het geloof in BIM door de projectmanager. Als veel mensen enthousiast zijn volgen er meerderen. Het is een heel hybride model bij Capgemini, er wordt veel informatie in het model gestopt, maar het is niet compleet. want nog niet alles is uitgewerkt in 3D. Bijvoorbeeld de tekeningen die in het model staan van de toeleveranciers zijn nog redelijk plat, hangt weinig informatie aan. 70% van de informatie die nodig is zit strakjes in het model van Capgemini. Bij Capgemini is iemand aangewezen die ook de co‐makers ook moet laten zien wat voor een belang het heeft, het 3D tekenen. Wij wisselen één keer in de week informatie uit naar de leveranciers, dit gebeurt nog erg op de traditionele manier, omdat nog niet iedereen met het model kan werken. Het vertrouwen in elkaars tekeningen is er ook nog niet helemaal. Er is nog terughoudendheid tussen partijen om elkaars model over te nemen. Ook het overnemen van ons model door andere partijen. Het vastleggen wanneer wie welke informatie krijgt gebeurt bij ons via een andere programma. Dus het gebeurt eigenlijk hetzelfde als wanneer het met tekeningen gebeurt, alleen worden nu modellen uitgewisseld in plaats van tekeningen. Wij komen één keer per week bij elkaar om door het model te lopen en knelpunten te bespreken. Als je met veel partijen werkt in het model, moet je wel echt delen kunnen bevriezen, anders blijven de partijen onderdelen aanpassen. Op een gegeven moment maak je een keuze voor iets of je het op papier zet of in het model, dat maakt niet uit. Voor de PM is het van belang om af te spreken tot wanneer er dingen wijzigt mogen worden, anders blijf je bezig. Ik heb gehoord dat Revit makkelijker tekenen is dan tekenen in autocad. Volgens mij kun je met BIM de planning makkelijker visualiseren. Het kan ondersteunend werken aan de planning. Je kan wel eerder de mogelijkheden zien van de planning die je hebt bedacht. Je krijgt een betere planning. P: In de uitvoering moet alles sneller kunnen gaan omdat je minder uitlopers hebt, dus de uitvoering moet sneller kunnen.


Pagina | 220


J: In de werkvoorbereiding scheelt het veel tijd. Bij Capemini hebben we een projectenkamer waar de dingen door middel van het BIM de dingen beter besproken worden en de knelpunten makkelijker en eerder uit het model worden gehaald. P: Het proces zal wel sneller gaan, omdat je makkelijker je gegevens uit kan wisselen. J: Je ziet dat het proces meer parallel gaat lopen, er kunnen al dingen worden uitgevoerd worden terwijl er nog getekend wordt. Het kost wel veel tijd en energie om veel informatie in het model te stoppen. Het is nu zo dat iemand het model bouwt en iedereen zijn informatie geeft, maar echt in één model online werken gebeurt nog niet. Er is nu veel weerstand tegen het opengooien van de modellen. Iemand moet de eerste zijn. De rollen zullen hetzelfde blijven. De architect en constructeur blijven verantwoordelijk voor hun expertise. Alleen de werkvoorbereiding is anders, het is zo dat de leveranciers hun gegevens zo uit het model kunnen halen, alleen nu in de realiteit vertrouwd men elkaar nog niet. Een modelleur moet bezig zijn met de knelpunten en deze in overleg uit het model halen. Met moet er op kunnen vertrouwen dat het model waarheid is, dat de modelleur zijn werk goed heeft gedaan. De tekeningen worden nu vaak nog een keer getekend, omdat de ene partij ze niet klakkeloos over durft te nemen van de andere partij. P: Het proces zal anders gaan verlopen. Partijen zullen eerder bij het proces aansluiten. J: De taken en verantwoordelijkheden moeten duidelijk blijven, maar de manier waarop verandert wel. Uiteindelijk wordt het proces makkelijker. De dingen kunnen uiteindelijk veel makkelijker gedaan worden. Bij Capgemini is de projectenkamer wel een stimulans om nauw met elkaar samen te werken. Alsnog worden er fouten gemaakt, maar veel minder, fouten worden ook eerder uit het proces gehaald. Het is nog veel experimenteren. Bij Capgemini is het wel goed opgezet. Je bent veel intensiever met elkaar bezig en aan het samenwerken.

Stelling 1 P: Ja, het is eigenlijk een open deur. Iedereen is bezig in één model, de informatie staat bij elkaar en sluit of elkaar aan, je hebt ook daardoor een gezamenlijke controle. J: Ja, maar op een gegeven moment moet je geen wijzigingen meer aanbrengen.


Pagina | 221


Stelling 2 P: Ja, Ik denk dat heel het proces korter wordt en sneller kan, maar dan moet je wel het meest optimale nastreven. J: Ja, Ik denk dat je voorbereidingsfase veel sneller kan gaan, maar dat de uitvoering het zelfde zal blijven. Stelling 3 P: Ja, hij zal met meer partijen van doen krijgen, hij moet eerder aan de tafel zitten J: Ja, De rol van de PM is de partijen aan elkaar te koppelen, af te dwingen, er proactief in te staan, het stimuleren dat het gebeurt, als initiator en katalysator naar alle kanten toe, ook richting de opdrachtgever. De projectmanager kan ook de verantwoordelijkheid bij de aannemer leggen op het gebied van de sturing van de onderleveranciers. Stelling 4 P: Ja, er verschuift meer naar de voorkant en daar kan je nog het meeste invloed uitoefenen J: Ja, volgens mij heeft het zeker grote invloed op de organisatie. Je bent integraal met elkaar aan het werk. Het is nu wel nog vallen en opstaan. Ik hoop niet dat alles straks apart van elkaar online word geregeld, maar dat iedereen bij elkaar blijft komen. Het modelleerwerk kan je makkelijker uitbesteden aan partijen in het buitenland.


Pagina | 222


Interview Piet Voogd (BAM Utiliteitsbouw) – Capgemini Jane zit bij A&E en zit helemaal in de tekenomgeving. Ik kom bij BAM Utiliteitsbouw vandaan en zit vooral in de uitvoering, ik ben technische ontwikkelaar. Ik zit er vanaf het begin bij en loopt mee met het ontwerp en hou me bezig met de begeleiding van de architect en de constructeur. Ik doe zelf niks met BIM. Utiliteitsbouw heeft eigenlijk A&E ingehuurd, van hun krijgen wij de informatie die we nodig hebben. Capgemini is voor ons een bijzondere omgeving. We waren in december pas zover van we gaan verder met het uitwerken van het plan. Toen zaten ze in de DO fase en moest de technische ontwikkel fase nog op gang komen en we stonden vervolgens binnen 4 weken te heien. Om zo efficiënt mogelijk te werken hebben we daardoor voor BIM gekozen, omdat daardoor makkelijk clashes uit het ontwerp te halen waren. We hebben BIM eigenlijk verplicht. Het is wel makkelijker gegaan, omdat we veel met BAM partijen hebben gewerkt, maar daardoor hebben we ook partijen niet kunnen kiezen en van partijen afscheid moeten nemen die niet mee konden komen met het in BIM werken. De architect is wel verantwoordelijk gebleven voor het esthetische deel. De architect heeft niet echt kunnen controleren of de dingen nog wel klopte, omdat hij niet in het model kon. Wel is goedkeuring aan hem gevraagd. We hebben de 2D tekeningen gebruikt als onderlegger en vanuit daar is het model gemaakt. Alle informatie staat in één bron. We hadden het geluk dat we vanuit de constructie al een basis model hebben gekregen. De installatieadviseur heeft niks in 3D geleverd. Mijn ervaringen zijn nog niet zoveel en nog niet groot. iedereen heeft van te voren die het project binnen kwam een gesprek moeten hebben met ons om op één lijn te komen en de verwachtingen scherp te stellen. Het proces gaat wel goed, maar alle leveranciers hebben veel zorg en aandacht gehad. Omdat alles wat in het model wordt gestopt, er veel aandacht wordt besteed aan staat het uiteindelijk wel goed in het model. Er wordt eigenlijk fulltime aan het project gewerkt en tijd voor andere projecten is er niet bij. Je kan ook niet ziek zijn, want iedereen is afhankelijk van elkaar. Capgemini heeft ook te maken met een hele strakke planning, je kan je dan ook niet permitteren dat iemand er niet is. We moeten zelf ook nog reflecteren of BIM voordeel heeft gehad in zo’n project. Met een traditioneel proces was het niet in deze snelheid gelukt. Je hebt de informatie ook snel voor handen. Het is wel erg belangrijk dat iedereen van elkaar weet wat ie moet doen en wat er verwacht wordt. Je ziet nu ook meteen de consequenties van wanneer iets gewijzigd wordt. Je weet dus precies wanneer nog iets wel kan en wanneer niet. Het grote nadeel is de grote onbekendheid. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 223


BIM heeft de eigenschap dat je veel informatie in een model zet zonder dat je er een tekening uit kan halen, en dan opeens heb je een compleet model waardoor je alle tekeningen eruit kan halen. Je kan pas laat de totalen zien. De hoeveelheid tekeningen die we nu hebben, was er nooit uitgekomen wanneer er traditioneel was gewerkt. Jaco is begonnen met het afstemmen van de tekeningen en informatiestromen en kreeg steeds meer te doen. Door hem werd continue de terugkoppeling gedaan van de clashes naar de leveranciers. Er zit ook informatie in het model die je nooit voorhanden had gehad met alleen de tekeningen van de architect. De architect zou veel gedetailleerder moeten werken. Afstemming tussen de tekeningen en partijen is wezenlijk van belang. Je bent continue bezig met het realiseren van een goede samenwerking. BIM is een tool waarbij je in één model alle informatie stopt en ook alle informatie uit kan halen. Doordat de clashes er makkelijk uitrollen is dit ook makkelijk te managen. Omdat er met prefab werd gewerkt moest ook veel informatie al snel bekend zijn waar bijvoorbeeld leidingen door kolommen gaan, dit werd in de fabriek gemaakt en moest goed van te voren bekend zijn. Die informatie moet dan wel juist zijn. Er zijn wel dingen mis gegaan, maar dat komt meer door onszelf, omdat de planning heel strak was waardoor weinig controle mogelijk was. Het totale model was nog niet af, terwijl de vloeren al gestort werden. We hebben wel een minimum aan fouten gehad, maar die kwamen wel hard aan omdat je weinig herstelmogelijkheden had. Het werken met BIM voor de PM gaat moeizaam. Zeker kan hij in het begin niet veel doen met BIM omdat alle informatie nog in het model gezet moest worden. Ik heb in het projectteam eigenlijk de rol van de PM op me genomen, door ook de mensen te wijzen op de consequenties van keuzes. Doordat we zoveel samen zijn gekomen en echt als een team hebben gewerkt, hebben we geen externe PM nodig gehad. Juist met een projectteam is iedereen gelijkwaardig waardoor ook iedereen zich verantwoordelijk voelt voor het geheel. Een PM zou in zo’n proces een controlerende en sturende rol hebben. Het werken met BIM en doordat alle informatie bij elkaar zat en tekeningen makkelijk te realiseren waren, ook kan je 2D clashes met het model uitvoeren. Doordat dit makkelijk ging heeft het ons wel rust gegeven. Dus vroeg konden de grote fouten eruit gehaald worden, wat rust en vertrouwen gaf. Tijdens Capgemini was de planning leidend. Dingen moesten gewoon op bepaalde moment af, ongeacht of dit wel of niet kon, het moest. Integratie van het proces en het organiseren daarvan nam veel tijd in beslag, dit was omdat het ook voor ons nu nieuw is. We moeten ook nog leren. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 224


BIM heeft niks over rollen en taken en verantwoordelijkheden te vertellen, je wilt wel een modelleur in huis, die de tekeningen en informatie in het model kan zetten. Het vraagt een andere gedachte vorm. Hoe ver ga je met een model? Dat is de vraag. We staan nog aan het begin. Wat gaat zo’n model je uiteindelijk leveren. Het is de bedoeling dat je het strakjes al gebouwd is en je het eigenlijk alleen nog maar op de bouwplaats in elkaar gezet hoeft te worden. De kern van BIM is dat strakjes alle informatie te halen is uit één model. En je moet dus de vertrouwen in elkaar hebben en in de computer, dat wanneer de gegevens rollen uit het model, deze ook daadwerkelijk kloppen. Met een model wordt het ook allemaal veel meer visueel. Het proces zal zeker makkelijker gaan met BIM, maar dat is nu nog wel een leerproces. Het is vallen en opstaan. Capgemini is onder controle, maar ik weet niet of ik dat ook had gezegd wanneer het proces traditioneel was verlopen. Met BIM wordt de informatie ook veel inzichtelijker. Alle bouwteamvergaderingen zijn hier geweest met zijn allen en daar is de architect ook bij geweest. We hebben ook met dit project een share point waarin alle documenten beschikbaar zijn voor de partijen. Stelling 1: Voor ons als productiebedrijf ja. Voor de opdrachtgever en architect niet, omdat ze niet weten hoe ze met het model om kunnen gaan. Stelling 2: Of het komt door BIM, dat weet ik niet. We hadden een strakke planning en weten hoe we die moeten handhaven. De planning wordt streng bewaakt. We hebben hier op voorhand ja tegen gezegd, dus gaan we er ook voor. Stelling 3: Ja, alleen welke projectmanager, is dat binnen het bouwteam zelf. De PM van externe factoren kan zich moeilijker aan sluiten op het model, omdat hij niet weet hoe hij ermee om moet gaan. Stelling 4: Ja, je moet zoveel gedachtes anders gaan sturen.


Pagina | 225


BIM moet efficiëntie op gaan leveren, maar nu zit iedereen nog in zijn eigen jas. Men moet vertrouwen gaan krijgen in elkaar en in de bouw is het alleen maar wantrouwen


Pagina | 226


Interview Thomas Barbian (Ingenieursburo Linssen b.v.) – Capgemini De aannemer eerder betrekken bij het proces heeft consequenties voor bij de prijsvorming. Ik ben zelf terughoudend om andere partijen eerder te betrekken, want die hebben toch bepaalde verwachtingen. Ik vind dat eigenlijk een nadeel. We tekenen niet standaard in 3D voor alle projecten, het neemt toch veel tijd in beslag. Luchtkanalen tekenen we wel 3D uit. We tekenen niet standaard alles uit. Mensen hebben een bepaalde verwachtingen en wanneer je 1 op 100 tekent zijn sprinklerkoppen bijvoorbeeld nauwelijks te zien in de 3D tekening. Wij tekenen ook met name voor de prijsvorming niet voor het ontwerp. Wij leveren de dingen aan en doen niet de clash controles, dat is voor ons niet een primaire taak. Bij Capgemini werd tijdens de ontwerpfase gezegd of we niet met zijn alle in een hok moesten gaan tekenen. Daar waren met name de architect op tegen, maar wij ook. Wij hebben verschillende projecten lopen en geen tijd om hele dagen achter elkaar aan een project te zetten, zodat de tekenaars inzetbaar zijn waar nodig. BAM heeft wel met zijn allen in een kamer gezeten. Dat is makkelijker voor hun omdat veel partijen die betrokken zijn van de BAM zijn. BIM als je echt wilt dat het gebeurt zit je vast aan een aannemer die zijn eigen installateurs mee neemt. Het hangt van het project af of dit een voordeel is BIM. Capgemini is in principe een vrij makkelijk gebouw, dat had ook in 2D gekund. Wel is goed om bij Capgemini de ervaring op te doen, maar het is niet echt de noodzaak. Ik denk dat in beperkte maten de faalkosten worden gereduceerd. Ik denk dat je dat meer ziet bij een complexer gebouw. Met BIM sluit je bepaalde partijen buiten. Voor de ontwerpfase word er wel vaker gevraagd of we ontwerpen in BIM. Het is beter om te kijken of de dingen wel passen. Bij Capgemini komen de installatie niet in het zicht, dus is het eigenlijk niet echt nodig om in 3D te werken. Als de installaties in het zicht komen dan is het wel handig om 3D te tekenen om te zien hoe het eruit komt te zien. Bij zichtwerk installaties heeft het zeker wel een voordeel om te werken met BIM, in de ontwerpfase, zeker als communicatiemiddel. En dan is het de vraag of je het model geeft aan de installateur. Je wil bepaalde verantwoordelijkheden niet te veel naar je toe halen. Wanneer een pijpje er verkeerd in het model zit willen wijn niet die verantwoordelijkheid hebben. We willen geen gezeur over meer en minder werk. Je kan bimmen tot je een ons weegt, maar wanneer je met mannen aan tafel zit die het werk moeten doen, kan het uiteindelijk ook tegenvallen. We hebben in projecten ook wel gebimd, maar als er wijzigingen alleen op 2D worden doorgevoerd en dit niet duidelijk wordt gecommuniceerd hebben we alsnog een probleem. Dan denk je dat je het goed hebt gedaan, maar dan valt het toch weer tegen. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 227


Bij BIM met renovaties is het van belang dat je goed oppast, dat alle kolommen zijn ingetekend. Niet alles is meteen te zien en in het BIM model te stoppen, en dan kan je toch snel bepaalde informatie, zoals een kolom missen, waardoor tekeningen dan vervolgens niet kloppen. Ik denk dat Capgemini in de uitvoering de goede keuze heeft gemaakt om op die manier te werken, maar wat werk nu beter, is de meerwaarde het vaker bij elkaar komen of juist het bimmen, of allebei. Hoe werkt het als alleen was gebimd. Het vaak bij elkaar zitten is altijd beter, je ziet dus sneller de knelpunten en kan daar makkelijker een oplossing voor maken. Je moet elkaar niet gaan mailen met lijstjes van dingen die opgelost moeten worden, dan verlies je sneller het overzicht, vaak bij elkaar komen worden dingen toch sneller opgelost. Dit is iets wat de PM zou moeten regelen. Mijn ervaring is dat we meerdere projecten volgens BIM hebben gedaan, het is alleen bij ons nog geen standaard. 3D luchtkanalen tekenen help ons wel om een betere inzicht te hebben. Bij ongeveer 50% van de projecten tekenen we de belangrijkste dingen 3D. Wie er met BIM werkt is nu nog erg afhankelijk van of de architect het doet. Constructeurs lopen eigenlijk voorop. En de grote aannemers met hun eigen installateurs. Het grootste voordeel is het voorkomen van aanlopers en faalkosten. Ik zie voor de PM niet echt een leidende rol. Een projectmanager heeft nu nog weinig verstand van BIM. Je moet als projectmanager er wel voor waken dat je geen dingen doet die niet jouw taak zijn. Het is wel een kans voor een PM om te kunnen werken met BIM, je onderscheidt je van de rest. Je moet je PM afvragen of je dat binnen je taakomschrijving wilt hebben, je kan hierbij wel de leidende rol innemen die je als PM ambieert. Bij Capgemini heeft de projectmanager geen rol gespeeld in de keuze voor BIM, hij heeft er wel voor gezorgd dat wel vaak bij elkaar moesten zitten. Wij hebben de 3D tekeningen niet uitgeleverd aan BAM, we hebben onze 2D tekeningen gegeven. Het is niet aan ons gevraagd. Wij vinden ook dat de installateur het ook echt zelf moet ontwerpen en dat de fouten die wij hebben gemaakt er dan op die manier uit het ontwerp moeten gehaald. Zij moeten veel preciezer tekenen dan wij doen. Wij hebben het met name nodig voor de financiële raming. Andere partijen worden lui als het voor hun al gepresteerd word op een blaadje. Het moet voorkomen worden dat het geen wat wij tekenen klakkeloos overgenomen wordt. Wij maken ook geen werktekeningen zelf. Je moet goed kijken hoe je je tekeningen overdraagt, je probeert elkaar wel te helpen waar nodig is. Je ziet share points waar de tekeningen centraal worden bewaard, het is wel goed dat er een punt is waar de laatste versie worden bewaard. Maar zo’n site wordt ook wel eens als communicatiemiddel gebruikt en dan wordt het erg onoverzichtelijk en ga je je er aan ergeren. Een PM kan voorschrijven hoe er gewerkt wordt met zo’n share point, welke regels eraan verbonden zitten om het gebruik als communicatiemiddel tegen te gaan.


Pagina | 228


Wij zijn bij zo’n share point afhankelijk van wat er van te voren is afgesproken en dat is niet altijd even fijn. Bij BIM wordt ook het model op zo’n site gezet, de tekeningen op zo’n site wordt gezet. Je kan met BIM makkelijker je prijsvorming regelen, omdat de leverancier de hoeveelheden al heeft. Dit doen we zeker bij de luchtkanalen. Wij tekenen bijvoorbeeld een cv leiding nog niet helemaal in detail uit. Daarbij kijken we alleen of het past, daardoor mist er wel informatie in het model. Het is voor ons extra werk om dat te doen. We kunnen het wel, maar doen het nog niet. Wij zeggen dat de verantwoordelijkheid van de controle licht bij de projectleider, als wij in detail alles gaan tekenen, komt die verantwoordelijkheid bij ons zelf te liggen. werken met BIM is gewenning. Hoe weet je of alles van voor naar achter goed is en klopt. De clash controles halen niet iedere fout uit het model. De architect wijzigt tot op de laatste dag en dan wordt het over de schutting gegooid en moeten wij snel even de installaties erin tekenen. Dat neemt als er wordt gebimd voor ons veel tijd in beslag. Je moet echt goed afspreken met BIM, wanneer de architect geen wijzigingen meer mag toebrengen. In de praktijk is het altijd lastiger om het goed in te steken. Er moeten duidelijke afspraken, deadlines en grenzen gesteld worden, dat is altijd zo en in de praktijk gaat het altijd anders. Je voor BIM echt tijd inruimen. Waarschijnlijk is dat over een paar jaar anders. Bij Capgemini is het eerste project waarbij ik zie dat ze op die manier werken met BIM en zo vaak samen komen. Ik denk dat vaker samenkomen een randvoorwaarden is van BIM. Het zit bij Capgemini ook wel allemaal binnen BAM. Je kan je wellicht onderscheiden van de rest. Ik denk niet dat de verantwoordelijkheden anders zijn. Alleen de gene die de clash controles doet. Je krijgt er een extra taak bij. Die licht waarschijnlijk bij de constructeur of architect. Je blijft verantwoordelijk voor het geen wat jij tekent. Je moet hierbij wel rekening houden bij de balk die een ander tekent. Het is meer tekencapaciteit. Het vergemakkelijkt de uitvoering. Het oplossen van problemen verschuif je naar voren met BIM. wat in het voortraject voor meer inspanningen zorgt. BIM gaat de overhand nemen, het neemt toe, je bent wel afhankelijk van de software pakketten. het is niet handig wanneer de partijen allen in een ander programma werken. Het is een hele investering. Ik hoop dat er één bepaalde standaard komt, waarschijnlijk wordt het Revit. Je bent nu al in de VO fase veel dingen meer aan het uitwerken. Er komt een verschuiving van werkzaamheden naar een veel eerdere fase. 3D helpt ons communiceren of iets wel of echt niet kan.


Pagina | 229


BIM helpt om te laten zien dat bepaalde dingen echt niet kunnen, dat je dus echt die 10 cm extra nodig hebt. Een project kan prettig zijn of niet, maar dat komt meer door de mensen die erbij betrokken zijn. Je ziet wel dat de architecten en tekenaars het leuk vinden om op die manier te tekenen, het wordt veel inzichtelijker. Je voorkomt ook eerder problemen en conflicten omdat het 3D tekenen het inzichtelijker maakt. Het fouten eerder voorkomen maakt het wel prettiger om te werken met BIM. Stelling 1: Ja, je weet van elkaar waar wat is. Stelling 2: Voor de ontwerpfase heb je extra tijd nodig, maar voor de uitvoering heeft het wel een positief effect. Als je voldoende tijd heb ingebouwd om te bimmen zijn deadlines makkelijker te behalen, omdat de dingen duidelijker zijn. Deadlines worden normaliter overschreden omdat er op het laatste wijzigingen aanbrengen. Je moet meer tijd gunnen in de ontwerpfase en die krijg je waarschijnlijk weer terug in de uitvoering. Uiteindelijk kan iedereen veel makkelijk met de programma’s werken en zal het makkelijker gaan. Stelling 3: Hangt ervan af of je zelf de clash controles doet. Anders niet echt. De rol wordt niet echt anders, tenzij je het echt allemaal naar jezelf toe trekt, wanneer de projectmanager zich actiever opstelt. Hij kan de spin zijn in het wed. Stelling 4: weet ik niet, Capgemini is mooi voorbeeld waar het wel zo is, maar dat kan ook komen door de nauwe samenwerking. Je hebt een extra aandachtspunten bij BIM, namelijk het houden van de clash controles.


Pagina | 230


Gesprek Martin van den Berg en Gustaaf Künhe - EGM Architecten Martin en Gustaaf Een projectmanager: ‐ ‐

Kan diep in een project zitten – Dit kan ervoor zorgen dat op tijd ingegrepen kan worden als er iets fout gaat tijdens een project. Soms zitten juist ook helemaal niet diep in een project – Daardoor kunnen ze die controle niet goed uitvoeren

Een projectmanager heeft een controleren taak, wat vaak tot in detail gaat Projectmanagers hebben een sturende, controlerende, voorzittende functie/rol

Er is behoefte vanuit de markt dat uitvoerende partijen vroeger met elkaar om de tafel gaan zitten tijdens een project. Met BIM kan dit. We kunnen over 3 a 4 jaar spreken van echt bimmen Bij BIM is het belangrijk dat alle partijen samenwerken in BIM – Wil BIM optimaal tot zijn recht kunnen komen en kan er optimaal gebruik van worden gemaakt. Partijen zijn op dit moment het wiel nog aan het uitvinden op het gebied met BIM Bij kleine projecten, zoals woningen, werken installatieadviseur, constructeur en architect al wel samen met BIM Bij grote projecten werken met name de constructeur en de architect samen in BIM Hoe kan de projectmanager helpen bij het bevorderen van het werken met BIM? Opdrachtgever overhalen en laten inzien wat voor een voordelen BIM met zich meebrengt.

Gustaaf Nu moeten tekeningen vaak opnieuw worden gedaan, voor elke wijziging/verandering in het ontwerp moeten nieuwe tekeningen worden gemaakt. Het is nu dan ook lastiger om alle wijzigingen up‐to‐date te maken, soms wordt het wel in de geveltekening verandert maar niet in de plattegrond. Hierdoor kan verwarring ontstaan. Bij BIM staat alles op 1 plek en is dus ook alles op 1 plek geregeld. Als er bijvoorbeeld een deur wordt weggehaald in een tekeningen, zorgt het werken met BIM ervoor dat dit automatisch wordt doorgevoerd in alle tekeningen.


Pagina | 231


Little BIM ‐ het gebruiken van BIM intern in een bedrijf IPD – Integrated Project Delivery Tekeningen kunnen worden gebruikt als database voor je eigen bedrijf Wel is het met tekeningen in een BIM project zo dat de bestanden of het programma dat wordt gebruikt heel zwaar kunnen worden, waardoor het moeilijk is om het overal en snel te open. ‐

Hiervoor zouden coderingen en labels kunnen worden gebruikt in tekeningen, waardoor niet iedere deurknop ingetekend hoeft te worden.

Als de projectmanager mee kan kijken in de modellen en weet hoe hij om moet gaan met de gebruikte programma’s, kan hij makkelijker zijn vragen stellen en ook eerder Door het gebruik van BIM kan er precies gezien worden waar tekeningen met elkaar conflicteren. IFC model Je kan veel sneller op detailniveau kijken of de dingen ook daadwerkelijk met elkaar overeenkomen en of de dingen ook zo bedoelt zijn. Zo kan bijvoorbeeld de PM beter en eerder controleren in het proces of alles gaat zoals het moet. Zo kunnen fouten sneller worden verholpen in plaats van pas tijdens de uitvoering. BIM is voor de partijen/modelleurs wel een hele andere manier van kijken naar een project in plaats van 2D kijken – dit is wennen. Een BIM model hoeft ook weer niet te gedetailleerd te zijn, niet ieder schroef hoeft in het model te staan – Hierdoor wordt het bestand ook te veel gigabyte om er goed in te kunnen werken. PM moet leren om het model te benaderen en te analyseren. Installatieadviseurs hebben er nu nog geen geld voor om het op de BIM manier aan te pakken, de juiste rekenprogramma’s zijn er nog niet voor hun en omscholing kost veel geld. De modellen moeten we goed beheert worden – De juiste informatie moet wel bij elkaar staan. Wat is uw ervaring op het gebied van BIM? Het is nog een zoektocht, maar het is ook uitdagend, het geeft een prikkeling/stimulans voor het werken nu. De informatie van nu is één grote wirwar, als alles in één model zit is het veel overzichtelijker. In het begin zal het implementeren van BIM veel tijd in beslag nemen. ‐ ‐

Het is een leerproces Het is een bewustwording

Mensen die het nu onder de knie hebben willen niet meer terug.


Pagina | 232


Welke partijen werken er tot nu toe veel met BIM binnen bouwprojecten? Er wordt al veel gewerkt met 3D, het enige is dat het nu nog door de partijen moet worden samen gevoegd, er moet ook worden samengewerkt in 1 model.

Verwacht u dat het gebruik van BIM tijdens bouwprojecten gaat toenemen en dat uiteindelijke alle partijen met BIM zullen werken? Over wat voor een tijdsbestek hebben we het dan? Ja, je kan het vergelijken met de overstap van de LP naar de CD. Over ongeveer 3 jaar zal BIM echt worden toegepast en komen de tekeningen echt uit 1 model.

Wat zijn de voordelen van het werken met BIM? Het enige wat er nog echt moeten gebeuren is dat de mensen BIM onder de knie krijgen, dat ze bewust worden van de werking van BIM. Er zou meer inzicht gegeven moeten worden in de voordelen van BIM – De mensen/partijen zouden er meer warm voor gemaakt moeten worden.

Wat zijn de nadelen van het werken met BIM? Het nadeel voor nu is met name dat je als bedrijf er veel tijd en energie in moet steken om ervoor te zorgen dat de mensen in het bedrijf met BIM gaan werken. Het kost ook veel geld – Het opleiden van een werknemer tot iemand die kan werken met BIM kost naar schatting 10.000 euro per werknemer.

Hoe ziet u de projectmanager werken met BIM? De projectmanager zou geen beheerder moeten worden van het model. Wel zou hij de werking van het model moeten weten, zodat hij wel het toezicht/controle kan houden over het model. Ook zou de projectmanager de opdrachtgever moeten overtuigen van de voordelen voor het model en wat voor een meerwaarde het heeft voor facility management. Door alles gedigitaliseerd te hebben in 1 model, kunnen renovaties/verbouwingen makkelijker bijgehouden worden in het model, waardoor alle tekeningen en plattegronden altijd compleet en up‐to‐date zijn. Ook heeft BIM een voordeel voor de projectmanager, omdat hij alles makkelijker kan laten zien en uitleggen, omdat hij makkelijk een visueel beeld kan geven.


Pagina | 233


Verandert de manier van informatiebeheersing tijdens projecten waarbij BIM wordt toegepast? Door EGM wordt hiervoor gebruik gemaakt van PIM. ‐ ‐ ‐

Nu veel documenten niet op de plek waar ze zouden moeten staan, onoverzichtelijk. Het zou mooi als die documenten gekoppeld zouden worden aan BIM, zo weet je precies wat waarbij hoort. Mailen naar elkaar zal altijd blijven

Het is belangrijk voor de projectmanager om het BIM model te kunnen lezen.

Verandert de organisatie van een project door het toepassen van BIM, komen taken bij andere partijen te liggen? Nee, niet echt. ‐ ‐ ‐ ‐

Wel wordt er door BIM nauwer met elkaar samengewerkt. De zaken die belangrijk zijn komen sneller boven tafel Ook wordt de interne samenwerking in een bedrijf wordt sterker Iedereen zal wel zijn eigen discipline/specialisatie houden.

Het is alleen nu met BIM zo dat de partijen bang zijn om samen te werken in 1 model, omdat ze bang zijn dat één partij alles zou veranderen in het ontwerp, zodat het ontwerp verandert zonder daar overleg over te plegen. Bijvoorbeeld dat de installatieadviseur alles gaat veranderen dat daardoor heel het ontwerp van de architect verandert.

Stelling 1:

Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject leidt tot een betere informatiebeheersing tijdens het project.

BIM blijft ook mensen werk, er zullen altijd stomme fouten worden gemaakt. Maar BIM biedt zeker kansen voor een betere informatiebeheersing, alleen moeten de neuzen wel in dezelfde richting staan.

Stelling 2:


De planning zal niet er veranderen. Wel zal het product een betere kwaliteit krijgen door de nauwe samenwerking.

Stelling 3:

Het toepassen van BIM heeft een invloed op de rol van de projectmanager.

…. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 234


Stelling 4:


Het zorgt ervoor dat de partijen elkaar meer opzoeken. BIM zorgt ervoor dat de kennis die opgedaan wordt niet verloren gaat.


Pagina | 235


Interview Henk Jan Meuleman (BAM Techniek) en Hillebrand Hartholt (Stevens Van Dijck) - Isala Klinieken A: = Annieke H: = Hillebrand Hartholt HJ: = Henk Jan Meuleman

A: Ik zie BIM als een samenwerkingsvorm en een nieuwe manier van samenwerken in de bouw. H: Een samenwerking door een digitaal proces wat je met elkaar afspreekt. A: Ook. HJ: Als omgangsvorm, want samenwerken is een hele boel dingen natuurlijk. A: Ja, dat klopt Naar mijn idee maakt BIM het proces makkelijker, doordat alle partijen er met elkaar mee werken tijdens een project, waardoor dus eerder dingen gezien kunnen worden van eventuele fouten en waardoor je eigenlijk bij sommige dingen eerder kan ingrijpen, de dingen eerder ziet waardoor je dus eigenlijk, waardoor het gehele proces eigenlijk anders verloopt. HJ: Maar dan heb je het eigenlijk over technische hulpmiddelen? A: Ja ook. Maar het betekent ook dat er een andere manier van samenwerking is aangezien je eerder in het proces al bij elkaar komt en met elkaar spreekt, zeker waar er allemaal met BIM wordt gewerkt. H: Zou je zonder de computer van een BIM samenwerking kunnen spreken? A: Nee, omdat je dus wel inderdaad het 3D hebt dat wel mee telt in het proces. 3D tekenen en de tekeningen in elkaar schuiven eigenlijk, dus als de architect iets verandert de constructeur ook ziet wat hij dan moet doen en dat gaat nu ook veel sneller. H: Als je dan de samenwerking in het bestand kan vervangen door tekenen of is het breder dan dat? A: Ik denk zelf dat het breder is dan dat. HJ: Is het puur alleen faalkosten reductie? A: Nee, het is ook bijvoorbeeld…. Nou je, misschien uiteindelijk wel. Maar ik denk ook dat het gehele proces makkelijker doorlopen kan worden door het werken met BIM. HJ: Ik heb de vragenlijst gekregen, die zullen we doorspreken. Ik geef even antwoord op wat ik mijn ervaring op het gebied van BIM: dan neem ik het 3D tekenwerk, want wat we hier hebben gedaan is de bouwkundige plattegronden in 3D werden aangeleverd, via de architect en daar zit weer de tussenschijf tussen bouwadvies en engineering, die maken er een 3D model van. Wij tekenen onze plattegronden in, we noemen het 2 en een half D, we Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 236


tekenen dus gewoon in 2D en we voegen er een z‐dimensie aan toe, je ziet hem niet, maar zit als intelligentie in de tekening. Dan hebben we een e‐tekening en een w‐tekening, die worden gemaakt met autocad. Die worden weer samengevoegd in Netvits Works. Dan kan je met techniek er een clash detectie overheen laten gaan. Dus waar liggen de aanlopers, waar moeten we omhoog, waar moeten we naar beneden. Als je daar de aanlopers eruit hebt gehaald dan heb je techniek onderling en je hebt je gecoördineerde, dus daar zitten geen aanlopers meer in. Dan pak je die bouwkundige 3D tekeningen, die schuif je er ook overheen en dat gebeurt ook in Nevits Works, dan heb je een compleet 3D gebouw inclusief installaties en dat geeft duidelijk aan waar heb je daar nog aanlopers erin zitten. Dus je clashes zijn er in principe uit. De inpakt voor ons is dat, a: aan de hardware kant redelijke computers moeten hebben om het te kunnen draaien, omdat het toch redelijk fors is aan intelligentie wat eraan hangt en b: onze tekenaars moeten opgeleid zijn in het gebruik van het programma, want dat is vrij nieuw en ze moeten van 2D echt naar 3D tekenen kunnen en nou is het op de plattegronden nog steeds zo dat die 2D met die z‐factor, dat je het resultaat op het moment ziet dat je hem laat genereren. Met onze technische ruimte tekeningen gaan we een stap verder doen, dan tekenen we ook echt fysiek in 3D, dus als hij een buis pakt uit zijn bibliotheek, dan zie je ook echt een buis in 3D. Die plaats je dan zo en hoef je eigenlijk niet meer te meten en die zet je daar en daar en daar neer, dan past het en dan is het goed. Bij 2D, dan teken je het en dan heb je die 3D factor erachter en dan ga je generen en zie je dat het past. Met echt 100% 3D dan zie je het echt gelijk. Dan krijg je de echte precieze pijlmaten eruit en het voordeel daarvan is dat je heel snel naar je prefab toe kan. Het is er nog niet helemaal, is nog een kleine stap voor nodig, ze gaan naar de prefab plaats toe en daar worden de zaagstalen eruit gehaald en dan komt het als prefab hier aan en sleutelen we het er zo in en in principe past het dan altijd. H: Hoe gaat dat dan, heb je dan een luchtkanaal op een tekening staan en gaat dat dan in 3D naar de leverancier en die maakt dat dan van die tekening of maakt die zelf nog tekeningen? HJ: De luchtkanalen man die maakt zelf nog tekeningen, maar wel op basis van onze tekeningen, dus wij leveren wel digitale bestanden aan en hij maakt daar zijn rauwe dingen van en zo’n luchtkanaal is toch iets anders dan een leiding. H: Maar hecht hij dan meerwaarde aan die 3D tekening? of zou je het net zo goed in 2D kunnen geven? HJ: In principe zou hij het ook in 2D kunnen krijgen, alleen zijn voorbeeld is ook dat het volledig is uitgewerkt en gecoördineerd is. Hij hoeft dus geen kanaalstukken meer aan te passen, want als daar een sprinklerleiding loopt, dan zou toch echt dat luchtkanaal aan de kant moeten. H: Dat heb je dan in je 3D samenwerking al kunnen zien dat daar geen sprinklerleiding meer loopt. HJ: Dat heb je er dan al uitgehaald. En het effect buiten is dat, kijk zo’n groot ziekenhuis, de grote aanlopers.. Tuurlijk je hebt altijd kleine dingetjes die over het hoofd worden gezien, de grote aanlopers die heb je niet. We hebben eigenlijk geen echte hele grote clashes gehad van hé, die krijgen we er niet in of dit hadden we van te voren niet verwacht. Dat is een groot voordeel. Aan de andere kant, we zijn hier in 2009 mee begonnen, toen waren onze tekenaars eigenlijk niet zover, de leverancier van de software was eigenlijk nog niet zover, de hardware was ook twijfelachtig en dat is nu allemaal weer achterhaald. In het begin heeft dat we veel energie en tijd gekost. Dat was even jammer. Maar met de kennis die ik nu heb en ik zou in 2009 weer aan het begin staan had ik het niet Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 237


gedaan. Maar waar ik het nu in zijn werk heb gezien, had ik het op dit moment wel weer gedaan, omdat je nu ook weer 2/3 jaar in die ontwikkeling erop hebt zitten. H: Vanwege de investeringskosten die je hebt gedaan. HJ: Ja, zowel in de hardware als de menselijke kant in de vorm van opleidingen. We hebben ook een aantal keren iemand hier gehad die dan onze tekenaars weg wijs maakte in hoe dat dan werkt. Het heeft zijn nut bewezen, het heeft wat opstartkosten gehad en dat komt doordat het toen nog niet zover door ontwikkelt was en ik zou het zo weer doen nou. A: Ik heb dat inderdaad al eerder gehoord, van dat inderdaad de computers het niet aan kunnen, ook nu nog steeds nog niet. Zeker niet als je met zijn allen in het model werkt. HJ: Ja, dat heeft er ook mee te maken, we zitten hier op een bouwlocatie, je hebt een bepaalde snelheid naar je netwerk toe, die moet daarvoor geschikt zijn. Ik heb het idee dat het hier nu wel gaat, maat we zouden niet met zijn allen in 3D moeten tekenen A: Precies H: Bedoel je dan wanneer al de mannen in die tekeningen gaan werken? HJ: Ja, dan loopt het allemaal wat traag. H: Dan loopt het allemaal vast. HJ: Ja. A: Zeker als je straks bijvoorbeeld ook een programma hebt waarbij je de planning eraan kan hangen en een programma waar je je kosten eraan hangt. HJ: Ja, je bestelmodules en calculatiemethodes, die nakooplijst zullen er haast in kunnen zitten en je voortgang en je planning. En dat vraagt ook steeds meer van tekenaars. Wat je in ons vakgebied vaak ziet gebeuren in het verleden is dat schoolplaatsers, HTS, HTL, die moeten het vak nog leren in principe, gaan maar tekenen, nou die jongens worden dan een beetje geholpen. En op het moment dat ze tekenen konden wilden ze graag engineer worden, want dan hadden ze een beetje het idee hoe het werkt en van engineer wilden ze projectleider worden, dat groeit steeds door. Een tekenaar die vandaag de dag is veel meer dan een tekenaar, hij is engineer, inkoper.. een heleboel dingen tegelijk, hij moet heel veel intelligentie in die tekening zetten en dan is het ook aan de werkgevers zo om het vak tekenaar uitdagender te maken, om ze verder te kunnen laten doorgroeien. De reden om over te stappen is vaak ook financieel onderbouwd, die hebben ook ambitie en willen ook verder. H: Het opleidingsniveau moet wel een stuk hoger zijn dan dat het een paar jaar geleden was. HJ: Ja, inderdaad. En om te voorkomen dat op het moment dat de jongens het kunnen, dat ze dan de ambitie hebben van ik wil een ander spoor op. H: En om ze daar te houden dan.


Pagina | 238


HJ: Te houden ja, ook bij ons club cat‐engineers die functie inleveren en daar kun je ook steeds verder in doorgaan. Het vraagt behoorlijk wat van de tekenaars en engineers, want het zijn gewoon gecombineerde functies. H: Heb je nog veel profijt nu de bouwkundige kant schets in 3D en informatie in 3D tekent? Zie je veel dingen die je ook in de installatietechnieken en de bouw anders mis waren gegaan? HJ: Ja, die zijn er allemaal uitgehaald. Kijk op een 2D witdruk daar zitten fouten in en zie je dingen over het hoofd. Als je digitaal laat berekenen en je haalt de clashes naar voren toe, dan heb je 90% van de aanlopers heb je al te pakken. Het gaat mis op het moment dat er gewijzigd wordt en er wordt niet nog een keer die clash detectie overheen gehaald. Aan kun je weer aanlopers krijgen. Maar in principe in de theorie is het zo dat je geen aanlopers kunt krijgen. Op het moment dat je de laatste tekeningen over elkaar heen legt en je hebt je wijzigingen gedaan vanuit je vorige clash detectie van het geen wat er gegenereerd wordt dan, die heb je dus aangepast, dan is het goed en moet het ook passen zonder aanlopers. De partijen die bij ons binnen de bouwonderdelen techniek en bouw met BIM werken, met het 3D tekenpakket, de architect samen met de bouwadvies en engineering, de ontwerpende partijen. Je kan er niet één schakel tussen uit halen, je moet het met zijn allen doen of je moet het niet doen. Het kan niet zo zijn dat er eentje in 2D tekent en de ander in 3D. Dan gaat het alsnog mis. Ja, als we nou geen 3D bouwkundig onderlegden hebben dan kan je coördineren wat we willen met 3D, maar dan haal je het er niet meer uit, dan ben je weer terug bij af. Dan kun je alleen de techniek onderling coördineren. Eigenlijk dus alle betrokken partijen die fysiek monteren, bouw leveren die werken bij ons met 3D. De voordelen: je hebt geen aanlopers meer, faalkostenreductie. De nadelen die erbij zaten die heb ik net ook al vertelt, dat zijn de investeringskosten op hardware en opleiding. H: Nog even terug op de voordelen, je ziet faalkostenreductie, maar zie je ook dat er minder spanningen, de samenwerking beter verloopt doordat je samen met het pakket werkt? HJ: Je bent nauwer bij elkaar betrokken en zeker op het moment dat we op zo’n manier met elkaar omgaan, je zit bij elkaar om de clashes the bespreken, dan heb je automatisch al geen vijandige sfeer, want hey jongens dit is eruit gekomen, hoe gaan we het oplossen. H: Is het dan dat met de tekeningen een kwestie dat je op een andere manier met elkaar omgaat, dan wanneer je het buiten constateert? HJ: Ja, klopt, dan wil niemand meer terug. Dat bevordert het zeer zeker. En het komt de kwaliteit ten goede want je kan veel meer werken met prefab. Op de momenten dat het allemaal vastligt en helder is en goed is kan je eigenlijk alles naar de prefab werkplaats brengen, de 3D tekening en daar wordt dan in de werkplaats en daar worden dan de stelsels onder de ideale omstandigheden in elkaar gelast. Normaal moet je het altijd in de bouwomgeving doen. De snelheid kan omhoog, de bouwtijd kan verkort worden. En ook in de samenwerking, dat wanneer er papieren clashes zijn, dat los je met elkaar op. A: En de informatiebeheersing? Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 239


HJ: Er is wel meer een druk op het voortraject. Eigenlijk moet je in het voortraject alles bekent hebben. Je moet weten welke spullen komen erin, welke entourage komt erin, wat moeten die presteren. Eigenlijk zijn wijzigingen dodelijk voor zo’n proces. En eigenlijk moet je je inkoop ook al geregeld hebben, want ik wil weten van komt er een pomp in van fabrikant A of fabrikant B, want van A heeft ie 30cm inbouw en van B heeft ie 40cm lengte inbouw. Dat zijn allemaal gegevens die je heel vroeg in feiten moeten weten. Dat is een nadeel van het 3D tekenen. H: Wordt het traject ook langer daardoor? HJ: Nee, het verschuift meer naar de voorkant. Want je ziet bij ons nu ook al dat eind mei dan bouwt het behoorlijk af. Voor de tekenaars hebben we dan nog maar een paar man nodig, want het staat allemaal en dan is het een kwestie van bijhouden. A: Maar is dat dan niet ook een voordeel? Omdat juist in het begin al die informatie al bekent is? HJ: Soms wel, ik denk meer, vaker niet, want als je naar het ziekenhuis kijkt, want je weet ook niet wat je over 3 jaar exact nodig hebt. Wel ongeveer, maar niet exact en die informatie moet je ook los krijgen. Je moet je engineering, het is heel moeilijk om in een heel vroeg stadium om een bouwkundige gevel te weten hoe groot de sparing moet wezen, laat staan dat je weet waar het laatste schroefje of boutje moet komen. Want daar praat je ook over bij 3D. Je zag altijd al in de w‐projecten dat er een enorme piek is in het begin een spanningsopgave, zeker bij de luchtkanalen, de grote dingen. En bij de einde een keer een gootje of een gaatje boren, dat kan altijd wel. En dan bouwt het bij de W het langzaam af en bij de E zit het richting de in bedrijf namen dan loopt die weer sterk op, want dan moet het met elkaar communiceren, moet het passen, moet het kloppen. De piek aan belasting werkvoorbereiding en de uitvoering van de W zitten voorin en van E zit het achterin en met 3D verschuiven die pieken steeds verder naar voren. H: De voor‐ en nadelen, het verkorten van de bouwtijd, het verlengen van de bouwtijd? HJ: Ik denk dat het een verkorting van de fysieke bouwtijd kan zijn als je dat los zou kunnen zien van je voorbereidingstijd. De voorbereidingstijd wordt langer, maat als je dat goed hebt afgerond en je alles bij de prefab werkplaats hebt liggen dan kun je het in een paar maanden in elkaar maken. Doe je het op de traditionele manier, dan ben je er maanden aan het lassen en aan het doen, dingen weer aan het veranderen en aanpassen. A: Maar de totale tijd? HJ: De doorlooptijd zal niet zo heel veel korter worden. Die zou denk ik iets terug reduceren, maar niet aanzienlijk korter worden. Want je werkzaamheden moeten gewoon gebeuren. Die moet je altijd doen. Het voordeel is dat je meer naar prefab toe kan. Het leveren en monteren gaat sneller dan dat je het op de bouwplaats maakt en dan monteert. H: Maar dat betekent dus dat je wel alle informatie vroegtijdig moet hebben? HJ: Ja. H: Dat kan ook een nadeel zijn.


Pagina | 240


A: Maar als je juist al die informatie hebt, dan kan je toch al die tekeningen over elkaar heen leggen, dan zie je toch eigenlijk al, dan al, of dus alles klopt of niet. Maar dan is het toch eigenlijk geen nadeel om vroeg alle informatie te hebben. HJ: Maar probeer het maar eens voor elkaar te krijgen om in 2009 weet tot het laatste schroefje wat je daar in het ziekenhuis in 2013 in wilt hebben. H: Bij het ziekenhuis heb je ook nog eens het maken met, dat er gewerkt moet worden met apparatuur, dat ze apparatuur willen hebben die voldoen aan de laatste eisen, die je dus eigenlijk op een zo’n laat mogelijk moment die informatie wilt prijsgeven om de meest moderne apparatuur te gaan gebruiken. Je moet dus eigenlijk in 2009 al zeggen met dat apparaat moet ik 2013 willen werken., voor het zelfde geld is er al weer een nieuw apparaat op de markt gebracht. HJ: En je moet het wel met zijn allen kunnen mappen, want dan heb je wel heel veel informatie in het voortraject en je moet er wel met zijn allen een aantal uren in zetten om het te genereren. Als 1 man er 100 dagen over doet om de woestijn over te steken, willen 100 man het niet in 1 dag kunnen. Dus op een gegeven moment houdt het een keer op die efficiëntie. H: Er zit in het begin meer een piekbelasting in, omdat je er met meerdere mensen aan gaat werken, waardoor er weer communicatietechnieken moeten plaatsvinden om tot het juiste product te komen. HJ: Juist, juist, daar zit een kantelpunt in. H: Als je het door 1 persoon laat doen waardoor het langer duurt, dan is je foutmarge misschien kleiner. HJ: Ja, klopt. A: Is het dan niet zo dat de projectmanager in die periode een hele grote rol moet innemen? HJ: Dat heeft ie ook, en de engineers zeker ook. Die moeten dan de input genereren aan de tekenaars, zodat de tekenaars hun productie kunnen draaien. Het is eigenlijk wel een beetje traditioneel dat de engineer zegt hoe dik die buis moet wezen en hoe groot die kabel moet zijn en dat geeft aan de tekenaar, zodat de tekenaar gewoon door kan gaan en de juiste informatie heeft. Zodat hij kan coördineren, tekenen en de juiste productie kan maken. Dus de rol van de projectmanagement is wat dat betreft alleen sturend en er voor zorgt dat iedereen zijn werk optimaal kan doen en iedereen zoveel mogelijk informatie heeft om zijn werk te kunnen doen. H: We zijn eigenlijk hier begonnen vanuit de ontwerpfase op plat vlak, je zou ook op een gegeven moment in je ontwerpfase, wat meer in 3D kunnen gaan werken. Want we zijn nou in de uitvoeringsfase, na de bestekfase alles gaan omzetten naar 3D HJ: Ik denk ook dat dat in de toekomst ook steeds meer gaat gebeuren. Alleen de wijsheid van toen was er nog niet, het was ook niet verstandig geweest. H: De techniek gaat inderdaad ook steeds verder door. Ik heb het zelf nog niet meegemaakt, maar dat je tijdens het ontwerp al met 3D gaat werken.


Pagina | 241


HJ: Revit schijnt het helemaal in zich te hebben om dat in het voortraject te kunnen doen. In de toekomst zullen er waarschijnlijk steeds meer geïntegreerde systemen komen. Misschien gaat er wel komen dat een partij alles coördineert. BAM techniek is aan het kijken of het verstandig is om erin mee te gaan in het werken met Revit en op welke manier dit dan aangepakt moet worden. Maar uiteindelijke zullen we sowieso die kant op gaan. Medewerkers zullen wel eerst getraind moeten worden. Het is belangrijk om voor een bedrijf de gevolgen eerst in kaart te brengen voor het bedrijf, voordat een nieuw systeem ingevoerd zal worden in het bedrijf. Het is een nieuwe manier van werken die aangeleerd moet worden. Bij 3D tekenen moet je eerst eigenlijk die foto in je hoofd kunnen zien voordat je gaat tekenen. Je moet tijdens het tekenen al veel meer gegevens invoeren, dan bij 2D, om zo optimaal gebruik te kunnen maken van het programma. Zodat de bouw en de techniek straks alleen nog maar op die manier bezig zijn en zo makkelijk de tekeningen op elkaar kunnen afstemmen. Functies zullen hierdoor veranderen en uiteindelijk zullen er alleen nog maar CAAD‐engineers zijn. Een partij of persoon moet strakjes meer kunnen dan alleen ontwerpen of alleen tekenen. Je ziet dat nu aan de technische kant gebeuren. Het werk wordt steeds meer 3D gerelateerd, waardoor visualisatie ook veel gemakkelijker gaat en presentatie duidelijker gegeven kunnen worden. H: Wat is eigenlijk de rol van de projectmanager in het werken met BIM? Ik zie zelf me rol niet anders worden, waarschijnlijk wel makkelijker, het wordt inzichtelijker en je kan de opdrachtgever sneller duidelijker maken van wat er met bepaalde dingen wordt bedoeld en je kan de opdrachtgever meer en een duidelijker inzicht geven in het project. A: En wat alles iedereen vanaf het begin in het proces werkt met BIM, is het dan niet zo dat het de taak is van de projectmanager dat alles gegevens goed worden ingevoerd en dat iedereen zich aan dezelfde codering houdt? HJ: In de grote lijnen wel, als projectmanager moet je ervoor zorgen dat iedereen zijn ding kan doen. Maar het is voor de projectmanager onmogelijk om alles van iedereen te controleren. Zeker op een enorme bouwplaats is dat ook niet haalbaar. H: Ik denk dat het uiteindelijk zo zou zijn dat alle tekeningen op één centraal punt samenkomen en dat daar iemand is die alles samenvoegt. Dat zou een nieuw product kunnen zijn vanuit de projectmanager. Geef alle spullen aan de projectmanager en die maakt er één model van. A: uiteindelijk als er vele disciplines in een model samenkomen, zoals ook tijd en koste, is het ook makkelijker voor de projectmanager om te controleren en te sturen binnen het project. H: Ja. Controle van de begroting zullen zeker makkelijker kunnen. HJ: Ja A: Heb je uiteindelijk nog wel een projectmanager nodig? H: Ja, denk het wel. Je hebt ook bij het gebruik van BIM te maken met informatiestromen en die moeten ook gestroomlijnd worden. Dat iedereen op het goede moment zijn spullen inlevert en krijgt. Daar ligt een grote rol voor de projectmanager en zal een grote rol blijven liggen. Het proces moet nog steeds goed blijven lopen om tot een goed eindresultaat te kunnen komen.


Pagina | 242


A: Wordt projectmanager zijn juist niet saaier, aangezien BIM het proces vergemakkelijkt? H: Nee, denk het niet. Ik zie zelf niet echt een verschil in de rol van de projectmanager in het werken met BIM en wanneer de dingen gescheiden gebeuren. Misschien dat er uiteindelijk meer gecommuniceerd moet worden. Of het inhoudelijk nou echt anders wordt betwijfel ik. HJ: Informatiestromen moeten goed blijven lopen, aangezien een projectmanager er voor moet zorgen dat iedereen goed gefaciliteerd is en dat de processen blijven lopen. Aan de uitvoerende kant had je dat sowieso, maar dat is geen BIM. Uiteindelijk maakt het werken met BIM het werk alleen maar uitdagender. Zeker als architect als hij het 3D model inlevert en binnen een paar maanden rolt er precies uit wat er op het plaatje stond moet hij daar zeker een voldoening uit halen. In tegenstelling tot dat de uitvoerende partij bij de architect komt mat allemaal wijzigingen omdat het allemaal niet past. BIM is ook een hulpmiddel. Stelling 1: HJ: Nee, het vraagt om een andere informatie beheersing. Je moet bijvoorbeeld je informatie veel eerder hebben. Maar dat de beheersing van de informatie door BIM beter is, is niet gezegd. Want ik kan nog steeds de verkeerde informatie selecteren en aangeleverd krijgen. Je ziet echter wel sneller wanneer je iets mist. Je stelt eerder de juiste vragen. Uiteindelijk zal door het eerder hebben van de informatie, leiden tot een beter resultaat. Een betere kwaliteit product. Je wordt meer gedwongen om na te denken over wat je op papier zet en als je iets niet weet kan je het niet meer verdoezelen, maar moet je ervoor zorgen dat je die informatie ergens vandaan haalt. H: Ik zou zeggen dat daardoor faalkostenreductie één van de grote voordelen is van het gebruiken van BIM. HJ: Ja, zeker. Die clash detectie is voor ons een openbaren geweest. Je hebt heel vaak aanlopers met bijvoorbeeld sprinkler installatie waarin je niet soepel dingen kunt veranderen en aanpassen. H: De tijd die je van te voren investeert in het in 3D zetten van de tekeningen, krijg je door middel van kosten reductie weer terug. HJ: Ja zeker, het is wel een investering die je doet in de toekomst door te gaan werken met BIM, echter hangt het wel af van de omvang van je projecten of je deze investering moet doen, aangezien de mensen opnieuw moeten worden opgeleid. H: Waarschijnlijk blijven uiteindelijk alleen de grote aannemers over om dat ze dit kunnen. Waardoor kleiner aannemers zullen verdwijnen. HJ: Ik denk dat je uiteindelijk meer tekenaars zult krijgen, die wel die investering hebben gedaan en waar de kleinere bedrijven aan vragen om hun tekeningen om te zetten in 3D tekeningen. Stelling 2: H: Je moet eerder vragen om de informatie, je hebt eerder de informatie nodig. Dat beperkt het risico dat er op het laatste moment nog allerlei dingen moeten worden ingekocht. Daardoor weet je in vroeg stadium of je wel of niet op tijd zult zijn.


Pagina | 243


HJ: Dat vroege inkopen is ook wel weer een risico. Je hebt dan weinig flexibiliteit. En omdat de informatie snel in het begin verzamelt moet worden, kunnen er juist ook fouten ontstaan, omdat er niet goed naar de documenten gekeken wordt. H: In een vroeg stadium raakt je flexibiliteit kwijt, ook naar de opdrachtgever. Om eventueel nog wijzigingen door te kunnen voeren. HJ: Aan de andere kant als je één keer die drempel hebt genomen, weet je vervolgens hoe je daar op in moet spelen. Echter blijft het een risico als er toch wijzigingen zullen voorkomen in een eindstadium van een project, dit zal vervolgens veel geld kosten. Stelling 3: HJ: Dat heeft hij wel. Het geven van de informatie aan de engineers en tekenaars. Vroeger werd dat over een langere termijn uitgesmeerd en niet alles tegelijk samenkwam. Waardoor je veel overleggen nodig hebt. Nu moet je juist meer van te voren vastleggen wanneer iets moet gebeuren en welke informatie hij daarvoor nodig heeft. Er kan niet meer zoals vroeg makkelijk omgegaan worden met de informatiestromen. H: Ik zie dat de directievoering nog niet echt ingrijpen op dat 3D tekenen, de rol zie ik niet snel veranderen. Stelling 4: HJ: Ik denk niet dat de organisatie anders als er besloten wordt om met 3D te gaan tekenen, misschien dat je hoger opgeleide tekenaars in het team neemt. De nieuwe studenten van nu moeten CAAD aankunnen willen ze mee kunnen komen in de toekomst. A: Misschien is wel iemand nodig die het model in de gaten houdt, een centraal persoon (BIM manager). Waarschijnlijk zitten de partijen eerder met elkaar om de tafel. H: Het is niet echt de noodzaak dat de organisatie anders wordt geregeld. A: computers moeten beter. HJ: Hier is ook wel het enige verandert aan de computers om goed te kunnen werken met BIM. De projectmanager gaat uiteindelijk op een andere manier communiceren met het team. Er moet nauwer met elkaar worden samengewerkt, wat uiteindelijk alleen maar ten goede komt van het project. H: Ook zal het in een ontwerpteam helpen wanneer er 3D tekeningen op tafel liggen in vergelijking met 2D en het is makkelijk communiceren naar de opdrachtgever. Meestal is hij een leek, maar kan nu een beter inzicht krijgen. A: Je hoeft zelf niet meer de schakeling te maken in je hoofd van 2D naar 3D waardoor dingen duidelijker zijn en misverstanden worden voorkomen. HJ: Ja dat klopt.


Pagina | 244


Bijlage 5 BIM workshop 28 maart 2012 Op 28 maart 2012 heeft STABU ‐ in nauwe samenwerking met BAZ, deBIMspecialist en Brink Groep ‐ een workshop over BIM georganiseerd. De workshop werd gehouden onder ruim 30 deelnemers. Programma van de workshop: •

Introductie o Praktische definitie en essentie van BIM o BIM versus open BIM o Hoe ver staat het met adoptie BIM in de praktijk

•

Samenwerken aan BIM model o Aanpak BIM project o Uitwisseling van BIM informatie o.a. middels IFC

•

STABU producten in relatie met BIM o STABU Elementmethode o STABU Ruimtelijke tabellen o Hoe van bouwdelen indeling naar activiteiten en middelen indeling, daarbij gebruik makend van STABU²‐codering o STABU‐bestek

•

Praktijktoepassingen BAZ o Waar lopen bedrijven zoal tegen aan? o Diverse BIM Functies, BIM toepassingen o Showcase & praktijkvoorbeelden

•

Aanbevelingen BIM implementatie o Uitdagingen & oplossingen o Wat betekent BIM voor de organisatie (zowel organisatie als techniek en informatiestromen) o Tips & Informatielinks

Hieronder volgt een samenvatting van de voornaamste bevindingen die zijn opgedaan tijdens de workshop en die van toepassing zijn op deze scriptie: •

Voor BIM geldt dat er alleen output gegenereerd kan worden met de gegevens die er worden ingestopt. De software die aan een BIM‐model hangt denkt niet voor jou, maar maakt het proces wel gemakkelijker.


Pagina | 245


•

Architect, constructeur en installatieadviseur moeten in BIM verband veel specifieker te werk gaan. Hij moet aan zijn model veel gegevens hangen. Hij moet preciezer zijn. Dit betekent dat de architect meer werk en werkuren heeft. Zij stoppen gegevens in het model die de aannemer weer zou kunnen gebruiken. Zo zou de aannemer, bij een optimaal model verkregen vanuit de ontwerpfase, niet de tekeningen nog eens te hoeven tekenen, maar zou hij de gegevens die hij nodig heeft kunnen halen uit het model gecreëerd in de ontwerpfase. Echter gebeurt dit nog niet in de praktijk. Er is nog geen blind vertrouwen tussen de partijen onderling in de correctheid en compleetheid van zo’n model. Een andere oorzaak dat dit nog niet optimaal gebeurt is dat de architect voor het specifieker werken een hogere vraagprijs heeft voor zijn werkzaamheden en de aannemer niet in zijn vraagprijs naar beneden wilt gaan, terwijl hij minder moeite hoeft te doen voor het vergaren van de gegevens. Dit is vertelt door Brink Groep medewerker Jeroen van den Burg.

•

Een planning kan aan een BIM‐model gehangen worden. Ook kan een BIM‐model per tijdsdeel visueel laten zien wat er precies af moet zijn. Echter kost het veel tijd om dit visueel te genereren. Ook is het zo dat bij een verandering in de planning of het ontwerp deze visualisatie van de planning opnieuw gemaakt moet worden, deze kan nu nog niet automatisch gekoppeld worden aan het model.

•

Een planning kan gemaakt worden met de informatie uit een BIM‐model, echter moeten onder andere de levertijden en bouwtijden wel gekoppeld zijn aan de elementen in het model(len). De planning zelf rolt er niet automatisch uit, wel kan deze gekoppeld worden aan het model, de planning moet nog wel zelf in elkaar gepuzzeld worden, zoals bij een Gantt‐Chart.

•

Voor het werken met BIM is het belangrijk dat de verwachtingen van de verschillende partijen gemanaged worden. Er moeten afspraken gemaakt worden over hoever je wilt gaan met het bouwen van het model en op welke tijdstippen in het proces wil je welke precisie hebben. Dit moet duidelijk zijn tussen de partijen, anders kan je niet het optimale uit een BIM‐model halen.

•

Er moet duidelijk vastgesteld worden wanneer iets definitief vast staat in het model. In het VO kan met een BIM‐model al heel gedetailleerd gewerkt worden, echter is dit nog geen DO. Alles is nog mogelijk, daarom moeten er duidelijke grenzen worden gesteld. Het is belangrijk vast te stellen wanneer de verschillende elementen in het model worden bevroren, zodat veranderingen niet meer mogelijk zijn, maar de gegevens voor de output beschikbaar blijven.

•

Het is belangrijk om, voordat er begonnen wordt met het werken aan het model, een codering af te spreken die tijdens het proces gehanteerd zal worden. STABU is bezig om een algemene STABU‐codering vast te leggen.

•

Het is belangrijk om af te spreken hoe de elementen die in het model worden gebruikt genoemd worden.


Pagina | 246


•

De clash detectielijst moet ten alle tijden in de gaten gehouden worden. Er moet namelijk gezorgd worden tijdens een project dat deze lijst bij de verschillende controles korter wordt, niet langer.

•

Voor het werken met BIM moeten er van te voren duidelijke en goede werkafspraken gemaakt worden.

•

Er moet gezorgd worden dat men met elkaar werkt en niet langs elkaar heen, anders wordt een model gauw niet duidelijk. Modelleurs zijn de gene die de aanpassingen maken, deze wijzigingen moeten via de goede weg worden aangebracht.

•

Coderingen die worden gebruikt in het model altijd blijven controleren. Bij het fout coderen in een model, klopt het model niet en zullen er fouten zitten in de output.

•

Bij het werken met BIM is het van belang dat er vertrouwen wordt gegenereerd tussen de betrokken partijen. Men moet er van op aan kunnen dat de ander het goed heeft ingevoerd. Zo kunnen er gegevens worden overgenomen van de ander en zal er geen dubbelwerk ontstaan.

•

Uniformiteit is nodig voor het werken met een BIM‐model.

•

Een BIM‐model moet open zijn, anders kan je het niet een BIM‐model noemen.


Pagina | 247



Pagina | 248


Bijlage 6 BIM groepsdiscussie Stevens Van Dijck 11 mei 2012 Groepsdiscussie BIM en de projectmanager – 11 mei 2012 – 10.00 uur tot 12.00 uur De groepsdiscussie is gehouden met de volgende medewerkers van Stevens Van Dijck: Roel Smith Bram Priem Thomas van Leeuwen Willeke te Winkel Dieter Beijersbergen Paul Scherpenberg Yvonne Mud Annieke Smith

Partner SVD Senior projectmanager Projectmanager Projectmanager Adviseur CAD Specialist Assistent‐kennismanager Stagiaire

Tijdens deze groepsdiscussie zijn de volgende stellingen voorgelegd: 

BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw, waarin alle partijen die betrokken zijn bij het bouwproces (architect, constructeur, (onder/neven‐) aannemer, projectmanager, installatieadviseur) gebruik maken van een gezamenlijke bron van informatie, waarin onder andere tekeningen, productinformatie, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld. BIM is een middel om het doel van een bouwproject te bereiken.



Het toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt in de praktijk tot een betere informatiebeheersing tijdens het project.



De informatie beheersing bij een BIM project heeft in de praktijk een positieve invloed op de planning van een bouwproject.






Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject heeft invloed op de organisatie van een bouwproces.

Aan de deelnemers is gevraagd of zij het eens of oneens waren met de stelling en waarom. Hieronder zijn in grote lijnen de uitkomsten beschreven van de groepsdiscussie.

Stelling 1: BIM is van toepassing op de gehele levenscyclus van een gebouw. Bouwproces zou beter vervangen kunnen worden door ontwikkel‐, realisatie‐ en exploitatiefase.


Pagina | 249


Bron kan beter vervangen worden door platform van informatie. Definitie moet korter gemaakt worden. Benadrukt moet worden dat BIM informatie efficiënter en effectief beheerst en dat de faalkosten worden gereduceerd. Niet alle partijen hoeven genoemd te worden in de definitie. En dat BIM een middel is en niet een doel hoeft niet in de definitie.

Stelling 2: Hoe er op dit moment in de praktijk wordt gebimd is niet het complete bimmen zal beschreven in de definitie. Planningen en verslagen van vergadering staan nog steeds los van het model. De informatie die in het model staat is wel betrouwbaarder. In de praktijk staat nu alle informatie nog niet op één plek. De vraag is waar de grenzen liggen in het doen van de controles. Hoe diep ga je als projectmanager en waar liggen de verantwoordelijkheden. In de praktijk worden nu nog de controles gedaan aan de hand van de tekeningen. Als je in BIM gaat controleren als projectmanager, ga je dan zover tot het laatste schroefje of is dat de verantwoordelijkheid van de desbetreffende partij? Kortom bij 2D werken beoordeel je alleen de tekeningen. Bij 3D is het de vraag tot welk detailniveau je het werk/model/tekeningen controleert. Je moet er rekening mee houden dat wanneer bijvoorbeeld een plafond te laag wordt getekend in de tekeningen dan de bedoeling is, dit niet door middel van clashdetectie uit het model gehaald wordt. Het controleren van de juiste invoering van de gegevens is nog steeds nodig. Op de één of andere manier zou er gezorgd moeten worden dat de controle van de ingevoegde elementen afgevinkt kunnen worden door de partijen zodat de projectmanager in de gaten kan houden en erop aan kan dat de partijen goed hun gegevens hebben ingevoerd en ook hiervoor de verantwoordelijkheid nemen. Het is belangrijk om vast te stellen wie welke informatie controleert. De stelling kan als waar worden aangenomen, maar dan moet er in het begin van het proces goed worden vastgesteld wie wat controleert en tot welk niveau je het controleert als projectmanager en vanaf welke niveau de projectmanager mag aannemen van de partijen dat ze de gegevens goed hebben ingevoerd.


Pagina | 250


Stelling 3: Zeker bij de voorbereiding op het bouwen. De werkvoorbereiding doe je al in de ontwerpfase. Bij het werken met BIM wordt de conceptuele fase veel korter. Door het 3D tekenen moeten er sneller concretere beslissingen genomen worden. Dit gaat ten koste van de kwaliteit van het gebouw. De originaliteit en vooral de creativiteit ebt weg, omdat er minder geschetst zal worden. Je krijgt door het 3D werken standaardisatie en vervroegde besluitvorming. Het is dus een nadeel voor de creativiteit. Hoe moet hiermee om gegaan worden. De VO en Do fase zullen in elkaar schuiven, dit betekent dat wanneer de DO fase aanbreekt het ontwerp ook echt definitief is. Je bent op het conceptuele gebied langer aan het nadenken. Doordat juist bij de DO het ontwerp echt definitief is zal dit tijd besparen in de voorbereiding op de bouw. Uiteindelijk zal de realisatie van het project niet korter zijn, maar BIM kan hier juist als risicobeperking gebruikt worden op vertragingen tijdens de realisatie. De bouwtijd wordt juist korter doordat door middel van BIM de organisatie van het proces beter te structureren is. Het is wel belangrijk om tijdens het de ontwerpfase af te spreken tot welk detail er tekent wordt zodat er in de tijd die nodig is voor het generen van de werktekeningen rekening mee gehouden kan worden. Met BIM kan er sneller gebouwd worden omdat het al gebouwd is.

Stelling 4: De projectmanager gaat vooral over de planning en kostenbeheersing. Als de projectmanager de rol van een BIM manager op zich neemt zal dit veel te verantwoordlijkheden leggen op de rol van de projectmanager. In een BIM model kunnen er opmerkingen in de kantlijn worden gezet. De projectmanager moet er wel voor zorgen dat deze opmerkingen gedaan worden of in acht worden genomen. Architect is de ontwerpende coördinator. Iedereen blijft verantwoordelijk voor zijn eigen informatie en compleetheid van die informatie. Bij BIM kan je als projectmanager al sturen voordat het fout gaat en er clashes ontstaan. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 251


Het maakt het uitoefenen van je rol makkelijker. Je moet als een projectmanager wel Revit kunnen lezen en begrijpen. Ook moet je weten hoe je kostenramingen kan maken met een revit‐model. Stevens van Dijck zou als projectmanager moeten weten hoe zij door het model/gebouw heen kunnen lopen. Er moet meer sturing worden gegeven op vertrouwen tussen de partijen onderling, om zo dubbelwerk te voorkomen. Afspraken moeten duidelijker van te voren worden vastgelegd. Het controle gehalte wordt groter Er komt meer openheid tussen de partijen. Het meer teamwerk.

Stelling 5: Je zit anders bij elkaar, namelijk korter en met kortere tussen poses. De fases in het proces worden anders. SO en VO worden langer, maar de DO wordt korter. Design & Build organisatie past het beste bij BIM, voor traditioneel is het handig om op clashes te controleren. Echter zou je kunnen zeggen dat bij het traditionele proces je schijnzekerheid hebt bij de controle van de clashes, aangezien je niet weet hoe de aannemer het gaat leveren en wie de aannemer wordt. Het is daarom bij BIM handig om eerder te weten wie de aannemers zijn, waardoor je in het model er rekening mee kan houden wat zij als bedrijf kunnen leveren. Je bent namelijk ook afhankelijk van je leveranciers en het is belangrijk dat het detail dat zij leveren ook goed wordt meegenomen in het ontwerp. Hierbij is het belangrijk om goed af te spreken wanneer wel detail getekend wordt. In een BIM model wordt er geen rekening gehouden met bouwtoleranties. Aan de hand van toleranties kan je je objectief uitspreken over de conformiteit van een product of bouwwerk. Het definiëren van toleranties is onvermijdelijk, doordat absolute perfectie in de praktijk onhaalbaar is. Tijdens elke fase van het bouw‐ (fabricage, inplanting, stellen en plaatsing) of meetproces kunnen er immers onvolmaaktheden optreden die aanleiding kunnen geven tot afwijkingen op de gewenste afmetingen. Het blijft mensenwerk!


Pagina | 252


Bijlage 7 Capgemini Utrecht in de media

Property NL 1 maart 2011 Gemeente Utrecht ongelukkig met nieuwbouwplan Capgemini UTRECHT ‐ De gemeente Utrecht was aanvankelijk niet gelukkig met de nieuwbouwplannen van Capgemini. Ze hoorde daar pas vijf maanden geleden van. Dat zegt Klaas Beerda, adviseur kantorenlocaties en bedrijventerreinen bij de gemeente Utrecht. Nadat Capgemini dreigde te vertrekken, heeft de gemeente besloten mee te werken. De nieuwe locatie Leidsche Rijn Centrum is door de gemeente aangedragen. Beerda: 'Wij hebben gezegd dat we er alles aan moesten doen om CapGemini in zijn huidige huisvesting te behouden. Pas in de allerlaatste fase, toen CapGemini ons enkele opties voorlegde, hebben we besloten mee te werken. Een van de opties was dat het bedrijf uit de regio zou vertrekken. Het gaat om 5600 werknemers en dat wilden we koste wat kost voorkomen. De locaties waar ze over bezig waren vonden wij minder geschikt, dus toen hebben wij de locatie in Leidsche Rijn Centrum naar voren geschoven. De definitieve locatiekeuze is overigens nog niet helemaal gemaakt.' Beerda zegt er 'natuurlijk van te balen', als Capgemini uit zijn huidige kantoorgebouw uit 2003 gaat. Dit 50.000 m2 grote complex, dat bestaat uit vijf flexibel te gebruiken gebouwen, is ontwikkeld door AM Vastgoed (thans Multi Vastgoed) en in eigendom bij het ING Dutch Office Fund van ING REIM. Capgemini wil verhuizen omdat ze 'het nieuwe werken' wil invoeren. Volgens ingewijden zou het nieuwe hoofdkantoor ruim 20.000 m2 groot moeten worden, de helft van wat nu in gebruik is. AM maakt kans de ontwikkelaar hiervan te worden. Volgens Beerda blijft het 10.000 m2 grote congrescentrum op de huidige locatie wel in gebruik als Capgemini verhuist.

Property NL 19 januari 2012 AM en BAM realiseren omstreden hoofdkantoor CapGemini UTRECHT ‐ AM Real Estate Development ontwikkelt het nieuwe Nederlandse hoofdkantoor van Capgemini (consultancy en ICT‐dienstverlening) in Leidsche Rijn Centrum te Utrecht. Dit kantoor omvat 21.000 m2 verhuurbaar vloeroppervlak en wordt geheel gehuurd door Capgemini. De huidige kantoorruimte in Papendorp Utrecht zal deels in gebruik blijven voor congressen en trainingen. Vorig jaar ontstond in Utrecht discussie over de verhuisplannen van CapGemini omdat dit toename van de leegstand betekent. BAM Utiliteitsbouw regio Utrecht en BAM Techniek (zusterondernemingen van AM Real Estate Development) dragen zorg voor de engineering vanaf definitief ontwerp en zullen het gebouw realiseren. De bouwwerkzaamheden starten op korte termijn. BAM zal het kantoorgebouw in mei 2013 opleveren. Het kantoor wordt gesitueerd aan de oostzijde van Leidsche Rijn Centrum, parallel aan de snelweg A2, pal aan het nieuwe NS‐station Leidsche Rijn Centrum met voorzieningen voor openbaar vervoer


Pagina | 253


en in de directe nabijheid van het nieuw te realiseren centrumgebied. De bebouwing krijgt de vorm van een doorlopende kantorenwand, die tevens als geluidsbuffer voor de achterliggende bebouwing fungeert. Het kantoor is ontworpen door Van Tilburg Ibelings von Behr Architecten te Rotterdam. De structuur van het gebouw bestaat uit twee langgerekte volumes van 172 meter lang en ruim 16 meter breed met dwars daarop drie overspanningen. Tussen de volumes liggen drie patio's, waarvan er twee (entree en atrium) zijn overdekt. De derde patio fungeert als binnentuin. Elke verdieping biedt circa 5000 m2 kantoorruimte. Bij de ontwikkeling van dit kantoor zijn toepassing van 'het nieuwe werken' en duurzaamheid leidende principes geweest. Het kantoor zal een belangrijke functie hebben als ontmoetingsplaats met flexibele werkplekken en ruime kolomvrije vloervelden. Het kantoor zal beantwoorden aan hoge eisen ten aanzien van duurzaamheid en het Breeam‐label 'Very Good' dragen. Bij de ontwikkeling en realisatie is gebruik gemaakt van de Toolkit Duurzame Kantoren, een breed initiatief waaraan onder meer AM en BAM Utiliteitsbouw hebben meegewerkt.

Vastgoedmarkt 19 januari 2012 AM ontwikkelt nieuw hoofdkantoor Capgemini AM Real Estate Development ontwikkelt het nieuwe Nederlandse hoofdkantoor van Capgemini in Leidsche Rijn Centrum. Het kantoor omvat 21.000 m2 verhuurbaar vloeroppervlak. De huidige kantoorruimte van Capgemini in Papendorp zal voor bijna de helft in gebruik blijven voor congressen en trainingen. BAM Utiliteitsbouw regio Utrecht en BAM Techniek (zusterondernemingen van AM Real Estate Development) dragen zorg voor de engineering vanaf het definitieve ontwerp en zullen het gebouw realiseren. Het kantoor is ontworpen door Van Tilburg Ibelings von Behr Architecten in Rotterdam. De bouwwerkzaamheden beginnen op korte termijn. BAM zal het kantoorgebouw in mei 2013 opleveren. Het kantoor komt aan de oostzijde van Leidsche Rijn Centrum, parallel aan de A2, pal aan het nieuwe NS‐station Leidsche Rijn Centrum in de directe nabijheid van het nieuw te realiseren centrumgebied. De bebouwing krijgt de vorm van een doorlopende kantorenwand, die ook als geluidsbuffer voor de achterliggende bebouwing fungeert. Het gebouw bestaat uit twee langgerekte volumes van 172 meter lang en ruim 16 meter breed, met dwars daarop drie overspanningen. Tussen de volumes liggen drie patio’s, waarvan er twee (entree en atrium) overdekt zijn. De derde patio fungeert als binnentuin. Elke verdieping biedt ongeveer 5.000 m2 kantoorruimte. Het kantoor zal beantwoorden aan hoge duurzaamheidseisen en het Breeam‐label ‘Very Good’ dragen.


Pagina | 254


Vastgoedmarkt 7 februari 2012 CBRE GI vecht bouw Capgemini‐pand aan CBRE Global Investors NL (CBRE GI) komt bij de rechter in het verweer tegen de uitgifte van grond en een bouwvergunning door de gemeente Utrecht voor het nieuwe kantoor van Capgemini in Leidsche Rijn Centrum. Dat bevestigt een woordvoerder van CBRE GI. De vastgoedfondsenmanager is beheerder van het CBRE Dutch Office Fund, de eigenaar van het huidige kantoor (ongeveer 42.000 m2) van Capgemini in Utrecht. De automatiseerder heeft aangekondigd te zullen verhuizen naar een nieuw kantoorpand van 21.000 m2 in Leidsche Rijn Centrum. De ontwikkelaar van dat pand, AM Real Estate Development, kreeg van de gemeente Utrecht een korting van 15 procent op de grondprijs. ‘CBRE Global Investors maakt bezwaar tegen de nieuwe ontwikkeling, om de waarde van de beleggingen van het fonds te beschermen’, aldus een woordvoerder CBRE GI. Volgens haar zijn er ook principiële kwesties aan de orde. ‘De gemeente Utrecht creëert oneerlijke concurrentie door deze korting op de grondprijs en het verruimen van bestemmingsplanmogelijkheden voor een specifieke ontwikkeling. Bovendien bestrijden we de ontwikkeling van een nieuwe snelweglocatie. De Utrechtse kantorenmarkt heeft voldoende voorraad op onder meer Papendorp en Rijnsweerd.’ De huurovereenkomst van Capgemini voor het bestaande kantoorpand loopt in twee fasen af: In 2013 eindigt de huur van ongeveer 32.000 m2 en in 2018 loopt de huur af van ongeveer 8.000 m2. De oplevering van het nieuwe kantoor vindt naar verwachting plaats in mei 2013. Daarna wil Capgemini een deel van het bestaande kantoor in Papendorp blijven gebruiken voor congressen en trainingen. CBRE GI heeft Van Diepen van der Kroef Advocaten in de arm genomen als externe juridische adviseur in deze kwestie. De grondslag van de procedure wordt drieledig: de bouwvergunning zou strijdig zijn met het bestemmingsplan; met een behoorlijke ruimtelijke ordening; en met het gemeentelijk parkeerbeleid. ‘De gemeente heeft de parkeernorm versoepeld van 1 parkeerplaats per 60 m2 naar 1 parkeerplaats per 20 m2 kantooroppervlakte’, aldus de woordvoerder van CBRE GI. In een reactie laat een woordvoerder van Capgemini weten: ‘Onze intentie was in eerste instantie niet om te verhuizen, maar om te verlengen. Toen bleek dat dit niet lukte zijn we andere mogelijkheden gaan onderzoeken. Belangrijkste reden is dat wij geen acceptabele aanbieding hebben gekregen van de eigenaar voor het huren van de helft van het gebouw. Het huidige kantoor is veel te groot. Ook is de bereikbaarheid per openbaar vervoer niet toereikend en het pand is nog niet geschikt voor het nieuwe werken.’ Hij zegt verder: ‘Na een uitgebreide analyse van de leegstaande gebouwen in de omgeving van Utrecht, is gebleken dat daar ook geen goed alternatief tussen zat: te kostbaar in vergelijking met nieuwbouw, te weinig grote vloeroppervlakken die het geschikt maken voor het nieuwe werken of een slechte bereikbaarheid door middel van het openbaar vervoer en/of te weinig parkeerplekken.’ Volgens de woordvoerder was er geen financiële incentive voor degenen die over de verhuizing beslisten: ‘Capgemini kent geen partnerstructuur, in tegenstelling tot andere adviesbureaus. Capgemini is als Cap Gemini SA aan de Franse beurs genoteerd.’ De gemeente Utrecht was niet voor commentaar bereikbaar. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 255


Vastgoedmarkt 30 maart 2012 CBRE GI eist stilleggen bouw kantoor Capgemini De rechter moet de bouw van het nieuwe hoofdkantoor van Capgemini in Utrecht zo snel mogelijk stilleggen. Dat eiste advocaat Frank Thunissen woensdag namens vastgoedfonds CBRE Global Investors bij de Utrechtse rechtbank, zo meldt het Financieele Dagblad. De bouwvergunning moet geschorst worden omdat de gemeente Utrecht zich niet houdt aan de eigen regels omtrent het bestemmingsplan en de parkeernormen. Ontwikkelaar AM Vastgoed bouwt een kantoor voor Capgemini in een nog te ontwikkelen kantorengebied bij Leidsche Rijn bij Utrecht. Op dit moment zetelt de ICT‐dienstverlener in een pand van 42.000 m2 op het kantorenpark Papendorp, dat nog niet volledig is uitgegeven. Ook in Utrecht is nog voldoende kantoorruimte beschikbaar. Het kantoor op Papendorp is te groot voor Capgemini, vandaar dat het bedrijf heeft rondgekeken naar een nieuw kantoor. Volgens vastgoedfonds CBRE heeft Capgemini geweigerd serieus naar alternatieven te kijken in bestaande bouw. Er zou 15 procent korting op de grondprijs aan AM Vastgoed gegeven zijn. Volgens de toenmalige verantwoordelijke wethouder was dit een ‘normale gang van zaken’. ‘Er is in het bestemmingsplan vastgelegd dat de grote zakelijke dienstverleners op Papendorp een plek krijgen’, zegt advocaat Thunissen. Een ander bezwaar is dat Capgemini ruim 1.000 parkeerplaatsen krijgt bij het nieuwe pand, terwijl dat er volgens de geldende norm van de gemeente Utrecht 341 zouden moeten zijn. ‘Daar kan geen enkel concurrerend voorstel in de bestaande bouw tegenop’, zegt advocaat Thunissen. Volgens Gerben Bosma, advocaat van de VVE Papendorp, heeft de gemeente Utrecht te snel toegestemd in de nieuwbouw. Hoewel de bouw al is begonnen, is er bijvoorbeeld nog geen uitgewerkt bestemmingsplan vastgelegd. Verhuizingen van grote zakelijke dienstverleners als KPMG, KPN en Deloitte hebben de afgelopen tijd voor maatschappelijke onrust gezorgd, omdat ze tot leegstand leiden. Gemeenten lijken als was in de handen van bedrijven die dreigen te vertrekken als de gemeente niet meewerkt. Ook Capgemini wilde aanvankelijk vertrekken naar buurgemeente De Meern.

Vastgoedmarkt 18 april 2012 Nieuwbouw Capgemini mag doorgaan De bouw van een nieuw kantoor voor Capgemini in Leidsche Rijn langs de A2 in Utrecht mag doorgaan. Dat heeft de bestuursrechter gisteren geoordeeld. Wel vindt de rechter dat het college van burgemeester en wethouders van Utrecht de voor de bouw benodigde omgevingsvergunning op onderdelen onvoldoende heeft onderbouwd. Maar de gebreken aan de ‐ nog niet definitieve ‐ vergunning zijn niet van dien aard dat de bouw moet worden stilgelegd. De rechter woog hierbij ook mee dat de gemeente Utrecht heeft aangekondigd snel een beslissing te nemen over het bezwaarschrift dat is ingediend. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 256


CBRE Global Investors, de eigenaar van het pand waar Capgemini nu huurt, en de vereniging van eigenaren van het kantorenpark Papendorp hadden de bestuursrechter gevraagd om in een voorlopige voorziening de bouw van het nieuwe kantoor stil te leggen. Zij vinden onder meer dat het bouwplan niet in het bestemmingsplan past en dat door de bouw de leegstand van kantoren in Utrecht wordt vergroot. Dit zou tot een verdere ontwrichting van de kantorenmarkt leiden en ten koste gaan van de aantrekkelijkheid van de kantorenlocatie Papendorp. De rechter oordeelde dat het bouwplan in overeenstemming is met het bestemmingsplan. Tegelijkertijd vond de rechter dat de inpasbaarheid van het bouwplan in het hele plangebied (Stadshart Leidsche Rijn) door de gemeente onvoldoende is gemotiveerd. Ook miste de rechter een onderbouwing van de keuze voor het toestaan van de bouw van het kantoorgebouw op deze plaats en op dit moment. Het college van B&W moet van de rechter beter motiveren voor wie de zogenaamde doelgroepengarage met 750 parkeerplaatsen is bestemd. Volgens de rechter is het niet onaannemelijk dat Capgemini feitelijk een groot beslag zal leggen op deze voor meerdere doelgroepen bestemde garage. De partijen die deze rechtszaak begonnen, hebben ook bezwaar gemaakt bij de gemeente Utrecht tegen de verleende omgevingsvergunning. De gemeente heeft aangekondigd snel na de uitspraak van de bestuursrechter op dit bezwaar te reageren. De gemeente moet in die beslissing de door de rechter geconstateerde gebreken nader onderbouwen. Ondertussen mag de bouw dus doorgaan.

Vastgoedmarkt 2 mei 2012 ‘CBRE GI zet strijd tegen Capgemini‐pand door’ CBRE Global Investors zal de bouwvergunning van het nieuwe hoofdkantoor van Capgemini verder aanvechten. Dat meldt Het Financieele Dagblad. De rechter oordeelde onlangs dat AM Vastgoed de bouw kan voortzetten van het hoofdkantoor van de ICT‐dienstverlener in Leidsche Rijn in Utrecht. CBRE, de eigenaar van het pand dat Capgemini op dit moment huurt, wilde de bouw via de rechter stilleggen omdat dit tegen het beleid van de gemeente Utrecht zou indruisen en leegstand in de hand zou werken. Daarbij is Capgemini volgens CBRE bevoordeeld, omdat de ICT‐dienstverlener een nabijgelegen parkeergarage mag huren, aldus het FD.

Property NL 4 mei 2012 ‘Capgemini wilde niet vertrekken uit Papendorp’ De Capgemini wilde in 2010 helemaal niet vertrekken uit de huidige huisvesting in Papendorp in Utrecht, maar kreeg een zodanig slechte aanbieding van eigenaar CBRE Dutch Office Fund dat de ICT‐ dienstverlener zich ging oriënteren op alternatieven. Dit zegt Vice‐President Hans Scholten van Capgemini in een gesprek met PropertyNL. Hij reageert hiermee voor het eerst in het openbaar op de controverse rond de nieuwbouw van Capgemini in Leidsche Rijn. CBRE DOF kondigde deze week aan door te gaan met het via de rechter aanvechten van de bouwvergunning van het in aanbouw zijnde pand. Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 257


Scholten zegt dat Capgemini in 2010 zelfs een eigen plan heeft ontwikkeld om op de huidige locatie te blijven, maar dat dit door CBRE is afgewezen. ‘Blijven in ons huidige kantoor zou goedkoper moeten zijn dan nieuwbouw, maar de aanbieding van CBRE sloot hier niet op aan. Ik vind dat institutionele vastgoedbeleggers als CBRE moeten beseffen dat de realiteit in de markt veranderd is.’ ‘In onze ogen hadden onze wensen voor flexibel werken ook prima op de huidige locatie uitgevoerd kunnen worden. We gebruiken nu effectief 20.000 van de 42.000 m2 in dit complex.’ Uit onze gegevens blijkt dat Capgemini voor het nieuwe kantoor in Leidsche Rijn € 175 per m2 (tienjaars contract) betaalt. CBRE bleek niet in staat op Papendorp een concurrerende prijs aan te bieden. Scholten zegt dat het bieden van een aantrekkelijke werkomgeving voor hoogopgeleide medewerkers de eerste motivatie was om om te zien naar een alternatief voor de huidige huisvesting. Adviseur van Capgemini is sinds jaar en dag de Utrechtse vastgoedadviseur Ans de Wijn. Capgemini heeft de afgelopen jaren het nieuwe werken ingevoerd voor zijn medewerkers waardoor de ruimtebehoefte voor het huidige kantoor (42.000 m2) is gehalveerd. In een aantal steden zijn satellietkantoren geopend waardoor medewerkers minder autokilometers hoeven te maken en werk en privé beter kunnen combineren. Het nieuwe kantoor dat AM ontwikkelt voor Capgemini op Leidsche Rijn is circa 20.000 m2 groot. Capgemini hoopt het pand april volgend jaar te betrekken. Scholten zegt dat Capgemini duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan en als grote eindgebruiker ook verantwoordelijkheid voelt om onnodige leegstand in de markt te voorkomen. ‘Maar als het prijsverschil zodanig groot is, houden wij het recht ons huurcontract op te zeggen en om te zien naar een alternatief.’ Capgemini heeft in 2010 allereerst een fors aantal bestaande kantoren bekeken, maar de combinatie van een aantrekkelijke prijs plus zeer goede bereikbaarheid per openbaar vervoer bleek doorslaggevend voor nieuwbouw. Volgens Scholten is de verhuizing van Capgemini een puur rationele beslissing geweest, zonder onzuivere argumenten zoals financiële prikkels voor het management. ‘Wij zijn in dienst van een beursgenoteerd concern, hebben geen partnerstructuur en kunnen geen persoonlijk voordeel uit een verhuizing halen.’


Pagina | 258


Bijlage 8 Danone Utrecht in de media Property NL & Provada 8 juni 2011 Provada: OVG krijgt twee Breeam excellent awards AMSTERDAM ‐ OVG heeft gisteren twee Breeam excellent awards gekregen: één voor de nieuwbouwontwikkeling van UPC in Leeuwarden en een voor de nieuwbouw van Danone in Utrecht. Topman Coen van Oostrom vertelde aan tafel bij Matthijs van Nieuwkerk tijden het ABN Amro event dat hij de statiegeldregeling voor nieuwbouw ‐ waarbij er bij nieuwbouw een oplossing wordt gevonden voor bestaande bouw ‐ eind dit jaar helder wil hebben neergezet. Dan is het volgens Van Oostrom zaak de politiek ervoor te interesseren, waarbij hij denkt in de liberale hoek de hoogste ogen te kunnen gooien. OVG heeft als doelstelling om eind dit jaar evenveel herontwikkeling in portefeuille te hebben als nieuwbouw. Van Oostrom: 'Dat gaan we waarschijnlijk niet helemaal halen, maar we komen wel een eind. Ik verwacht herontwikkelingsprojecten van in totaal 60.000/70.000 m2 bekend te kunnen maken.'

Vastgoedmarkt 14 juni 2011 Breeam‐certificaat Excellent voor Danone Innovation Centre Het ontwerp voor het Danone Innovation Centre op het Utrecht Science Park heeft een Breeam‐ certificaat Excellent gekregen voor duurzaamheid. Het nieuwe Innovation Centre clustert de research & development‐activiteiten (R&D) van de divisies Baby Nutrition and Medical Nutrition. Het programma omvat onder meer een pilotplant, laboratoria, kantoren, opslagcapaciteit, een informatiecentrum, conferentiecentrum, een coffee corner en een restaurant. Het gebouw is ontworpen door architectenbureau Cepezed. De bouw begint eind deze zomer. OVG is de projectontwikkelaar. Duurzaamheid komt in verschillende aspecten van de ontwikkeling tot uiting, zoals de locatie, vormgeving, de flexibiliteit, het klimaatconcept en de bouwmethodiek. Bij de implementatie hiervan spelen bouwfysisch adviseur DGMR en installatieadviseur Deerns een belangrijke rol. Het projectmanagement wordt gedurende het ontwerp en de realisatie verzorgd door Stevens van Dijck. Het Utrecht Science Park ligt aan de oostkant van de stad direct nabij het OV‐knooppunt De Uithof en faciliteiten als sportcentra, winkels, kinderopvang en horecagelegenheden. Omdat het dicht bij deze voorzieningen ligt, kan de mobiliteit beperkt blijven. Dat reduceert de CO2‐uitstoot door de gebruikers verder.


Pagina | 259


Property NL 14 juli 2011 Hannover Leasing koopt project Danone in Utrecht van OVG UTRECHT ‐ OVG en Hannover Leasing hebben overeenstemming bereikt over de koop van het project Danone Innovation Centre dat ontwikkeld wordt op het Utrecht Science Park. Een prijs is niet bekendgemaakt. Het nog te realiseren Innovation Centre zal een omvang krijgen van 20.000 m2 en bestaat onder meer uit laboratoria, een pilot plant, een conferentiecentrum en kantoren, die voor het ontwerp officieel Breeam Excellent gecertificeerd zijn. Met het nieuwe innovatiecentrum zal Danone de R&D‐activiteiten die nu in Nederland, Duitsland en Groot‐Brittannië plaatsvinden, bundelen en de ruimte geven om te groeien. Het nieuwe internationale onderzoekscentrum zal met hoogwaardig wetenschappelijk onderzoek ondersteuning bieden aan de merken van Danone's babyvoeding en medische voeding divisies, waaronder Nutricia dat van oudsher sterk met Nederland verbonden is. Het nieuwe innovatiecentrum, is ontworpen door Architectenbureau Cepezed en wordt ontwikkeld op het Utrecht Science Park, een internationaal vooraanstaand centrum voor wetenschappelijk onderzoek en kennisintensieve bedrijvigheid. Het Utrecht Science Park ligt aan de oostkant van de stad direct nabij OV‐knooppunt De Uithof en is met de directe snelle verbinding naar Utrecht CS uitstekend bereikbaar. Hannover Leasing werd bij de aankoop geadviseerd door CVO Group, Loyens & Loeff, Jones Lang LaSalle en Storms International Property Services. Houthoff Buruma was de adviseur aan de zijde van OVG.

Vastgoedmarkt 14 juli 2011 OVG verkoopt project Danone Innovation Centre OVG Projectontwikkeling verkoopt het project Danone Innovation Centre, gepland in het Utrecht Science Park, aan Hannover Leasing. Daarover hebben de twee partijen overeenstemming bereikt. Het nog te realiseren Innovation Centre zal een omvang krijgen van 20.000 m2. Het centrum krijgt onder meer laboratoria, een pilot plant, een conferentiecentrum en kantoren, met als duurzaamheidstreven het certificaat Breeam Excellent. In het nieuwe innovatiecentrum bundelt Danone alle onderzoeks‐ en ontwikkelingsactiviteiten die nu nog in Nederland, Duitsland en Groot‐Brittannië plaatsvinden. Architectenbureau Cepezed heeft het centrum ontworpen. Het Utrecht Science Park is een internationaal vooraanstaand centrum voor wetenschappelijk onderzoek en kennisintensieve bedrijvigheid. Het park ligt aan OV‐knooppunt De Uithof en heeft een directe snelle verbinding naar Utrecht CS. Hannover Leasing werd bij de aankoop geadviseerd door CVO Group, Loyens & Loeff, Jones Lang LaSalle en Storms International Property Services. Houthoff Buruma was de adviseur aan de zijde van OVG.


Pagina | 260


Property NL 29 september 2011 Eerste paal Danone Innovation Centre UTRECHT ‐ De eerste paal van het nieuwe Danone Innovation Centre in Utrecht is woensdag geslagen. Dit 20.000 m2 grote innovatiecentrum wordt door OVG ontwikkeld op het Utrecht Science Park (De Uithof), waar wetenschappelijk onderzoek en kennisintensieve bedrijvigheid worden gecombineerd. In het gebouw zal Danone de R&D‐activiteiten die nu in Nederland, Duitsland en Groot‐Brittannië zijn gelokaliseerd, bundelen en de ruimte geven om te groeien. Het nieuwe internationale onderzoekscentrum zal met hoogwaardig wetenschappelijk onderzoek ondersteuning bieden aan de merken van Danone's babyvoeding en medische voeding divisies, waaronder Nutricia dat van oudsher sterk met Nederland verbonden is. Het kantoordeel van het innovatiecentrum, ontworpen door Cepezed, heeft het ontwerpcertificaat Breeam‐Excellent behaald. De engineering en uitvoering is in handen van BAM Utiliteitsbouw uit Utrecht. Danone wordt bij de ontwikkeling bijgestaan door AOS Studley. De oplevering van het project staat gepland voor het tweede kwartaal van 2013. De Uithof ligt aan de oostkant van de stad direct naast de A28, nabij knooppunt Rijnsweerd. Bij de aansluiting op de A28, vlak naast de locatie voor Danone, wordt nu een P&R‐voorziening voor 2000 plaatsen gebouwd. De Uithof is met de directe snelle verbinding naar Utrecht CS ook met openbaar vervoer goed bereikbaar. Een tramverbinding met Utrecht CS is in voorbereiding.

Vastgoedmarkt 29 september 2011 Begin bouw Danone Innovation Centre Gisteren is de eerste paal van het nieuwe Danone Innovation Centre in Utrecht geslagen. Inmiddels heeft het kantoordeel van het innovatiecentrum, ontworpen door Cepezed, het ontwerpcertificaat Breeam‐Excellent behaald. Engineering en uitvoering zijn in handen van BAM Utiliteitsbouw in Utrecht. De oplevering van het circa 20.000 m2 grote project staat gepland voor het tweede kwartaal van 2013. Het nieuwe innovatiecentrum wordt ontwikkeld door OVG op het Utrecht Science Park De Uithof. De Science‐Business campus De Uithof ligt aan de oostkant van de stad naast de A28, bij knooppunt Rijnsweerd. Bij de aansluiting op de A28 wordt nu een P&R‐voorziening voor 2.000 plaatsen gebouwd. In het nieuwe gebouw wil Danone haar research en development activiteiten gaan bundelen. Die vinden nu nog in Nederland, Duitsland en Groot‐Brittannië plaats.


Pagina | 261


Vastgoedmarkt 25 april 2012 Eneco neemt warmte/koudeopslag Danone over Eneco gaat de installatie voor warmte/koudeopslag (WKO) van het nieuwe Danone Innovation Center in Utrecht exploiteren. Het bedrijf neemt de WKO over van OVG, projectontwikkelaar van het nieuwe gebouw van Danone Innovation Center. De looptijd van het exploitatiecontract is twintig jaar. Het project wordt gebouwd in het Utrecht Science Park in Utrecht en is volgens planning in mei 2013 gereed. Het gebouw heeft een oppervlakte van zo’n 20.000 m2 en bestaat uit kantoren, een proeffabriek en diverse laboratoria. De eigenaar van het gebouw is Hannover Leasing, een internationale vastgoedinvesteerder en aanbieder van beleggingsproducten in Duitsland. Eneco gaat, met behulp van de WKO, warmte en koude leveren aan het Danone Innovation Center. Daarnaast verzorgt het energiebedrijf, dat veel ervaring heeft met dit soort installaties, het technisch onderhoud van de WKO. Het Danone Innovation Center wordt het nieuwe, internationale onderzoekscentrum voor babyvoeding en vestigingsplaats van de medische voedingsdivisies, zoals Nutricia. In het Danone Innovation Center zullen zeker 450 mensen werken uit verschillende andere vestigingen. Met het nieuwe innovatiecentrum in Utrecht Science Park bundelt Danone zijn R&D‐ activiteiten in Nederland, Duitsland en Groot‐Brittannië. De architect van het gebouw is Cepezed, het ontwerp van de installaties is gemaakt door Deerns. De engineering en uitvoering van het complex zijn in handen van BAM Utiliteitsbouw in Utrecht. Het kantoordeel van het gebouw heeft onlangs het duurzaamheidcertificaat Breeam‐NL‐Excellent ontvangen.


Pagina | 262


Bijlage 9 ESIC Noordwijk in de media PropertyNL 1 december 2011 European Space Innovation Center in Noordwijk gaat open NOORDWIJK ‐ Het European Space Innovation Center (ESIC) in Noordwijk wordt donderdag officieel geopend. ESIC is een mini‐campus van 2900 m2 bvo voor kennisintensieve lucht‐ en ruimtevaartgerelateerde bedrijven. De grootste gebruiker van ESIC is de ESA Business Incubator waarin startende bedrijven gebruik maken van ruimtevaart technologieën voor bredere (aardse) toepassingen. ESIC is ontwikkeld door NL Development Het gebouw is ontworpen door Cepezed en mede tot stand gekomen met steun van de provincie Zuid‐Holland en de gemeente Noordwijk. ESA Business Incubator wordt mogelijk gemaakt door het ministerie van ELI en de European Space Agency (ESA). Ruimtes kunnen gehuurd worden van 60 tot 500 m2. Er zijn nog enkele beschikbaar.

Vastgoedmarkt 9 december 2011 European Space Innovation Center geopend REGIO WEST ‐ Het European Space Innovation Center (ESIC) in Noordwijk is gisteren officieel geopend. ESIC is een mini‐campus voor kennisintensieve lucht‐ en ruimtevaartgerelateerde bedrijven. De grootste gebruiker is de ESA Business Incubator, die startende bedrijven wil helpen geld te verdienen met ruimtewetenschap. ESA Business Incubator wordt mogelijk gemaakt door het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie en het European Space Agency (ESA). Het ESIC‐gebouw van ongeveer 3.000 m2 is door NL‐Development ontwikkeld en met steun van de provincie Zuid‐Holland en de gemeente Noordwijk tot stand gekomen. Het gebouw is ontworpen door architectenbureau Cepezed. Het vergde een investering van ongeveer 5,5 miljoen euro. Er zijn units te huur van 50 tot 500 m2. Daarnaast biedt het gebouw 46 werkplekken die per maand worden verhuurd. Bijna 70 procent van de ruimte is verhuurd. Het gebouw is inmiddels verkocht, maar er is niet bekendgemaakt aan wie.


Pagina | 263



Pagina | 264


Bijlage 10 Reflectiescore cases Capgemini Voor de opmerkingen zie de within case analyse van Capgemini. BIM eigenschappen

1 2 3 4 5 6

7

8 9 10 11

12 13 14 15


Score

Weging Opmerking

4 5 3 3

1 1 1 1

2 3 3

1 1

3

1

4 5 5

1 1 1

3

1

4 3 5 4

1 1 1

4

1

4 4


Pagina | 265


Danone Voor de opmerkingen zie de within case analyse van Danone. BIM eigenschappen

1 2 3 4 5 6

7

8 9 10 11

12 13 14 15


Score

Weging Opmerking

4 4 3 3

1 1 1 1

2 1 3

1 1

3

1

2 4 4

1 1 1

2

1

3 3 1 2

1 1 1

2

1

2 3


Pagina | 266


ESIC Voor de opmerkingen zie de within case analyse van ESIC. BIM eigenschappen

1 2 3 4 5 6

7

8 9 10 11

12 13 14 15


Score

Weging Opmerking

4 4 3 2

1 1 1 1

2 1 3

1 1

3

1

2 4 4

1 1 1

2

1

3 1 1 2

1 1 1

2

1

2 2


Pagina | 267



Pagina | 268


Bijlage 11 BIM Manual Stevens Van Dijck Eén van de werkzaamheden van Stevens Van Dijck het is voeren van de directievoering tijdens de uitvoering van een bouwproject. Wanneer Stevens Van Dijck begint met de directievoering van een project, stellen zij over het algemeen altijd een Bouw Manual op. Het doel van een Bouw Manual is het vastleggen van afspraken betreffende het proces van de uitvoering. Hierbij komen zaken als projectomschrijving, organisatie en overlegstructuren, taken en verantwoordelijkheden van partijen, projectprocedures en risico‐inventarisatie en –evaluatie aan bod. Stevens Van Dijck heeft gevraagd om aan de hand van het onderzoek de grote lijnen uiteen te zetten voor een BIM Manual en dit moet met name gaan over wat er in zo’n BIM Manual moet komen te staan. In deze bijlage is dan ook een eerste opzet gemaakt voor zo’n BIM manual.

BIM Manual Toelichting BIM Manual Algemeen De BIM Manual beschrijft de projectprocedures ten behoeve van de directievoering van het project X. Het doel van de BIM Manual is voor de start van de uitvoering de nodige (proces) afspraken met elkaar vast te stellen om de onderlinge samenwerking tussen de betrokken partijen, met betrekking tot BIM te optimaliseren. Hoewel het zaak is dat de afspraken in eerste instantie, in de BIM Manual, niet worden gewijzigd, is de BIM Manual geen statisch document. Gedurende de uitvoeringsfase kan deze worden aangevuld naar gelang daar vanuit het bouwproces en/of de directievoering behoefte aan is. Projectomschrijving In deze paragraaf van de Manual wordt een omschrijving gegeven van het bouwproject. Beschrijving BIM Hier wordt beschreven wat er tijdens het bouwproject bedoeld wordt met BIM en tot welk niveau er gewerkt wordt met BIM. Bijvoorbeeld wordt BIM alleen gebruikt voor het uitvoeren van clash controles of moet het model ook bruikbaar zijn voor de exploitatiefase?

Organisatie en BIM-overlegstructuren Organisatie uitvoeringsfase In deze paragraaf wordt beschreven hoe de organisatie van de uitvoering eruit ziet. Dit kan zijn in de vorm van organogrammen die betrekking hebben op de aansturing van de organisatie van het uitvoeringstraject.


Pagina | 269


Overzicht overlegstructuren en vergaderdata De uitvoeringsfase kent verschillende overlegstructuren. Overlegstructuren die over het algemeen veel voorkomen bij Stevens Van Dijck zijn: o o o o o o o o o

Directieoverleggen Voortgangsoverleggen Bouwvergaderingen Werkvergaderingen Coördinatievergaderingen Tekeningenoverleggen Financieeloverleggen Adviseursoverleggen Realisatie Overige overleggen

In de volgende paragrafen wordt per overleg c.q. vergadering aangegeven: o o o o o o

Welke partijen en personen aanwezig zijn en welke partijen en personen een afschrift van het verslag krijgen. Welke partij de vergadering voorzit en de notulen verzorgt. Welke onderwerpen aan bod komen. Wat de frequentie is van het overleg c.q. de vergadering. Vergaderdata voor zover mogelijk c.q. bekend. Hoe BIM daarbij een rol speelt.

Directieoverleggen Dit overleg vindt over het algemeen plaats tussen de opdrachtgever, directievoerder, architect en gebruiker. Het doel van de overleggen is om onderlinge afstemming tussen de betrokken partijen te realiseren. De vergadering vindt plaats bij opdrachtgever met een frequentie van één maal per maand/X week. De opdrachtgever zit over het algemeen deze overleggen voor, stelt de agenda en notulen op en verspreidt deze. De deelnemers zijn: Functie project Opdrachtgever Directievoering Architect Gebruiker

Naam bedrijf

Naam persoon

Stevens Van Dijck

Onderstaande onderwerpen komen meestal aan bod bij deze vergaderingen: 1. Opening 2. Voortgang Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 270


3. 4. 5. 6. 7. 8.

Organisatie Ontwerp Gegevensverstrekking Risico‐inventarisatie en ‐evaluatie Rondvraag Vastleggen volgende vergadering + sluiting

Het BIM model kan hierbij van toepassing zijn door het model te gebruiken tijdens de vergadering ten behoeve van de visualisatie van het ontwerp en verduidelijking van problemen/knelpunten naar de gebruiker en/of opdrachtgever. Voortgangsoverleggen Het doel van het voortgangsoverleg is het uitvoeringsproces op hoofdlijnen te toetsen aan het contract, de afspraken, de randvoorwaarden, de voortgang, de financiën (meer‐ en minderwerk) en de kwaliteit. Tevens worden er besluiten genomen over eventuele nieuwe wensen en/of eisen welke in het proces worden ingebracht. Het voortgangsoverleg wordt over het algemeen gehouden tussen de opdrachtgever en bouwdirectie. De vergadering vindt over het algemeen plaats in de bouwkeet en vindt meestal plaats voor de bouwvergadering, meestal één maal per maand/X week De opdrachtgever of Stevens Van Dijck zal deze vergadering voorzitten. Stevens Van Dijck zal voor deze vergadering de agenda opstellen, notuleren en deze verspreiden onder de deelnemers. De deelnemers zijn: Functie project Opdrachtgever Directievoering

Naam bedrijf

Naam persoon

Stevens Van Dijck

Onderstaande onderwerpen komen meestal aan bod bij deze vergaderingen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Opening Ingekomen stukken en mededelingen Organisatie Planning Financiën Administratieve zaken en vergunningen Veiligheid, gezondheid en milieu Ontwerp‐ en uitvoeringszaken Gebruikerswensen Rondvraag Vastleggen volgende vergadering + sluiting

Tijdens dit overleg kan de directievoerder samen met de opdrachtgever de hoofdlijnen toetsen aan de hand van de gegevens die in het BIM model staan. Zo kunnen zij toetsen of het uitvoeringsproces, Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 271


zoals in het BIM model beschreven, conform de afspraken betreffende het contract, de randvoorwaarden, de voortgang, de financiën (meer‐ en minderwerk) en de kwaliteit zijn.

Bouwvergaderingen Het doel van de bouwvergadering is de coördinatie en het bewaken van de uitvoering op de beheers aspecten: financiën, organisatie, planning, informatie, kwaliteit en risico. Deze vergadering vindt over het algemeen plaats in de bouwkeet en wordt één maal per maand/X week gehouden. De start van deze vergaderingen is zodra de aannemingsovereenkomst tussen opdrachtgever en hoofdaannemer is ondertekend. Stevens Van Dijck zal deze vergadering voorzitten, een agenda opstellen, notulen maken en verspreiden onder de aanwezige personen. Verstrekking aan overige personen nog nader te bepalen. Notulen worden in de volgende vergadering, voorzien van eventuele opmerkingen, voor akkoord ondertekend door partijen. De deelnemers zijn onder andere: Functie project Opdrachtgever Directievoering Toezicht Architect Installatieadviseur Constructeur Hoofdaannemer

Naam bedrijf

Naam persoon

Stevens Van Dijck Stevens Van Dijck

Onderstaande onderwerpen komen meestal aan bod bij deze vergaderingen: 1. Opening en mededelingen 2. Notulen vorige vergadering a. Redactioneel b. Vaststellen en ondertekenen c. Actiepunten 3. Relevante zaken uit overige bespreking 4. Betalingen a. Ingediende declaraties b. Tijdige betaling 5. Meer‐ en Minderwerk a. Signalering nieuwe meer‐ en minde b. Afhandeling meer‐ en minderwerken 6. Vergunningen en procedures 7. Onderaannemers a. Voorstellen onderaannemers b. Goedkeuring onderaannemers 8. Algemeen tijdschema Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 272


9. 10.

11.

12. 13. 14.

15. 16. 17.

a. Stand t.o.v. het schema b. Bespreking knelpunten Ingekomen‐ en uitgaande stukken Coördinatie en gegevensverstrekking a. Stand gegevensbehoefteschema b. Knelpunten c. Bemonstering Ontwerp/Engineering a. Bouwkundige zaken b. Constructie‐technische zaken c. Klimaattechnische zaken d. Elektrotechnische zaken e. Transporttechnische zaken f. Overige Installatietechnische zaken Uitvoeringszaken Nuts voorzieningen Veiligheid, gezondheid en milieu a. Monitoring b. Melden incidenten Risico inventarisatie en ‐evaluatie Rondvraag Sluiting en volgende vergadering

Het BIM model kan hierbij van toepassing zijn door het model te gebruiken tijdens de vergadering ten behoeve van de visualisatie van het ontwerp en verduidelijking van problemen/knelpunten. Werkvergaderingen Tijdens de werkvergadering coördineren de uitvoerende en ontwerpende partijen hun werkzaamheden. Onderlinge afstemming tussen de betrokken partijen is hierbij het doel. De vergadering vindt plaats in de bouwkeet met een frequentie van één maal per maand/X week. De hoofdaannemer zal deze vergadering voorzitten, een agenda opstellen, notulen maken en verspreiden onder de aanwezige personen en eventueel ook de opdrachtgever. De deelnemers staan in de lijst hieronder beschreven, andere partijen kunnen ad hoc worden uitgenodigd. Functie project Directievoering Toezicht Architect* Constructeur* Installatieadviseur* Hoofdaannemer Installateur W‐installaties

Naam bedrijf Stevens Van Dijck Stevens Van Dijck


Naam persoon

Pagina | 273


Installateur E‐installaties Installateur S‐installaties * afhankelijk van de stand van de werkzaamheden Onderstaande onderwerpen komen meestal aan bod bij deze vergaderingen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Opening Mededelingen en ontvangen informatie Stand t.o.v. de hoofdplanning Bouwput Ruwbouw Afbouw buitenschil Afbouw binnen Installaties Uitvoeringszaken, VGWM, werkplannen en kwaliteit Rondvraag Sluiting

Ook bij deze vergadering kan het BIM model van toepassing zijn door het model te gebruiken tijdens de vergadering ten behoeve van de visualisatie van het ontwerp en verduidelijking van problemen/knelpunten. Coördinatievergaderingen Het doel van de coördinatiebesprekingen is het coördineren van de werkzaamheden tussen de uitvoerende onderaannemers en de hoofdaannemer. De vergadering vindt plaats in de bouwkeet met een frequentie van één maal per maand/X week. Hoofdaannemer zal deze vergadering voorzitten, een agenda opstellen, notulen maken en verspreiden onder de aanwezige personen. De volgende partijen nemen meestal deel aan deze vergadering: Functie project Hoofdaannemer Installateur W‐installaties Installateur E‐installaties Installateur S‐installaties Overige aannemers Toezicht (ad hoc)

Naam bedrijf

Naam persoon

Stevens Van Dijck

Onderstaande onderwerpen komen meestal aan bod bij deze vergaderingen: 1. 2. 3. 4. 5.

Opening Bespreking actie punten vorige vergadering Mededelingen + ontvangen informatie Hoofdplanning Detailplanningen (gegevensverstrekking planning + installatieplanning)


Pagina | 274


6. 7. 8. 9. 10.

VGWM‐zaken. Coördinatiezaken vanuit andere vergaderingen. Meldingen overige zaken Rondvraag Vastleggen volgende vergadering + sluiting

Ook tijdens deze vergadering kan er gebruik worden gemaakt van het BIM model. Het BIM model kan worden gebruikt ten behoeve van de visualisatie van het ontwerp en ter verduidelijking van problemen/knelpunten. Tekeningenoverleggen/BIM‐overleggen Met het BIM‐overleg wordt er op een hoog detailniveau gesproken over gesignaleerde knelpunten. Het doel van de vergadering is dan ook het vinden van oplossingen voor de gesignaleerde problemen in het BIM model (voorheen werk‐ en of productietekeningen). Op uitnodiging van de hoofdaannemer (in overleg met de bouwdirectie) zijn er adviseurs en/of (onder)aannemers aanwezig. Dit is afhankelijk van het gesignaleerde probleem. De vergadering vindt plaats in de bouwkeet. Het BIM‐overleg vindt ad hoc plaats en heeft dus geen vaste frequentie maar zal op afroep plaatsvinden. Van dit overleg wordt een actiepuntenlijst opgesteld door de hoofdaannemer. Deelnemers van dit overleg kunnen onder andere zijn: Functie project Naam bedrijf Directievoering Stevens Van Dijck Toezicht Stevens Van Dijck Hoofdaannemer Architect* Constructeur* Installatieadviseur* Installateur W‐installaties* Installateur E‐installaties* Installateur S‐installaties* Overige aannemers* * Afhankelijk van het gesignaleerde knelpunt/probleem

Naam persoon

Bij dit overleg wordt er in het BIM model gekeken wat het knelpunt/probleem is en aan de hand van het BIM model wordt er gekeken naar een passende oplossing. Financiële overleggen Indien er sprake is van een planwijziging zal de hoofdaannemer verzocht worden hiervan de prijsconsequenties op te geven. De prijsopgave van de hoofdaannemer zal getoetst worden door de directievoering aan de hand van het BIM model. Ad hoc zal er overleg gevoerd worden over de


Pagina | 275


prijsopgaven van de hoofdaannemer ten einde overeenstemming te bereiken over de prijsconsequenties als gevolg van de planwijzigingen. Dit overleg zal op afroep plaatsvinden. De hoofdaannemer zal hier verslaglegging van doen. Bij dit overleg kunnen onder andere de volgende deelnemers aanwezig zijn: Functie project Naam bedrijf Directievoering Stevens Van Dijck Hoofdaannemer Installatieadviseur* Installateur W‐installaties* Installateur E‐installaties* Installateur S‐installaties* Overige aannemers* * afhankelijk van soort planwijziging

Naam persoon

Hierbij kan het BIM model gebruikt worden, door de planwijziging te toetsen in het financieel overzicht die gekoppeld is aan het BIM model. Adviseursoverleggen Realisatie Het doel van het adviseursoverleg is het ontwerpproces op hoofdlijnen te toetsen aan het contract, de afspraken, de randvoorwaarden, de voortgang en de kwaliteit. De vergadering vindt in principe plaats in de bouwkeet met een frequentie van één maal per maand/X week. De directievoerder zal deze vergadering voorzitten, een agenda opstellen, notulen maken en verspreiden. Tijdens dit overleg zijn onder andere de volgende partijen aanwezig: Functie project Opdrachtgever Directievoering Architect Constructeur Installatieadviseur

Naam bedrijf

Naam persoon

Stevens Van Dijck

Naast bovengenoemde partijen kan ad hoc een beroep gedaan worden op andere adviseurs voor specifieke onderwerpen waarbij de expertise van deze partij benodigd is. Tijdens deze overleggen kunnen de volgende zaken aan bod komen: 1. 2. 3. 4. 5.

Organisatie Ontwerpzaken Bemonstering Informatieverstrekking Uitvoeringszaken


Pagina | 276


6. Financiële zaken 7. Planning en voortgang

Tijdens dit overleg kunnen de hoofdlijnen getoetst worden aan de hand van de gegevens die in het BIM model staan. Zo kunnen zij toetsen of het uitvoeringsproces, zoals in het BIM model beschreven, conform de afspraken betreffende het contract, de randvoorwaarden, de voortgang, de financiën (meer‐ en minderwerk) en de kwaliteit zijn. Overige overleggen Naast de hiervoor aangegeven uitvoeringsgerelateerde vergaderingen kunnen nog andere vergaderingen plaatsvinden tussen opdrachtgever, adviseurs, directie en gebruikers.

Taken en verantwoordelijkheden van partijen In dit hoofdstuk van de BIM manual wordt van alle door de opdrachtgever ingeschakelde adviseurs aangegeven wat hun taken en verantwoordelijkheden zijn gedurende de uitvoering‐ en nazorgfase. Het gaat om een globale omschrijving waaraan geen rechten ontleend kunnen worden. De taken van de volgende partijen worden hier meestal beschreven: o o o o o o o o

Opdrachtgever Architect Constructeur Installatieadviseur Bouwfysisch‐ en brand technisch adviseur Directievoering Opzichter Hoofdaannemer

BIM manager Aan dit rijtje kan nog een BIM manager worden toegevoegd, echter kan deze functie ook ondergebracht worden onder één van de bovengenoemde partijen, nu wordt veelal de architect hiervoor aangewezen. De architect of een andere partij die zorg draagt voor het model kan echter een risico met zich meenemen. Bijvoorbeeld dient de architect, wanneer hij ook BIM manager is, naast het model te beheersen ook zorg te dragen voor zijn eigen input. Bij een conflict tussen de input van verschillende adviseurs is het mogelijk dat de architect niet volledig onafhankelijk kan handelen. Daarom is het dan ook aan te raden om zeker bij de grotere projecten een onafhankelijk BIM manager aan te stellen. Een BIM manager draagt zorg voor het model op het gebied van volledigheid, juistheid en conflicten.


Pagina | 277


Mate van toegang tot het model In deze paragraaf wordt beschreven wie in welke mate toegang heeft tot het model. Hierbij kan onder andere onderscheid gemaakt worden in of een partij alleen leesrechten heeft, of een partij ook wijzigingen mag doorvoeren en of een partijen leesrechten heeft en zelf de benodigde tekeningen uit het model kan halen. Projectprocedures In dit hoofdstuk van de manual worden verschillende procedures beschreven die ervoor zorgen dat het bouwproces goed en gestructureerd verloopt. Hieronder zullen een aantal van de belangrijkste procedures kort worden besproken. Informatie verstrekking BIM Tekeningen zijn de belangrijkste informatiedrager tijdens de uitvoering, iedere partij kan door middel van het BIM model zorg dragen dat hij op ieder moment beschikt over de juiste tekeningen. Ook kunnen bepaalde onderdelen in het model voorzien worden van een goedkeuringsstempel, niet zoals voorheen door middel van een stempel op een witdruk van de tekening. Om de informatieverstrekking goed te laten verlopen wordt hier beschreven welke informatie allemaal in het model moet komen te staan. Wie welke informatie wanneer nodig heeft in het model om zelf als partij verder te kunnen met zijn werkzaamheden. Wie welke informatie in het model zet. Er moet een informatieleveringsplanning opgesteld worden tussen de partijen, zodat er een duidelijk overzicht gecreëerd kan worden wie wat wanneer nodig heeft in het BIM model. Hierbij wordt rekening gehouden met de taken en verantwoordelijkheden van de partijen. Dit overzicht wordt met elkaar opgesteld, waarbij rekening gehouden moet worden met de overall planning van het project. Middels een separate samenwerkingsovereenkomst tussen opdrachtgever, adviseurs, bouwdirectie en aannemers zijn afspraken gemaakt hoe partijen met elkaar samenwerken. Hierin zijn ook afspraken gemaakt hoe afwijkingen in de gegevensstroom wordt gesignaleerd en hoe vervolgens met die afwijkingen moeten worden omgegaan. Procedure planwijzigingen Bij het indienen van een planwijziging door één van de betrokken partijen zal in eerste instantie de directievoerder beoordelen of deze planwijziging in het proces ingebracht kan worden. Vervolgens zal in teamverband besproken worden wat de mogelijke consequenties zijn. Dit kan ook door middel van het BIM model verduidelijkt worden of de planwijziging ook daadwerkelijk mogelijk is en wat voor een gevolgen dit heeft op onder andere de planning en budget. Er zijn verschillende planwijzigingen te onderscheiden, namelijk: 1. Planwijziging wegens een omissie of fout in het bestek. De betrokken partij welke de tekortkoming signaleert door voortschrijdend inzicht geeft dit door aan Stevens Van Dijck. Deze laatste zal dit, in samenspraak met de opdrachtgever beoordelen en tot een besluit komen waarna het in het proces wordt ingebracht. 2. Planwijzigingen vanuit de opdrachtgever.


Pagina | 278


Deze wijzigingen kunnen voortkomen uit aanvullende wensen van de opdrachtgever. Deze geeft de voorgenomen planwijziging door aan Stevens Van Dijck. Deze zal de planwijziging tijdens de werk‐ of bouwvergadering met de betrokken partijen bespreken om te inventarisatie wat qua planning de mogelijke consequenties zijn op het bouwproces. 3. Planwijzigingen vanwege het toepassen van een andere uitvoeringsmethodiek of alternatieve besteksinvulling. Procedure facturering In dit hoofdstuk wordt beschreven hoe de facturen ingediend moeten worden. Procedure meer‐ en minderwerk Meer‐ en minderwerken moeten schriftelijk gemeld en ingediend worden bij de directie en voorzien zijn van een onderbouwing (open begroting) en eventuele consequenties voor de planning, kwaliteit en/of andere disciplines. Dit kan gedaan worden aan de hand van het BIM model. Meer‐ en minderwerken worden ook gemeld in de bouwvergadering. Voor de melding c.q. indiening van meer‐ en minderwerk moet een standaard formulier gebruikt worden conform in de bijlage gegeven. De directie beoordeelt het meer‐ en minderwerk in overleg met architect en adviseurs. Indien daar aanleiding voor is volgt nog een nadere bespreking over het meer‐ en minderwerk tussen de directie en de aannemer. Het resultaat wordt voorgelegd aan de opdrachtgever. De Opdrachtgever besluit over het meer‐ en minderwerk en draagt indien akkoord het meer‐ en minderwerk schriftelijk op. Meerwerk mag uitsluitend worden uitgevoerd na schriftelijke opdracht c.q. goedkeuring van de opdrachtgever. Betaling van (het saldo van) meer‐ en minderwerk vindt plaats na het gereed zijn van het betreffende meer‐ of minderwerk. Procedure oplevering In deze paragraaf worden afspraken gemaakt over de oplevering van het project. Procedure goedkeuring onderaannemer Onderaannemers worden tijdens de bouwvergadering gemeld. Goedkeuring van onderaannemers is voorbehouden aan de directie en vindt plaats aan de hand van de door de aannemer in te dienen gegevens van de betreffende onderaannemer/leverancier. Dit kan bijvoorbeeld zijn: o o

Drie referentieprojecten van de beoogd onderaannemer of leverancier. Concept garantieverklaring van de beoogd onderaannemer of leverancier.

De directie beoordeelt de onderaannemers en geeft haar reactie (afwijzing of goedkeuring).


Pagina | 279


Procedure bemonstering Voor het aanleveren en beoordelen van monster wordt het standaard registratieformulier ‘Bemonstering’ gehanteerd. De bemonsteringsprocedure van onder andere de volgende vorm innemen:

Portal site In dit hoofdstuk wordt beschreven hoe de gegevens/tekeningen/informatie digitaal verspreid kunnen worden Gegevensuitwisseling Digitaal uitwisselen van informatie is snel en handig maar helaas ook uiterst onbetrouwbaar. Daarom maakt Stevens Van Dijck gebruik van een portal site waarop alle projectdocumenten te vinden zijn. Deze is voor elke deelnemer aan het project toegankelijk. Via een logboek is exact zichtbaar wat de laatste informatie is met de bijbehorende status. Iedereen kan zelf de informatie downloaden. Daarmee ontstaat ook automatisch een betrouwbaar en volledig archief. BIM model In deze paragraaf zal beschreven moeten worden, waar en hoe het BIM model beschikbaar komt te staan voor de betrokken partijen.


Pagina | 280


Risicomatrix Hoewel risico’s raakvlakken hebben met alle andere beheersaspecten van een (bouw)project kan ‘risico’ als een separaat beheersaspect beschouwd worden. Te meer omdat het project uniek, eenmalig en complex is, is een uitgebreide risico‐inventarisatie voor start bouw van groot belang. Voor deze risico‐inventarisatie is de inbreng van alle betrokken partijen gewenst. Dit geeft namelijk de ‘rijkste’ inventarisatie, met een zo breed mogelijke blik over het verdere verloop van het project. De opzet van de risico‐inventarisatie wordt in dit hoofdstuk besproken. Risico Een risico wordt gedefinieerd als een factor die de succesvolle beëindiging van een project in gevaar kan brengen door het veroorzaken van overschrijdingen in kosten en/of tijd en/of kwalitatieve tekortkomingen. Doel van de risico‐inventarisatie Het doel van de risico‐inventarisatie is het verkrijgen van een kwalitatief overzicht van risicofactoren voor het project, ten behoeve van een diepgaandere analyse van beheersmaatregelen. Identificatie van risico’s Risicobeleving kan verschillen van persoon tot persoon. Wat de een als risico ziet, kan door een ander niet als risico worden ervaren. Door het team te betrekken bij de risico‐inventarisatie wordt getracht de risico’s zo breed mogelijk in kaart te brengen. De volgende stappen kunnen doorlopen worden in een risico‐inventarisatie: Elke partij is gevraagd voorafgaand aan de bespreking inzake de risico’s bij het project een door hen ingevulde risicomatrix in te leveren en toe te lichten. Hierbij is ook gevraagd (op basis van expertise en intuïtie) aan te geven welke de 5 grootste potentiële projectrisico’s zijn. o Stevens Van Dijck heeft de individuele inventarisaties vervolgens verwerkt in een totaal overzicht. Dit overzicht is in de betreffende bespreking verspreid door Stevens Van Dijck. o Tijdens de bespreking is de risico‐inventarisatie gezamenlijk besproken. Vervolgens zijn per (overgebleven) risico beheersmaatregelen bedacht en zijn partijen aangewezen die dit bewaken. o In het verloop van het project wordt de risico‐inventarisatie als onderwerp in de bouwvergaderingen besproken. Zo kunnen risico’s komen te vervallen of kunnen er risico’s bijkomen.

o


Pagina | 281


Risicomatrix De risico‐matrix is een hulpmiddel om de risico’s binnen een project in kaart te brengen. Met behulp van de matrix wordt vanuit verschillende invalshoeken naar het project gekeken: o

organisatorisch: risico’s m.b.t. de organisatorische aspecten (bijv. capaciteitsgebrek in gegevensverstrekking en/of gegevensverwerking)

o

markt: risico’s m.b.t. marktontwikkelingen (bijv. minder woningverkoop)

o

programma: risico’s m.b.t. programmatechnische aspecten (bijv. wijzigingen van gebruikers)

o

ontwerp: risico’s m.b.t. ontwerptechnische aspecten

o

financieel: risico’s m.b.t. de financieel, economische aspecten (bijv. overschrijding stelposten)

o

contractueel: risico’s m.b.t. contractuele aspecten

o

vergunningen: risico’s m.b.t. de vergunningstechnische aspecten (bijv. niet verkrijgen van vergunning, of veranderende regelgeving)

o

regelgeving: risico’s m.b.t. de lokale, geografische omstandigheden (bijv. bodemgesteldheid, omwonenden, wijzigende politieke standpunten)

o

uitvoering: risico’s m.b.t. uitvoeringsaspecten (bijv. levertijden werkzaamheden derden, opvang van uitvallen montageploegen)

o

technisch: risico’s m.b.t. de technische aspecten van het project (bijv. ontwerp‐ of bouwfouten)

o

BIM: risico’s m.b.t. BIM model aspecten (bijv. vastlopen van programma’s, verschillende software, verliezen van gegevens)

van

materialen,

Als de bijlage wordt de gezamenlijk ingevulde risicomatrix opgenomen, zoals deze bij start bouw was samengesteld.

Vergunningen De originele vergunningsdocumenten worden in principe door de vergunninghouder veilig bewaart. De adviseurs en aannemers ontvangen alle relevante informatie van nadere eisen die door de vergunningsverstrekker aan de afgifte worden gekoppeld. Alle partijen worden geacht deze informatie te hanteren en te verwerken.


Pagina | 282


Bijlagen: A Organogram van de organisatie van de uitvoering B Overlegstructuren C Vergaderschema en data D Informatieleveringsplanning E Goedkeuringsplanning ontwerp BIM model F Procedure en registratieformulier planwijziging G Formulier meer‐ of minderwerk als gevolg van een planwijziging H Bemonsteringsformulier I Risicomatrix J Lijst met betrokken partijen


Pagina | 283



Pagina | 284


Bijlage 12 Model BIM overeenkomst Stevens van Dijck Model BIM Overeenkomst 2012 INHOUD Inleiding STEVENS VAN DIJCK Model BIM Overeenkomst 2012 Doel van het BIM team Artikel 1 Artikel 2 Samenstelling van het BIM Team Artikel 3 Artikel 4 Taak van het BIM team en van de opdrachtgever en de adviseur daarin Artikel 5 Artikel 6 Besluitvorming en verslaglegging Artikel 7 Artikel 8 Artikel 9 Prijsvorming Artikel 10 Faciliteiten Artikel 11 Artikel 12 Beëindiging van de overeenkomst Artikel 13 Geschillen Artikel 14 Bijlage 1


Pagina | 285


Inleiding Gebleken is dat er in de bouwpraktijk behoefte bestaat aan een model-overeenkomst die de samenwerking tussen diverse partijen regelt wanneer BIM wordt toegepast in de ontwerpen uitvoeringsfase. Wat is het voordeel van werken met een BIM? Voordelen van het werken met BIM zijn onder andere: BIM zorgt voor een hogere kwaliteit van de werkprestatie. BIM zorgt voor een betere coördinatie tussen de ontwerp en engineering disciplines. BIM zorgt ervoor dat er op meer- en minderwerk kan worden bespaard in het ontwerp en de engineering. BIM zorgt ervoor dat het proces efficiënter verloopt. De onderliggende model-overeenkomst is bedoeld om als hulpmiddel te dienen tijdens de start-up van een ontwerpen uitvoeringsfase waar BIM wordt toegepast. Het beginstadium van een project waarbij BIM wordt toegepast is het nodig dat partijen heldere afspraken maken over de manier waarop en de mate waarin BIM wordt toegepast. Stevens Van Dijck poogt middels dit model een vruchtbare samenwerking vast te leggen tussen diverse partijen die betrokken zijn bij het ontwerp en de uitvoering van dit bouwproject. Voorts spreken zij de hoop uit dat het model in de praktijk op brede schaal toepassing zal vinden.


Pagina | 286


Samenstelling van de commissie:


Pagina | 287


STEVENS VAN DIJCK MODEL BIM OVEREENKOMST 2012

De ondergetekenden: a. ..................................................... ........................................................ (opdrachtgever benoemen), hierna te noemen: de opdrachtgever; en b. ..................................................... ........................................................ (adviseur benoemen), hierna te noemen: de adviseur I; en c. ..................................................... ........................................................ (adviseur benoemen), hierna te noemen: de adviseur II; en d. ..................................................... ........................................................ (adviseur benoemen), hierna te noemen: de adviseur III; en e. ..................................................... ........................................................ (adviseur benoemen), hierna te noemen: de adviseur IV; en f. ..................................................... ........................................................ (adviseur benoemen), hierna te noemen: de adviseur V;


Pagina | 288


overwegende: 1. dat de opdrachtgever voornemens is te realiseren: ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................ (omschrijving van het project), hierna te noemen: het project; 2. dat de opdrachtgever het ontwerp en de uitvoering van het project wenst te doen plaatsvinden door middel van BIM; 3. dat de opdrachtgever daartoe aan de daarvoor in aanmerking komende ondernemingen heeft verzocht om zitting te nemen in het BIM team; 4. dat de partijen zich committeren maximale inspanning te verrichten om ontwerp en uitvoering van het hierboven genoemde project in BIM te laten plaatsvinden; verklaren te zijn overeengekomen als volgt:

Doel van het BIM team Artikel 1 Het BIM team is een samenwerkingsverband waarin de deelnemers met behoud van ieders zelfstandigheid en verantwoordelijkheid samenwerken aan het ontwerp en de uitvoering van het project in een BIM. Voor dat doel is ieder der deelnemers gehouden zo goed mogelijk gebruik te maken van zijn specifieke ervaring en deskundigheid. Artikel 2 BIM zal volgens de volgende definitie worden toegepast gedurende de gehele looptijd van het project door het BIM team: BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw. Hierbij kunnen de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel-, realisatie- en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld.

Samenstelling van het BIM team Artikel 3 Het BIM team bestaat uit: a. ................................................. ................................................. ................................................. ................................................. b.

................................................. ................................................. ................................................. .................................................


Pagina | 289


c.

................................................. ................................................. ................................................. .................................................

d.

................................................. ................................................. ................................................. .................................................

e.

................................................. ................................................. ................................................. .................................................

f.

................................................. ................................................. ................................................. .................................................

(alle deelnemers aangeven met vermelding van ieders discipline) Artikel 4 De opdrachtgever is gerechtigd om, na overleg met de overige deelnemers, het BIM team uit te breiden.

Taak van het BIM team en van de opdrachtgever en de adviseur daarin Artikel 5 Het BIM team heeft als taak het ontwerp en de uitvoering van het project zodanig te doen verlopen dat dit resulteert in een voor de opdrachtgever aanvaardbaar ontwerp. Streefdatum voor de totstandkoming van het ontwerp geldt: ................................................................................................. Artikel 6 1.

2.

De projectmanager geeft leiding aan het BIM team. Daartoe wordt onder meer gerekend: ‐ het tijdig kenbaar maken van wensen en verlangens ter zake van het project; ‐ het leiden van de vergaderingen van het BIM team; ‐ het controleren en coördineren van de werkzaamheden van de afzonderlijke deelnemers; ‐ het beoordelen van in het BIM team voorgestelde plannen, begrotingen en aanbiedingen; ‐ het tijdig nemen van alle beslissingen die noodzakelijk zijn voor de voortgang van het project. ‐ het bewaken van de onderlinge afstemming in het BIM model. ‐ … De opdrachtgever kan zich in het BIM team laten bijstaan of vertegenwoordigen door een deelnemer aan het BIM team of door een derde. Degenen die namens de opdrachtgever zitting hebben in het BIM team vertegenwoordigen hem in alle aangelegenheden die op het project betrekking hebben, tenzij uit deze overeenkomst anders blijkt of tenzij de opdrachtgever voldoende duidelijk van het tegendeel heeft doen blijken.


Pagina | 290


Besluitvorming en verslaglegging Artikel 7 De opdrachtgever is gerechtigd het BIM team ter vergadering bijeen te roepen. Artikel 8 De besluiten die in het BIM team genomen worden, behoeven de goedkeuring van de opdrachtgever. Deze goedkeuring kan niet worden gegeven door de in artikel 6, tweede lid bedoelde vertegenwoordigers. Artikel 9 Van alle BIM vergaderingen worden notulen gemaakt, welke in de eerstvolgende vergadering worden vastgesteld. Prijsvorming Artikel 10 Partijen worden geacht in hun prijsaanbieding alle BIM gerelateerde kosten te hebben meegenomen. Faciliteiten Artikel 11 Opdrachtgever zal zorg dragen voor de benodigde (ict-technische) faciliteiten om overleggen, vergaderingen en andere gedeelde voorzieningen die benodigd zijn om BIM naar wens te kunnen toepassen. Artikel 12 Partijen zullen allen zelf zorg dragen voor de benodigde (ict-technische) faciliteiten die benodigd zijn om aan de doelstelling van deze overeenkomst te voldoen.

Beëindiging van de overeenkomst Artikel 13 1. Deze overeenkomst eindigt, zonder dat rechterlijke of arbitrale tussenkomst vereist is, indien: a. partijen niet in staat blijken om te voldoen aan de in deze overeenkomst gesteld vraag; b. de opdrachtgever er niet in slaagt om tijdig de volgende voor c.

......................................................................................

d.

........................................................……….......................

e.

………............................................................................... ………...............................................................................

(door partijen in te vullen ontbindende voorwaarden) 2.

Vóór de totstandkoming van de aannemingsovereenkomst kan deze overeenkomst tevens door ieder der partijen worden beëindigd door een tot de wederpartij gerichte schriftelijke verklaring, indien de wederpartij surseance van betaling aanvraagt of failliet wordt verklaard.


Pagina | 291


Geschillen Artikel 14 Alle geschillen daaronder begrepen die, welke slechts door een der partijen als zodanig worden beschouwd welke naar aanleiding van deze overeenkomst tussen opdrachtgever en adviseur ontstaan, zullen worden beslecht overeenkomstig de regelen beschreven in de statuten van de Raad van Arbitrage voor de Bouwbedrijven in Nederland, zoals deze drie maanden voor de dag van sluiting van deze overeenkomst luiden.


Pagina | 292


Bijlage 1: bij de Stevens van Dijck Model BIM Overeenkomst In het kader van de BIM Overeenkomst d.d. ....................…….. tussen ..................................................................................... (opdrachtgever) en ………….................................................................................. (adviseur) en ………….................................................................................. (adviseur) en ………….................................................................................. (adviseur) en ………….................................................................................. (adviseur) Zullen adviseurs de in de hieronder per adviseur genoemde werkzaamheden verrichten.

Werkzaamheden Adviseurs 1. -

Werkzaamheden architect

2. 3. 4. 5. 6. 7.

Werkzaamheden Werkzaamheden Werkzaamheden Werkzaamheden Werkzaamheden …

installatieadviseur constructeur projectmanager BIM-Manager opdrachtgever


Pagina | 293



Pagina | 294


Bijlage 13 Figurenlijst Figuur 1 ‐ Management bouwproces (Rutten, 2010) ...........................................................................2 Figuur 2 ‐ BIM gebruik Noord‐Amerika vs. Europa (McGraw‐Hill Constructions, 2010).........................4 Figuur 3 ‐ Ervaring van BIM gebruikers (McGraw‐Hill Constructions, 2010) .........................................4 Figuur 4 ‐ Bouw Informatie Model (Autodesk, 2007) ...........................................................................5 Figuur 5 ‐ Traditioneel werken versus BIM werken (NIBS, 2007; Reniers, 2008) ...................................6 Figuur 6 ‐ Het web van belangen en verantwoordelijkheden in een bouwproces (Welling, 2006) ........8 Figuur 7 ‐ Flowchart onderzoeksmodel ............................................................................................. 16 Figuur 8 ‐ Het wiel van de wetenschap (Helmerhorst, Duerink, van Loon, & Bruil, 2011; Braster, 2000) ......................................................................................................................................................... 17 Figuur 9 ‐ Casestudie methode (Yin, 2009) ........................................................................................ 18 Figuur 10 ‐ Casestudie ontwerp......................................................................................................... 20 Figuur 11 ‐ Zwaartepunt ontwerpinspanningen (Goossen, 2011; Holzer, 2011) ................................. 28 Figuur 12 ‐ Verdeling respondenten onderzoek McGraw‐Hill Constructions (2010) ........................... 30 Figuur 13 ‐ Meest hoogwaardige project voordelen volgens West‐Europese BIM gebruikers (McGraw‐ Hill Constructions, 2010) ................................................................................................................... 30 Figuur 14 ‐ Het huidige proces van evaluatie van het ontwerp vereist afstemming van de verschillende modellen, waarbij terugkomend in het gemeenschappelijk BIM model gegevens verloren kunnen gaan (Sanguinetti, Abdelmohsen, Lee, Lee, Sheward, & Eastman, 2012) ................. 34 Figuur 15 ‐ Projectmatig werken (Kor & Wijnen, Essenties van project‐ en programmamanagement: succesvol samenwerken aan unieke opgaven, 2005) ......................................................................... 37 Figuur 16 ‐ Fasen onderzoek ............................................................................................................. 38 Figuur 17 ‐ Huisvestingscyclus (Lousberg, 2010) ................................................................................ 38 Figuur 18 ‐ De projectmanager als schakel tussen opdrachtgever en projectteam (Boddeke, Drentje, Roesink, & van Woerden, 2002) ........................................................................................................ 40 Figuur 19 ‐ Projectmanagement SVD ................................................................................................. 44 Figuur 20 ‐ Voorbeelden inhoudelijke informatie (Lousberg, 2010) ................................................... 48 Figuur 21 ‐ Informatie beheersing tijdens een bouwproces (Hendriks, 2012)..................................... 52 Figuur 22 ‐ Casestudie methode Yin .................................................................................................. 60 Figuur 23 ‐ Selectie Cases .................................................................................................................. 63 Figuur 24 ‐ Plankaart Capgemini hoofdkantoor nieuwe locatie (zie rode vlak) (Ibelings van Tilburg architecten, 2012) ............................................................................................................................. 64 Figuur 25 ‐ Impressie Capgemini hoofdkantoor (Ibelings van Tilburg architecten, 2012) .................... 65 Figuur 26 ‐ Impressie Capgemini hoofdkantoor vanaf de A2 (Ibelings van Tilburg architecten, 2012) . 65 Figuur 27 ‐ BIM model Capgemini ..................................................................................................... 66 Figuur 28 ‐ Capgemini en BIM ........................................................................................................... 67 Figuur 29 ‐ Toepassing BIM Capgemini .............................................................................................. 67 Figuur 30 ‐ In‐ en output model ........................................................................................................ 69 Figuur 31 – Mindmap werken met BIM ............................................................................................. 73 Figuur 32 – Impressie Entree Danone (OVG, 2012) ............................................................................ 75 Figuur 33 ‐ Impressie Danone (OVG, 2012) ........................................................................................ 76 Figuur 34 ‐ Danone en BIM................................................................................................................ 78 Figuur 35 ‐ Toepassing BIM Danone .................................................................................................. 78 Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 22 oktober 2012

Pagina | 295


Figuur 36 – BIM model Danone ......................................................................................................... 80 Figuur 37 ‐ Het ESIC gebouw in Noordwijk (Haring, Hendriks, Stark, & Steenbakker, 2011)................ 84 Figuur 38 ‐ ESIC gebouw.................................................................................................................... 85 Figuur 39 ‐ BIM model ESIC ............................................................................................................... 85 Figuur 40 ‐ ESIC en BIM ..................................................................................................................... 87 Figuur 41 ‐ Toepassing BIM ESIC ........................................................................................................ 87 Figuur 42 ‐ Constructie‐, installatie‐ en bouwkundig model (Henket, 2012) ....................................... 89 Figuur 43 ‐ Niveau werken met BIM Capgemini ................................................................................. 99 Figuur 44 ‐ Mate waarin BIM eigenschappen aanwezig zijn bij Capgemini case en het effect........... 102 Figuur 45 ‐ Niveau werken met BIM Danone ................................................................................... 104 Figuur 46 ‐ Mate waarin BIM eigenschappen aanwezig zijn bij Danone case en het effect ............... 107 Figuur 47 ‐ Niveau werken met BIM ESIC......................................................................................... 109 Figuur 48 ‐ Mate waarin BIM eigenschappen aanwezig zijn bij ESIC case en het effect .................... 112 Figuur 49 ‐ Legenda tabellen ........................................................................................................... 115 Figuur 50 ‐ De BIM eigenschappen bij Capgemini, Danone en ESIC .................................................. 115 Figuur 51 ‐ De BIM eigenschappen en de effecten ervan ................................................................. 116 Figuur 52 ‐ De gemiddelde effecten ................................................................................................ 116 Figuur 53 – Handleiding voor projectmanager en BIM ..................................................................... 149 Figuur 54 ‐ Legenda reflectiemodel ................................................................................................. 150 Figuur 55 ‐ Reflectiemodel projectmanager en BIM......................................................................... 150


Pagina | 296



Pagina | 297



Pagina | 298

BIM en de projectmanager

Recommend Documents